LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

LOKALNI PROGRAM ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE (LEAP) OPŠTINE MILIĆI

2014-2020

1

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

SADRŽAJ

1 UVOD 4

2ŠTA JE LEAP______5

3 OSNOVNI PODACI O OPŠTINI 5

3.1 POLOŽAJ 6 3.2 ODNOS RURALNOG I URBANOG DIJELA OPŠTINE 31 3.3 BROJ STANOVNIKA I DOMAĆINSTAVA PO MJESNIM ZAJEDNICAMA 37 3.4 PRIVREDA 138 3.5 MZ EKOLOŠKI PROBLEMI I POTREBE

4 ANALIZA STANJA – SEKTOR VODA ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

4.1 HIDROGEOGRAFIJA OPŠTINE MILIĆI ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 4.2 ZAGAĐIVAČI VODENIH TOKOVA ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 4.3 PREGLEDVODOSNABDJEVANJA 4.4 POPLAVE I PLAVNA PODRUČJA 4.5 ANALIZA I ZAKLJUČCI ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

5 ANALIZA STANJA – SEKTOR TLA (UPRAVLJANJE OTPADOM)ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

5.1 PREGLED KARAKTERISTIKA ZEMLJIŠTA OPŠTINE MILIĆI ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.2 UPRAVLJANJE OTPADOM ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 5.3 ZELENE POVRŠINE 5.3 ANALIZA I ZAKLJUČCI ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

6 ANALIZA STANJA – SEKTOR VAZDUH I BUKA 147

6.1 PREGLED STANJA VAZDUHA U OPŠTINI MILIĆI 147 6.2 ZAGAĐIVAČI 148 6.3 BUKA ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

7 ANALIZA STANJA – BIQNI I ŽIVOTINJSKI SVJET-BIODIVERZITET ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

7.1 STANJE FLORE I FAUNE U OPŠTINI MILIĆI ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 7.2 ŠUME ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. 7.3 ANALIZA I ZAKLJUČCI 149

8 KULTURNO ISTORIJSKI LOKALITETI 150

2

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

8.1 PREGLED I ANALIZA STANJA

9 VIZIJA OPŠTINE MILIĆI 152

10 AKCIONI PLANOVI 153

10.1 AKCIONI PLAN ZA SEKTOR-VODA 153 10.2 AKCIONI PLAN ZA SEKTOR - ZEMLJIŠTA 153 10.3 AKCIONI PLAN ZA SEKTOR - VAZDUH 154 10.4 AKCIONI PLAN ZA SEKTOR – BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVJET 155 10.5 AKCIONI PLAN – KULTURNO ISTORIJSKI LOKLALITETI ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

11 MONINTORING I EVALUACIJA ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

12 PREGLED ZAKONSKOG OKVIRA ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

13 ANALIZA RIZIKA ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

3

1 Uvod

Problem ugroženosti i očuvanja životne sredine sve više dobija na značaju . Svjedoci smo različitih aktivnosti koje su praćene što političkim odlukama na najvišim nivoima što medijskom promocijom i kampanjama za podizanje javne svijesti . Uprkos stalnim naporima problemi životne sredine su sve izraženiji i kompleksniji . Globalni pristup sagledavanja problema životne sredine je opšte prihvaćen te postoje elementi pritiska i motivacije na sve zemlje svijeta da slijede opšte odluke koje se tiču očuvanja prirode . Trenutno opredjeljenje je da se problemi prepoznaju i rješavaju na lokalnom nivou tamo gdje i nastaju i gdije su najizraženij (razmišljaj o cijelom svijetu djeluj u svojoj okolini) .

Zakonskom regulativom, tačnije Zakonom o zaštiti životne sredine („Sl. glasnik RS“ broj: 53/02), u odredbama člana51., navodi se da jedinice lokalne samouprave donose lokalne programe zaštite životne sredine za period od 6. godina , koji usvajaju skupštine lokalne samouprave. Načelnik opštine Milići donio je Rješenje broj : 02-020-49/13 od 15.10.2013 o imenovanju tima za izraduLEAP-a opštine Milići . Povod za izradu Plana pored zakonske obaveze je potreba za uređenjem ove oblasti kako od strane građana tako i od neophodnosti za rješenje ove problematike. lokalni program zaštite životne sredine treba da obradi sledeće oblasti :

 Čistoća životne sredine,  Drenaža bujičnih voda,  Tretiranje, prikupljanje, drenaža i prečišćavanje kanalizacije na području grada  Tretiranje otpada na području opštine,  Zaštita od buke, vibracija i zagađenosti vazduha nastale kao rezultat aktivnosti javnosti i javnih usluga, npr ugostiteljstva, postrojenja, veleprodaje...  Organizovanje lokalnog transporta,  Snabdjevanje vodom za piće,  Lokalno upravljanje energijom,  Upravljanje zelenim površinama i loklanim prirodnim zaštićenim područjima.

Izrada plana vrši se u saradnji sa nadležnim organima uprave, predstavnicima privrednih organizacija i udruženja koje se bave pitanjima zaštite životne sredine. LEAP se donosi na period od šest godina (2014-2020.) i može se revidirati, a stavlja se na uvid javnosti svake godine. Plan je izradila radna grupa, imenovana od strane načelnika opštine Milići, u sastavu:

1. Marko Savić 2. Rada Đokanović 3. Rajko Dukić 4. Zoran Stjepanović i 5. Mirsad Čizmić

Uključenje javnosti predviđeno je kroz javnu raspravu o dokumentu . Grupa za izradu će napraviti plan javne rasprave kada će sa dokumentom upoznati sve zainteresovane strane na lokalnom nivou .

4

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

2 Šta je LEAP Na Konferenciji Ujedinjenih Nacija o životnoj sredini i razvoju koja je održana 1992. godine u Rio de Ženeiru usvojena je "Agenda 21" koja održava globalni konsenzus i visok stepen političke saglasnosti o neodvojivosti razvoja i životne sredine i obraduje najznačajnije globalne ekološke probleme sa kojima se čovečanstvo suočava. Na ministarskoj konferenciji "Životna sredina Evrope", održanoj 1993. godine u Lucernu potpisan je "Ekološki akcioni program za centralnu i istočnu Evropu". Osnovni princip ovog dokumenta je da se pitanja zaštite životne sredine neposredno uključe u proces ekonomske obnove. EAP(Environmental Action Program - program ekoloških akcija za centralnu i istočnu Evropu) se smatra privremenim, srednjoročnim programom, sa ciljem da pomaže zemljama centralne i istočne Evrope da dostignu zapadne standarde u očuvanju i unapređenju životne sredine. On donosi okvire za utvrdivanje prioriteta i za razvoj realnih, efikasnih i ekonomsko racionalnih rešenja. Jedan od osnovnih zadataka EAP-a je da osnaži planiranje zaštite životne sredine na lokalnom nivou. U većini zemalja centralne i istočne Evrope u toku je proces uspostavljanja Nacionalnih ekoloških akcionih planova (NEAP - National Environmental Action Program). Ovaj proces se odvija uz manje ili veće prepreke koje su posledica nagomilanih ekoloških problema kao i trenutnog društveno - ekonomskog stanja tih zemalja, odnosno opštih teškoća da se planovi prevedu u konkretnu akciju. I pored činjenice da EAP potencira lokalne inicijative, nije usledilo adekvatno uobličavanje programa za lokalne zajednice. Sve je to navelo pojedine lokalne zajednice da pristupe izradi sopstvenih planova za zaštitu i unapredjenje životne sredine, zasnovane, pre svega, na prioritetima tih zajednica i metodologiji EAP-a. Pokazalo se da se na lokalnom nivou mogu lakše identifikovati i primeniti preporuke i metodologija za izradu planova i programa ekoloških akcija. Postupajući po ovoj metodologiji mnogi gradovi u zemljama istočne Evrope doneli su svoje ekološke akcioni programe: Trojan i Stara Zagora - Bugarska, Elk i Radom - Poljska, Šatoraljaujhelji - Mađarska, Sveti Nikola i Kavadarci - Makedonija. Donošenje ovih programa i njihova realizacija bila je pomognuta od međunarodne zajednice. Ovo su bili prvi lokalni planovi a danas veliki broj opština i gradova ovog regiona ima usvojene lokalne planove .

Lokalni ekološki akcioni plan donosi: ▪ poboljšanje razumevanja ekoloških problema na lokalnom nivou, ▪ rangiranje problema u odnosu na ljudsko zdravlje, eko - sisteme, kvalitet života uopšte, ▪ racionalno usmeravanje ograničenih sredstava na prioritetne probleme,

▪ uobličavanje LEAP-a koji u potpunosti uključuje tehnička, politička i upravljačka rešenja

Razlozi za sprovođenje LEAP-a su: ▪ unapređenje saradnje unutar sektora i među-sektorski, ▪ doprinos stvaranju partnerskih odnosa na lokalnom nivou, ▪ unapređuje mogućnost učestvovanja gradjana u donošenju odluka koje se tiču životne sredine ▪ povećava nivo informisanosti i znanja o ekološkim problemima, ▪ donosi više stručnosti u kreiranju ekološke politike, ▪ pomaže procesu uspostavljanja prioriteta, ▪ otkriva nedovoljno istražena i ugrožena područja u oblasti životne sredine, ▪ povećava mogućnost lokalnih zajednica da se suoče sa ekološkim problemima, ▪ doprinose izgradnji konsenzusa o ekološkim prioritetima, ▪ ohrabruje ekonomski racionalno donošenje odluka, ▪ doprinosi očuvanju i poboljšanju ekoloških uslova.

Donošenje Ekološkog akcionog plana podrazumeva aktivno učešće javnosti tokom celog procesa a uspešnim uključivanjem javnosti u proces ostvaruje se dvosmerna komunikacija:

5

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

▪ učešće javnosti znači podizanje svesti kroz informisanje i obrazovanje članova zajednice o obimu i ciljevima donošenja, ekološkim temama i prioritetima i mogućim akcijama za rad na najvišim prioritetima, - LEAP obuhvata traganje za idejama, razmišljanjima i mišljenjima građana, čime se osigurava da prioriteti i rešenja odražavaju ono što smatra zajednica kao celina. Proces donošenja, prema dosadašnjim iskustvima, traje oko 2 godine. Njima se sistematišu saznanja o stanju životne sredine i utvrduju prioriteti za rešavanje najznačajnijih ekoloških problema. On predstavlja, novi kvalitativni pristup životnoj sredini i planiranju razvoja. Njegovom izradom se ne zaustavlja realizacija postojećih planova, već se učešcem i pritiskom javnosti njihova realizacija podstiče.

Faze LEAP-a su: ▪ Planiranje i početak projekta, ▪ Prepoznavanje i rangiranje ekoloških problema sredine, ▪ Izrada programa ekoloških akcija, ▪ Sprovođenje programa ekoloških akcija i ▪ Praćenje i vrednovanje lokalnih programa ekoloških akcija.

Prva faza LEAP-a ukazuje na osnovne probleme životne sredine, planirane promene tehnoloških procesa, potrebu modernizacije opreme, prostornog planiranja, vodosnabdevanja, razvoja održive poljoprivrede i turizma, očuvanja prirodnih i kulturnih vrednosti, ekološkog obrazovanja i na druga pitanja od važnosti za kvalitet života.

Druga faza projekta predviđa izradu Procene uticaja zagadenosti na životnu sredinu koju radi stručni tim. Nakon procene rizika i rangiranja ekoloških problema pristupa se izradi Ekološkog plana. Plan definiše prioritetne probleme i za svaki prioritet utvrđuje ciljeve, zadatke i pokazatelje.

Primer : Jedan od ciljeva akcionog plana "Svetog Nikole" (primer Makedonije) je: "Nedostatak vode za piće koja je nekvalitetna" a za taj identifikovan problem cilj je: "Zdrava i čista voda za piće".Da bi se ciljevi ostvarili, zadaci su: "Uklanjanje izvora zagađenja do 2003.god." a pokazatelji uspešnosti realizacije zadataka: " - 90% stanovništva u zahvatu gradskog vodovoda koristi vodu za piće; - optimalno korišcenje hemikalija za obradu vode: Al2(SO4)3 10 - 20 mg/l, Cl2 - 0,2 - 1mg/l;veći broj sistema za snabdevanje sela vodom od sadašnjeg za 8 do 16novih sistema. Za svaki cilj utvrdjuju se akcije. Tako je za zaštitu jezera Elk u Poljskoj utvrdeno 3 cilja a do ostvarenja svakog cilja treba realizovati čitav niz akcija. Za prvi cilj: "Uklanjanje uticaja zagadjenja poreklom iz domaćinstva u jezero" utvrdjeno je 9 akcija na sanaciji postojećih i postavljanju novih kanalizacionih kolektora sa svim potrebnim tehničkim podacima.

BiH je kasnije pristupla ovom planu i veći broj opština i gradova često potpomognut donatorskim sredstvima donosio je loklane planove zaštite životne sredine . Na državnom nivou 2011 godineusvojen je dokument „Pregled pravnog i institucionalnog okvira za zaštitu okoliša u BiH “ . U Republici Srpskoj nosilac procesa je Ministarstvo za prostorno uređenje stambeno komunalne poslove i ekologiju . Zakonom o zaštiti životne sredine data je obaveza i okvir za izradu Plana . 3 Osnovni podaci o Opštini

3.1 Položaj

Opština Milići je locirana u istočnom dijelu Bosne i Hercegovine u entitetu Republika Srpska i zauzima centralni dio regije Birač. Nalazi se na magistralnom putu M-19 Sarajevo – Beograd, čini tranzitnu vezu između sarajevsko-romanijsko-birčanske i sembersko-majevičke regije i saobraćajnu vezu preko Zvornika i Bratunca sa Srbijom.

6

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Kroz područje opštine prolazi i regionalni put Milići-Srebrenica preko Zelenog Jadra i sa ove saobraćajnice se ostvaruje veza sa Srbijom. Sa ove dvije komunikacije račvaju se lokalni putevi koji povezuju skoro sva sela i zaseoke na opštini.

Opština se prostire na površini od 285 km2 brdsko-planinskog zemljišta od 200-1500 m nadmorske visine. - Površina285 km2 - Stanovištvo - Procjena 13.500 - Popis 1991 16.030 - Gustina naseljenosti 47 st./km2 - Klima / umjereno- kontinentalna - Geografke koordinate 44o10`12`` SGŠ 19o05`24`` IGD -Vremenska zona CET(UTC+1) CEST(UTC+2) - Procjena broja stanovnika dobijena od MZ. 2013 10.891 - Gustina naseljenosti 47 st./km2

7

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

- GEOGRAFSKI POLOŽAJ, RELJEF, KLIMA I DRUGE PRIRODNE KARAKTERISTIKE PROSTORA

GEOGRAFSKI POLOŽAJ

Područje opštine Milići se nalazi između 44° 00' 55" i 44° 18' 59" S.G.Š. i 18° 58' 30" i 19° 12' 20" I.G.D. Najjužnija tačka obuhvata nalazi se na području naseljenog mjesta Đile (jugozapadno od vrha Paležić), dok je najsjevernija tačka locirana u meandru rijeke Drinjače na području naseljenog mjesta Raševo. Najzapadnija tačka je u predjelu Gornjeg Zalukovika (u neposrednoj blizini male hidroelektrane"Zalukovik"), na području naseljenog mjesta Podbirač, a najistočnija tačka je na području naseljenog mjesta Gunjaci (jugoistočno od vrha Grabik).Opštinska teritorija se proteže u pravcu sjever – jug 21 – 33.5 km, a istok – zapad 4 – 16 km. Opština Milići se nalazi u istočnom dijelu Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Prostor opštine predstavlja centralni dio regije Birač koja se proteže od planine Javor do rijeke Drine u srednjem Podrinju. Ova regija u širem smislu obuhvata opštine Bratunac, Vlasenica, Zvornik, Milići, Osmaci, Srebrenica i Šekovići. U skladu sa vrstom regionalizacije, područje opštine je smještano u različite regionalne cjeline. • Pobrđe i srednjogorje Srednje Bosne (A. Melik iz 1949. godine), • Oblast planinskog stočarstva (T. Kanaet iz 1954. godine), • Srednjevisoka dinarska regija Bosne (R. Petrović iz 1957. godine), • Srednjebosanska makroregija, mezoregija Istočna Bosna (S. Ilešič iz 1961. godine), • Istočna komlementarna zona razvoja BiH, subregija Istočna Bosna (regionalizacija na zone razvoja iz 1963/64. godine), • Istočni planinsko – šumski pojas BiH (regionalizacija na ekonomsko -geografske pojaseve iz 1963/64. godine), • Planinsko – kotlinska regija, subregija Istočna Bosna (Jovan Đ. Marković iz 1967. godine), • Makroregija Sjeveroistočna Bosna, regija Zvornik (I. Bošnjović iz 1969. godine), • Srednja Bosna sa Sarajevsko – zeničkom zavalom i Gornjim Podrinjem (V. Rogić iz 1973. godine), • Istočnobosanska ili Tuzlanska makroregija, regija Zvornik (K. Papić iz 1977. godine), • Područje Osnovne privredne komore Tuzla (1977. godina), • Sjeveroistočna Bosna (Leksikografski zavod Zagreb iz 1983. godine). Prostor opštine graniči sa 6 opština. Na sjeveru opština Milići graniči sa opštinom Zvornik, na zapadu sa opštinom Vlasenica, na sjeveroistoku i istoku sa opštinama Bratunac i Srebrenica i na jugoistoku i jugu sa opštinama Han Pijesak i Rogatica. Lokalitet ušća rijeke Jadar u Drinjaču na sjevernoj granici opštine je udaljen svega oko 5 km vazdušne linije od državne granice sa Republikom Srbijom na Zvorničkom jezeru (Mačvanski okrug). Na drugoj strani, najjužnija tačka opštine je udaljena oko 6 km od državne granice sa Republikom Srbijom na Perućačkom jezeru (Zlatiborski okrug). Najbliži regionalni centar u Srbiji je Užice koje je u novom Prostornom planu Republike Srbije definisano kao "urbani centar državnog značaja". Preko područja opštine prelazi najznačajnija drumska saobraćajnica kroz istočni dio BiH i RS koja povezuje centralnu Bosnu i Srbiju: Sarajevo – Sokolac – Vlasenica – Milići - Zvornik – Loznica.

RELJEF

Može se izdvojiti više fizičko - geografskih cjelina: doline Studenog Jadra, Zelenog Jadra i Jadra; kompozitna dolina Drinjače; planina Udrč sa visokim i srednje visokim pobrđem na sjeverozapadu, planinski masiv Javora na jugozapadu (planina Birač) i jugu opštine, kao i niska planina Ludmer i njeni obronci na istoku opštine. Iz samih naziva ovih fizičko - geografskih cjelina je vidljiva značajna vertikalna i horizontalna raščlanjenost reljefa. Najniža tačka opštine Milići je na ušću Jadra u Drinjaču, istočno od centra naseljenog mjesta Raševo i iznosi 165 m. Najviša tačka se nalazi na planini Javor. Riječ je o vrhu Mehovac koji ima visinu od 1490 m i lociran je u ataru naseljenog mjesta Đile. Prosječna nadmorska visina područja opštine Milići iznosi 625 m. Geomorfološki razvoj uslovio je različite oblike reljefa. Zastupljena su dva glavna genetska tipa reljefa: fluvijalni i kraški tip reljefa. Kraški tip reljefa je dominantan u južnom dijelu opštine - na području planine Javor, kao i u širem području planine Udrč na sjeverozapadu. U reljefu se što se tiče morfologije reljefa razlikuju riječne doline (Studeni Jadar, Zeleni Jadar, Jadar, Drinjača i njihove pritoke: Tabahana, Lukavica, Vaganjski potok, Štedrić, Bukovička rijeka, Koprivski potok, Dragošnica, Palučak, Dubnica, Radinja, Skugrićka rijeka, Cerski potok,

8

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slanska rijeka) okružene planinom Udrč na sjeverozapadu, Ludmerom na istoku i planinskim masivom Javora na jugu (planina Birač na jugozapadu). Rijeke Jadar i Drinjača predstavljaju erozionu bazu i dren čitavog prostora opštine. U morfologiji reljefa posebno se izdvajaju klisurske doline u gornjem dijelu toka Zelenog Jadra, kao i na pojedinim dijelovima toka Drinjače (kompozitna dolina). Na području opštine najveće učešće ima visinski pojas 400 – 500 m sa 19.25 %. Visinski pojas do 200 m učestvuje u površini opštine sa svega 0.58 %. Gotovo 59 % površine opštine ima visinu do 600 m. Učešće terena sa nadmorskom visinom iznad 1000 m iznosi 14.48 %, a preko 1400 m svega 0.24 % površine opštine Milići.

Sledeća tabela pokazuje morfometrijske karakteristike opštine Milići.’ Visinski pojasevi Površina (ha) Procentualno učešće (%) Do 200 m 160,64 0,58 200-300 m 1894,70 6,79 300-400 m 4187,56 15,02 400-500 m 5368,93 19,25 500-600 m 4817,67 17,28 600-700 m 3425,20 12,28 700-800 m 1734,58 6,22 800-900 m 1168,32 4,19 900-1000 m 1089,51 3,91 1000-1100 m 941,66 3,38 1100-1200 m 965,51 3,46 1200-1300 m 1520,48 5,45 1300-1400 m 543,54 1,95 1400 m ˃ 67,24 0,24 Ukupno 27885,53 100

Nagib terena

Nagib terenana još bolje pokazuje morfološke karakteristike određenog terena koje sama morfometrija ne može prikazati na kvalitetan način.

Tabela : StrukturapovršinapremauglovimanagibanapodručjuopštineMilići

Kategorija uslova nagiba Površina (ha) Procentualno učešće 0-20 1152,25 4,13 2-50 1233,55 4,42 5-70 1081,63 3,88 7-150 7965,14 28,56 15-250 10437,63 37,43 25-400 5503,90 19,74 400 ˃ 511,43 1,83 Ukupno 27885,53 100

Ravni tereni (0 - 2°) čine svega 4.13 % ukupne površine opštine Milići. Povoljni nagibi za ratarstvo i urbanizaciju (0 - 7°) iznose svega 12.43 % površine opštine. Ovi tereni se prvenstveno prostiru u dolinskom (ravničarskom) dijelu opštine. Najveće učešće na području opštine imaju strmi tereni (15 - 25°) sa čak 37.43 %. Prostori sa nagibom preko 25° (veoma strmi i vrletnitereni) se mogu koristiti za mali broj namjena, prvenstveno za šumarstvo i zimski turizam. Na području opštine Milići ovi nagibi pokrivaju čak 21.57 % površine. To su prije svega padine Javora i Udrča. Najveći nagibi su prisutni u klisurskoj dolini Zelenog Jadra.

Ekspozicije reljefa

Eksponiranost reljefa prema različitim stranama svijeta je značajna karakteristika reljefa koja utiče na sve načine korišćenja prostora, prije svega na stanovanje, poljoprivredu i zimski turizam.

9

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tako npr. sjeverne ekspozicije generalno nisu povoljne za poljoprivredu i stanovanje, ali se preporučuju za skijaške terene. Najveće učešće u strukturi površina prema eksponiranosti imaju sjeverno eksponirani tereni (osojni tereni) sa 44.88 %. Južne „tople“ ekspozicije su zastupljene sa 30.04 %. Ravni neeksponirani tereni zauzimaju svega 0.61 % površine opštine. Od pojedinačnih ekspozicija najveću površinsku zastupljenost imaju sjeveroistočna i sjeverna ekspozicija. Ovakva struktura površina koincidira sa generalnim pravcem pružanja reljefa na području obuhvata opštine Milići.

KLIMA

Opština Milići se nalazi gotovo u središtu umjerenog pojasa (između 44o0' i 44o19' SGŠ odnosno između 18o58' i 19o12' IGD), u području istočne Bosne. Klimatske karakteristike ove opštine određuje uticaj intenzivne razmjene tropskih i polarnih vazdušnih masa i znatne ciklonske aktivnosti, naročito na Jadranskom moru. Pored toga, ove karakteristike su uslovljene odlikama atmosferske cirkulacije makro nivoa iznad Evrope i Atlantskog okeana, dok je zimi zbog otvorenosti prostora opštine prema sjeveroistoku, čitava teritorija izložena uticaju hladnih vazdušnih masa koje prodiru sa područja Rusije i Ukrajine pri formiranju jakog Sibirskog anticiklona. Planinski vijenac Dinarida sprečava značajniji uticaj Mediterana na klimu ovog prostora. Usljed svih ovih uticaja veći dio opštine Milići (sjeverni i centralni dio –gotovo cjelokupne doline Studenog Jadra, Zelenog Jadra i Jadra) ima umjereno kontinentalnu klimu sa oštrim zimama i toplim ljetima, koju znatno modifikuju morfologija terena i drugi lokalni faktori. Sa povećanjem nadmorske visine, na jugozapadu, jugu i istoku opštine klima prelazi u pretplaninsku umjereno kontinentalnu klimu. Na krajnjem jugozapadu opštine, u širem području planine Javor (potez Đipa – Petrovačka greda) vlada planinska klima. U ovom planinskom prostoru ljeta su svježa, a zime hladne sa obilnim snježnim pokrivačem. Opštinski centar Milići je smješten na sutoku Studenog Jadra i Zelenog Jadra, u aluvijalnoj dolini, na 260 m nadmorske visine. Naseljeno mjesto okružuju uzvišenja Goločevina, Gradina i Galovića brdo sa nadmorskom visinom 470 – 560 m. Nažalost, na području opštine Milići nikad nije postojao meteorološki monitoring putem stalne meteorološke stanice. Kao najbliža stanica do 1992. godine je funkcionisala meteorološka stanica Vlasenica, udaljena od naseljenog mjesta Milići 11 km vazdušne linije (ϕ = 44011' N , λ = 18o57' E, H = 680 m). Meteorološka stanica u Srebrenici je povremeno funkcionisala u periodu prije 1992. godine, a danas je u mreži meteoroloških stanica RS, dok je meteorološka stanica u Zvorniku u stalnoj funkciji od 1980 - ih godina. Inače, u susjednoj opštini Han Pijesak je nakon rata uspostavljena nova meteorološka stanica koja funkcioniše u mreži Hidrometeorološkog zavoda RS.

Osnovne klimatske karakteristike

Temperatura vazduha

Termički režim atmosfere iznad područja opštine Milići se zbog geografske blizine najbolje može analizirati na osnovu podataka sa meteorološke stanice Vlasenica. Pošto visinska razlika između dolinskog (nizijskog) dijela opštine Milići i centralnog područja opštine Vlasenica iznosi preko 400 m, osnovano se može pretpostaviti da je prosječna godišnja temperaturom vazduha u dolinskom području opštine i naseljenom mjestu Milići u periodu 1970 – 1990. godina iznosila oko 10.00 C. U planinskom području, na jugu i jugozapadu opštine, prosječna godišnja temperatura vazduha je značajno manja i u najvišim područjima iznad 1000 m nadmorske visine iznosi oko 6.00C.

Srednja mjesečna i godišnja temperatura u preiodu od 1970-1979 godine (0C)

Meterološka Mjeseci Ukupno stanica Vlasenica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 9,5 0,6 2,0 5,4 8,9 13,8 16,9 18,3 17,9 14,3 9,3 5,1 1,6

10

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Proces globalnog zatopljavanja u posljednje dvije decenije svakako je uticao na porast prosječne godišnje temperature vazduha i na području opštine Milići, tako da se prosječna godišnja temperatura vazduha u dolinskom području u sadašnjem trenutku može procjeniti na oko 10.5o C. Po podacima iz perioda 1970 – 1979. godina za meteorološku stanicu Vlasenica u toku godine ima oko 88 dana sa temperaturom ispod 0o C.

Padavine

Prostorna raspodjela godišnjih količina padavina ukazuje da se na analiziranom području opštine Milići u toku godine u prosjeku izlučuje oko 1000 mm vodenog taloga, dok se u južnom planinskom području, na krajnjem istoku i sjeverozapadu opštine u toku godine izlučuje od 1000 - 1250 mm vodenog taloga. Iznad 1250 mm padavina prisutno je u najjužnijem dijelu opštine (predio oko vrhova Paležić i Mehovac). U dolini Jadra prosječna godišnja količina padavina pada ispod 950 mm vodenog taloga.

Sljedeća tabela pokazuje vrijednosti srednjih mjesečnih količina i srednje godišnje količine padavina na meteorološkoj stanici Vlasenica u periodu 1970 – 1979. godina.

Srednja mjesečna i godišnja količina padavina u preiodu od 1970-1979 godine (mm)

Meterološka Mjeseci Ukupno stanica Vlasenica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1133,2 81,4 79,5 62,2 102,7 109,1 130,6 109,0 95,1 101,6 95,8 96,4 69,8

U godišnjoj raspodjeli padavina jesen bilježi nešto veću količinu padavina u odnosu na proljeće što pokazuje izvjestan uticaj Mediterana. Po podacima iz perioda 1970 – 1979. godina za meteorološku stanicu Vlasenica u toku godine sniježni pokrivač se prosječno zadržava oko 63 dana, dok se osnovano može pretpostaviti da je u sadašnjem trenutku, u dolinskom području opštine Milići prosječna dužina trajanja snježnog pokrivača oko 45 dana. Po podacima iz klimatoloških karata (Klimatološki atlas SFR Jugoslavije) za period 1931 – 1960. godine najveća dužina trajanja snježnog pokrivača (10 – 40 dana sa snježnim pokrivačem preko 50 cm) je bila prisutna u krajnjem južnom, planinskom dijelu opštine. Dužina trajanja snježnog pokrivača iznad 50 cm u najjužnijem i najvišem dijelu opštine (predio oko vrhova Paležić i Mehovac) je iznosila i preko 40 dana godišnje.

Vlažnost vazduha, oblačnost i magla

Po podacima iz perioda 1970 – 1979. godina za meteorološku stanicu Vlasenica prosječna godišnja relativna vlažnost vazduha iznosi 77.7 %. Na osnovu ovih podataka može se reći da je vazduh na području opštine Milići umjereno vlažan. Što se tiče oblačnosti u istom periodu, prosječna godišnja vrijednost iznosi 5.3 (maksimalno 10). U toku godine, po podacima iz perioda 1970 – 1979. godina na istom lokalitetu pojava magle se prosječno registruje tokom 31 dana (najviše tokom jesenjih i zimskih mjeseci).

Vjetar

Analogno po osnovu podataka sa meteorološke stanice Vlasenica, preovlađujući vjetrovi u toku godine u dolinskom dijelu opštine su sjeverni, sjeverozapadni i zapadni vjetrovi, a najveću srednju brzinu imaju vjetrovi iz južnih pravaca. Tišine nisu previše izražene.

11

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

ŽIVOTNA SREDINA

VODA, TLO, VAZDUH

Proces planiranja i izrade planske dokumentacije je jedan od najbitnijih faktora razvoja društva. Analizirajući postojeće stanje i sagledavajući potrebe, a u skladu sa najvišim kriterijumima, LEAP predstavlja srednjeročni plan razvoja u smislu unapređenja životne sredine . LEAP-om, kao jednim od osnovnih planskih dokumenata u oblasti upravljanja životnom sredinom, definišu se osnovne potrebe, ciljevi i koncepcija zaštite i unapređenja životne sredine. Stanje životne sredine prikazano je po pojedinačnim elementima (voda, vazduh, zemljište, biodiverzitet, kulturno-istorijski lokaliteti) i na osnovu njihove međusobne povezanosti i uslovljenosti. Analiza postojećeg stanja životne sredine predstavlja osnov za njenu dalju zaštitu, unapređenje kvaliteta i planiranje razvoja budućih aktivnosti u skladu sa održivim razvojem, potencijalima i ograničenjima datog prostora, kao i potrebama stanovništva. Ciljevi strategija i prostornih planova, definisani kao održivi razvoj i unapređenje kvaliteta životne sredine, podrazumijevaju uspostavljanje ravnoteže između prirodnih faktora i resursa na jednoj strani i ljudskih potreba, na drugoj strani. To se odnosi na razvoj životne sredine i infrastrukture, upotrebu obnovljivih izvora energije, razvoj saobraćajne infrastrukture, održivo i kontrolisano korištenje vodnih resursa, razvoj poljoprivrede i ruralnih područja uporedo sa jačanjem različitih ekonomskih aktivnosti, zaštitu prirode i njenih vrijednosti, zaštitu biološke raznovrsnosti, zaštitu i uređenje kulturnih predjela i ukupno poboljšanje kvaliteta života stanovništva. Izdvajanje zaštite životne sredine u poseban plan, između ostalog, ima za cilj da u širem razmatranju pojedinačnih komponenti sredine eksplicitno prezentira i objasni pojavu ugroženosti prirodne sredine na konkretnom području i u konkretnim okolnostima u svrhu sticanja opšteg saznanja o potrebi i značaju zaštite i unapređenja životne sredine. Prilikom izrade ovog ekološkog plana korištena metodologija je usklađena sa važećim zakonskim aktima, što podrazumijeva da je i oblast zaštite životne sredine izrađena u saglasnosti sa legislativom koja u Republici Srpskoj pravno reguliše ovu oblast i kojom su integrisane odgovarajuće direktive i principi EU u nacionalno zakonodavstvo.

TERITORIJA I VEZE SA SUSJEDNIM PROSTORIMA

TERITORIJA

Obuhvat plana predstavlja područje opštine Milići. Ukupna površina opštine Milići iznosi 278.86 km2 ili 27885.53 ha. U površini Republike Srpske opština Milići učestvuje sa 1.13 %, a u površini BiH sa 0.54 %. Područje opštine se sastoji od 57 naseljenih mjesta odnosno 22 katastarske opštine. U sastav opštine ulaze 53 cjelovita naseljena mjesta, manji dijelovi tri naseljena mjesta (Bakići, Vrli Kraj i Neđeljišta) i veći dio naseljenog mjesta Podbirač. Slično je i kod katastarskih opština. Tako u sastav opštine ulazi 18 cjelovitih katastarskih opština – Derventa, Dubnica, Vitići, Vrsinje, Vrtoče, Zabrđe, Zagrađe, Zaklopača Koprivno, Lukavica, Maćesi, Milići, Nova Kasaba, Raševo, Rovaši, Rupovo Brdo, Sebiočina i Skugrići, manji dijelovi tri katastarske opštine – Neđeljišta, Gornji Zalukovik i Donji Zalukovik i veći dio katastarske opštine Podbirač.

Tabela 1: Naseljena mjesta i njihova površina na području opštine Milići

Redni broj NASELJENO MJESTO POVRŠINA (km2) Redni broj NASELJENO MJESTO POVRŠINA (km2)

1 Bačići 2.78 30 Jeremići 0.47 2 Bakići* 0.56 31 Kokanovići 1.74 3 Bešići 3.20 32 Koprivno 5.36 4 Bijelo Polje 5.03 33 Kostrača 2.24 5 Bišina 5.06 34 Krajčinovići 2.79 6 Bukovica Gornja 0.82 35 Lukavica 2.66 7 Bukovica Donja 3.64 36 Lukići 3.64 8 Buljevići 2.93 37 Maćesi 7.10 9 Vitići 1.28 38 Milići 2.40 10 Višnjica 12.87 39 Mišići 2.00

12

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

11 Vrli Kraj* 0.07 40 Neđeljišta* 0.92 12 Vrtoče 4.76 41 Nova Kasaba 6.51 13 Vukovići 3.92 42 Nurići 4.40 14 Vukšići 4.26 43 Pavkovići 3.52 15 Gerovi 5.16 44 Podbirač** 7.37 16 Glušac 4.60 45 Podgora 2.03 17 Golići 1.57 46 Pomol 3.69 18 Gornje Vrsinje 15.33 47 Rajići 4.35 19 Gunjaci 4.95 48 Raševo 13.40 20 Derventa 2.38 49 Raškovići 2.45 21 Donje Vrsinje 4.45 50 Ristijevići 1.09 22 Dubačko 2.95 51 Rovaši 7.48 23 Dubnica 2.73 52 Rupovo Brdo 8.95 24 Dukići 1.91 53 Sebiočina 3.02 25 Đile 31.79 54 Skugrići 11.64 26 Đurđevići 1.83 55 Supač 2.27 27 Zabrđe 4.74 56 Toljevići 2.50 28 Zagrađe 13.17 57 Štedra 6.00 29 Zaklopača 8.10 UKUPNO 278.86

U administrativno – političkom pogledu opština Milići je u podjeljena na 20 mjesnih zajednica. Područje opštine graniči sa 6 opština u Republici Srpskoj – Bratunac, Vlasenica, Zvornik, Rogatica, Srebrenica i Han Pijesak.

VEZE SA SUSJEDNIM PROSTORIMA

Veze sa susjednim prostorima proističu iz geografskog položaja određenog prostora. Pod vezama se podrazumijevaju odnosi određene teritorije sa teritorijama u okruženju, na različitim teritorijalnim nivoima. Tako kada govorimo o vezama opštine Milići sa susjednim prostorima, to se prvenstveno odnosi na geografski položaj opštine i relacije prema različitim vrstama i nivoima političkih entiteta u okruženju. Na prvom mjestu opština Milići predstavlja jedinicu lokalne samouprave u okviru Republike Srpske i BiH, sastavni dio mezoregije Bijeljina i subregije Zvornik po Prostornom planu Republike Srpske do 2015. godine. Inače, u subregiji Zvornik se nalaze pored opštine Milići i opštine Bratunac, Vlasenica, Zvornik, Osmaci, Srebrenica i Šekovići. Samo gradsko naselje Milići je po Prostornom planu Republike Srpske do 2015. godine definisano kao primarni lokalni centar. Opština Milići i njeno opštinsko sjedište su veoma jakim funkcionalnim vezama povezani sa subregionalnim centrom Zvornik i mezoregionalnim centrom Bijeljina. Pored toga, područje opštine Milići je funkcionalnim vezama višeg ranga naročito vezano za entitetski centar Banju Luku. Inače, opština Milići ima svoju značaj i u okviru Bosne i Hercegovine. Međuentitetska granica je u prošlosti smatrana tzv. "zatvorenom granicom", sa barijernom ili frontovskom funkcijom. Međutim, stvarnost je pokazala da je u međuvremenu ova granica dobila filtrirajuću i kontaktnu funkciju. Protok ljudi i robe i s tim vezano gubljenje barijerne funkcije granice je učinilo da se krene u zajedničke međuentitetske projekte. Stvaranje ekonomskih regija u BiH koje prelaze entitetsku granicu se može shvatiti kao način ekonomske integracije BiH. Prostor opštine Milići u ekonomskoj regionalizaciji BiH pripada Ekonomskoj regiji Sjeveroistočna BiH, čija je operativna institucija Regionalna razvojna asocijacija Sjeveroistočne BiH (NERDA), koja je osmišljena da koordinira različite međuentitetske razvojne projekte, prvenstveno vezane za infrastrukturu i privredu ali u praksi ovo nikada nije zaživilo. U Ekonomsku regiju Sjeveroistočne BiH, pored opštine Milići ulaze još opštine Bijeljina, Brod, Bratunac, Donji Žabar, Han Pijesak, Lopare, Modriča, Osmaci, Pelagićevo, Petrovo, Srebrenica, Šamac, Šekovići, Ugljevik, Vlasenica, Vukosavlje i Zvornik iz RS, a iz Federacije BiH sve opštine Tuzlanskog kantona (Banovići, Čelić, Doboj-Istok, Gračanica, Gradačac, Kalesija, Kladanj, Lukavac, Sapna, Srebrenik, Teočak, Tuzla i Živinice) i Posavskog kantona (Domaljevac - Šamac, Odžak i Orašje), uz Brčko distrikt BiH. Pored teškoća u organizacionom funkcionisanju ove regije javlili su se i problemi političke prirode koji su umnogome sputali ovaj vid regionalnog organizovanja . Sjeveroistočna i jugoistočna granica opštine Milići je udaljena 5 – 6 km od državne granice sa Republikom Srbijom i njenih administrativno – teritorijalnihjedinica - Mačvanskog i Zlatiborskog okruga. Ova dva okruga u novoj statističkoj regionalizaciji Srbije karakteriše treći nivo

13

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

kategorizacije - nacionalna statistička teritorijalna jedinica 3 (NSTJ 3) i nešto drugačiji nazivi - Mačvanska oblast i Zlatiborska oblast. Saradnja sa susjednom državom i njenim administrativno – teritorijalnim jedinicama (okruzi - oblasti), kao i sa pograničnim opštinama u njihovom sastavu (Bajina Bašta, Ljubovija i Mali Zvornik) nije na zadovoljavajućem nivou ni u jednom privrednom i društvenom segmentu. Veliki nedostatak predstavlja i činjenica da se do sada nije krenulo u transgraničnu saradnju kroz formiranje transgraničnih regija ili različite zajedničke razvojne inicijative i projekte, što bi sveukupno doprinijelo inteziviranju međusobnih veza i interakcija na svim poljima i obostrano pospješilo razvoj područja sa obe strane granice. Mačvanska oblast i Zlatiborska oblast nemaju izrađene prostorne planove. U sadašnjem trenutku (2013. godina) u toku je izrada regionalnih prostornih planova koji obuhvataju i ove dvije oblasti. Jedini ažurni prostorno - planski dokument višeg ranga koji pokriva ove dvije oblasti odnosno pogranična područja Republike Srbije prema BiH i RS jeste Prostorni plan Republike Srbije od 2010. do 2020. godine. U ovom dokumentu preko pograničnog područja prema BiH i RS je planirana izgradnja gasovoda do Ljubovije iz pravca Beograda preko Valjeva. Na rijeci Drini je planirana izgradnja akumulacija i pratećih hidroelektrana na srednjem toku -Dubravica i Tegare. Saradnja i veze sa ostalim prostorima na području bivše Jugoslavije, Evropske unije i ostalih evropskih zemalja su u posljednje vrijeme sve intezivnije (opštine i gradovi partneri). Takođe, u saradnji sa različitim međunarodnim agencijama realizuju se projekti iz oblasti obnove stambenog fonda i infrastrukture. Unapređenje ovih odnosa mogli bi da unaprijede kontinuirani pozivi prekogranične saradnje EU kao i činjenica da Republika Srbija pravi krupne korake ka EU i evropskim Integracijama .

Prirodni resursi

Opština Milići raspolaže značajnim prirodnim resursima, prije svega rudnim i šumskim bogatstvima, obradivim zemljištem, pašnjacima i livadama, vodnim i turistčkim potencijalom.

- Ležišta ruda i minerala

Pored rude boksita koja je dominantna kao resurs, opština raspolaže i drugim mineralnim sirovinama, kao što su: Krečnjak, kvarcni pijesak, siga, sigasti pijesak, zeleni tuf i dr. Istraživačko – eksploatacioni prostor rude boksita se proteže u dužini od oko 30 km, od granice sa opštinom Vlasenica na zapadu, pa do granice sa opštinom Srebrenica na istoku. Procjenjuju se rezerve rude boksita na oko 15.000.000 tona, a eksploatacione rezerve krečnjaka oko 3.500.000 tona.

- Šumsko zemljište

Područje opštine je pokriveno sa 17.722 ha šume od kojih su 12.053 ha u državnom vlasništu, a 5.219 ha u privatnom vlasništvu. U strukturi šuma visoke šume sa prirodnom obnovom su zastupljene sa 50%, dok su sve ostale vrste šuma zastupljene takođe sa 50%.

Ukupna drvna zaliha svih kategorija šuma iznosi 2.234.724 m3 (85% liščari i 15% četinari), a prosječan godišnji zapreminski priras svih kategorija šuma je 10 m3/ha. Šume zauzimaju 62% ukupne površine opštine.

14

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Privatne Četinar šume 15% 32%

Državne šume Lišćari 68% 85%

Relizacijom republičkog programa izvršena je sertifikacija šuma što bi trebalo da doprinese boljoj ekološkoj situaciji šuma (uklanjanje otpada i sl.) - Poljoprivredno zemljište

Poljoprivredno zemljište kao prirodni resurs zauzima značajno mjesto u provrednom razvoju opštine. Prema katastarskim podacima opština Milići raspolaže sa sledećom strukturom poljoprivrednog zemljišta:

- Oranica ...... 4548 ha 43% - Livada ...... 2951 ha 27% - Pašnjaci ...... 1750 ha 16% - Voćnjaci ...... 631 ha 6% - Neplodno...... 910 ha 8% 10790 ha 100%

Neplodn Voćnjaci o 6% 8% Pašnjaci 16% Oranice 43% Livade 27%

15

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Iz strukture prikazanog zemljišta vidi se da opština ima značajan poljoprivredni potencijal, a i mogućnosti za intenzivniji razvoj ratarske proizvodnje, stočarstva i voćarstva.

- Vodni potencijal

Opština Milići raspolaže značajnim vodnim potencijalom, koji se još uvijek nedovoljno i neefikasno koristi. Područje opštine presjeca pet rijeka, puno izvora, potoka i potočića koji omogućavaju kvalitetno snadbijevanja stanovništva pitkom vodom, snabdijevanje vodom za potrebe poljoprivredne proizvodnje, podizanje ribnjaka za uzgoj pastrmke, a i značajan su potencijal za izgradnju mini hidrocentrala. Čisti prirodni izvori vode se vrlo malo koriste u fabričkoj proizvodnji pakovanje pitke vode,izuzev Fabrike „Vivija“ Raševo.

- Turistički potencijal

Pogodnosti za razvoj turizma proizilaze iz bogatog biljnog i životinjskog svijeta, hidrografskog potencijala, reljefa opštine (200-1500 m nadmorske visine) , prirodnih ljepota, vjerskih, kulturno- istorijskih i drugih vrijednosti. Na pojedinim dijelovima opštine nalazi se veliki broj stećaka, čija starost datira iz dvanaestog vijeka, a koji svjedoče o životu na ovim prostorima iz tog vremena. Poseban adut za razvoj turizma mogla bi da bude i životna sredina . Za ozbiljniji razvoj turizma neophodno je izvšiti povezivanje svih turističkih potencijala, organizacija, privrednih subjekta radi formiranja zajedničke turističke ponude .

- Stanovništvo

Stanovništvosasvojimobilježimapredstavljaosnovniplanskiparametarpremakomeseusklađujusvaostala planskarješenja. Kaoisasvimplanovimaistrategijamakojiseradeilisuurađeniuposljednjih 15 godina, ključniproblempredstavljanedostatakpopisastanovništva.Popis je izvršen u ovoj godini (2013) ali će nam zvanični podaci biti na raspolaganju tek sledeće godine . Kada ovi podaci budu dostupni moćićemo izvršiti ažuriranja koja se odnose na broj stanovnika . OpštinaMilićijenakonposljednjegrata (1997. godina) uradilanezvaničanpopisstanovništvasanekolikoobilježja (brojstanovnika, brojdomaćinstava, pol, starost, zanimanje), štojepredstavljaloosnovuzakvalitetnedemografskeprocjeneza 2010. godinu. Poredovognezvaničnogopštinskogpopisakorišćenisustatističkipodaciizraznihdrugihizvora (biračkispiskovi, brojučenikauosnovnimškolama). Utekstuokretanjustanovništvaidomaćinstavabićekorišćenipodaciizzvaničnihpopisastanovništva (1948 – 1991. godina), popisaRSiz 1993. godine (tzv. "ratnipopis"), anajnovijipodacibićedatiuvidurezultata popisa za 2013. godinu. Sličanprincipbićekorišćeniudijelukojićegovoritiostrukturamastanovništva (polna, starosnainacionalna). Kaonajboljiprostorniindikatorvezanzastanovništvopokazalasegustinanaseljenostiionaćebitiprikazanaup osljednjemdijelutekstaostanovništvu.

KRETANJE BROJA STANOVNIKA I DOMAĆINSTAVA

Kretanje broja stanovnika po naseljenim mjestima na području opštine Milići pokazuje sljedeća tabela.

Redni broj NASELJENO MJESTO BROJ STANOVNIKA

1948 1953 1961 1971 1981 1991 1993 2010 1 Bačići 106 142 139 186 267 502 122 675 2 Bakići* 5 5 5 9 8 7 7 6 3 Bešići 121 148 193 275 333 390 188 61 4 Bijelo Polje 89 119 117 105 47 25 14 10 5 Bišina 115 149 140 135 76 54 58 30 6 Bukovica Gornja 82 98 106 112 185 178 0 0 7 Bukovica Donja 173 206 193 171 119 139 0 25 8 Buljevići 279 342 355 342 286 220 111 87 9 Vitići 78 81 88 96 71 41 40 29 10 Višnjica 198 235 185 242 163 79 30 35

16

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

11 Vrli Kraj* 0 0 0 0 0 0 0 0 12 Vrtoče 279 276 503 588 542 579 396 443 13 Vukovići 196 216 210 190 213 219 263 188 14 Vukšići 191 248 246 241 228 218 212 212 15 Gerovi 109 139 188 247 243 262 0 22 16 Glušac 209 241 268 232 152 87 81 61 17 Golići 143 134 133 129 94 84 71 62 18 Gornje Vrsinje 185 200 228 234 271 252 0 20 19 Gunjaci 95 119 158 154 21 1 0 0 20 Derventa 152 181 226 255 249 324 380 433 21 Donje Vrsinje 178 193 214 267 273 327 35 121 22 Dubačko 132 146 179 138 102 81 85 44 23 Dubnica 95 105 129 91 117 195 163 194 24 Dukići 84 98 99 110 65 48 47 37 25 Đile 97 104 176 216 227 288 0 44 26 Đurđevići 33 51 66 100 137 161 162 190 27 Zabrđe 102 129 166 186 136 83 71 34 28 Zagrađe 190 192 239 214 164 89 59 29 29 Zaklopača 226 278 321 331 373 437 242 280 30 Jeremići 66 73 92 68 64 50 0 24 31 Kokanovići 80 94 115 104 75 108 146 109 32 Koprivno 252 322 336 338 278 169 203 109 33 Kostrača 99 116 98 127 96 82 117 53 34 Krajčinovići 143 162 163 197 218 196 191 124 35 Lukavica 114 127 121 94 91 94 100 125 36 Lukići 101 116 142 133 203 224 172 228 37 Maćesi 360 412 521 415 562 687 0 107 38 Milići 169 258 315 506 1546 2414 3168 2983 39 Mišići 115 120 187 102 192 247 243 305 40 Neđeljišta* 5 6 16 24 27 26 0 10 41 Nova Kasaba 398 467 540 652 875 1042 39 310 42 Nurići 107 133 154 198 221 241 0 37 43 Pavkovići 166 204 198 150 130 127 106 79 44 Podbirač** 188 209 198 203 151 111 89 69 45 Podgora 106 104 112 98 75 106 110 172 46 Pomol 140 177 229 261 371 459 0 72 47 Rajići 261 276 282 231 185 170 154 117 48 Raševo 267 324 368 444 431 464 0 140 49 Raškovići 135 149 165 164 151 79 68 47 50 Ristijevići 77 83 77 77 65 56 49 31 51 Rovaši 451 535 670 797 116 1236 0 194 52 Rupovo Brdo 98 122 327 134 132 125 0 45 53 Sebiočina 147 180 232 251 332 332 0 30 54 Skugrići 578 685 804 952 986 1144 0 207 55 Supač 112 150 170 140 137 132 112 138 56 Toljevići 175 195 199 168 134 93 92 83 57 Štedra 55 68 89 118 146 168 0 28 UKUPNO 8907 10442 12190 12742 14152 15752 7996 9348

Iz tabele je vidljivo da je broj stanovnika opštine Milići kontinuirano rastao od Drugog svjetskog rata do 1991. god. (stalno stanovništvo - 15752, stanovništvo u zemlji - 15500). Prosječna godišnja stopa rasta u tom periodu je bila 13.3 ‰. Popis iz 1993. god. pokazuje drastičan pad broja stanovnika za čak 48.41 % u periodu 1991 – 1993. godina (ako se poredi stanovništvo u zemlji), da bi u sljedećih 17 godina došlo do rasta broja stanovnika po prosječnoj godišnjoj stopi rasta od oko 9.1 ‰. Potrebno je podsjetiti da je popis iz 1993. god. popisivao samo stanovništvo u zemlji, a procjena iz 2010. god. se takođe temelji na konceptu stanovništva u zemlji. Drastičan pad broja stanovnika u periodu 1991 – 1993. godina je posljedica prvenstveno ratnih migracija. Procjena iz 2010. godine daje podatke o rastu broja stanovnika, što je posljedica pozitivnog migracionog salda (izbjeglice i raseljena lica i povratničko stanovništvo) i pored krajnje niskog prirodnog priraštaja.

17

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Dijagram 1: Dinamika stanovništva opštine Milići u periodu 1948 – 2010. Godina

Generalno gledajući, osnovni faktor koji je uticao na kretanje broja stanovnika u prošlosti, odnosno dinamiku stanovništva bilo je mehaničko kretanje. Do tog zaključka se može doći upoređujući godišnje stope kretanja broja stanovnika i godišnje stope prirodnog priraštaja. Stope prirodnog priraštaja su gotovo uvijek bile veće od stopa kretanja broja stanovnika. Negativni migracioni saldo u periodu 1948 – 1993. godina uslovio je manju stopu rasta stanovništva, nego što je mogla biti u uslovima pozitivnog migracionog salda ili migracionog salda oko nulte vrijednosti. Kretanje broja stanovnika po naseljenim mjestima pokazuje stvarne demografske procese (heterogenost dinamike stanovništva po naseljenim mjestima). Kontinuirani rast u periodu 1948 – 1991. godina je imalo 12 naseljenih mjesta (od 57 naseljenih mjesta). To su bila naseljena mjesta Bešići, Donje Vrsinje, Đile, Đurđevići, Zaklopača, Milići, Nova Kasaba, Nurići, Pomol, Rovaši, Skugrići i Štedra. Gotovo kontinuirani rast populacije u ovom periodu su imala još naseljena mjesta Bačići, Bukovica Gornja, Gerovi, Gornje Vrsinje, Derventa, Dubnica, Lukići, Maćesi, Mišići, Raševo i Sebiočina. Primjetno je da je u oba slučaja riječ prvenstveno o naseljenim mjestima koja su opštinski centar (Milići), lokalni centri (Derventa i Nova Kasaba), prigradska naselja (Bačići, Đurđevići, Lukići i Mišići), te naseljena mjesta koja se naslanjaju na lokalne centre. U odnosu na 1948. godinu, po popisu iz 1991. godine 32 naseljena mjesta je imalo veći broj stanovnika. Kontinuirani pad populacije u periodu 1948 – 1991. godina je zabilježilo jedino naseljeno mjesto Golići. Gotovo kontinuirani značajniji pad populacije u ovom periodu je karakterisao i naseljena mjesta Bijelo Polje, Bišina, Bukovica Donja, Pavkovići, Podbirač i Ristijevići. Drastičan pad broja stanovnika u periodu 1991 – 1993. godina na nivou opštine odrazio se i na naseljskom nivou. Čak 46 naseljenih mjesta je u ovom periodu zabilježilo populacioni pad. Zanimljivo je da su rast u ovom periodu prije svega zabilježila seoska naselja u unutrašnjosti opštine. Porast broja stanovnika u periodu 1993 – 2010. godina zabilježilo je 28 naseljenih mjesta (većinom lokalni centri, prigradska naselja i naseljena mjesta sa bošnjačkim stanovništvom), a porast broja stanovnika u periodu 1991 – 2010. godina prisutan je u naseljenim mjestima Bačići, Derventa, Đurđevići, Kokanovići, Lukavica, Lukići, Milići, Mišići, Podgora i Supač (pretežno prigradska naselja Milića i naseljena mjesta u blizini opštinskog centra). Ostala naseljena mjesta u opštini su u istom periodu doživjela pad populacije. Kod kretanja broja domaćinstava je prisutna slična situacija kao kod kretanja stanovništva, s tim da je stopa rasta broja domaćinstava bila iznad stopa rasta stanovništva u većem dijelu perioda 1948 – 1991. godina. Jedini značajniji pad je zabilježen u periodu 1991 - 1993. godina (stagnacija u periodu 1961 - 1971. godina). Objašnjenje za gotovo kontinuirani rast broja domaćinstava u periodu 1948 – 1991. godina je u porastu broja stanovnika i smanjenju prosječne veličine domaćinstva od 1971. godine. U ovom periodu je broj stanovnika stalno rastao, a na drugoj strani se prosječna veličina domaćinstva

18

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

konstantno smanjivala od 1971. godine. Primjera radi 1953. godine prosječna veličina domaćinstva je bila 5.34 člana, dok je 1991. godine iznosila 3.93 člana. U popisu 1993. godine bilježi se nagli pad broja domaćinstava (smanjenje za 1556 domaćinstava) i pad prosječne veličine na 3.25 članova. Procjene za 2010. godinu govore o porastu broja domaćinstava na 3024 domaćinstva, uz dalji pad prosječne veličine domaćinstava na 3.08 članova. Nedavno održani popis 2013. godine daće jasnu sliku broja stanovnik koja je neophodna sa konteksta planiranja, određivanja prioriteta i drugih važnih parametara . Za potrebe drugih planskih dokumenata početkom 2013. godine izvršena je procjena broja stanovnika od strane predsjednika MZ. i prema ovoj procjeni u opštini Milići živi : 10.891 stanovnik . Kada je rječ o drugim parametrima što se stanovništva ali i mnogih drugih oblasti, tiče uglavnom ćemo se bazirati na procjenama iz ranije usvojenih planskih dokumenata u prvom redu Prostornog plana opštine Milići kao sveobuhvatnog dokumenta .

STRUKTURESTANOVNIŠTVA

Strukture stanovništva su značajan segment svake demografske analize i ukazuju na kvalitet određene populacije. Kod struktura stanovništva su prisutne još veće teškoće u odnosu na osnovne demografske podatke, pošto podaci o pojedinim strukturama stanovništva iz popisa 1991. godine nisu publikovani, tako da će se u tim slučajevima koristiti podaci iz popisa 1981. godine.

Polna struktura

Polna struktura na području opštine Milići je 1991. godine značajnije odstupala od prosjeka BiH. Te godine, u odnosu na prosjek BiH (više ženskog stanovništva), područje opštine je karakterisalo nešto veće učešće muškog stanovništva - 50.16 %. U 2010. godini okvirno se procjenjuje da je došlo do povećanja udjela ženskog stanovništva (ratni gubici muškog stanovništva), tako da je odnos muškog i ženskog stanovništva – 49.5 % : 50.5 %.

Starosna struktura

Starosna struktura predstavlja veoma značajnu strukturu stanovništva i na njoj sezasnivaju razne druge vrste planiranja. Starosna struktura 1991. godine na području opštine Milići je bila povoljnija od prosjeka BiH. Prosječna starost stanovništva 1991. godine na području opštine je iznosila 29.15 godina. Prema starosnoj dobi stanovništvo opštine se 1991. godine nalazilo u fazi demografske zrelosti.

Procjena za 2010. god. govori o pogoršanju starosne strukture, izraženom u porastu stanovništva iznad 65 godina (staro stanovništvo) na oko 13 % i smanjenju učešća mladog stanovništva (0 – 14 godina) na svega 14 %, dok je učešće zrelogstanovništva (15 – 64 godina)

19

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

povećano na 73 % ukupne populacije. Prosječna starost stanovništva opštine Milići u 2010. god. se procjenjuje na oko 39 godina i stanovništvo opštine se nalazi u fazi demografske starosti. Alarmantna činjenica je da se gotovo izjednačio broj mladog i starog stanovništva.

GUSTINA NASELJENOSTI

Gustina naseljenosti je jedan od najznačajnijih indikatora u prostornom planiranju, jer spaja prostor i stanovništvo. Gustina naseljenosti obuhvata plana je i 1991. god. i 2010. godine bila ispod prosječnegustine naseljenosti RS i BiH za te godine. Tako je gustina naseljenosti (stalno stanovništvo) na području opštine Milići 1991. godine iznosila 56.5 st/km2 (RS 63.67 st/km2, BiH 85.49 st/km2), a 2010. godine (stanovništvo u zemlji) 33.45 st/km2(RS oko 52.4 st/km2, BiH oko 68 st/km2). Može se zaključiti da je gustina naseljenosti 1991. godine na ovom području bila 88.7 % prosjeka RS (66.09 % prosjeka BiH), a 2010. godine oko 64 % prosjeka RS (oko 49 % prosjeka BiH). Ipak, analiza gustine naseljenosti na nivou naseljenih mjesta daje najbolje rezultate i približno pokazuje distribuciju stanovništva u prostoru. Sljedeća tabela pokazuje distribuciju gustine naseljenosti prema popisu iz 1991. godine.

Distribucija gustine naseljenosti na području opštine Milići prema popisu iz 1991. godine.

Kategorija naseljenog mjesta Površina (km2) % (st/km2)

0,00 0,07 0,03 0,01-9,99 67,82 24,32 10-19,99 46,62 16,72 20-49,99 53,18 19,07 50-99,99 71,65 25,69 100-199,99 36,29 13,01 200-499,99 0,82 0,30 Iznad 500 2,40 0,86 Ukupno 278,86 100

Letimičan pogled na ovu tabelu ukazuje da su i pored pada broja stanovnika 2010. godine, u odnosu na 1991. godinu nastavljeni paralelni procesi demografskog pražnjenja i demografske koncentracije. Površina rijetko naseljenih prostora (sa gustinom naseljenosti ispod 20 st/km 2 površine atara naseljenog mjesta) je povećana na čak 66.28 % ukupne teritorije. Riječ je pretežno o prostranim područjima u jugozapadnom, južnom, jugoistočnom i istočnom dijelu opštine na kojima živi svega 1228 stanovnika. Inače, na 3.95 % teritorije, odnosno u 4 naseljena mjesta (Bukovica Gornja, Vrli Kraj, Gerovi, Gunjaci) uopšte nema stanovništva (nenastanjeno područje). S druge strane, povećana je površina teritorija sa gustinom naseljenosti 20 - 50 st/km2. Površine svih ostalih kategorija gustine naseljenosti po naseljenim mjestima su smanjene u odnosu na 1991. godinu. Međutim, značajno se povećala koncentracija – na 4.09 % opštinske teritorije 2010. god. živi čak 4586 stanovnika ili 49.17 % ukupne populacije opštine Milići. Ta teritorija su gradsko naselje Milići i prigradska naselja (Bačići, Đurđevići i Mišići), kao i naseljeno mjesto Derventa. Do još realnije gustine naseljenosti moglo bi se doći korišćenjem kartografskog metoda koji eliminiše stvarno nenaseljena područja, poput planinskih masiva i šumskih područja. Korišćenjem kartografskog metoda dolazi se do podatka da je 75.61 km2 (27.11 %) područja opštine realno nenaseljeno 2010. godine. Sličan procenat je bio prisutan i 1991. godine. Riječ je o planinskom masivu Javora u južnom dijelu opštine, kao i planini Udrč na sjeverozapadu opštine.Republika Srpska ne posjeduje novu klasifikaciju naseljenih mjesta na gradska i ostala naselja. Ovdje treba napomenuti da je kod definisanja pojma gradsko naselje u periodu prije 1992. godine korišćen administrativno – upravni kriterijum, odnosno republička statistika je u gradskanaselja ubrajala sva naseljena mjesta koja su bila opštinska sjedišta u SR BiH. Ukoliko bi se primjenila ova klasifikacija iz 1970 –ih godina, naseljeno mjesto Milići se ne bi moglo smatrati zvaničnim gradskim naseljem.Međutim, upotreba kombinovanog demografsko – statističkog kriterijuma (M. Macura, 1954.) za klasifikaciju naseljenih mjesta daje nešto drugačiju sliku. Ova tipologija naseljenih

20

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

mjesta, na osnovu broja stanovnika naseljenog mjesta i učešća nepoljoprivrednog stanovništva, naseljena mjesta djeli na gradska, mješovita i seoska naselja. Da bi se izvršila klasifikacija naseljenih mjesta potrebno je imati podatke o učešću poljoprivrednog stanovništva, a posljednji takvi podaci su publikovani u Popisu stanovništva iz 1981. godine. U sklopu aktivnosti vezanih za javnu raspravu o prostornom planu Republike Srpske, pokrenute su aktinosti na izmjeni granica naseljenog mjesta Milići čime bi se ažurirao postojeći status i izvršio prikaz stanja na realnim osnovama . Prema tim podacima i na osnovu prethodno navedenih kriterijuma na području opštine Milići je 1981. godine bilo prisutno samo 3 mješovita naselja – Vrtoče, Milići i Nova Kasaba. Te godine nijedno naseljeno mjesto nije ispunjavalo kriterijume za gradsko naselje (jedino se naseljeno mjesto Milići približilo ovoj kategoriji). Ostala 54 naseljena mjesta opštine Milići su se te godine mogla svrstati u seoska naselja. Iz ove analize za 1981. godinu primjetno je da su se mješovita naselja nalazila u dolinskom dijelu opštine i duž opštinske osovine razvoja. Nedostatak podataka o nepoljoprivrednom stanovništvu u današnje vrijeme onemogućava da se uradi ovakva tipologija naseljenih mjesta. Na osnovu određenih procesa kao što su pad populacije, pad ukupne zaposlenosti, pad zaposlenosti u nepoljoprivrednim djelatnostima u periodu poslije 1981. godine može se pretpostaviti današnja tipologija naseljenih mjesta prema demografsko -statističkom kriterijumu. Tako se osnovano može pretpostaviti da jedino naseljeno mjesto Milići ima status gradskog naselja po demografsko - statističkom kriterijumu (iznad 3000 stanovnika i preko 90 % nepoljoprivrednog stanovništva), dok je naseljeno mjesto Bačići preraslo u mješovito naselje po ovoj tipologiji. Naseljena mjesta Vrtoče i Nova Kasaba su u međuvremenu promjenila tip i zajedno sa ostalih 53 naseljena mjesta u opštini Milići u sadašnjem trenutku predstavljaju seoska naselja po demografsko - statističkom kriterijumu. Od ovih 55 naseljenih mjesta jedino se naseljena mjesta Derventa i Vrtoče približavaju kategoriji mješovitih naselja. Ukoliko se primjeni urbanistički kriterijum koji pored broja stanovnika i aktivnosti stanovništva u obzir uzima i morfološke karakteristike naseljenog mjesta, stepen izgrađenosti, funkcije i opremljenost naseljenog mjesta tehničkom i društvenom infrastrukturom, jedino naseljeno mjesto Milići u ovom trenutku ima sve urbane karakteristike. Od ostalih naseljenih mjesta samo naseljena mjesta Nova Kasaba i Derventa imaju pojedine urbane odlike (veća gustina izgrađenosti, opremljenost javnim službama i tehničkom infrastrukturom). Urbane karakteristike naseljenog mjesta Nova Kasaba su bila izraženije 1991. godine. U gradskom naselju Milići 2010. godine živi 2983 stanovnika ili 31.99 % stanovništva opštine Milići (15.33 % 1991. godine), a površina koju zauzima gradsko naselje iznosi svega 2.4 km2 ili 0.86 % ukupne površine opštine. Gradskonaselje Milići je doživjelo značajan rast broja stanovnika (23.57 %) u odnosu na 1991. godinu, kao i većina prigradskih naselja – Bačići, Đurđevići i Mišići.Inače, veći dio naseljenog mjesta Milići, kao i manji dijelovi naseljenih mjestaBačići, Vrtoče, Đurđevići, Kokanovići, Krajčinovići, Mišići i Podgora čine urbano područje Milići iz 1984. godine. Organizacija ESPON (European Spatial Planning Observation Network) iz Luksemburga je razvila urbano – ruralnu tipologiju na NUTS 5 nivou (statistička teritorijalna jedinica u rangu naših opština). Ova metodologija se bazira na gustini naseljenosti, postojanju funkcionalnog urbanog područja i korišćenju zemljišta. Na osnovu gustine naseljenosti opštine i postojanja funkcionalnog urbanog područja određuje se da u opštini postoji visok ili nizak urbani uticaj. Kriterijumi su gustina naseljenosti iznad entitetskog prosjeka i postojanje funkcionalnog urbanog područja. Indikator korišćenje zemljišta (projekat CORINE LC 2006) se koristi da bi se odredionivo ljudske intervencije u prostoru. Kriterijum je korišćenje zemljišta na entitetskom nivou. Za BiH bi vrijednosti kriterijuma za urbani uticaj izgledale na sljedeći način: • Gustina naseljenosti iznad 68.3 st/km2, • Postojanje funkcionalnog urbanog područja (17500 stanovnika, 0.5 % nacionalne populacije). Vrijednosti kriterijuma za nivo ljudske intervencije za BiH izgleda na sljedeći način: • Velika ljudska intervencija – udio «vještačkih površina» (osim vještačkihakumulacija) iznad prosjeka BiH (1.48 %), • Srednja ljudska intervencija - udio poljoprivrednog zemljišta iznad prosjeka BiH (36.7 %), • Mala ljudska intervencija - udio ostalih zemljišta (šumsko – zajedno sa planinskim travnjacima, vodno, ostalo neplodno) iznad prosjeka BiH (oko 61.82 %).Sljedeća tabela daje vrijednosti ovih indikatora za opštinu Milići. Vrjednost indikatora u 2010. Godini za urbano-ruralnu tipologiju za opštinu Milići

21

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Vrjednost indikatora u 2010. Godini za urbano-ruralnu tipologiju za opštinu Milići

Gustina Gunkcionalno Udio vještačkih Udio Udio ostalih naseljenosti urbano područje površina (%) poljoprivrednog zemljišta (%) (st/km2) zemljišta (%) 33,44 Ne 1,57 30,04 68,39

Na osnovu vrijednosti iz tabele može se zaključiti da područje opštine Milići karakteriše nizak urbani uticaj i velika ljudska intervencija u prostoru.Morfološko – fizionomske karakteristike naseljske strukture. Morfološko – fizionomske karakteristike naseljenih mjesta u opštini Milići pokazuju veliki stepen raznovrsnosti koji je uslovljen djelovanjem brojnih faktora (istorijski faktor i tradicija, reljef i ostali fizičko – geografski faktori). Ruralna naselja su većim dijelom razbijenog tipa, sastavljena od više zaseoka međusobno udaljenih 0.5 – 2.5 km. Brojni zaseoci, a i neka naseljena mjesta imaju nazive po prezimenima (patronimi). Ovaj tip ruralnih naselja je prisutan u brdsko -planinskom dijelu opštine. Naseljena mjesta razbijenog tipa na području opštine Milići su Bijelo Polje, Bukovica Donja, Buljevići, Višnjica, Vukovići, Gerovi, Glušac, Golići, Gornje Vrsinje, Donje Vrsinje, Dubačko, Dubnica, Dukići, Zabrđe, Zagrađe, Jeremići, Kokanovići, Koprivno, Kostrača, Krajčinovići, Lukavica, Maćesi, Pavkovići, Podbirač, Rajići, Raševo, Raškovići, Rovaši, Rupovo Brdo, Skugrići, Supač i Toljevići. Sljedeća grupa naseljenih mjesta ima značajne dijelove koji su zbijeni, odnosno čestosu dijelovi naseljenog mjesta «ušoreni» uz bitne lokalne saobraćajnice, regionalne i magistralne puteve (linearnog tipa). Riječ je o poluzbijenim naseljenim mjestima. Ovaj tip naseljenog mjesta prisutan je pretežno u dolinskom i brdskom području opštine Milići i po brojnosti dolazi iza razbijenog tipa naseljenog mjesta. Ovom tipu pripadaju naseljena mjesta Bešići, Vitići, Vrtoče, Vukšići, Đile, Zaklopača, Lukići, Neđeljišta, Nurići, Podgora, Pomol, Ristijevići, Sebiočina i Štedra. Zbijena naseljena mjesta na području opštine Milići pored gradskog naselja Milići su još i naseljena mjesta Bačići, Bišina, Bukovica Gornja, Derventa, Đurđevići, Nova Kasaba i Mišići. Međutim, niti ova naseljena mjesta nemaju potpuno zbijenu strukturu, pošto su pojedini dijelovi naseljenog mjesta odvojeni od glavnine zbijene fizičke strukture naseljenog mjesta. Tako npr. glavnina fizičke strukture naseljenog mjesta Bačići se pruža u dolini Studenog Jadra i ima zbijenu strukturu, dok južni brdski dio naseljenog mjesta (zaseoci Bačići i Gradina) ima dosta difuznu strukturu. Centri vangradskih naseljenih mjesta u opštini Milići se u većini slučajeva nalaze uz školu (često napuštenu), ambulantu, mjesnu kancelariju, otkupnu stanicu, vjerski objekat, poštu ili trgovinu. Ove vrste javnih službi i privrednih objekata su osnovni objekti javnih službi i privrednih objekata u vangradskim naseljenim mjestima. Najveći broj vangradskih naseljenih mjesta u sadašnjem trenutku posjeduje barem jedan objekat javnih službi ili privredni objekat (trgovina, zanatska radnja, pilana itd.). U naseljenom mjestu Milići i pored značajno zastupljene višeporodične izgradnje(pretežno potiče iz 1980 – ih godina) dominira individualna izgradnja. Gustina naseljenosti kompaktno izgrađenog dijela (oko 55 st/ha) i izgrađenost su više nego zadovoljavajući. Samo naseljeno mjesto Milići (odnosno njegov izgrađeni dio) ima dosta pravilanoblik, iako je primjetna urbanizacija duž saobraćajnica. Centralni dio gradskog naselja na sutoku Studenog i Zelenog Jadra karakteriše dosta homogena fizička struktura sa najvećim brojem višeporodičnih stambenih objekata. Podaci o broju, strukturi, gustini naseljenosti i naseljenim mjestima sa aspekta zaštite životne sredine imaju veliki značaj . Čovjek je osnovni činilac zaštite i zagađenja životne sredine. Pregledom iznjetih podataka vidljivo je da je stanovništvo većinski pozicionirano u gradskim i prigradskim naseljima . seska naselja su razuđena i slabo naseljena . posebno se to odnosi na ruralni dio sa većim nadmorskim visinama . Najiši djelovi opštine su uglavnom ne naseljeni ili slabo naseljeni.

- Privreda

Privreda opštine je bazirana najvećim dijelom na eksploataciji i preradi prirodnih bogatstava. Intenzivan razvoj opština doživljava u zadnje četiri decenije i to prvenstveno kao rudarski centar. Nosilac ekonomskog razvoja opštine je Kompanija AD „Boksit“ čija je osnovna djelatnost bazirana na

22

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

proizvodnji rude boksita, proizvodnji i preradi nemetalnih sirovina, preradi drveta, proizvodnji hrane, uslužnim djelatnostim iz oblasti saobraćaja, mašinstva, građevinarstva, ugostiteljstva i turizma i na prometu energenata i ostalih roba.

Iskorištavanje šumskog potencijala zasnovano je najvećim dijelom na primarnoj preradi drvnih sortimenata organizovanoj u nekoliko privatnih preduzeća, a u zadnje vrijeme sve veća pažnja se poklanja višim fazama prerade drveta (AD „Intal“- proizvodnja montažnih kuća, AD „Boksit“- proizvodnja parketa i podova, D.O.O. „Savox“ – proizvodnja građevinske stolarije, montažnih kuća,D.O.O. „Samatini“- proizvodnja troslojnog parketa). sektor drvoprerade je najrazvijeniji sektor u opštini gledajući a broj privrednih subjekata . pored nabrojanih eksploatacijom i primarnom obradom drveta bave se : Wood Inpex doo, Prmil doo, DOO 6. maj, kao i veći broj manjh preduzetnika koji se bave sječom i izvozom drveta . Jedan dio privrednih subjekata se bavi uslužnim djelatnostima iz oblasti prometa roba i usluga na veliko i malo, ugostiteljstvom i proizvodnjom hrane. Proizvodnjom hrane u ovom trenutku intenzivnije se bave D.O.O „Mileks“ i Sektor poljoprivrede A.D. „Boksit“ Milići, kao i veći broj individualnih proizvođača. Poljoprivreda je vrlo perspektivna grana privrede i u veoma kratkom vremenu zauzeće odgovarajuće mjesto u privrednoj hierarhiji Za uspješan razvoj privrede i dovođenje novih investitora potrebno je na području opštine formirati i urediti industrijsku zonu pojednostaviti procedure za dobijanje dozvola za rad na nivou RS, ojačati institucionalne mehanizme za podršku biznisu, a banke i MKO da svoje usluge pojeftine i prilagode ih razvojnoj funkciji privrede. Osnovni uslov ipak predstavlja obezbjeđenje sirovine interesantne za preradu . Trenutno ovaj potencijal ima poljoprivreda gdje treba usresrediti napore kako bi se obezbedile dovoljne količine sirovina interesantnih za dalju obradu i korištenje što će sigurno biti najveći adut za privlačenje proizvođačkih kapaciteta . Pored navedenih većih privrednih kapaciteta postoji i veći broj zanatskih, uslužnih i trgovinskih preduzeća i preduzetnika . U svjetlu ovog plana privredna aktivnost pored razvojnog karaktera ima i veliki uticaj na zagađenje životne sredine . U skladu sa duhom principa izrade LEAP-a plan će dati prjedlog aktivnosti koje je potrebo provesti kako bi se napravila ravnoteža između privrednog razvoja i očuvanja životne sredine. O uticaju pojedinih privrednih subjekata na pojedie elemente životne sredine biće riječi u narednim oblastima plana .

23

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

I Brojno stanje malih i srednjih preduzeća po djelatnosti

Red. Broj preduzeća po godinama Index % Vrsta preduzeća br. 2007 2008 2009 2010 2011 2008/07 2009/08 2010/09 2011/10 1. Poljoprivreda 2 1 1 1 1 50 100 100 100 2. Šumarstvo 2 1 1 1 1 50 100 100 100 3. Vadjenje rude metala 1 1 1 1 1 100 100 100 100 4. Vadjenje ruda i ost.kamena 1 1 1 1 1 100 100 100 100 5. Proizvodnja prehrambenih proizvoda 1 1 1 1 1 100 100 100 100 6. Obrada i prerada drveta 13 12 12 11 12 92 100 92 109 7. Ostala proizvodnja 7 9 9 10 15 129 100 111 150 8. Sakupljanje,prečišćavanje i distribucija vode 1 1 1 1 1 100 100 100 100 9. Trgovina na veliko 6 5 5 5 6 83 100 100 120 10. Trgovina na malo 8 7 7 7 7 88 100 100 100 11. Ostale usluge 6 10 10 10 11 167 100 100 110 12. Preduzetnici 116 131 110 118 120 113 84 107 102 UKUPNO 164 180 159 167 177 110 88 105 106

24

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

II Brojno stanje zaposlenih u malim i srednjim preduzećima po djelatnosti

Red. Broj zaposlenih Index % Vrsta preduzeća br. 2007 2008 2009 2010 2011 2008/07 2009/08 2010/09 2011/10 1. Poljoprivreda 2 1 1 1 1 50 100 100 100 2. Šumarstvo 35 16 4 4 4 46 25 100 100 3. Vadjenje rude metala 786 771 686 764 810 98 89 111 106 4. Vadjenje ruda i ost.kamena 7 7 7 7 7 100 100 100 100 5. Proizvodnja prehrambenih proizvoda 41 40 39 39 39 98 98 100 100 6. Obrada i prerada drveta 249 278 268 268 288 112 96 100 107 7. Ostala proizvodnja 67 51 54 54 60 76 106 100 111 8. Sakupljanje,prečišćavanje i distribucija vode 33 32 31 31 31 97 97 100 100 9. Trgovina na veliko 61 29 27 27 27 48 93 100 100 10. Trgovina na malo 29 18 17 17 17 62 94 100 100 11. Ostale usluge 109 94 94 94 100 86 100 100 106 12. Preduzetnici 240 285 263 263 275 119 92 100 105 UKUPNO 1659 1622 1491 1569 1659 98 92 105 106

25

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Dati su podaci o broju privrednih subjekata do 2011. godine koji su preuzeti iz strategije razvoja .

Spisak poslovnih subjekata koji imaju ekološke dozvole u našoj opštini izgleda ovako :

Oznaka registratora: 1 Broj registratora: 08-03 Naziv registratora: EKOLOŠKE DOZVOLE

RB Vrsta dokumenta Naziv Oznaka Datum Revizija a.d. ”Vitinka” Kozluk 1. Ekološke dozvole 05-360-8/ 07 30.08.2007 2012 PJ “Vivia” u Raševu, 2. Ekološka dozvola D.O.O. „6. MAJ“ Milići 05-360-19 /07 20.12.2007 2012 3. Ekološka dozvola AD „Intal“ Milići 05 - 360 -1 /08 20.10.2008 2013 4. Ekološka dozvola D.O.O „SAVOX“ Milići 05-360-2/ 08 15.02.2008 2013 5. Ekološka dozvola D.O.O“Promil“ Milići 05-360-3/ 08 27.02.2008 2013 6. Ekološka dozvola D.O.O. „WOOD IMPEX“ Milići 05-360-4/ 08 10.03.2008 2013 7. Ekološka dozvola D.O.O. „MIGENT“ Milići 05-360-5/ 08 13.05.2008 2013 8. Ekološka dozvola AD „Boksit“ benziska stanica i 05-360-6 / 08 22.10.2008 2013 stanica za TNG u Vukšić Polju 9. Ekološka dozvola Bast Co S &N Bratunac 05-360-7/ 08 22.10.2008 2013 10. Ekološka dozvola D.o.o „6 MAJ“ Milići 05-360-8/ 08 31.10.2008 2013 11. Ekološka dozvola „Elektro Jovana“ Milići 05-360-9/ 08 18.11.2008 2013 12. Ekološka dozvola D.o.o „Mileks“ Mješaona hrane 05-360-10 /08 15-12.2008 2013 13. Ekološk a dozvole AD“Boksit“ Betonjara 05-360-2/ 09 05.11.2009 2014 14. Ekološka dozvola AD“Boksit“ Separacija 05-360-1 /09 04.02.2010 2015 15. Ekološka dozvola P Petrol Istočno Sarajevo ad 05-360-3/09 16.03.2010 2015 B.Luka (NESTRO PETROL) 16. Ekološka dozvola BiH Telekom –Direkcija Tuzla 05-360-2/10 05.07.2010 2015 17. Ekološka dozvole Bi H Telekom –Direkcija Tuzla 05-360-3/10 13.07.2010 2015 18. Ekološka dozvole AD“ Boksit“ Drvoprerada 05-360-4/10 24.09,2010 2015 19. Ekološka dozvola AD „Boksit“ Protektirnica 05-360-4/11 24.11,2011 2016 20. Ekološka dozvola AD „Elektro-Bijeljina“ TC 35/10kv 05-360-6/11 24.01.2012 2017 21. Ekološka dozvola AD“ Elektro-Bijeljina“ TC 35/10kv 05-360-5/11 24.01.2012 2017 22. Ekološka dozvola AD „SAVOX“ Milići 05-360-7/11 25.01.2012 2017 23. Ekološka dozvola DOO“ Mileks“ Milići 05-360-1/12 14.02.2012 2017 24. Ekološka dozvola SZR „Čopa“ 05-360-2/12 26.032012 2017 25. Obnovljena ekološka a.d. ”Vitinka” Kozluk 05 - 360 -5/ 12 25.09.2012 2017 dozvola (broj:05-360-8/ 07 PJ “Vivia” u Raševu, od 30.08.2007.) opština Milići

26. Ekološka dozvola DOO“ Mileks“ Milići 05-360-6/12 23.10.2012 2017 27. Obnovljena i objedinjena 05-360-7/12 30.11.2012. 2017. ekol.dozv.(br.05-360-19/ 07 D.O.O. „6. MAJ“ Milići od 20.12.2007. i br.05-360- 8/08 od 31.10.2008.)

26

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

28. Ekološka dozvola Opština Milići, za rezervoar TNG 05-360-8/12 22.02.2013. 2018. i kotlovnicu u Supač Polju za potrebe objekata škole i sportske dvorane 29. Obnovljena i objedinjena D.O.O „SAVOX“ Milići 05-360-1/ 13 06.03.2013. 2018. ekol.dozv.(br.05-360-12/ 08 od 15.02.2008. i br.05-360- 7/11 od 25.01.2012.) 30. Obnovljena ekološka D.O.O. „WOOD IMPEX“ Milići 05-360-2/ 13 26.04.2013. 2018. dozvola (broj:05-360-4/ 08 od 10.03.2008.) 31. Obnovljena ekološka D.O.O. „MIGENT“ Milići 05-360-3/ 13 12.06.2013. 2018. dozvola (broj:05-360-5/ 08 od 13.05.2008.) 32. Ekološka dozvola Avdić Murat 05 - 360 -5/13 17.09.2013. 2018. Farma za uzgoj i tov pilića 33. Obnovljena ekološka AD „Boksit“ benziska stanica i 05-360-6 / 13 10.10.2013. 2018. dozvola (broj:05-360-6/ 08 stanica za TNG u Vukšić Polju od 22.10.2008.)

Posjedovanje ekoloških dozvola je važno sa aspekta očuvanja životne sredine po više osnova . Ispnjavanjem uslova za dobijanje ekološke dozvole je važno u smislu neophodnosti ispunjavanja standarda kada je rječ o odlaganju otpada, nivou buke, emisiji polutanata u vazduh i odlaganja otpadnih voda . Na prvi letimičan pregled je više nego očigledno da nije veliki broj subjekata koji iaju ekološke dozvole . Jasnija slika se može dobiti kada se uporedi sa pregledom industrijskog i uslužnog sektora koji je dat u daljem toku ovg plana.

27

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

- Komunalije Komunalna infrastruktura pokušava da isprati potrebe opštine . Postoji više problema kda je rječ o : upravljanju otpadom, vodosnabdjevanjem i kanalizacionoj mreži o čemu će više rječi biti u nastavku plana.

- Putna i saobraćajna infrastruktura

U Milićima se ukrštaju dva važna putna pravca . Na prvi pomenuti magistralni put M19 u Milićima se uključuje regionalni Put Milići – Zeleni Jadar (raskrsnica Srebrenica - Skelani) . Magistralni put kroz opštinu Milići prolazi u dužini od 17,5 km a na njemu se nalaze naseljena mijesta : Zaklopača, Kopnjača, Podgora, Milići, Dubnički Most, Vukšić Polje, Nova Kasaba i Kaldrmica . Nabrojania naseljena mjesta pripadaju MZ : Zaklopača, Vukovići, Podgora, Milići I, Milići II, Dubnički Most, Nova Kasaba i Skugrići . Regionalni put Milići – Zeleni Jadar prolazi kroz opštinu u dužini od 19 km kroz naseljena mjesta Milići, Mišići, Lukić Polje, Derventa, Žutica i Đile . Nabrojana naseljena mjesta pripadaju sledećim MZ.: Milići I, Milići II Mišići, Derventa Štedrić i Đile i Rupovo Brdo . Samo naselje Milići smiješteno je u kotlinskoj aluvijalnoj ravni na ušću dvije rijeke : Studeni i Zeleni Jadar . Prosiječna nadmorska visina na kojoj su smiješteni Milići je oko 250 mnv. Magistaralni i regionalni put su uvijek prohodni a održavanje istih je u nadležnosti AD Zvornik-Putevi Zvornik . Od ukupnog broja ulica u naselju asfaltirano je preko 90 % dok je manji broj povezan makadamskim putevima (Jovana Cvijića, Jadarska, Semberska i manji dio Romanijske u ukupnoj dužino od oko 3 km). Pored pomenutih puteva više važnosti postoje mreža od 40 km asfaltiranih lokalnih puteva sa tendencijom rasta : Asfaltni lokalni putevi postoje u sledećim naseljenim mjestima :

R/br Putni pravac Naseljena mjesta koja Ukupna dužina MZ koje povezuje povezuje (km) 1. Kušlat Gornje - Raševo Gornje Raševo 2,3 Raševo 2. Kaldrmica – Cerska Kaldrmica , Ržište, Cersska 5,0 Skugrići, Maćesi, (dio koji pripada opštini Rovaši Milići) 3. Kaldrmica - Skugrići Skugrići 7,0 Skugrići 4. Ražište - Maćesi Ražište- raskršće Maćesi – 3,2 Maćesi Tumače i krak do Maćeha 5. OŠ Cerska - Hurići Cerska dio koji pripada 3,5 Rovaši Milićima, Hurići.... 6. Nova Kasaba - Mravinjci Mravinjci 0,35 Nova Kasaba 7. Nova Kasaba Sebiočina Sebiočina (djelimično) 2.5 Nova Kasaba Nova kasaba – ulice u Nova Kasaba 0,3 Nova Kasaba naselju 8. Vukšić Polje - Crkvine Crkvine 0,9 Dubnički Most 9. Dubnički Most – Rajići - Dubnički Most, Rajići, 5,8 Dubnički Most i Buljevići Buljevići Rajići 10. Milići - Đurđevići Đurđevići 1,1 Milići I 11. Supač –Vagan - Podgora Vagan , Podgora 1,6 Milići II , Podgora 12. Supač - Gradina Gradina 0,5 Milići II 13. Podgora - Lukavica Lukavica Donja 1,0 Podgora 14. Kopnjača - Vukovići Vukovići-Brdo 2,0 Vukovići 15. Lukić Polje- Vrsinje Vrsinje 1,5 Milići III 16. Lukić Polje naselje Lukić Polje 0,4 Mišići 17. Mišići naselje Mišići (dio) 0,7 Mišići 18. Derventa - Ivanpolje Ivanpolje 0,8 Derventa 19. Derventa- Koprivno Dio puta prema Koprivnu 1,0 Koprivno 20. Žutica - Štedrić Štedrić 2,2 Štedrić 21. Sjenokos - Babići Babići, 2,92 Rovaši

28

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Iz date tabele može se vidjeti da je najrazvijenija putna mreža u sjeverozapadnom djelu opštine tačnije na širem području Cerske na kome se nalazi ukupno 21,62 km od ukupno 46,57 km ukupne asfaltne mreže računajući i novoizgrađene ulice u prigradskim naseljima . Uzimajući u obzir samo lokalne puteve na ovom području nalazi se preko 50 % mreže asfaltnih loklanih puteva .

- Civilno društvo

Civilno društvo je bitan faktor za razvoj demokratije. Organizacije civilnog društva u opštini Milići se smatraju relativno dobro organizovanim i aktivnim. Međutim, njihova uloga u dijalogu vlasti i stanovništva, kao njihova primarna funkcija, još je nedovoljno razvijena.

Organizacije civilnog društva još uvijek nemaju definisane mehanizme za odnose sa vlastima. Djelovanje civilnog društva je takođe otežano s obzirom na percepciju o političkoj pripadnosti, kao odlučujućem faktoru za obavljanje i učešće u javnim poslovima.

Budžetska sredstva za finansiranje projekata civilnog društva su prilično ograničena, a i za ono sredstava što se obezbjedilo ne postoje definisani kriteriji za njihovu raspodjelu.

Opština Milići je u cilju što bolje saradnje i koordinacije sa mladima i NVO sektorom imenovala koordinatora za ova pitanja. Uspostavom asocijacije „Budni posmatrač“ NVO sektoru je omogućeno prisustvo sjednicama SO-e i na taj način upoznavanje sa radom iste kao i sa radom lokalne zajednice.

Za ovaj plan posebno su intresantne organizacije civilnog društva koje se u osnovi bave zaštito životne sredine . Kada je rječ o ovim organizacijama na opštini Milići bitisale su dvije organizacije : Ekološko društvo Birač Milići i Flora i Fauna Milići. Nažalost Flora i Fauna je ugašena dok je Ekološko društvo Birač Milići ne aktivno i ne realizuje aktivnosti . Oganizacije koje su srodne ekološkim a imaju provedene aktivosti su Sportsko ribolovno društvo i Lovačko društvo mada skoro sve NVO u svojim statutima imaju i dio koji se odnosi a provođenje ekoloških akcija .

- Informisanje

Dvije radio stanice („Birač“ i „Medžik“) su u funkciji informisanja građana o svim dešavanjima na području opštine i regiona. Građani opštine Milići nemaju dobar TV signal državne televizije, pa koriste lokalnu kablovsku televiziju. Opština Milići je dobro snabdjevena dnevnom ilustrovanom štampom iz Republike Srpske, BiH i Srbije. skoro cjelo područje opštine je pokriveno je internet vezom različitih operatera . Opština Milići i većina privrednih i javnih subjekata posjeduju web stranice na kojima postoji mogućnost objave informacija . Od nedavno područje grada je pokriveno zonama sa besplatnim internetom . U smislu provođenja ovog plana informativni kanali su važni kada je riječ o informisanju i promociji aktivnosti .

- Obrazovanje

Obrazovni proces u opštini Milići se ostvaruje veoma kvalitetno u predškolskoj ustanovi „Poletarac“, osnovnoj školi „Aleksa Jakšić“ i nekoliko područnih škola i u srednjoškolskom centru „Milutin Milanković“. Predškolska ustanova „Poletarac“ počela je sa radom 1983. godine i radila je desetak godina vrlo uspješno, da bi početkom rata u ovoj ustanovi bio obustavljen proces rada sve do početka 2001. godine, kada se vrši adaptacija i opremanje ovog objekta i njegova predaja najmlađima na korištenje. Od tada pa do danas u ovoj obrazovnoj ustanovi boravi preko 40 mališana raspoređenih u dvije vaspitne grupe – jasličku (od 1-3 godine) i stariju mješovitu (od 3-6 godina). Osnovno obrazovanje u opštini Milići je organizovano kroz rad matične škole „Aleksa Jakšić“ i nekoliko područnih škola u kojima znanja ovog nivoa obrazovanja stiče cca 680 učenika, a nastavu vrlo uspješno izvode 45 prosvjetnih radnika. 29

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Nastava se izvodi po planu i programu Republike Srpske, osim u povratničkim zajednicama u kojima se nastava iz nacionalne grupe predmeta izvodi prema planu Federacije BiH. U 2009. godini OŠ „Aleksa Jakšić“ obilježila je stogodišnjicu svog postojanja i uspješnog poslovanja. U prošloj godini izvršena je zamjena stolarije na centralnom školskom objektu a u sklopu ovih radova stavljena je i termo fasada . Srednjoškolski centar „Milutin Milanković“ je osnovan školske 1996/1997. godine i tada je bio smješten u prilično neuslovnom objektu Osnovne škole u Derventi. Novi objekat Srednjoškolskog centra je izgrađen i stavljen u funkciju 2005/2006. školske godine koji, raspolaže sa 3.300 m2 korisne površine. U ovom objektu izgrađeno je 14 kabineta, amfiteatar, biblioteka sa čitaonicom, radionicama za praktičnu nastavu, restoran, zbornica i kancelarijski prostor za administraciju centra. Kabineti su opremljeni sa najsavremenijom opremom, a biblioteka raspolaže sa knjižnim fondom od cca 9000 knjiga. U Srednjoškolskom centru nastava je organizovana u četiri oblasti – gimnazija, ekonomska škola, drvoprerađivačka i elektro struka, koje pohađa cca 450 učenika, a nastavu izvodi 44 profesora. Škole mogu biti važni partneri u implementaciji plana .

- Zdravstvena zaštita

Zdravstvena zaštita za stanovnike opštine Milići je organizovana u Dom zdravlja „Sveti Nikola“ i manifestuje se kroz rad timova porodične medicine. Terenske ambulante u Derventi, Novoj Kasabi i Skugrićima nisu u funkciji zbog toga što trenutno ne zadovoljavaju standarde zdravstva ni građevinski, niti su adekvatno opremljene, a nisu kadrovski osposobljene. U prvoj polovini 2010. godine u Domu zdravlja je izvršena adaptacija dijela prostora za potrebe porodične medicine, izvršeno opremanje, instaliranje softvera i obuke zaposlenih. Usluge zdravstvene zaštite po ovom modelu trenutno obavlja pet ljekara i jedan stomatolog, prateće medicinsko osoblje i jedan broj speciojalista koje angažuje Fond zdravstva iz susjednih Domova zdravlja. U Domu zdravlja građanima se pružaju osnovne usluge ljekara porodične medicine (prevencija, dijagnostika, liječenje i rehabilitacija), liječenje u kući, palijativna njega, hitna medicinska pomoć, konsultativno-specijalistički pregledi iz oblasti pedijatrije i ginekologije, zaštita i unapredjenje mentalnog zdravlja, stomatološke usluge(preventivna, dječija i opšta stomatologija, usluge laboratorijske i rendgen dijagnostike, druga funkcionalana i morfološka dijagnostika, imunizacija protiv zaraznih bolesti, higijensko- epidemiološka zaštita, sanitarni pregledi i hitan sanitetski prevoz. Specijalističke i zdravstvene usluge pacijentima opštine Milići pružaju specijalisti (hirurg, kardiolog, internista, gastroentrolog, urolog, dermatolog, ORL, oftalmolog itd.) u domu zdravlja Vlasenica , koje angažuje Fond zdravstvenog osiguranja RS. Dom zdravlja i opština Milići će preduzeti sve aktivnosti da se usluge navedenih specijalista obezbjede pacijentima u Domu zdravlja u Milićima. U toku 2007. godine u okviru Doma zdravlja registrovan je Centar za zaštitu mentalnog zdravlja sa neuropsihijatrom i psihologom.

- Socijalna zaštita

Socijalna zaštita na nivou opštine se realizuje preko Centra za socijalni rad koji je tehnički dosta dobro opremljen i kadrovski osposobljen (nedostaje psiholog) da može sve poslove iz oblasti socijalne zaštite kvalitetno i na vrijeme izvršavati. Da bi se iskazale stvarne potrebe za socijalnom zaštitom, mora se što prije ažurirati socijalna karta opštine Milići, koja je rađena 2000. godine, a koja se više ne može smatrati pouzdanom osnovom za rad Centra. Iz tih razloga u toku je izrada ankete na terenu koja bi trebala da posluži kao osnov za izradu socijalne karte . Prema pokazateljima kojima raspolaže Centar za socijalni rad u opštini se stalno povećava broj lica kojima je potrebna jednokratna pomoć, a i tuđa njega, a jedan broj ih koristi i smještaj u ustanovama socijalne zaštite za osobe sa poteškoćama u razvoju. Centar za socijalni rad svoju djelatnost obavlja primjenjujući odredbe Zakona o socijalnoj zaštiti, Zakona o dječijoj zaštiti, Porodičnog zakona, Zakona o zaštiti od nasilja u porodici, kao i odredbe nekih drugih zakonskih i podzakonskih akata. 30

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

U svom radu Centar ostvaruje saradnju sa javnim ustanovama i institucijama, udruženjima građana, humanitarnim organizacijama, te drugim domaćim i stranim fizičkim i pravnim licima koja se bave socijalnom zaštitom. Pored zdravstvene i socijalne zaštite stanovništva opštine, značajnu pažnju treba posvetiti zaštiti životinja i bilja, preko nadležnih veterinarskih stanica i poljoprivrednih apoteka.

- Vodosnabdjevanje

Stanovnicima urbanog dijela opštine, kao i u većini sela i zaseoka obezbjeđeno je uredno snabdijevanje vodom za piće. Nisu obezbijeđeni svi potrebni uslovi za filtriranje i dobijanje hemijski i bakteriološki potpuno ispravne vode za piće, kao ni za racionalizaciju u potrošnji iste što će biti osnovni zadatak lokalne zajednice u narednom periodu. Pored gradskog vodovoda na području opštine izgrađena su još dva veća vodovoda(Vukovići i Derventa) koja snadbijevaju vodom za piće više naselja, kao i više manjih vodovoda koji podmiruju skoro kompletno stanovništvo pitkom vodom. Područje opštine Milići je pokriveno preko 90 % vodovodnom mrežom.

- Kanalizaciona mreža

Kanalizaciona mreža je urađena u većem djelu gradskog naselja i nekim djelovima urbanih prigradskih naselja.Prečišćavanje otapadnih i fekalnih voda nije riješeno,pa se otpadne vode ispuštaju u recipijente ili uvale bez ikakve obrade . Da problem bude još veći i postjećoj kanalizacionoj mreži je potrebna rekonstrukcija jer je davno izgrađena . Loše po opštinu Milići je što od republičkog nivoa odgovornost i obaveza za rješavanje ovih problema od strane Ministarstva za upravu i lokalnu samoupravu stavlja se u nadležnost opština . Na ovaj način se od opština očekuje rješenje ovog i sličnih problema za šta su neophodna velika sredstva bez direktne obaveze Vlade RS ili BiH da učestvuje u finansiranju aktivnosti .

- Odvoz otpada

Opština je već preuzela određene aktivnosti i u saradnji sa opštinama iz regije pristupila organizovanju regionalne deponije čime će ovaj problem biti riješen kvalitetno na duži period. Komunalno preduzeće je privredni subjekat koji se bavi obezbjeđenjem vode za piće i održavanjem vodovoda, održavanjem kanalizacione mreže,odvoz i deponovanje čvrstog otpada i uređenje prostora. Odvoz opada vrši se iz urbanih – gusto nasljenih dijelova u kojima postoji dobar pristupni put u toku cijele godine. Kada je riječ o naseljenom mjestu Milići odvozom otpada pokriven je najveći dio. Kada je riječ o ostalim dijelovima opštine (u tabeli objašnjeno kao da - dijelimično) odvoz se vrši iz centralnih urbano naseljenih dijelova MZ. Ostali dio MZ. Nije pokriven odvozom zbog loše konfiguracije terena, velike razuđenosti, nedostatka sudova za sakupljanje ... Iz 12 od 20 MZ odvoz otpada se uopšte ne vrši iz istovjetnih razloga kao u slučaju napred navedenih dijelova MZ. Odnos ruralnog i urbanog dijela Opštine

Tabela Odnos ruralnog i urbanog dijela opštine

R/br Mjesna Naseljena Broj stanovnika Ukupno Urban-ruralno/udaljeno zajednica mjesta u naseljenom stanovnika od centra km mjestu u MZ. 1. Milići I Grdski dio 3006 3339 Urbano/0-2 Đurđevići 218 Urbano/0,5-2 Jovac (dio koji 115 Urbano/1-2,5 pripada MZ) 2. Milići II 2306 Gradina 32 Urbano/1,5-3

31

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

R/br Mjesna Naseljena Broj stanovnika Ukupno Urban-ruralno/udaljeno zajednica mjesta u naseljenom stanovnika od centra km mjestu u MZ.

Goločevina 450 Urbano/0,6-3 Gradski dio 1824 Urbano/0-2 3. Milića Brdo Manovići 12 231 Ruralno/9-10 Zabrđe 9 Ruralno/9-9,5 Rogač 38 Ruralno/7-8,5 Bišina 26 Ruralno/6-8 Orašje 39 Ruralno/6-7,5 Golići 43 Ruralno/5,5-7 Pavkovići 25 Ruralno/4-6,5 Stankovići 9 Ruralno/5-6 Bara 14 Ruralno/3,5-4,5 Kamenjak 16 Ruralno/1,5-4 4. Gornji Zagrađe 40 120 Ruralno/20-25 Zalukovik Gornji Zalukovik 80 Ruralno/13-18 5. Rajići Rajići 160 250 Urbano/3-5 Raškovići 28 Ruralno/7-8 Buljevići 62 Ruralno/6-8 6. Koprivno Koprivno 65 155 Ruralno/9-12 Durmići 5 Ruralno/10-11 Pavlovići 5 Ruralno/9-10,5 Krunići 21 Ruralno/10,5-12 Kostrača 37 Ruralno/12-13 Radići 3 Ruralno/13-14 Toljevići 11 Ruralno/11,5-13 Jeremići 8 Ruralno/9-11 7. Maćesi Maćesi 68 92 Ruralno/17-19 Tumače 24 Ruralno/17-18 8. Mišići Golići 15 475 Ruralno/5-5,5 Krajčinovići 19 Ruralno/7-9,5 Marinkovići 20 Ruralno/6-7,5 Kokanivići 12 Ruralno/4-6

Mišići 391 Urbano/2,5-4

9. Rovaši Luke 31 371 Ruralno/12-13,5

Cerska (centar - 25 Ruralno/12-13 škola) Talovići 29 Ruralno/15-18

Sejmenovići 27 Ruralno/16-18

Grbići 27 Ruralno/14-16

Selimovići 27 Ruralno/14-18

32

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

R/br Mjesna Naseljena Broj stanovnika Ukupno Urban-ruralno/udaljeno zajednica mjesta u naseljenom stanovnika od centra km mjestu u MZ. Hurići 20 Ruralno/17-18

Žigići (Amidžići) 17 Ruralno/17-19

Jojići 14 Ruralno/15-17

Kurtići 61 Ruralno/16-19,5

Babići 45 Ruralno/18-19

Turnadžići 12 Ruralno/17-18

Udovičići 28 Ruralno/14-16

Mustabašići 8 Ruralno/14-17

10. Dubnički Most Gostelja 19 684 Urbano/3-3,5

Dubnica 39 Ruralno/5-7

Glušac 45 Ruralno/5-6,5 Johovac 30 Urbano / 2-2,5 Dubnički Most 278 Urbano/2,5-3,2

Vukšić Polje 240 Urbano/3,5-4

Pavkovići 33 Ruralno/4-6

11. Нова Касаба Мравињци 36 383 Urbano/7,5-8

Себиочина 48 Ruralno/5-8,5

Бутковићи 9 Ruralno/7,5-9

Нова Касаба 290 Urbano/7-8

12. Скугрићи Калдрмица 56 366 Urbano/10-11,5

Скугрићи 290 Ruralno /12-19

Metaljka 20 Ruralno/16-18 13. Štedrić Bešići 48 166 Ruralno/16-18 Štedrić 42 Ruralno/13-14,5

Štedra 46 Ruralno/14,5-16 Ruralno/18-20 Nurići 30

33

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

R/br Mjesna Naseljena Broj stanovnika Ukupno Urban-ruralno/udaljeno zajednica mjesta u naseljenom stanovnika od centra km mjestu u MZ. 14. Đile i Rupovo Đile 43 75 Ruralno/20-23 Brdo Rupovo Brdo 32 Ruralno/15-26 15. Milići III Zilići 25 138 Ruralno/6-8

Vujadini 30 Ruralno/7-8

Vrsinje 26 Ruralno/6-10

Ogojče 7 Ruralno/9-12

Bijelo Polje 23 Ruralno/8-12

Bačići 27 Ruralno/3-6

16. Raševo Gornje Raševo 87 119 Ruralno/16-18

Donje Raševo 32 Ruralno/18-22 17. Derventa Ivanpolje 120 796 Urbano/7,5-8

Derventa 150 Urbano/7-8

Dukića Most 100 Ruralno/4-8 Lukić Polje 170 Urbano/3,5-4 Kostići 25 Ruralno/10-13

Dukići 30 Ruralno/8-10 Vitići 26 Ruralno/5-6 Božići 30 Ruralno/8-10 Toljevići 20 Ruralno/11-13

Ristijevići 50 Ruralno/9-13 Višnjica 25 Ruralno/6-8

Johovača 30 Ruralno/8,5-10 Pomol 20 Ruralno/6-10 18. Vukovići Kopnjača 40 243 Urbano/5-6

Vukovići (Brdo) 162 Ruralno/6-8 Vrtoče 41 Ruralno/2-12 19. Zaklopača Zaklopača 70 150 Urbano/5-6

Podbirač 40 Ruralno/7-11 Miloševina 40 Ruralno/11-15 20. Podgora Lukavica 118 432 Ruralno/4-7

34

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

R/br Mjesna Naseljena Broj stanovnika Ukupno Urban-ruralno/udaljeno zajednica mjesta u naseljenom stanovnika od centra km mjestu u MZ. Supač 89 Ruralno/2-7

Podgora 192 Urbano/2,5-3,5 Gerovi 24 Ruralno/10-15

Mapa Opštine sa granicom urbanog područja

35

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

36

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Urbani dio opštine čini gradski dio kao i veća prigradska naselja te naselja uz magistralni i regionalni put.

Ostali dio opštine čine sela karakteristična za ovaj dio BiH – sela razuđenog tipa . Urbana mjesta su : Milići, Đurđevići, Mišići, Lukić Polje, Derventa, Ivanpolje, Dubnički Most, Vukšić Polje, Nova Kasaba, Kaldrmica, Podgora, Gradina, Vagan i Zakolpača . Veću gustinu od ostalih sela imaju (polu urbani oblik): Rajići – dio uz asfaltni put,Vukovići –Brdo, Koprivno, Rovaši dio kod škole i Žutica .

Broj stanovnika i domaćinstava po mjesnim zajednicama po procjeni predsjednika MZ

Tabela Broj stanovnika i domaćinstava po mjesnim zajednicama

Red. Naziv MZ-e Procjena broja stanovnika Broj domaćinstava br. 1 Milići I 3339 878 2 Milići II 2306 624 3 Milići III 138 49 4 Derventa 796 259 5 Nova Kasaba 383 119 6 Rovaši 371 143 7 Skugrići 366 135 8 Štedrić 166 67 9 Zalukovik 120 50 10 Dubnički 684 180 Most 11 Raševo 119 44 12 Rajići 250 78 13 Đile i Rupovo 75 31 Brdo 14 Vukovići 243 71 15 Koprivno 155 67 16 Mišići 475 125 17 Milića Brdo 231 95 18 Zaklopača 150 50 19 Podgora 432 162 20 Maćesi 92 36 UKUPNO 10891 3263

MJESNE ZAJEDNICE EKOLOŠKI PROBLEMI I POTREBE

U opštini Milići definisano je 20 MZ čiji je pregled dat u tabeli :

Re Naziv Procjen Centar MZ Postoji Pojašnjenje d. MZ-e a broja li br. stanov objeka nika t MZ 1 Milići I 3339 Milići – Ne MZ zahvata dio grada kao i prigradska naselja : dom Đurđevići, Lučica i Jovac. rudara 2 Milići II 2306 Milići - Ne MZ zahvata dio grada Goločevinu kao i prigradsko opština naselje Gradinu 3 Milići III 138 Vrsinje Da MZ obuhvata naseljena mjesta Bačići,Vujadini 37

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Vrsinje,Ogojče, Bijelo Polje i Ziliće 4 Derven 796 Derventa Da Prostorno najveća MZ. obuhvata naseljena mjesta ta Ivanpolje,Derventa Dukića Most,LukićPolje,Kostići,Dukići,Vitići,Božići,Toljevići,Ristij evići,Višnjica,Johovača i Pomol 5 Nova 383 Nova Da MZ obuhvata naseljena mjesta NovaKasaba, Kasab Kasaba Sebiočina,Butkovići i a Mravinjci 6 Rovaši 371 OŠ. MZ. obuhvata naseljena mjesta Mustabašići, Cerska Cerska (centar - škola),Talovići, Sejmenovići, Grbići, Selimovići Hurići, Žigići (Amidžići), Jojići Kurtići, Babići, Turnadžići, Udovičići i Luke MZ obuhvata veliki broj naseljenih mjesta od podnožja Udrča do škole u Cerskoj . 7 Skugrić 366 Škola u Da MZ obuhvata naseljena mjesta i Skugrićim Metaljka, Skugrići i a Kaldrmica

8 Štedrić 166 Štedrić Da MZ obuhvata naseljena mjesta : Štedrić, Nurići, Bešići i Štedra 9 Zaluko 120 Zalukovik Ne MZ obuhvata naseljena mjesta : Gornji Zalukovik vik Zagrađe MZ. ima malu gustinu naseljenosti. Graniči sa opštinom Vlasenica . 10 Dubnič 684 Dubnički Ne MZ obuhvata naseljena mjesta : ki Most Most Pavkovići,Dubnica,Glušac (Škola) Johovac,Dubnički Most Vukšić Polje,Gostelja 11 Rašev 119 Gornje Da MZ. se nalazi na krajnjem sjevernom djelu opštine. o Raševo(Š Obuhvata naseljena mjesta Gornje i Donje Raševo . U kola) MZ se nalazi fabrika vode „Vivia“ . Prirodna granica sa opštinom Zvornik je rijeka Drinjača . 12 Rajići 250 Rajići Da (ne MZ. obuhvata naseljena mjesta: Buljevići, (objekat dovrše Raškovići, Rajići MZ) na izgrad nja) 13 Đile i 75 Đile Ne MZ zahvata veliki prostor sa malom gustinom Rupov (postoj naseljenosti. MZ uključuje naseljena mjesta : Đile, o Brdo e Rupovo Brdo, Ovu Mz karakteriše veliko planinsko temelji područje i kopovi rudnika Boksita . i plato starog doma) 14 Vukovi 243 Vukovići - Da MZ. obuhvata neseljena mjesta : Vukovići i Vrtoče ći Brdo 15 Kopriv 155 Koprivno - Da MZ. obuhvata neseljena mjesta : Koprivno, no crkva Toljevići,Radići,Kostrača Krunići,Pavlovići,Durmići 38

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Jeremići 16 Mišići 475 Mišići Da Centralni dio MZ je prigradsko naselje Mišići . MZ (sportski obuhvata naseljena mjesta : Mišići, Kokanovići, Kitanići, centar) Krajčinovići, Borići, Marinkovići i Golići . 17 Milića 231 Milića Ne MZ. obuhvata neseljena mjesta : Kamenjak, Zabrđe, Brdo Brdo - Rogač, Bišina, Škola Orašje, Golići, Pavkovići, Stankovići, Bara,Manovići 18 Zaklop 150 Zakolpača Ne MZ. obuhvata neseljena mjesta : Zaklopača, Podbirač i ača - škola Mileševina 19 Podgor 432 Podgora Ne MZ. obuhvata neseljena mjesta : Gerovi, Supač a Podgora, Lukavica 20 Maćesi 92 Maćesi Ne MZ. obuhvata neseljena mjesta : Maćesi i Tumače UKUPNO 10891

U svim MZ postoji savjeti MZ i predsjednici savjeta preko kojih se vodi korespodencija i realizuju odluke donjete na sastancima savjeta i zborovima građana . Veliki problem u motivisanju ljudi za većim učešćem je ograničenost u donošenju odluka i ne postojanje budžeta koji im se stavlja na raspolaganje za realizaciju prioriteta . Trenutno se vrše određene aktivnosti u smislu ukrupnjavanja MZ. koje će se najvećim djelom vršiti spajanjem susjednih MZ u jednu .

EKOLOŠKI PROBLEMI U MZ.

MZ Milići I

Granica MZ (opisno)

Granica MZ Milići I polazi od ušća Osojskog i Đurića potoka (tromeđa ranije opisana), nastavlja nizvodno Osojskim potokom do mjesta gdje potok siječe put iznad Transporta, zatim ide granicom državne šume i privatnog posjeda i nastavlja istim pravcem padinom do iznad Magacina, zatim se između kuće Petković Snežana i Magacina spušta na raskršće Magistralnog i Regionalnog puta i nastavlja regionalnim putem (Ulica „Cara Dušana“) do skretanja za Novo groblje (tromeđa Milići I; Milići II; Mišići) gdje prelazi rijeku Zeleni Jadar i nastavlja granicom parcela između Ćirkovića i Zadruge. Zatim prelazi lokalni put prema Borićima i dalje granicom posjeda između Mimić Radojka i Mimić Radisava izlazi na lokalni put za Milića Brdo (Tromeđa Milića Brdo, Milići I, Mišići) , odakle iznad kuće Ćirković Rajka prolazi pravo do kote 243 (Relej) i spušta se u Duboki potok između Đurđevića i Pavkovića (tromeđa MZ Milića Brdo; Dubnički Most i Milići I), odakle nastavlja granicom MZ Dubnički Most i Vukovići do početne tačke.

MZ. Milići I je najmnogoljudinija MZ. u opštini Milići . MZ obuhvata dio gradskog naslja (gotovo sve stmbene zgrade) kao i okolna prigradsk naselja . Granica sa MZ Milići II proteže se duž ulice Cara Dušana (Regionalni put Milići-Zelani Jadar) do granice sa MZ Mišići . MZ prostorno obuhvata dio naseljenih mjesta koja se nalaze u podnožju jugozaoadne padine Milića Brda, Đurđeviće sve do naseljenog mjesta Jovac gdije je granica sa MZ Dubnički Most . Sama MZ je najvećim svojim djelom u alovijalnoj ravni rijeka Zeleni Jadar, Studeni Jadar i Jadar . Na njenom području Studeni Jadar i Zeleni Jadar obrazuju Rijeku Jadar . Kroz MZ prolaze i ukrštaju se dva glavna putna pravca na opštini : Magistralni put M19 Šepak-Sarajevo i regionalni putni prvac Milići - Zeleni Jadar . MZ se vodosnabdjeva sa gradskog vodovoda i manjim djelom pojedinačnim vodovodima ili bunaima . U gradskom djelu u većoj mjeri postoji izgrađena kanalizaciona mreža ali se sva kanalizacija ispušta bez trtmana direktno u recipijent . Većina ulica je asfaltirana ali postoji i veći broj makadamskih puteva i platoa. Od privrednih subjekata Dominira veći broj trgovinskih radnji i ugostiteljskih objekata, apoteka, veterinarska stanica, pekara (Mileks doo), Savox doo (drvoprerada) Transport (radionica u sektoru Boksit AD), Mješaona stočne hrane (Mileks doo), Pogon za

39

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

uzgoj pilenki (Boksit AD) . Gradsko područje pokriveno je uslugom odvoza otpada ali u samoj MZ postoji veći broj divljih deponija. Dosta smeća gomila se i na obalama rijeka . Sa ekološkog aspekta kao najozbiljniji problemi su istaknuti : Kanalizacija koja se bez tretmana ispušta u vodotoke . Svojevremeno osamdesetih godina prošlog vijeka pokušalo se sa izgradnjom prečistača ali se ovaj projekat nikada nije završio . Jedan od porblema kada je zgađenje tla i vodotoka u pitanju je i nelegalno odlaganje otpada . na obalama vodotokova ali i po šumama i uvalama gdje postoji veći broj divljih deponija od čega nekoliko njih već tradicionalno i u samom gradu. Kvalitet vazduha se ne prati redovno ali po podacima kojima se raspolaže isti je zadovoljavajući . Na kavlitet vazduha uiče i sam reljef MZ. koja je najvećim djelom smještena u kotilinu te je pojava magle veoma česta . U zimskom periodu postoji veliki broj pojedinačnih dimnjaka iz kojih se emituju produkti sagorjevanja . Stanovništvo za ogrijevuglavnom koristi drvo a u znatno manjoj mjeri zemni gas i ugalj. Buka koja se proizvodi dolazi od saobraćaja i ugostiteljskih objekata . Nivo buke po podacima kojima se raspolaže ne prelazi dozvoljene vrijednosti . Šume na području MZ nemaju veliki privredni značaj ali su ugrožene čestim požarima i sječom zbog blizine naseljenim mjestima . Za divlje životinje koji u ovim šumama žive veliki problem predstavljaju psi i mačke koji iz naseljenih mjesta dolaze i progone divlje životinje . Iste predstavljaju latentnu opanost i u smislu šitenja zaraznih bolesti s obzirom da se kreću i po naseljima i po šumi .

MZ Milići II

Granica MZ (opisno) Granica MZ Milići II polazi iz tromeđe Milići I, Mišići i Milići II (ranije opisana , skretanje za novo groblje ) i nastavlja putem prema novom groblju do novog groblja, nastavlja granicom državnih šuma i privatnih posjeda , zatim preko kote 473 izlazi na lokalni put prema Bijelom Polju preko kog prelazi i spušta u sklopove potoka i nastavlja pravcem preko izvora Velike vode (Tromeđa MZ Mišići , Milići II i Vrsinje), preko Male vode do raskrsnice puteva za Supač i Bačiće, i dalje nastavlja putem prema Supču do tromeđe (MZ Vrsinje- Milići II – Podgora) i nastavlja granicom MZ Podgora – Vukovići – Milići I (ranije opisano) i završava u početnoj tačci.

MZ. Milići II djeli gradski dio sa MZ Milići I i zauzima prostor sa desne strane ulice Cara Dušana (regionalni put Milići – Zeleni Jadar) Pored graskog dijela MZ obuhvata prigradska naselja : Gradina, Vagan, Naselje Goločevinu ... Na prostoru ove MZ pozicionirane su obe škole (osnovna i srednja), Dom zdravlja ... Slično kao i MZ Miići I i za ovu MZ važe slični problemi tačnije većina su zajaenički . Kroz MZ protiče rijeka Studeni Jadar a samom granicom sa MZ. Podgora (jednim djelom) i Lukavička rijeka . MZ je najvećim dijelom pokrivena odvozom otpada . Zbog loše konfiguracije terena postoje preoblemi sa odvozom otpada u naseljenim mjestima Goločevina i Gradina . Domaćinstva u ruralnim područjima nisu pokrivena uslugom pa i ovdje imamo pojave divljih deponija . Vodosnabdjevanje se uglavnom vrši sa gradskog vodovoda ali i iz pojedinačnih sistema . Kanalizacija se bez predhodnog tretmana ispušta u recipijent ili u septičke jame koje u najvećem broju ne zadovoljavaju potrebne standarde. Gradski dio u najvećoj mjeri pokriven je kanalizacionom mrežom. Većina ulica i puteva su asfaltirani mada ima i makadamskih komunikacija posebno prema selima i sporednim uličnim ograncima. Ne postoji stalna kontrola kvaliteta vazduha i buke ali kao i za MZ Milići I i ovdje su parametri bili zadovoljavajući kada su vršena probna mjerenja . Stanje šuma i zemljišta je slično kao i kod MZ Milići I .

MZ Milići III

Granica MZ (opisno) Granica MZ Milići-III polazi od kote Đipa 1328 odakle se spušta u izvor potoka ispod ove kote i dalje nizvodno do sastava potoka koji čine rijeku Štedrić (tromeđa MZ Milići III, Derventa i Štedrić) iz te tačke izlazi na kosu i produžava između Kipića i Kruščika do izvorišta rijeke Dragošnice. kojom nastavlja nizvodno u dužini od 2 km do prodole ispod Brekinje, izlazi iz korita Dragošnice i nastavlja prodolom između Hera i Brekinje i ispod Donjeg Vrsinja i spušta se u Sutorinski potok na mjesto gdje počinje da teče pored državne šume, dalje nastavlja nizvodno Sutorinskim potokom do 100 m iznad boksitove Farme svinja odakle izlazi iz korita i

40

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

produžava pravo na kotu Prosjeka 564 (tromeđa MZ Mišići-Milići III- Derventa). Dalje nastavlja ranije opisanim granicama sa MZ Mišići, Milići-III, Podgora i Gornji Zalukovik i zatvara u polaznu tačku.

MZ. obuhvata mahom ruralne djelove opštine . dominantna naseljena mjesta su dio sela Bačići (dio pripada MZ Milići II), Vrsinje, Zilići i Bijelo Polje . Po strukturi stanovništva MZ je multietnička . Od vodenih tokova MZ. uključuje Lukavički rijeku i Dragošnicu kao i veći broj potoka . Putna mreža je najvećim djelom makadamska mada postoje asfaltirani dijelovi puta za Vrsinje (oko 2 km) . Na prostoru MZ nema fabričkih postrojenja . Glavana privredna aktivnost je poljoprivreda i korištenješumskih potencijala . Kao i naprostoru cijele opštine nema kontinuiranog praćenja kvaliteta vazduha mada slobodno možemo reći da nema ni potrebe za kontinuiranim praćenjem . Naseljena mjesta su daleko odizvora buke te i u tom smislu nema potrebe zakontinuiranim praćenjem . Na području ove MZ na lokalitetu u blizini Vrsinja nalazi se lokalno pozajmište kamena za nasipanje puteva . Opština je izradila i plan eksploatacije ali kako nije niko od privrede investirao u otvaranje pogona postoji bojazan od nestručne eksploatacije i pojave erozije na ovom terenu . Poljoprivredna proizvodnja zasnovana je uglavnom na skromnom korištenju agrotehnike i mehanizacije tako da trenutno nema uočljivog zagađenja zemljišta . MZ nije pokrivena odvozom otpada pa postojedivlje deponije na koje lokalno stanovništvo odlaže otpad . Pozitivna činjenica u ovom slučaju je što seoska domaćinstva odlažu manje količine otpada nego gradska . Sela uovoj MZ.prate trend u seoskim sredinama u opštini pa je broj stanovnika u njima mali . Uvelikom broju slučajeva to su staračka domaćinstva . U poslednje vrijeme razvojem mljekarastva u opštini Milići u MZ osnovano je nekoliko mini farmi muznih krava .

MZ Dubnički Most

Granica MZ (opisno) Granica MZ Dubnički Most počinje u mjestu gdje se potok ispod Brezove glave uliva u Skugrićku rijeku, dalje nizvodno Skugrićkom rijekom do padine Radnja (1 km od ušća Skugrićke rijeke u Jadar). Odatle padinom Radnja do mjesta gdje međuopštinska granica sa opštinom Bratunac izlazi iz korita Jadra. Iz te tačke nastavlja uzvodno rijekom Jadar do tačke gdje se Vukšićki potok uliva u rijeku Jadar, od te tačke pravo na kotu 521, iz kote 521 pravo do tačke gdje se potok u Jatarištu uliva u Jadar. Dalje nastavlja nizvodno niz rijeku Jadar do tačke gdje se rijeka Radinja uliva u rijeku Jadar. Zatim uzvodno uz rijeku Radinju do mjesta gdje se potok između Bišine i Glušca uliva u rijeku Radinju, pa uzvodno potokom do iznad sela Glušac, zaseoka Maksimovići (uključuje zaseok Maksimoviće), iz tog potoka dalje se proteže između zaseoka Maksimovići i Vagurići i prelazi u Hrastinski potok. Hrastinskim potokom nizvodno se spušta 1,5 km i iz te tačke presjeca gornjim rubom Pavkovića groblja (između Gornjih i Donjih Pavkovića) i nastavlja u pravcu Releja (kota 501) do tačke presjeka sa Dubokim potokom koji teče između Pavkovića i Đurđevića (tromeđa M. Brdo, D. Most, Milići-I), dalje se spušta nizvodno potokom do mjesta gdje potok sječe lokalni put, nastavlja lokalnim putem Đurđevići – Pavkovići do raskršća ovog puta sa lokalnim putem koji ide od Releja. Sa ove raskrsnice granica silazi u rijeku Jadar kod stovariša AD „Boksit“, dalje nastavlja nizvodno rijekom Jadar do ušća potoka kroz Johovac, pa uzvodno potokom u dužini od 500 m (tromeđa MZ D.Most, Milići-I i Vukovići), iz te tačke proteže se pravo na kotu 471 na Humcu i odatle se spušta u ušće potoka ispod Metale u Vukovićanski potok (tromeđa MZ Vukovići, Rajići, Dubnica), dalje nastavlja opisanom granicom sa MZ Rajići do uliva potoka sa Brezove glave u Skugrićku rijeku (početna tačka).

Kao centralno naseljeno mjesto uovoj MZ dominiranaselje Dubnički Most koje jesmješteno na magistralnom putu M19 na udaljenostiodoko 2,5 km od Milića . Ovo je jedno od većih prigradskih naselja sa tendecijom porasta broja stanovnika kao veće naselje u ovoj MZ izdvaja se i Vukšić Polje koje se takođe nalazi na magistralnom putu i gusto je naseljeno . Ostali dijelovi MZ su seoska naselja ruralnog karaktera . Od privrednih subjekata na prostoru ove MZ prisutna je farma koka nosilja kao i benzinska pumpa u Vukšić Polju koji posluju u sastavu kompanije Boksit . Od javnih objekata postoji petogodišnja osnovna škola u Dubničkom Mostu i crkva u Vukšić Polju . Jedna od najvećihdivljih deponija locirana je na Jatarištu u blizini granice sa MZ Nova Kasaba . Deponija je nastala odlaganjem velikih količina izmeta sa farme koka nosilja koje pored neprijatnog mirisa u sebi sadrži hormone i antibiotike koje koke uzimju sa hranom a izlučuju preko izmeta . Od rječnih tokova najdominantniji je svakako Jadar zatim Dubnička rijeka 41

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

u svom donjem toku do ušća u Jadar te rijeke Radinja i Skugrićka rijeka koje su ujedno prirodne granice sa MZ Nova Kasaba i Skugrići . Pored ovih riječica veliki broj potoka (Duboki potok, Hrastinski potok, Vukovićanski potok ...) Kanalizacioni sistemi izgrađeni su na privrednim i javnim objektima a ostali suindividualni ili se za tu svrhu koriste primitivne septičke jame . Ne vrši se nikakav tretman otpadnih voda osim voda i otpada koji nastaje u radu benzinske stanice gdje je angažovano pravno lice koje zbrinjava ovaj opani otpad . Urbani dijelovi uz magistralni put pokriveni su odvozom otpada dok ostali dijelovi nisu pokriveni ovom uslugom . Veliki broj divljh deponija stacioniran je uz riječne obale, potoke i vrtače u ruralnom djelu . Šumski kompleksi su prisutni na prostoru cijele MZ sa nešto povoljnijom strukturom u ruralnom dijelu MZ. Seoska domaćinstva prate trend smanjenja broja stanovnika . Poljoprivreda je grana kojom se bavi veliki broj stanovnika ove MZ posebno ako imamo u vidu da postoje veći kompleksi plodne zemlje (alovijalne ravni uz rijeku Jadar i Dubnički rijeku ) koja je većim djelom u vlasništvu poljoprivredne zadruge koja je propala pa stari vlasnici uglavnom koriste ove površine . U ruralnom dijelu veći akcenat je na stočarstvu i voćarastvu, mada je zbog smanjenja broja stanovinka u ovom dijelu sve prisutnija pojava zarastanja pašnjaka i njiva . Kao i na područjuopštine i ovdje se kontinuirano ne prati kvalitet vazduha i nivo buke . Nešto ugroženiji dijelovi u ovoj MZ. su uz magistralni put .

MZ Rajići

Granica MZ (opisno) Granica MZ Rajići polazi od međuopštinske granice sa opštinom Vlasenica kod Hajdarevića odakle silazi na izvor Skugrićke rijeke i nastavlja Skugrićkom rijekom nizvodno do mjesta gdje se potok sa Brezove glave uliva u Skugrićku rijeku, dalje nastavlja uzvodno potokom do kote 562 na Brezovoj glavi i dalje pored puta i groblja, uključujući selo Gake do kote 405 i spušta u Raškovljanski potok koji teče između Dubnice i Raškovića, zatim nizvodno potokom do ušća u rijeku Dubnica, produžava rijekom Dubnicom do tačke gdje se u Dubničku rijeku uliva Vukovićanski potok. Dalje nastavlja uzvodno Vukovićanskim potokom do ušća potoka ispod Metala u Vukovićanski potok i nastavlja uzvodno potokom ispod Metale do Debeljca i međuopštinske granice sa Vlasenicom kojom se proteže sve do polazne tačke kod Hajdarevića na međuopštinskoj granici. MZ karakteriše urbani dio naselja Rajići, Buljevići i Raškovići uz Dubničku rijeku i lokalni asfaltni put Dubnički Most- Donji Zalukovik i ruralni dio u ostatku MZ. Najznačajniji vodotk u ovoj MZ je svakako Dubnička rijeka mada teritorijalno se na prostoru ove MZ jednim graničnim djelom proteže i Skugrićka rijeka . Od privrednih subjekata na području MZ nalazi se kamenorezeačka radnja . Pored ove proizvodnje stanovništvo se bavi i poljoprivrednom proizvodnjom a koriste se i šumski potencijali . Na području ove MZ. Nalazi se i ležište zelenog tufa . Zemljište uzDubnički rijeku je zaravnjenju i pogodno za obradu . Ruralni dijelovi uglavnom su pogodni i koriste se za stočarstvo i voćarstvo . Sama poljoprivredna proizvodnja je primitivna uz malo korištenje mineralnih đubriva i hemijskih sredstava zazaštitu tako da u ovom momentu nema opasnosti od zagađenja i zakiseljavanja zemljišta . Vodosnabdjevanje se vrši sa individualnih vodovoda i jednim manjim dijelom sa vodovoda Alpro-Vukovići-Rajići . Uskoro bi u upotrebu trebao biti pušten i novoizgrađeni gradski vodovod . za urbani dio uz asfaltni put . uređena kanalizaciona mreža ne postoji . Uglavnom seradi o individualnim odvodima u recipijente ili pojedinačnim septičkim jamama . Prostor MZ nije pokriven odvozom otpada pa tako da je prirodna pojava divljih odlagališta . Kvalitet vazduha i nivo buke se kontinuirano ne prati, mada za isto i nema indicija s obzirom na položaj i moguće izvore zagađenja . Šumski kopleksi se sastoje od mješavine državnihi privatnihšuma kao i planski pošumljenih dijelova Seoska ruralna domaćinstva prati trend odlivaposebno mlađeg stanovništa .

MZ Vukovići i Vrtoče

Granica MZ (opisno) Granica MZ Vukovići – Vrtoče polazi iz tromeđe MZ Milići-I, Vukovići, Dubnica (ranije opisana), iz ove tačke granica se proteže pravo u izvor potoka Zanoga, odakle se dalje proteže pravcem u ušće Đurića potoka i Osojskog potoka (tromeđa Milići-I, Vukovići, Milići II) iz kojeg izlazi na brdo na veznu tačku 169 (tromeđa Milići-II, Podgora, Vukovići) i spušta na mjesto gdje dalekovodna trasa presjeca put za brdo Gradinu, nastavlja dalekovodnom trasom do mjesta gdje ova trasa presjeca Cjetkovački potok, odakle se granicom državne šume i privatnog posjeda spušta do magistralnog puta, prelazi put i spušta se u rijeku Studeni Jadar (tromeđa Vukovići, Podgora i Zaklopača). Nastavlja uzvodno rijekom Studeni Jadar do ušća 42

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Bakićanskog potoka u rijeku Studeni Jadar, zatim uzvodno Bakićanskim potokom do međuopštinske granice sa opštinom Vlasenica i dalje se proteže međuopštinskom granicom do Debeljca i granice sa MZ Rajići, nastavlja granicom sa ovom MZ i dalje granicom sa MZ Dubnički Most do početne tačke.

Centralno naseljeno mjesto u ovoj MZ. je naseljeno mjesto Vukovići . Dijelovi naselja Vukovići (zaseok Brdo), Kopnjača (Igrišta), Djelovi Vrtoča oko Milića i Magistralnog puta su gusto naseljeni . Ostatak MZ jeruralnog karaktera . Od privrednih subjekata na prostoru MZ. Nalaze se drvoprerađivački kapaciteti Samatini i Promil . Stanovništvo se bavi poljoprivredom mahom stočarstvom i voćarstvom . Poljoprivredna proizvodnja obavlja se sa minimoumom agrotehničkih mjera te za sadane predstavlja problem zazagađenje zemljišta . Od vodenih tokova najznačajniji je Studeni Jadar koji kroz ovu MZ protiče u manjem dijelu kroz naselje Kopnjača . Od ostalih vodotokova kroz MZ protiče više potoka (Đurića potok, Osojski potok, cjetkovači potok, Vukovićanski potok, Bakićanski potok, Zanoga...) Kao i u ostalom djelu opštine u MZ ne postoji kontinuiran proces praćenja kvaliteta vazduha i nivoa buke . Uzimajući u obzir položaj MZ aktivnost priverede... možemo reći da nema ni vidljve potrebe za istim ali da i ovdje kao i na drugim mjestima treba uvesti kontrolna povremena mjerenja na kritičnim lokacijama (u ovoj MZ Kopnjača) . U MZ ne postoje uređeni kanalizacioni sistemi već individualni ispusti i septičke jame . Vodosnabdjevanje MZ u najvećem djelu vrši se preko vodovoda Alpro – Vukovići dio uz magistralni put sa gradskog vodovoda a ostatak sa individualnih sistema . Voda sa vodovoda Alpro – Vukovići se ne hloriše iako rezultati analize vode pokazuju neophodnost ovog postupka .

MZ Mišići

Granica MZ (opisno) Granica MZ Mišići polazi sa izvora Velike vode (tromeđa MZ Milići-II, Mišići i Milići III) i proteže se preko kote Presjeka 564 tromeđa Dervente, Milići III i Mišića, prema ušću Ristijevićkog potoka u Zeleni Jadar ispod kuće Miće Vujadinovića (ne uključuje kuću), nastavlja uzvodno Ristijevićkim potokom do300 m ispod izvora potoka (tromeđa MZ Mišići, Derventa, M. Brdo) od te tačke nastavlja granicama MZ M. Brdo, Milići-I i Milići-II (ranije opisanih) i dolazi u početnu tačku.

Centralno naselje uovoj MZ. je prigradsko naselje Mišići . Ovo je urbano naseljeno mjesto smješteno uz regionalni put Milići – Zeleni Jadar sa objestrane rijeke Zeleni Jadar . Urbano naseljeni su te Borići smješteni odmah uz Mišiće na desnoj obali rijeke Zeleni Jadar . Ostala naseljena mjesta su seoska naselja ruralnog tipa . Od privrenih subjekata uovoj MZ. smješteni su dok su u Mišićimapekara i drvoprerađivački pogon . Najznačajniji vodotok u MZ je ne sumnjivo rijeka Zeleni Jadar . Pored ovog vodotoka postoji i veći broj potoka . Zemljište uz rijeku je alovijalana ravan ipogodno je za obradu . Ostatak zemljišta je brdsko zemljište uglavnom pogodno za stočarstvo i voćarstvo . Poljoprivredna proizvodnja je uglavnom primarna bez velike primjene agrotehnike i mehanizacije pa trenutno nema bojazni od zagađenja usled bavljenja poljoprivredom . Šumski kompleksi sumješavna državnog i privatnog vlasništva . Pojedini dijelovi imaju izgrađene kanalizacione sisteme ali se u većini slučajeva radi o pojedinačnim ispustima ili septičkim jamama . Ne postoji tretman kako fekalnih tako i ostalih otpadnih voda . Kada je riječ o kvalitetu vazduha i nivou buke slično ostalim MZ. i ovdje nema kontinuiranog praćenja ali prilično pouzdano možemo reći da je najvećim djelom u granicama dozvoljenog . Urbanidjelovi obuhvaćeni su uslugom odvoza otpada dok ostali nisu obuhvaćeni uslugom . Vodosnabdjevanje se vrši sa gradskog vodovoda i više pojedinačnih i manjih sistema .

MZ Derventa

Granica MZ (opisno) Granica MZ Derventa polazi iz tačke sastava potoka koji čine rijeku Štedrić (ranije opisana tromeđa MZ Milići III, Derventa-Štedrić), odatle se penje preko Ravne Gore na kotu 724, zatim nastavlja preko Ravne Gore na vis Koštan (kota 631) i odatle se pravo spušta u izvor „Vrela“, dalje nastavlja nizvodno potokom do ušća u rijeku Zeleni Jadar i dalje međuopštinskom granicom Milići-Srebrenica do iznad zaseoka Mušići u Teljevskom potoku, izlazi iz međuopštinske granice iznad pomenutog mjesta, nastavlja iznad zaseoka Nikolići, iznad Gornje i Donje Bukovice, nastavlja preko vrha Brezove Glavice do Cerovog Brda, sa Cerovog Brda 43

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

presjeca put Derventa – Koprivno i istim pravcem se spušta u Kostračku rijeku. Nastavlja Kostračkom rijekom uzvodno u dužini 500 m odakle se proteže pravo do kote Greda 561 , zatim nastavlja između zaseoka Radići i Đurkovići, pa između Vidovića i Gligorevića, i dalje pored naselja Kostići uključujući Kostiće, dolazi na tromeđu MZ Milića Brdo, Derventa, Koprivno. Od te tromeđe se proteže granicama MZ Milića Brdo, Mišići i Milići III, dolazi do početne tačke (tromeđa MZ Derventa, Milići III, Štedrić).

MZ Derventa jeprostorno najveća MZ. u opštini Milići . Centralno naselje je svakako Derventa ka kojoj su orjentisana svasela koja ulaze usastav MZ. Pored same Dervente koja se nalazi uz regionalni put Milići – Zeleni Jadar na obalama rijeke Zeleni Jadar veća naselja su Lukić Polje (Takođe smješteno uz regionalni put), i Ivanpolje (smješteno uz Derventu na desnoj obali Jadra ). Sama Derventa je kao regionalni centar bila prepoznata od ranije . Od javnih objekata u Derventi nalaze se : škola, dom kulture, pošta, crkva ... Najznačajniji vodotoci u ovoj MZ. su Zeleni Jadar , Kostračka rijeka i Sastavci kao i veći broj potoka . Od privrednih subjekata u MZ nalaze se direkcija Boksita sa platom za mješanje rude, separacija kvarcnog pijeska te dvije stočne farme (u Lukić Polju ). Na prostoru MZ nalazi se i kop rude Boksita na lokalitetu Crvene stijene. Zemljište uz rijeku Zeleni Jadar je pogodno za obradu dok je ostali dio brdsko zemljište gdje se seosko stanovništvo uglavnom bavi stočarstvom i voćarstvom . Razvojem mljekarske proizvodnje osnovano je nekoliko farmi muznih krava sa otkupnom stanicom za ovo područje . Kao i uostalim djelovima opštine i ovdje nema trenutne bojazni od zagađenja zemljišta poljoprivrednom proizvodnjom. Urbani dijelovi u Derventi i Lukić Polju imaju izgrađenu kanalizaciju dok se ostatak zasnivanepojedinačnim ispustima i septičkim jamama . Sve fekalne i otpadne vode se ispuštaju bez predhodnog tretmana . Kao i u ostalim djelovimaopštine i ovdje ne postoji permanentno praćenja kvaliteta vazduha i nivoa buke mada sporadični podaci kojima se raspolaže govore da se ovi parametri kreću u zoni dozvoljenog. Kritična tačka u ovom smislu koju bi trebalo kontrolisati je svakako Lukić Polje u kome imamo slučajeve pojave prašine od mješanja rude i separacije kvarcnog pijeska, kao i buku koju proizvode mašine i mlinovi u radu . takođe u ovom dijelu se nalaze dvije stočne farme te se mogu javiti problemi sa odlaganjem izmeta ne samo zbogneprijatnogmirisanego i mogućnošću zagađenja zemljišta i voda što izmetom što otpatcima prilikom klanja stoke . Urbanidijelovi obuhvaćeni su odvozom ozpada dok ostali nisupokriveni ovom uslugom . Vodosnabdjevanje se vrši sa više manjih sistema ali i sa vodovoda Jama- Žutica Derventa .

MZ Koprivno

Granica MZ (opisno) Granica MZ Koprivno polazi od tačke na međuopštinskoj granici i granici sa MZ Milića Brdo u Jasikovačkom potoku, nastavlja međuopštinskom granicom do iznad Mušića, odakle nastavlja ranije opisanom granicom MZ Derventa i MZ Milića Brdo, dolazi do početne tačke na međuopštinskoj granici.

MZ Koprivno je ruralna MZ smještena u brdskom terenu . Na prostoru MZ: nema privrednih objekata . Jedini javni objekatje crkva . U ovoj MZ. razvijena je poljoprivredna proizvodnja posebno voćarstvo . Najveća naseljena mjesta su Koprivno i Kostrača . Najznačajniji vodotok je Kostračka rijeka . Osnovna privredna grana je poljoprivreda i korištenje šumskih potencijala . Poljoprivreda se vrši sa skromnom primjenom agrotehnike i mehanizacije pa trenutno nema opasnosti od zagađenja zemljišta . Putnu infrastrukturu uglavnom čine makadamski putevi . Na glavnim putu urađena je asfaltna dionica u dužini od 1 km. Na samom putu prisutna su dva veća klizišta koja predstavljaju opasnost ne samo za putnu komunikaciju nego i za parcele iznad . Vodosnabdjevanje se vrši sa više lokalnih mreža ali i dosta pojedinačnih sistema . Kanalizacija i ostale otpadne vode se bez tretmana ispuštajupojedinačnim ispustima ili u septičkim jamama . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu permanentno ali ako se uzme u obzir položaj MZ. ne postoji ni opravdanost za isto .

MZ Milića Brdo

Granica MZ (opisno) Polazna tačka je tromeđa između MZ Mišići- Milića Brdo- Milići I na putu za Milića Brdo iznad starog groblja i ide do tačke gdje se u Bešin potok ulivaju još dva manja potoka, zatim uzvodno Bešinim potokom do mjesta gdje se u Bešin Potok uliva potok ispod Bare, od te tačke proteže se pravcem do kote 622 koja se nalazi na lokalnom putu Milići-Milića Brdo odakle se dalje proteže putem Milići – Milića Brdo (granica 44

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

K.O. Milići – Sebiočina) do ispod molitve na Milića Brdu, zatim ispod molitve spušta u izvor Kokanovića potoka kojim nastavlja nizvodno do mjesta gdje pomenuti potok siječe lokalni put iz Kokanovića prema Kitanićima. Iz tog mjesta padinama Golića brda preko vezne tačke 182 dolazi do mjesta gdje Radovački potok siječe lokalni put prema Golićima. Iz te tačke nastavlja nizvodno Radovačkim potokom do mjesta gdje se Radovački potok ulijeva u Golića potok. Iz te tačke se penje do kote 635 ispod Kandića groblja odakle se spušta u Ristijevića potok ispod Stupa ( po 300 m od kote i izvora potoka – tromeđa M.Z. Mišići-Derventa-Milića Brdo), zatim od te tačke nastavlja lučno ispod Stupa naspram Kostića i dalje do raskrsnice puteva Jeremići- Rogač (tromeđa MZ Milića Brdo, Dubnički Most i Koprivno), nastavlja putem za Jeremiće iznad sela Jeremići, pa do raskrsnice puta Rogač-Manovići, zatim na trigonometar Borovac (kota 752), odakle se spušta u Jasikovački potok na međuopštinsku granicu sa opštinom Bratunac. Dalje nastavlja međuopštinskom granicom sa opštinom Bratunac do ispod sela Dolova do granice sa MZ Nova Kasaba, a zatim opisanom granicom MZ Nova Kasaba- Dubnički Most i Milići I do početne tačke.

MZ Milića Brdo smještena je u brdskom djelu opštine Milići . Sva sela u ovoj MZ su ruralnog tipa . Najvažnija putna komunikacija je makadamski put Milići-Milića Brdo- Rogač . Ovajputpovezujegotovo sva sela ove MZ. sa gradom . U samoj MZ nema većih vodotokova ali postoji veći broj potoka . Na prostoru MZ nema privrednih subjekata a sva sela imaju trend smanjenja broja stanovnika . Zbog odliva stanovništva česta je pojava zarastanja pašnjaka i njiva kao i u većini ostalih seoskih područja . Vodosnabdjevanje se vrši iz manjih i pojedinačnih sistema . MZ. nije pokrivena uslugom odvoza otpada pa je očekivana pojava stvaranja divljih deponija . Na području MZ. nema izgrađenih kanalizacionih sistema niti se vrši tretman otpadnih voda . Stanovništvo se bavi poljoprivrednom proizvodnjom a najčešće stočarastvom i voćarstvom . Način korištenja i obrade zemlje trenutno ne prijeti zagađenju zemljšta . Ni ovdje kao ni u ostalim dijelovima ne prati se stalno kvalitet vazduha i nivo buke mada uzimajući u uobzir položaj MZ i nema potrebe za istim .

MZ Štedrić

Granica MZ (opisno) Granica MZ Štedrić polazi sa kote Javornik 401 koji se nalazi na međuopštinskoj granici,sa Han pjeskom odakle se proteže pravo na izvor potoka Donja česma, odakle nastavlja nizvodno potokom do Suvodola na mjestu gdje presjeca put Štedrić – Rupovo Brdo. Odatle nastavlja 700 m putem prema Rupovom Brdu 700 m, zatim pravo nastavlja do kote 650 Velika Gradina, odakle se spušta pored prvog tunela u rijeku Zeleni Jadar (na međuopštinskoj granici), odakle nastavlja međuopštinskom granicom sa Srebrenicom, ranije opisanim granicama MZ Derventa, Vrsinje, G. Zalukovik i međuopštinskom granicom sa opštinom Han Pijesak, završava u početnoj tački kote Javornik.

MZ Štedrić smještena je u Brdsko planinskom dijelu opštine Milići . MZ obuhvata djelove od regionalnogPuta Milići Zeleni Jadar pa do planinskih dijelova prema planinama Lisini i dijelovima prema međuopštinskoj granici sa opštinom Han Pijesak . Od gušće naseljenih mjesta izdvajaju se Žutica (na regionalnom putu) i Štedrić koje je lokalnim asfaltnim putem povezano sa regionalnim putem . Dominantan vodotok u MZ je savkako rijeka Štedra . Najveći vodotok je rijeka Zeleni Jadar . Na području MZ nema privrednih subjekata . Na rijeci Štedri bio je izgrađen ribnjak za uzgoj konzumne pastrmke koji trenutno nije u funkciji . Poljoprivreda sezasniva na malom korištenju agrotehnike i mehanizacije pa trenutno ne utiče na zagađenje zemljišta . Vodosnabdjevanje se vrši sa seoskog i više pojedinačnih i manjih vodovoda . U MZ nema uređenje kanalizacione mreže pa se odvod fekalija vrši pojedinačnim ispustima i septičkim jamama . Od poljoprivrednih grana stanovništvo se uglavnom bavi stočarstvom i voćarstvom . MZ ima i površine pod šumom od kojih značajan dio otpada na državne . Korištenje šume u državnoj svojini vrši se u skladu sa planom gazdovanja koji priprema i provodi ŠG. Kao i u ostalim djelovima opštine otpadne fekalne vode se ispuštaju bez predhodne obrade. U MZ se ne vrši kontinuiran proces praćenja kvaliteta vazduhai buke ali po podacima kojima se raspolaže parametri se kreću u granicama dozvoljenih vrijednosti .

45

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MZ Đile i Rupovo Brdo

Granica MZ (opisno) Granica MZ Đile polazi od kote Javornik na međuopštinskoj granici sa Han Pijeskom, proteže se ranije opisanom granicom sa MZ Štedrić, te nastavlja međuopštinskom granicom sa opštinama Srebrenica, Rogatica, Han Pijesak i završava u početnoj tački kote Javornik.

MZ obuhvata velikupovršinu brdsko – planinskog dijela opštine Milići . Geografski MZ je smještena na krajnjem južnom dijelu opštine Milići . Samu MZ karakteriše mala gustina naseljenosti te veliki ne naseljeni djelovi u planinskom području . Od privrednih subjekata na području MZ nalaze se kopovi rude boksita sa radionicama i ostalim logističkim objektima zaiskop rude . Na područjuove MZ nalazi se i trenutna lokalna deponija smeća koja ne ispunjava potrebne ekološke standarde a nalazi se uz regionalni put Milići – Zeleni Jadar . Najznačajnija naseljena mjesta su Đile i Rupovo Brdo . Planinski predjeli raspolažu i velikim šumskim potencijalom . Eksploatacija šume sa državnihposjeda vrši se uskladu sa planom gazdovanja od straneŠG Birač . Glavna poljoprivredna grana je stočarstvo a razvojem mljekarstva uovoj Mzima više manjih farmi muznih krava . Vodosnabdjevanje se vrši pomoću lokalnih i pojedinačnih vodovoda . Ne postoji stalni proces praćenja kvaliteta vazduha i nivoa buke . Podaci kojima se raspolaže govore da se parametri kreću u granicama dozvoljenih vrijednosti . Otvaranjem regionalne deponije stvoriće se uslovi zazatvaranje postojeće opštinske deponije . Na prostoru MZ kanalizacioni sistemi nisu izgrađeni pa se kanalizacija i otpadne vode ispuštaju pojedinačnim ispustima bez predhodnog tretmana .

MZ Nova Kasaba

Granica MZ (opisno) Granica MZ Nova Kasaba počinje u mjestu gdje međuopštinska granica sa opštinom Bratunac izlazi iz korita Jadra (presjeca magistralni put, kanal pored skladišta „Jašić-komerca“) i nastavlja međuopštinskom granicom sa opštinom Bratunac sve do tačke u Crvanjskom potoku ispod sela Dolovi (opština Bratunac), odatle se proteže pravolinijski između sela Sebiočina i Zabrđe na kotu 675 iznad Orašlja i spušta se u izvor potoka između sela Sebiočina i Bišina, zatim nizvodno potokom do ušća u rijeku Radinju kojom nizvodno nastavlja do ušća u rijeku Jadar, pa uzvodno rijekom Jadar do mjesta gdje se potok ispod sela Pribinića (koji prolazi kroz Jatarišta) ulijeva u rijeku Jadar, odakle ide pravo na kotu 521 (Glavica), odakle se spušta pravo na ušće Vukšićanskog potoka u rijeku Jadar i međuopštinskom granicom sa Bratuncom dolazi u polaznu tačku.

Mjesna zajednica Nova Kasaba se nalazi na sjeveroistočnom dijelu opštine Milići a obuhvata naseljena mjesta:Nova kasaba,Mravinjci,Pribinići,Butkovići i Sebiočina.Sa istočne strane graniči sa opštinom Bratunac(područja Mjesnih zajednica Konjević polje i Ježestica),sa sjevera graniči sa MZ Skugrići,sa zapadne strane graniči sa MZ Dubnički most a sa južne strane graniči sa MZ Milića brdo.Veči dio MZ se prostire uz rijeku Jadar i konfiguracija terena je ravničarska dok je manji dio brdskog karaktera prije svega Sebiočina i Butkovići sa nadmorskom visinom preko 500m. Na području MZ Nova Kasaba nema večih industrijskih postrojenja koja bi uticala na zagađenje vazduha,vode i tla tako da je s te strane situacija zadovoljavajuća. Što se tiče zagađenja vazduha največi zagađivači su motorna vozila koja prolaze magistralnim putem M- 19. Od vodotokova najviše je zagađena rijeka Jadar kako od industrije na području ne samo opštine Milići nego i opština Srebrenica i Vlasenica tako i domačinstava na pomenutim opštinama jer veči dio divljih deponija je smješten uz rijeke pa u slučaju večih padavina Jadar izgleda kao tekuća deponija.Ostale manje rijeke i potoci su u boljem stanju.. Vodosnabdijevanje na području MZ-e: Opštinski vodovod koristi se u Novoj Kasabi,Mravinjcima kao i naselju Đugum (opština Bratunac) Seoski i privatni vodovodi u Sebiočini,Butkovićima i Pribinićima. U Novoj Kasabi izvan funkcije su 2 stara vodovoda koja su snabdijevala samo naselje prije izgradnje današnjeg opštinskog vodovoda.Vodovod Pribinići bi se mogao aktivirati jer ima dobar dotok a potrebno je sanirati rezervoar i oko 300m dovodnog cjevovoda do glavnog vodovoda. Zadnjih godina primjetan je nedovoljan dotok vode ljetnih mjeseci u svim naseljima. 46

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Kanalizaciona mreža je izgrađena samo na lijevoj obali Jadra u Novoj Kasabi ali i ona nije po ekološkim standardima jer je rađena prije 30-tak godina.U ostalim naseljima uglavnom se koriste septičke jame ili se optadne vode odvode do potoka i drugih vodotokova. Zadnjih godina zbog velikih padavina na području MZ bilo je i slučajeva poplava sa velikom materijalnom štetom.Dijelom samoorganizovanjem a dijelom u saradnji sa nadležnim opštinskim službama je rađeno na pročiščavanju i regulaciji korita potoka tako da je mogučnost plavljenja smanjena.

Divlje deponije predstavljaju največu opasnost za zagađenost tla a što se tiče zagađenosti tla minama i drugim NUS na području Sebiočine postoje površine koje nisu još deminirane.Na području Nove Kasabe bilo je par slučajeva pronalaska NUS ali su one u saradnji sa policijom i deminerskim ekipama uklonjene. Na području MZ postoji nekoliko manjih klizišta uglavnom uz puteve i povremenim pokretanjem ugrožavaju iste.Klizišta se nalaze na lokacijama: Mirkova vodenica put Nova Kasaba –Sebiočina Grebačevac put Nova Kasaba-Butkovići Kamen put Nova Kasaba -Vranovina Glavni uzrok za pokretanje ovih klizišta su neregulisane površinske vode Iako nije klasično klizište put Nova Kasaba –Pribinići je dosta oštečen zbog neregulisanja površinskih voda.Površinske vode se uglavnom odnose na kišne padavine i vode nastale otapanjem snijega.

Na području Nove Kasabe nalazi se Musa pašina džamija sagrađena 1643 a obnovljena 2010 koja se nalazi na listi Komisije za zaštitu kulturno-istorijskog nasleđa BiH. Postoje i manje nekropole stečaka na lokalitetima Grebačevac i Kovačevići kao i na još par mjesta na području opštine ali nisu detaljnije ispitivane da bi se znalo iz kog su perioda srednjeg vijeka.

Uže područje Nove Kasabe je pokriveno sa odvozom smeća koje vrši AD Komunalno Milići ali bi nabavka još kontejnera i suđa za odvoz istog dodatno poboljšala situaciju i omogučila da se pokriju područja Pustopolja i Mravinjaca koja imaju dobar pristup za odvoz. U proteklih par godina u saradnji sa Opštinskim službama,Komunalnim i još nekoliko NVO vršeno je nekoliko akcija uklanjanja divljih deponija i čiščenja oko rijeke Jadar ali situacija nije još zadovoljavajuća. Takođe sa istim akterima rekonstruisan je park kod džamije kao i park kod Doma kulture,zasađeno je cvijeće i isti se održavaju redovno od strane radnika Komunalnog kao i od strane građana.

Predlažemo i da se završi izgradnja pristupnog puta do rijeke Jadar za potrebe vatrogasaca jer postoji vodozahvat koji se može koristiti da se napune cisterne za gašenje istih.Ovo napominjemo jer je zabilježen veliki broj požara proteklih godina koji su uništili kako poljoprivredno tako i šumsko zemljište a dešavali su se skoro na svim dijelovima opštine kao i na granici sa opštinom Bratunac gdje je prošle godine šumski požar harao danima i nanijeo je veliku materijalnu štetu a izazvao je i ekološku katastrofu.

MZ Skugrići

Granica MZ (opisno) Granica MZ Skugrići polazi od ušća Ceranskog potoka u Jadar, dalje nastavlja uzvodno rijekom Jadar (međuopštinska granica sa opštinom Bratunac) do tačke gdje međuopštinska granica izlazi iz korita Jadra (presijeca magistralni put, kanal pored skladišta „Jašić-komerc“), iz te tačke nastavlja padinom Radnja do Skugrićke rijeke (1 km uzvodno od ušća Skugrićke rijeke u Jadar), zatim nastavlja Skugrićkom rijekom do izvora i dalje pravcem prema Hajdarevićima (do međuopštinske granice sa opštinom Vlasenica), zatim nastavlja međuopštinskom granicom do tačke na kojoj Cerski potok presjeca međuopštinsku granicu sa Vlasenicom, odakle nastavlja Cerskim potokom do ušća u Jadar (granica sa MZ Maćesi-Rovaši) i završava u početnoj tački.

MZ Skugrići obuhvata područje od rijeke Jadar i magistralnog puta u reonu naseljenog mjesta Kaldrmica pa brdsko planinsko područje iznad ovog naseljenog mjesta sve do obronaka planine Udrč . Urbano naseljeno je mjeso Kaldrmica . Ostala naeljena mjesta su sela rurlnog karaktera koja se prostiru na veliko

47

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

području u više zaselaka . Na prostoru MZ postoji jedan nedavo izgrađeni objekat a riječ je o farmi za uzgoj tovnih pilića . Naznačajniji i najveći vodotok je rijeka Jadar . Pored rijeke Jadar na području MZ je Skugrićka rijeka i veći broj potoka . Stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom a najzastupljenije grane su voćarstvo i stočarstvo . Primjena mehanizacije i hemije u poljoprivredi je minimalna tako da trenutno nema opasnosti od zagađenja zemljišta od ove djelatnosti . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu konstantno a prema podacima kojima se rspolaže za to se nije ukazivala nužna potreba . Vodosnabdjevanje se vrši uz pomoć nekoliko seoskih vodosistema i više pojedinačnih . Područje MZ nije obuhvaćeno sistemom sakupljanja i odvoza otpada . Ovo za posledici ima obrazovanje divljih deponija . Na području MZ nema većih kanalizacionih sistema već se otpadne vode ispuštaju iz pojedinačnih ispusta i septičkih jama . Od javnih objekata na području MZ nalaze se škola i džamija .

MZ Maćesi

Granica MZ (opisno) Granica MZ Maćesi-Rovaši počinje od međuopštinske granice sa opštinom Zvornik na rijeci Jadar iznad naselja Slana (uključuje naselje), ide međuopštinskom granicom sa opštinom Zvornik, zatim opštinom Bratunac do ušća Ceranskog potoka u Jadar. Dalje nastavlja Ceranskim potokom do međuopštinske granice sa Vlasenicom, zatim međuopštinskom granicom sa Vlasenicom do kanjona Drinjače između naselja Smršanj i Medoš (granica sa MZ Raševo), odakle nastavlja granicom sa MZ Raševo do polazne tačke.

MZ se proteže od lokalnog puta Kaldrmica – Cerska i Cerskog potoka u reonu naseljenog mjesta Ražšta uključujući naseljena mjesta i prostor sa desne strane puta prema oroncima planine Udrč . Na području MZ najznačajniji vodotok je rijeka Jadar . Pored rijeke Jadar koji ovom MZ protiče granicom na području MZ nalazi se više potoka . Naseljena mjesta su sela ruralnog tipa . Stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom a najzastupljenije grane su voćarstvo i stočarstvo . Primjena mehanizacije i hemije u poljoprivredi je minimalna tako da trenutno nema opasnosti od zagađenja zemljišta od ove djelatnosti . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu konstantno a prema podacima kojima se rspolaže za to se nije ukazivala nužna potreba . Vodosnabdjevanje se vrši uz pomoć nekoliko seoskih vodosistema i više pojedinačnih . Područje MZ nije obuhvaćeno sistemom sakupljanja i odvoza otpada . Ovo za posledici ima obrazovanje divljih deponija . Na području MZ nema većih kanalizacionih sistema već se otpadne vode ispuštaju iz pojedinačnih ispusta i septičkih jama .

MZ Rovaši

Granica MZ (opisno) Granica MZ Maćesi-Rovaši počinje od međuopštinske granice sa opštinom Zvornik na rijeci Jadar iznad naselja Slana (uključuje naselje), ide međuopštinskom granicom sa opštinom Zvornik, zatim opštinom Bratunac do ušća Ceranskog potoka u Jadar. Dalje nastavlja Ceranskim potokom do međuopštinske granice sa Vlasenicom, zatim međuopštinskom granicom sa Vlasenicom do kanjona Drinjače između naselja Smršanj i Medoš (granica sa MZ Raševo), odakle nastavlja granicom sa MZ Raševo do polazne tačke.

MZ obuhvata prostor od međuopštinske granice sa Vlaenicom i područja uz osnovnu školu (nalazi se u opštini Vlasenica) te prostr sa desne strane lokalnog puta Kaldrmica – Cerska prema obroncima planine Udrč . Na prostoru MZ od javnih objekata nalazi se đamija u Rovašima . U MZ nama većih vodotoka ali ima više potoka koji se sabiraju u Cerski potok . Stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom a najzastupljenije grane su voćarstvo i stočarstvo . Na prostoru MZ je otkupna stanica za mlijeko za ovo područje kao i veći broj manjih farmi . Primjena mehanizacije i hemije u poljoprivredi je minimalna tako da trenutno nema opasnosti od zagađenja zemljišta od ove djelatnosti . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu konstantno a prema podacima kojima se rspolaže za to se nije ukazivala nužna potreba . Vodosnabdjevanje se vrši uz pomoć nekoliko seoskih vodosistema i više pojedinačnih . Područje MZ nije obuhvaćeno sistemom sakupljanja i odvoza otpada . Ovo za posledici ima obrazovanje divljih deponija . Na području MZ nema većih kanalizacionih sistema već se otpadne vode ispuštaju iz pojedinačnih ispusta i septičkih jama . Na prostoru MZ nema industrijskih postrojenja . 48

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MZ Raševo

Granica MZ (opisno) Granica MZ Raševo počinje od međuopštinske granice sa opštinom Zvornik na rijeci Jadar ispod naselja Slana (ne uključuje naselje), zatim se iznad naselja spušta u Slansku rijeku kojom se uzvodno proteže do izvora iz koga dalje ide na kotu Risnik 789 sa koje prelazi put Turnadžići-Gornje Raševo i penje se na najvišu kotu Udrča (1042 m) odakle se dalje pravo spušta preko Visa u kanjon Drinjače između naselja Smršanj i Medoš-međuopštinska granica sa opštinom Zvornik, kojom nastavlja do polazne tačke ispod naselja Slana.

MZ Raševo je najsjeverniji prostor na području opštine Miiići . MZ sa jedne strane leži uz desnu obalu rijeke Drinjače koja je i najveći vodotok u ovoj MZ i u opštini Milići. Sa druge strane proteže se kompleks planine Udrč . MZ se proteže i do rijeke Jadar i magistralnog puta M19 . Na području ove MZ je ušće Jadra u rijeku Drinjaču . Prostor MZ bogat je sa izvorištima vode uz pojavu dva termalna izvora što je pored banje u Višegradu jedina pojava termalne vode u istočnom dijelu RS . Od privrednih kapaciteta na području MZ nalazi se fabrika vode Vivia . Zemljište uz rijeku Drnjaču je alovijalna ravan pogodna za obradu . Sela su razbijenog tipa i protežu se na velikom području . Primjena agrotehnike i mehanizacije nije velika te trenutno ne prijeti zagađivanje zemljišta u tom smislu . Područje MZ nije pokriveno odvozo otpada . Otpad se odvozi jedino iz fabrike vode . Na području nama uređenog i umreženog kanalizacionog sistema pa se otpadne vode bez predhodnog tretmana pojedinačnim ispustima izvode u rijeke ili druga mjesta . U manjem obimu ima i septičkih jama koje u najvećoj mjeri nisu izgrađene po potrebni standardima . Kako prostor nije pokriven odvozom otpada neminovno je formiranje divljih deponija . Vodosnabdjevanje se vrši sa manjih seoskih i pojedinačnih vodovoda . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu konstantno a prema podacima kojima se rspolaže za to se nije ukazivala nužna potreba . Zadnjih godina stanovnici Donjeg Raševa se žale na količinu prašine koju proizvode teretna vozila u saobraćanju makadamskim putem prema fabrici Vivia . Problem bi se mogao rješiti asfaltiranjem dionice u djelu kroz naseljene djelove .

MZ Zaklopača

Granica MZ (opisno) Granica MZ Zaklopača polazi od ranije opisane tromeđe MZ Vukovići – Podgora – Zaklopača u Rijeci Studeni Jadar i proteže se iznad Lukavice preko Brezovog polja do kote Mramorac 732 odakle nastavlja između zaseoka Podsikire i sela Gerova do planinskog vijenca Sikira između vrhova Velika Sikira i Mala Sikira ( tromeđa Zaklopača, Podgora i Zalukovik). Od pomenute tromeđe nastavlja vijencom preko Velike sikire (kota 1070), a dalje preko Vijenca Birač i kota 998; 981; 907 do kote Orlovina 849 i silazi na most na rijeci Studeni Jadar ispod Kamenoloma, zatim se penje na međuopštinsku granicu sa opštinom Vlasenica iznad Kamenoloma, nastavlja međuopštinskom granicom do granice sa MZ Vukovići kojom nastavlja do početne tačke (tromeđe).

Centralno mjesto MZ je naselje Zaklopača koje je smješteno na Magistralnom putu M19 Šepak – Sarajevo na putu od Milića prema Vlasenici . Naselje leži na obalama Studenog Jadra u alovijalnoj ravni pored ove rijeke Ovo je urbano naseljeno mjesto i ujedno se u njemu odvajaju putevi prema Gornjem Zalukoviku i Podbirču i Sikiri . Pored samog naselja Zaklopača ostala mjesta koja ulaze u sastav MZ su sela ruralnog tipa . Na području MZ glavni vodotok je Studeni Jadar . Od većih vodotoka tu su svakako Tabahana koja se u ovom mjestu i uljeva u Studeni Jadar . Na prostoru MZ nema privrednih objekata. Od javnih objekata tu je zgrada nekadašnje škole . U ovoj MZ nalazi se popularno izletište koje iako ima tradiciju jo nije uređeno . Stanovništvo se bavi poljoprivredom . Primjena agrotehnike i mehanizacije nije velika te trenutno ne prijeti zagađivanje zemljišta u tom smislu . Područje MZ nije pokriveno odvozo otpada . Na području nama uređenog i umreženog kanalizacionog sistema pa se otpadne vode bez predhodnog tretmana pojedinačnim ispustima izvode u rijeke ili druga mjesta . U manjem obimu ima i septičkih jama koje u najvećoj mjeri nisu izgrađene po potrebni standardima . Kako prostor nije pokriven odvozom otpada neminovno je formiranje divljih deponija . Vodosnabdjevnje se vrši sa gradskog vodovoda i iz pojedinačnih

49

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

sistema . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu konstantno a prema podacima kojima se rspolaže za to se nije ukazivala nužna potreba . U ekološkom smislu najveći problem kada je zagađivanje voda u pitanju dolazi od rijeke Tabahane koja protiče kroz Vlasenicu i u koju se ispuštaju otpadne vode i fabrike Alpro kao i velika količina kanalizacije.

MZ Podgora

Granica MZ (opisno) Granica MZ Podgora polazi iz tromeđe MZ Vukovići – Podgora i Milići II (vezna tačka 169 na Srića Brdu) i spušta se u potok pored kuće Golić Dragana (Kreje) zatim prelazi Magistralni put i nastavlja potokom do ušća u Studeni Jadar, prelazi Studeni Jadar i uklapa u ušće potoka Ornica koji teče iz Bijelog Polja. Dalje nastavlja potokom uzvodno do tačke gdje potok presjeca lokalni put Bačići – Supač ( tromeđa MZ Milići II, Vrsinje i Podgora) što jeujedno i tromeđa K.O. Lukavica-Milići i Vrsinje. Iz te tačke preko vezne tačke 344 silazi u kanjon Lukavičke rijeke i nastavja uzvodno Lukavičkom rijekom do tačke gdje se ulijeva Zagrađska rijeka koja teče između Komića i Lisine (tromeđa MZ Podgora, Zalukovik i Vrsinje) . Produžava uzvodno Lukavičkom rijekom do kanjona između Komića i Sikire. Zatim se penje na kotu Hrasik 807 pa planinskim vjencom Sikira preko Male Sikire do pomenute tromeđe između MZ Zaklopača – Podgora i Zalukovik. Odatle nastavlja granicom MZ Zaklopača i Vukovići do početne tačke.

Centralno naselje je Podgora . Ovo je prigradsko urbano naseljeno mjesto . Nalazi se na magistralno putu M19 Šepak – Sarajevo, na oko 2 km od Milića . Kroz samo naselje prolazi rijeka Studeni Jadar a baš u Podgori se u Studeni Jadar uliva Lukavička rijeka. Pored dva navedena vodotoka i više potoka kroz MZ djelom protiče i Zagrađska rijeka . Pored naselja Podgora veća naselja su Lukavica i Gerovi . Na prostoru MZ nema javnih objekata a od privrednih objekata u MZ se nalazi pekara i jedan drvoprerađivački pogon . Podgora i Donja Lukavica leže u alovijalnim ravnima i poodni su za obradu . Ostali dio MZ je smješten na brdsko-planinskom terenu . Na prostoru naseljenog mjesta Podgora opštinskim planovima predviđena je izgradnja industrijske zone . Primjena agrotehnike i mehanizacije nije velika te trenutno ne prijeti zagađivanje zemljišta u tom smislu . Područje MZ nije pokriveno odvozo otpada . Otpad se odvozi jedino iz fabrike vode . Na području nama uređenog i umreženog kanalizacionog sistema pa se otpadne vode bez predhodnog tretmana pojedinačnim ispustima izvode u rijeke ili druga mjesta . U manjem obimu ima i septičkih jama koje u najvećoj mjeri nisu izgrađene po potrebni standardima . Kako prostor nije pokriven odvozom otpada neminovno je formiranje divljih deponija . Vodosnabdjevanje se vrši sa gradskog vodovoda i više manjih i pojedinačnih sistema . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu konstantno a prema podacima kojima se rspolaže za to se nije ukazivala nužna potreba .

MZ Gornji Zalukovik

Granica MZ (opisno) Granica MZ Gornji Zalukovik polazi sa Đipske kose (kota 1172) na međuopštinskoj granici sa opštinom Han Pijesak preko kote Đipa 1328 tromeđa MZ Vrsinje, Zalukovik, Štedrić, zatim preko kote Vrani kamen 1281 odakle se spušta u izvor Zagrađske rijeke kojom nizvodno ide između Lisine i Komića do ušća u Lukavačku rijeku (tromeđa Gornji Zalukovik, Vrsinje i Podgora), odakle nastavlja ranije opisanim granicama MZ Podgora i Zaklopača i međuopštinskom granicom sa opštinom Vlasenica i Han Pijesak u polaznu tačku.

MZ je smještena u brdsko-paninskom terenu . Na prostoru MZ nema većih urbanih naselja . Naselja su sela razbijenog tipa . Od privrednih subjekata na prostoru MZ nalazi se kamenolom . Stanovništvo se u velikoj mjeri bavi poljoprivredom a najčešće stočarstvom . Od privrednih aktivnosti u ovoj MZ izraženo je i korištenje šumskih potencijala koje vrši ŠG. Birač u skaldu sa planom korištenja . Najznačajniji vodotoci u ovoj MZ su rijeka Studeni Jadar i Zagrađska rijeka na kojoj se nalazi i ribnjak za uzgoj konzumne kalifornijske pastrmke . Područje MZ nije pokriveno odvozom otpada . Na području nama uređenog i umreženog kanalizacionog sistema pa se otpadne vode bez predhodnog tretmana pojedinačnim ispustima izvode u rijeke ili druga mjesta . U manjem obimu ima i septičkih jama koje u najvećoj mjeri nisu izgrađene po potrebni standardima . Kako prostor nije pokriven odvozom otpada neminovno je formiranje divljih deponija . Vodosnabdjevanje se vrši sa gradskog vodovoda i više manjih i pojedinačnih sistema . Kvalitet vazduha i nivo buke se ne kontrolišu konstantno a prema podacima kojima se rspolaže za to se 50

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

nije ukazivala nužna potreba . Primjena agrotehnike i mehanizacije nije velika te trenutno ne prijeti zagađivanje zemljišta u tom smislu .

51

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

52

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

4. SEKTOR VODA

Slivna područja i površinske vode

Opština Milići posjeduje značajan hidropotencijal i ima dosta povoljan geografski i hipsometrijski položaj u odnosu na širi region. Značajniji vodotoci koji se nalaze ili protiču jednim dijelom područjem opštine Milići su: Studeni Jadar (8.2 km), Zeleni Jadar (18.7 km), Jadar (15.1 km) i Drinjača (11.5 km). Sagledavajući hidrološke prilike, glavni vodotok je rijeka Jadar koja nastaje spajanjem Studenog i Zelenog Jadra. Studeni i Zeleni Jadar imaju vrlo razvijenu hidrografsku mrežu izvora i potoka od kojih se formiraju. Pored pomenutih većih vodotoka, područje opštine raspolaže sa puno ostalih (manjih) vodotoka (rječica, potoka, potočića), izvora (vrela), koji omogućavaju kvalitetno snabdijevanje pitkom vodom, snabdijevanje vodom za potrebe poljoprivredne proizvodnje, podizanje ribnjaka za uzgoj pastrmke, a značajan su potencijal za izgradnju mini hidroelektrana iizvorišta za flaširanje vode i sl. Među ostale (manje) vodotoke mogu se ubrojiti: Cerski potok, Skugrića potok, Suhodaj, Dubnica, Crnobrnjski potok, Jahin potok, Mitrov potok, Sutorina, Duboki potok, Podmetala, Budinac, Dubnica, Vaganjski potok, Rijeka (Lukavička rijeka), Tabahana, Duboki potok, Koprivski potok, Dragošnica, Kaluđerovac, Bešin potok, Palučak, Jahin potok, Mahnati potok, Radinja, Kostračka rijeka, Bukovička rijeka, Vrelski potok, Đevički potok, Studenaci Štedrić. Svi ovi vodotoci odvode svoje vode prema vodotoku Drinjače, koja jednim dijelom teče granicom opštine Milići i Zvornik (sjeverna granica opštine) i teritorijalno pripada oblasnom riječnom slivu rijeke Save, podslivu rijeke Drine. Rijeka Drinjača odvodi vode sa gotovo čitavog područja opštine i ima površinu sliva od 922 km 2. Treba napomenuti da jedan dio vodotoka u najjužnijem dijelu opštine svoje vode direktno odvode ka rijeci Drini odnosno Perućačkom jezeru. Riječ je o povremenim vodotocima - Baturski potok, Brloški potok i Suvi potok.

Podzemne vode

Najznačajniji izvori su vrelo Nikolina voda - Zaklopača (Qmin=18.5 l/sec, Qsr=60 l/sec), vrelo Banjicau Raševu (Qsr=32 l/sec) i istočno vrelo Bijelih vrela (Qsr=10 l/sec). Pored ovih izvora ističu se vrelo Štedrić i zapadno vrelo Bijelih vrela(prosječna izdašnost oba izvora 3.5 l/sec). Izvora male izdašnosti (prosječna izdašnost do 1.0 l/sec) ima jako mnogo, nisu registrovani, ni zaštićeni. Neki od njih su kaptirani i služe za snabdijevanje vodom okolnih naselja.

Erozije i bujice

U slivu rijeke Jadar registrovan je veliki broj bujičnih tokova od kojih je najznačajniji Studeni Jadar, ukupne površine sliva oko 91 km2, ukupne dužine 9.5 km, prosječnog pada 8 % sa srednjom godišnjom količinom padavina od 900 mm. Maksimalni proticaj u Studenom Jadru je 99.75 m3/sec. Sliv u pogledu poljoprivrednih površina čini 90 % pašnjačke površine slabe vegetativne mase, a 10 % jednogodišnje kulture. Šumska vegetacija čini 75 % ukupne površine sliva. Po karakteristikama spada u podrivače, a svrstana je u III kategoriju prema

53

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

54

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Karta vodnih objekata - sekcija Zvornik 3, izdanje Zavoda za vodoprivredu Bosne i Hercegovine i Vojnogeografskog instituta Beograd Herhaulidzeu. Godišnja produkcija nanosa je 1552 m3/km2

Proces se odvija pojavom brazdica i jaruga na obradivim površinama, a u koritu se javlja linijska erozija praćena podizanjem obala, tako da je nanos različitih dimenzija. Štete se odražavaju na plodnost zemljišta usled ispiranja plodnih čestica i u jezeru hidroelektrane Zvornik usled donošenja nanosa. Sve ostale manje bujice imaju identičan karakter kao Studeni Jadar.

Odbrana od poplava i uređenje vodotoka

Pri pojavi velikih voda vodotoci na području opštine Milići ugrožavaju dio priobalnih naselja. Na području užeg urbanog dijela Milića izvršeno je uređenje korita Studenog Jadra. Uzrok poplavama su izlivanje rijeka i potoka u doba jačih padavina ili topljenja snijega, jer su korita nedovoljnog profila, neuređena i zarasla, pa ne mogu da provedu povećane količine vode. Brdski potoci koji se slivaju ka Jadru nose sa sobom znatne količine nanosa koji se taloži u donjim dijelovima vodotoka, te time dodatno umanjuje proticajnu moć korita vodotoka. U maju 2012. Godine opštinu Milići zadesile su velike poplave u smislu pojave stogodišnjih voda koje su načinile velike štete . Opština je na procjeni šteta angažovala komisiju . Prema procjeni komisije pričinjene su štete :

1. Procijena štete u poljoprivredi – procjenjena vrijednost štete 140.307,50 KM 2. Lokalni putevi – procijenjena vrijednost štete 297.880,00 KM 3. Mostovi - procijenjena vrijednost štete 110.000,00 KM 4. Građevinski I gospodarski objekti građana - procijenjena vrijednost štete 161.800,00 KM UKUPNO ::::::::::::::::::::::::::::::::: 716.987,50 KM

Najviše šteta pretrpjeli su djelovi opštine na loklaitetu Cerske i uz Dubničku rijeku . Pored ove ekstremne situacije u opštini Milići postoji nekoliko kritičnih lokacija koje su podležne poplavama i nanošenjem materijala i to na lokacijama u : Vukšić Polju (suvi potok iznad benzinske stanice) Nova Kasaba (lokalni potoci vrše plavljenje i nanos materijala Karića potok, potok sa Kika...) Mišići Derventa (potok koji nanosi materijal na ulazu u Derventu sa Crvenih stijena)

Vodomjerne stanice

Na rijekama Jadar i Studeni Jadar u Milićima su 1966. godine formirane vodomjerne stanice na kojima se vršilo povremeno mjerenje proticaja. Od 2009. godine u funkciji je automatska mjerna stanica na rijeci Drinjači, na području opštine Zvornik, u zoni pilane neposredno nakon ušća Jadra.

Kvalitet voda

Uredbom o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Sl. glasnik RS br. 42/2001) uspostavljaju se kriterijumi za klasifikaciju i vrši klasifikacija kvaliteta površinskih i podzemnih voda, kao i kategorizacija vodotoka. Po ovoj Uredbi vodotoci Drinjača i Jadar na području opštine Milići su svrstani u drugu kategoriju. Stvarno stanje kvaliteta voda je u skladu sa navedenom Uredbom. Fekalne vode naselja se u većini slučajeva direktno ispuštaju u vodotokove bez prethodnog prečišćavanja. Vodotoci se po Uredbi svrstavaju u klase od 1 do 5 i prema uslovima korišćenja za različite namjene, odgovaraju sledeće klase: • Klasa 1: površinske i podzemne vode se u svom prirodnom stanju ili poslije dezinfekcije mogu koristiti za piće ili u prehrambenoj industriji, kao i površinske i podzemne vode za rast i razvoj plemenitih vrsta riba (pastrmki); 55

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

• Klasa 2: vode koje se poslije određenog tretmana (koagulacija, flokulacija, taloženje, filtracija i dezinfekcija) mogu koristiti za piće; vode se u prirodnom stanju mogu koristiti za kupanje, za sportove na vodi, za rast i razvoj ciprinidnih vrsta riba; • Klasa 3: vode koje se mogu koristiti za piće nakon obimnog tretmana (koagulacija, flokulacija, taloženje, filtracija, ozonizacija, adsorbcija naaktivnom uglju i dezinfekcija), vode koje se mogu koristiti u poljoprivredi i u industriji koja nema posebne zahtjeve u pogledu kvaliteta voda i za rast manje plemenitih vrsta riba; • Klasa 4: zagađene vode koje se u predjelima sa nedostatkom vode mogu koristiti u nekim industrijama poslije odgovarajućeg tretmana; • Klasa 5: jako zagađene vode koje se gotovo ne mogu koristiti ni za kakve namjene.

Vodna zemljišta

Prema Zakonu o vodama, vodno zemljište označava skup zemljišnih čestica koje čine korita rijeka, jezera i akumulacija, kao i njihove obale do nivoa stogodišnjih voda, odnosno do nivoa najviše kote za akumulacije. Kada je u pitanju područje opštine Milići (u kome nema većih akumulacija), površine pod vodama čine tokovi rijeka, rječica i potoka.Generalno, ova vrsta zemljišta se može definisati kao zemljišta koja su stalno ili periodično prekrivena vodama.

PODZEMNA VODA

Podzemna voda predstavlja jedan od najznačajnijih resursa opštine Milići. Generalno se može reći da su podzemne vode na području opštine slabo istražene. Zone sa većim stepenom istraženosti su izvorište Nikolina voda koje se koristi za potrebe vodosnabdijevanja opštine, kao i izvorište Banjica i zona Udrča koje se koristi za potrebe flaširanja vode fabrike Vivia.

Izvorište ''Nikolina voda''

Kategorizacija rezervi podzemnih voda na izvorištu "Nikolina voda" provedena je na osnovu upoznatih geološko-hidrogeoloških karakteristika vrela i u skladu sa Pravilnikom o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi podzemnih voda i vođenjuevidencije o njima (Službeni list SFRJ 34/79).Na osnovu ovog pravilnika određene su rezerve podzemnih voda prikazane u narednoj tabeli (Program sanitarne zaštite izvorišta ''Nikolina voda'', 2008).

Tabela : Rezerve podzemnih voda na izvorištu Nikolina voda

Rezerve Podzemna voda (l/s) B 40 C1 60 C2 85

Temperature vode sa vrela su veoma ujednačene i kreću se oko 100C. Vode su bez boje, mirisa i ukusa, sa povremenim zamućenjima u periodu najviših voda. pH vrijednost ukazuje na neutralne do slabo alkalne vode koje sa ovog aspekta odgovaraju postojećim normativima. Veličina mineralizacije vode sa vrela, kao i ostalihuzoraka u široj zoni redovno je ispod 1 g/l.Joni gvožđa i nitrati konstatovani su u malim koncentracijama, uvijek ispod dozvoljenih koncentracija, dok je amonijum jon konstatovan ispod dozvoljene koncentracije. Sadržaj organske materije, na osnovu utroška KMnO4, je redovno u granicama dozvoljenog (ispod 12 mg/l). Od svih parametara jedino je mutnoća iznad MDK, dok su nitriti na granici.Vode vrela "Nikolina voda" spadaju u vode I-e klase ili veoma dobre vode sa nešto povećanim sadržajem Ca2+i Mg2+jona, koji su na granici između I i II klase i povećanim sadržajem karbonata (CO32-), koji je na prelazu između II-e i III-e klase, a mjestimično i IIII-e klase vode za piće. Kvalitet vode u široj zoni vrela takođe je u I-oj klasi vode za piće sa nešto uvećanim sadržajem

56

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Mg2+(prelaz ka drugoj klasi) i povećanim sadržajem jona CO32-(II-a klasa).Mikrokomponente imaju sadržaj u opsegu prikazanom u narednoj tabeli.

Tabela : Mikrokomponente podzemnih voda na izvorištu Nikolina voda

Element Koncentracija (mg/l) Al 0,0379-0,2349 Fe 0,0067-0,0130 Ti Do 0,0026 Cu 0,0004-0,0010 Ni 0,0003-0,0004 Ag 0,0022-0,0024 V 0,0002-0,0010

S obzirom na fizičko-hemijske analize izdanskih voda na ispitivanom terenu, može se zaključiti da su iste veoma dobre za piće u pogledu pomenutih svojstava.Na izvorištu Nikolina voda izvršen je veliki broj mikrobioloških analiza podzemnih voda. Prema rezultatima prije izgradnje kaptaže 1973. godine ove vode su bile ispravne sa mikrobiološkog aspekta. Međutim analize koje su kasnije rađene ukazuju na povišen sadržaj bakterija između ostalog i Escherichia soli, Klebsiella, Aerobacter, Pseudomonas aerugznosa, Bacillus cereus. U dva uzorka je nađen i Streptococcus faecalis. I u toku izrade Programa zona sanitarne zaštite izvorišta Nikolina voda rađeno je više mikrobioloških analiza i u većini tih analiza identifikovane su bakterije.Za ovo izvorište je urađen program sanitarne zaštite koji još uvijek nije usvojen od strane Skupštine opštine Milići.

Izvorište ''Banjica''

Izvorište ''Banjica'' se nalazi na sjevernom dijelu opštine u podnožju planine Udrč. Ova planina predstavlja krečnjački kompleks koji se drenira preko više izvora od kojih je za izvor Banjica urađen "Elaborat o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi pitke vode na izvorištu Banjica u Raševu sa stanjem 31.12.2007. godine" (I. Ivanović, 2007). Kategorizacija rezervi podzemnih voda na izvorištu "Banjica" provedena je na osnovu upoznatih geološko-hidrogeoloških karakteristika vrela i u skladu sa Pravilnikom o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi podzemnih voda i vođenju evidencije o njima (Službeni list SFRJ 34/79).Na osnovu ovog pravilnika određene su rezerve podzemnih voda, kao i granice eksploatacionog polja, što je prikazano u naredne dvije tabele.

Tabela 35: Prikaz rezervi podzemnih voda na izvorištu Banjica U cilju sagledavanja fizičkog i hemijskog sastava pitke vode na vrelu "Banjica",

Rezerve Podzemna voda (l/s) A 15 B 21 C1 32 C2 50 uzeti su uzorci vode i urađene kompletne, proširene hemijske analize, analizeradioaktivnosti voda i mikrobiološke analize ispravnosti voda.Na osnovu rezultata ovih analiza, odnosno kompletne analize urađene 20.07.2007.godine, vode na vrelu su bez boje, mirisa i ukusa. Koncentracija vodonikovih jona(pH) je 7.4 što ukazuje na neutralne vode. Ispitivana voda pripada umjereno mekim vodama sa tvrdoćom od 13.20 dH. Isparni ostatak (105 0C) iznosi 225 mg/l.Predmetna voda po analizi je hidrokarbonatno kalcijskog tipa. Koncentracija HCO3-jona iznosi 255 mg/l, dok je sadržaj Cl-jona 0.8 mg/l. Posle hidrokarbonata najveću koncentraciju imaju Ca2+

57

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

joni i ona iznosi 83.0 mg/l. Joni Mg2+se pojavljuju u koncentraciji 6.6 mg/l. Temperatura vode iznosi 16.50C.Na ispitivanom uzorku sadržaj mikrokomponenti (Fe i Mn) je manji od 0.01 mg/l.Iz rezultata kompletne hemijske analize ispitivane vode po svojim fizičkim i hemijskim karakteristikama, odnosno po Pravilniku o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Službeni glasnik RS br. 40/03) odgovaraju vodama za piće i spadaju u prirodno slabomineralne vode.Na osnovu bakterioloških ispitivanja ispitivana voda odgovara Pravilniku o higijenskoj ispravnosti vode za piće.Kvalitet karstnih izdanskih voda na vrelu Banjica u toku režimskih ispitivanja bio je postojan prema podacima iz Programa sanitarne zaštite izvorišta Banjica. Odnosno, fizička svojstva i hemijsko-bakteriološki sastav bio je ujednačen bez promjena. Po hemijskom sastavu to su hidrokarbonatne vode kalcijumskog tipa (HCO3-Ca) sa mineralizacijom 250 mg/l. Temperatura vode kreće se od 13,5 - 17,00C što je iznad srednje godišnje temperature vazduha. Odnosno, povišena temperaturakarstnih izdanskih voda na vrelu Banjica u Raševu nedvosmisleno ukazuje na njihovu sifonalnu aktivnost.Za vrelo Banjice izrađene su i usvojene zone sanitarne zaštite (I. Ivanović, Z. Filipić: Program sanitarne zaštite izvorišta ''Banjica'' u Raševu, 2008). Odluku o uspostavi zona sanitarne zaštite Skupština opštine Milići je usvojila na desetoj sjednici održanoj 05.11. 2013. Godine .

Ostala izvorišta

Pored ova dva izvorišta važno je napomeniti i značajne količine podzemnih voda koje se dreniraju preko Štedrovog vrela. Međutim ovo izvorište, kao i čitav južni dio opštine Milići nije detaljnije istraživan sa hidrogeološkog aspekta. Treba napomenuti da opština Milići s obzirom na položaj i geografsko geološke karakteristike ima veliki broj izvorarazličitog kapaciteta .Ne postoji registar ovih izvorišta na prostoru opštine kao i određene karakteristike u smislu izdašnosti i hemijsko bakteriološkim karakteristikama . U smislu boljeg potencijalnog korištenja ovog resursa neophodno je napraviti katastar izvorišta odrediti koordinate i dati neke od osnovnih karakteristika .

3. HIDROTEHNIČKAINFRASTRUKTURA

Regulacijavodotoka

RegulacijavodotokaStudenogJadraizvršenajeucentralnomurbanompodručjuopštinskogcentraMilići.

ZAGAĐIVAČI

Zagađenje vodenih tokova se vrši iz nekoliko izvora : privredne aktivnosti, poljoprivreda, komunalne vode i čvrsti otpad .

Privredni subjekti

Drvoprerađivački kapaciteti : Savox, Wudinpex, Samatini, Promil, 6. maj, Boksit – drvoprerada Eksploatacija rude : Kopovi Braćan, Podbraćan, Crvene stijene, pozajmišta kamenog materijala : Vrsinje i Zaklopača . Pekare : Mileks, San, Golić Praonice automobila : Čopa, Mišići (dvije praonice) Zanatske radnje : Mišić,Sušić Kamenorezac, .... Farme : farma koka nosilja, farma pilenki, farma svinja (u sklopu Boksita), Privatne farme muznih krava (više lokaliteta na području opštine), Farma za tov junadi (Lukić Polje), farma za tov brojlera (Kaldrmica) Proizvodnja stočne hrane (Mileks) Separacija kvarcnog pijeska (Lukić Polje) Prizzvodnja betona i betonske galanterije (Lukić Polje) Sušara za voće, ljekobilje i meso (Lukić Polje)

Privredni subjekti i aktivnosti koji oni vrše mogu imati i imaju uticaj na zagađenje vodenih tokova, podzemnih voda, izvorišta ... Zagađenje se vrši ispuštanjem otpadnih voda bez predhodne obrade, 58

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

odlaganjem otpadnog materijala i nus produkata iz proizvodnje i distribucijom čvrstih čestica u vodene tokove kao i promjenom uslova za pojavu izvorišta ili otvaranjem podzemnih džepova čime se utiče na disbalans u prozoku podzemnih voda . Kada govorimo o vodotocima na područjuopštine Milići velika opterećenja trpi Zeleni Jadar u smislu velike disperzije čvrstih čestica kao posledica eksploatacije rude boksita . Način na koji ovaj polutant utiče već smo opisala mada na ovom mjestu moramo još jednom objasniti . Usled erozije i nedostatka taložnika za mulj prije korita Zelenog Jadra i rijeke Toluše velika koncentracija čvrstih čestica dospjeva u rijeku . Ovo prouzrokuje jake pomute posebno u proljeće i jesen kada se mrijesti najveći broj riblji vrsta . Pomut su dugotraje . Ovo za posledicu ima smanjenje ribljeg fonda i to na dva načina : Kada temperatura vode u nekim srednjim slojevima dostigne određenu vrijednost riba dobija nalog i polaže ikru . Velika koncentracija čvrstih čestica sprečava prodor sunčeve svjetlosti u dubljeslojeve vode tako da ona pri dnu ostaje podhlađena što za posledicu ima manji broj izležene mlađi iz ikre . Velika koncentracija čestica u vodi direktno ugrožava mlađ što preko smetnji za disanje što preko loše vidljivosti (teže pronalaženje harane i izloženostgrabljivicama) . Nemogućnost prolaska svijetlosti direktno utiče i na sadržaj algi kojima je ona potreba za fotosintezu i rast a koja sliuži i kao hrana za neke riblje vrste. Takođe treba napomenuti obzirom na porjeklo čvrstih čestica da u njima postoji i česticakoje sadže Željezo koje spada u grupu teških metala . Takođe ova pojava ima uticaj i na sastav i količinu algi jer je poznato da nekad karakterističe zelene alge koje su uticale i na boju rijeke, zahtjevajusunčevu svijetlost za svoj razvoj . Zbog pomuta smanjuje se prisustvo svijetlosti a povećava količina mulja što odgovara za razvoj smeđih algi . Otpadne vode iz ostalih sektora (Separacija, betonjara) mogu sadržati odmašćivače, čvrste čestice cement... Otpadne vode iz drvoprerade mogu sadržavati ostatke lakova, boja, ljepila a najčešće kiselina koje se proizvode u procesu sušenja i utiču na promjenu PH vrijednosti vode . Ranijih godina odbacivala se pilljevina koja je u procesu razlaganja takođe oslobađala kiselinu i uticala na poremećaj PH vrijednosti sredine i vodotokaova u čije blizine je deponovona. Danas se ona ne odlaže već se koristi u proizvodnji briketa i kao gorivo u parionama . Sve farme ispuštaju životinjske fekalije . Posebno su opasne fekalije životnja koje kroz ishranu koriste hormone, antibiotike i druge stimulatore koji se kasnije nađu u vodotocima . Radionice za popravku vozila, obradu metala i praonica automobila proizvode otpadne vode koje sadrže motorna ulja, emulzije, naftu i deterdžente koji u zavisnosti od količine vrše manje ili veće zagađenje kada preko ispusta završe direktno u vodotoku ili spiranjem sa tla posredno . Kada govorimo o industrijskim otpadnim vodama veliki uticaj na zagađenje Studenog Jadra i riječice Tabahane ima fabrika Alpro koja se nalazi na području opštine Vlasenica a iz koje je u nekolko navrata u prošlosti izvršeno trovanje ribe i živih organizama u ovim vodotocima .

Kanalizacione vode

Fekalije se preko uređenih ili individualnih kanalizacionih sistema provode u recipijent ili se odlažu u septičke jame . Na području opštine Milići ne vrši se predhodni tretman fekalne kanalizacije pa se ona direktno ili posredno preko tla i oborinskih voda ispušta u recipijent . Posebno veliki uticaj imaju gusto naseljena urbana područja koja emituju velike količine kanalizacije . Takođe problem se dodatno usložnjava površinom i brojem mjesta na kojima se vrši ispust jer se na ovaj način povećeva površina zagađenja . Sistemi za prečišćavanje i obradu voda su skupi i to je jedna od najvećih prepreka za njihovu upotrebu i smanjivanje ovog uticaja . Kanalizacija utiče na smanjenje kiseonika u vodi pojavu štetnih aligi i povećanje broja bakterija u vodi . Pored fekalija kanalizacija sa sobom nosi i ostale otpadne vode iz domaćinstva te i hemijski utiče na zagađenje vode .

Čvrsti otpad

Odvoz čvrstog otpada vrši Komunalno preduzeće na gradsku deponiju kojase nalazi u reonu kopova rudnika Boksita . Odvoz otpada se vrši iz gradskog i prigradskih gušće naseljenih mjesta . Problem odlaganja otpada na ovaj način ogleda se u podlozi tj. Zemljištu na koje se otpad odlaže je po svojoj vrsti i strukturi karcit . Karcit kao podloga je izuzetno propustan tako da velika količina tečnosti nastale raspadom otpada i spiranjem preko oborina završava u vodotocima i podzemnim rezervoarima vode . Izgradnjom i aktiviranjem regionalne deponije smanjiće se uticaj na zagađenje koji proizvodi gradska deponija. Aktivnostima na proširenju područja sakupljanja otpada stvoriće se uslovi za smanjenje broja divljih deponija . 59

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Poljoprivreda

Poljoprivrednom proizvodnjom se bave privredni subjekti : Boksit (farma koka nosilja i farma za uzgoj pilenki), Mileks doo (farma svinja i obrada mesa) kao i individualni poljoprivredni proizvođači . Od poljoprivrednih proizvođača na opštini Milići najdominantniji su poljoprivrednici koji se bave mješovitom poljoprivrednom proizvodnjom sa manjim brojem krupne ili sitne stoke u konbinaciji sa obrađivanjem manjih površina uglavnom sa malom primjenom hemijskih sredstava . Od ekonomski zanačajnijih proizvođača izdvajaju se mljekari, malinari nekoliko domaćinstava koji imaju veća stada ovaca ili veće zasade voća . O uticaju farmi na zagađenje već je bilo riječu u dijelu koji se odnosio na privredu . Poljoprivredna proizvodnja je trenutno na dosta primitivnom nivou sa maliom primjenim mehanizacije i upotrebom hemije u primjeni agrotehničkih mjera pa za sada nema izrazite opasnosti sa te strane .

Snabdijevanje vodom

Glavna izvorišta za snabdijevanje Milića vodom su: • izvorište Nikolina voda u Zaklopači; • izvorište Studeni Jadar u Gornjem Zalukoviku (sa vodozahvatom ispod hidroelektrane).Izvorište Nikolina voda (Qmin=18.5 l/sec, Qsr=60 l/sec) kaptirano je 1973. godine za potrebe tadašnjih oko 2000 stanovnika mjesne zajednice Milići, usputnih sela, remontne radionice "Boksit-trans" Milići, pilane "6. avgust" sa ostavljenom mogućnosti priključenja naselja Nova Kasaba. Od zahvata vode u Zaklopači gravitacionim cjevovodom dužine 6350 m profila ø250 mm voda se dovodi do rezervoara neposredno iznad Milića - naselje Goločevina. Nagli privredno -ekonomski razvoj i urbanizacija tadašnje mjesne zajednice Milići zahtijevao je proširenje postojećeg sistema vodosnabdijevanja, pa se tako 1990. došlo do ideje o izgradnji vodozahvata ispod hidroelektrane uGornjem Zalukoviku (koja je izgrađena 1949. godine) za čije potrebe je kaptirano izvorište Studenog Jadra. Od zahvata vode ispod hidroelektrane Zalukovik, voda se gravitacionim cjevovodom dužine 3782 mod PVC cijevi DN 250 mm dovodi do kaptaže u Zaklopači, gdje se miješa sa vodom izvorišta Nikoline vode i vrši tretman (dezinfekcija sa gasnim hlorinatorom). Tako tretirana voda se distribucionim cjevovodom od ACC DN 250 mm odvodi do rezervoara neposredno iznad Milića - lokalitet Goločevina. Iz rezervoara Goločevina (zapremine 1500 m3, kota 325 mnm) vrši se snabdijevanje vodom oko 5000 stanovnika opštine Milići. Od rezervoara u Milićima vodom se snabdijeva naselje Nova Kasaba, kao i usputna naselja. Ovaj vodovod opskrbljuje vodom i dio naseljenog mjesta Rajići (ogranak od Dubničkog Mosta). Izgrađeni sistem vodosnabdjevanja za naseljeno mjesto Rajići još uvjek nije profunkcionisao iako je odavno izgrađen zbog problema sa ne rješeni imovinsko pravnim odnosima i neophodnim dozvolama za puštanje u rad. Prigradsko naselje Mišići je takođe priključeno na glavni vodovodni sistem (vodovodni sistem dolazi do Lukić Polja na jugoistoku).Rudnički objekti preduzeća AD "Boksit" u Gunjacima se snabdijevaju vodom sa lokalnog izvorišta Brestovik. Za potrebe ovog vodovoda izgrađen je rezervoar zapremine 50 m3, lociran na koti 678 mnm.Za naselja Rupovo Brdo i Đile zahvaćena su tri vrela (lokalitet Kupusna), sagrađen dovodni cjevovod i rezervoar zapremine 60 m3(lokalitet Rudo brdo, kota 678 mnm). Vodovod sela Nurići se sastoji od zahvata vrela, dovodnog cjevovoda, rezervoara zapremine 35 m3 i cjevovoda kroz naselje.Za vodovod naselja Derventa zahvaćeno je lokalno vrelo "Jama", sagrađen rezervoar zapremine 50 m3i cjevovod.U slučaju vodovoda sela Glušac zahvaćeno je lokalno vrelo, izgrađen rezervoar zapremine 10 m3 i cjevovod. Vodovod sela Vukovići čini zahvat vode sa izvorišta rjeke Tišče od fabrike Alpro Vlasenica sa rezervoarom zapremine 60 m3 lokalna vodovodna mreža je proširena na dio naseljenog mjesta Vrtoče, Naseljenog mjesta Bakići i Rajići. Sa vodovoda Klokot se snabdijeva vodom naselje Maćesi. Pored građevine na zahvatu vrela, izgrađeni su odgovarajući cjevovodi, kao i rezervoar od 100 m3.Pored ovih na području opštine postoji izgrađen veći broj manjih lokalnih vodovodnih sistema. Za vodosnabdjevanje nselja Gornja Mahala i Metaljka izgrađena su dva rezervoara zapremine po 25 m3

60

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Zone sanitarne zaštite izvorišta

Propisane mjere zaštite izvorišta treba da definišu načine korištenja zaštitnog područja izvorišta kako u pogledu urbanizacije i industrijskog razvoja, tako u pogledu korištenja zemljišta za potrebe poljoprivrede, šumarstva i drugih djelatnosti. Skupština opštine je usvojila Program sanitarne zaštite izvorišta "Banjica" i Program sanitarne zaštite izvorišta ''Nikolina voda''.Urađen je i elaborat za zone sanitarne zaštite Jama .Takođe je potrebno da se definišu zone i za ostala izvorišta koja se koriste za vodosnabdjevanje većeg broja ljudi ali i za potencijalna izvorišta kako bi se moglo upravljati prostorom i građenjem . Uspostava zona sanitane zaštite definisana je zakonskim regulativama i to : U skladu sa odredbama člana 20. Pravilnika o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite područja na kome se nalaze izvorišta kao i vodni objekti i voda namjenjeni ljudskoj upotrebi (Sl. glasnik R.S. broj 07/ 03), a u kome se između ostalog navodi: "Sa ciljem utvrđivanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, kao i obezbjeđenja sprovođenja mjera higijenske ispravnosti vode koja je namijenjena ljudskoj upotrebi, donosi se program sanitarne taštite vode na nivou svake opštine ili grada,...", Zakonski okvir koji takođe određuje okvirno ovu obavezu :  Zakonom o vodama (Sl. glasnik R.S. broj 50/06), prije svega imajudi u vidučlanove 70-75;  Pravilnik o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojasevasanitarne zaštite područja na kome se nalaze izvorišta kao i vodni objekti ivoda namjenjeni ljudskoj upotrebi (Sl. glasnik R.S. broj 07/03);  Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pide (Sl. glasnik R.S. broj 40/03).

Zone sanitarne zaštite za izvorište Nikoline vode

Geografski položaj i geomorfološke karakteristike istražnog terena

Istraživano slivno područje vrela „Nikolina voda“, vodosnabdijevanje opštine Milići, situirano je u istočnom dijelu Republike Srpske. Samo kaptirano vrelo udaljeno je oko 1 km od regionalnog puta Milići-Vlasenica u području sela Zaklopača. Najveći dio istraživanog terena nalazi se južno od samog vrela. Područje pripada brdsko-planinskom terenu sa prosječnom nadmorskom visinom od oko 600 m. Najniži dijelovi terena vezani su za riječnu dolinu Studenog Jadra, sa nadmorskom visinom oko 400 m. Najveći vrhovi prelaze 1000 mnm, a to su Sikira (1071 mnm) i Žeženica (1222 mnm). Na nadmorskoj visini preko 800 mnm su vrhovi Birač (982), Sječina (954) i Vlakov grob (867). Osnovna odlika reljefa istražnog terena su veoma strmi nagibi. Ovakvi topografski odnosi karakteristični su i za samo zaleđe vrela „Nikolina voda“. Vrelo se nalazi neposredno u dolini Studenog Jadra (na desnoj dolinskoj strani) na 350.89 mnm. Neposredno iza vrela dižu se veoma strme sjeverne padine Podbirča. Na oko 1200 m vazdušne linije jugozapadno uzdiže se vrh Podbirač sa 874 mnm, što daje gradijent pada od 0.47.

61

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 1. Geografska karta sa prikazom područja istraživanja (crvenamarkacija), 1:100.000

U geomorfološkom smislu na istražnom terenu jasno se izdvajaju dvije cjeline. Prva je izgrađena od karbonatnih, a druga se izdvaja u okviru nekarbonatnih stijenskih masa. Karbonatni kompleks stijena mezozojske starosti zauzima više od 50% ispitivanog terena. Ove stijene se pružaju dvjema paralelnim zonama pravca pružanja SSZ-JJI, što približno odgovara tzv. „dinarskom pravcu pružanja“ stijenskih kompleksa, karakterističnom za cijelu oblast unutrašnjih Dinarida. Ovaj kompleks duboko je zahvaćen procesom karstifikacije, ali nema tipičan izgled holokarstnog terena. Najveći površinski morfološki oblici su vrtače, uglavnom ljevkastog i tanjirastog oblika. Dna vrtača su zapunjena naslagama crvenice i obrasla travom, te niskim rastinjem. Najveći broj vrtača pojavljuje se na manjim karstnim platoima na Birču i južno od Gornjeg Zalukovika. Van terena od značaja za problematiku zaštite vrela „Nikolina voda“ registrovani su i veći oblici i uvale (Partizansko polje, Balina poljana itd.). Pored navedenih konstatovan je i čitav niz manjih oblika kao što su škrape, muzge itd. Na ispitivanom terenu nije registrovan nijedan veći podzemni morfološki oblik (pećina, jama) ali su registrovane brojne kaverne. Evidentno je i prisustvo brojnih podzemnih karstnih kanala, što je logično s obzirom na duboko razvijen proces karstifikacije. Druga cjelina, izgrađena od nekarbonatnih stijena, ima najveće rasprostranjenje u centralnim i krajnjim sjevernim dijelovima terena , a predstavljene su pretežno kompleksom karbonskih škriljaca i jezerskih neogenih naslaga, sličnih geomorfoloških karakteristika. Ovaj dio terenakarakterišu blaţi nagibi terena, a što je

62

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

posljedica intenzivne erozije i zaobljavanja istaknutih i oštrih oblika. Posebno izraţeniprocesi supovršinsko oticanje, spiranje i jaružanje, što je logična posljedica slabe vododrživosti ovih stijena. Posledice navedenog ogledaju se u pojavi brojnih dubokih jaruga i uskih dolina manjih površinskih tokova. Znatno je rasprostranjenje i tvorevina savremenih morfoloških procesa od kojih dominatnu ulogu imaju fluvijalni i siparsko-deluvijalni procesi. Aluvijalne naslage imaju veću debljinu samo u dolini Studenog Jadra, a moguće je uočiti prisutstvo i manjih riječnih terasa (7-8 m relativne visine). U koritima manjih riječnih tokova širina aluvijalnih naslaga rijetko prelazi 1 m. Za razliku od ovih tvorevina, karakteristično je znatno prisustvo deluvijalnih i siparskih. Najčešče su vezane za zone velikih visinskih razlika, koje odgovaraju kontaktu karbonatnih i nekarbonatnih stijena, odnosno zonama intenzivnijih tektonskih kretanja. Debljina ovih naslaga često prelazi 10 m. Materijal je uglavno nesortiran i nezaobljen, izgraĎen od odlomaka krečnjaka različite veličine. S obzirom na karakter izvôra i njihovo pojavljivanje česta je pojava taloženja izvorskih bigrova. Nekada su oni vezani za zone savremenog, a nekada za zone starog isticanja, koje su procesom karstifikacije spuštene na veću dubinu (ispod lokalnog erozionog bazisa). Jedna od značajnih pojava nalazi se na 1.5 km uzvodno od „Nikoline vode“ na lijevoj obali Studenog Jadra, odakle su se tokom vremena bigrovi povremeno eksploatisali za lokalne potrebe. Debljina ovih izvorskih sedimenata varira od 1 do 10 m. Od savremenih morfoloških pojava konstatovane su i pojave kliženja terena, vezane za zone rasprostranjenja karbonskih škriljaca. Pojave su lokalnog karaktera i bez većeg značaja. Ispitivano područje karakteriše umjereno kontinentalna klima, s tim što se u višim dijelovima javlja prelaz ka planinskom tipu klime. Osnovne klimatske karakteristike su topla ljeta i duge hladne zime, sa velikim količinama atmosferskog taloga tokom godine. Poznavanje klimatskih faktora kao što su padavine, temperatura vazduha i vlaţnost vazduha od velikog su značaja za sagledavanje hidrogeoloških karakteristika terena, odnosno bilansa voda u slivu vrela "Nikolina voda" pa im se stoga i posvećuje adekvatna pažnja u ovom radu.

Padavine

U cilju analize pluviometrijskog reţima i njegovog uticaja na režim podzemnih voda iskorišteni su podaci osmatranja sa tri kišomjerne stanice, relevantne za istraživano područje: Han Pijesak (1090 mnm), Vlasenica (670 mnm) i Gunjaci (577 mnm). Sume padavina analizirane su za period 1966-1979 za kišomjernu stanicu Han Pijesak, 1969-1978. za kišomjernu stanicu Vlasenica i 1970-1979. za kišomjernu stanicu Gunjaci (prilog 2). Za kišomjerne stanice Han Pijesak i Vlasenica iz Hidrometeoroloških glasnika SFRJ preuzete su vrijednosti padavina za periode 1931.-1960. Ova vrijednost za kišomjernu stanicu Han Pijesak iznosi 1059 mm, a za stnicu Vlasenica 1168 mm. Padavine variraju od 1059 mm vodenog taloga godišnje (Han Pijesak) do 1168 mm (Vlasenica). Ovo ukazuje na neravnomjernost izlučivanja padavina i specifične mikroklimatske karakteristike, uzevši u obzir da je Han Pijesak na 420 m većoj nadmorskoj visini od Vlasenice. Srednja godišnja suma padavina za sve tri kišomjerne stanice iznosi 1112 mm, te se ista vrijednost usvaja kao orjentaciona za prosječnu godišnju sumu padavina istraţivanog područja. Ekstremne vrijednosti godišnjih suma padavina kreću se u granicama

Tabela1.Ekstremnevrijednostigodišnjihpadavinarazmatranihkišomjernihstanica Kišomjerna Minimum Maksimum stanica (mm) Godina (mm) Godina

HanPijesak 893 1971 1291 1970 Vlasenica 1042 1973 1335 1970 Gunjaci 821 1979 1597 1970

Prikazano u tabeli 1 ukazuje na to da su maksimalni rasponi godišnjih suma padavina skoro dvostruki (od 821 mm do 1597 mm). Srednje mjesečne vrijednosti padavina za sve tri stanice prikazane su u tabeli 2, te na slici 2.

63

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela2.Srednje mjesečnevrijednostipadavinazarazmatranetrikišomjernestanice Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sr.vrijed. 74 80 69 91 121 124 110 101 101 84 88 83

Vrijednosti padavina imaju relativno kontinuiran trend rasta od januara do juna, a zatim lagano opadaju do kraja godine. Jasno se izdvaja jedan maksimum-kraj proljeća -početak ljeta i jedan minimum – tokom zimskih mjeseci (decembar-januar). Maksimalne vrijednosti srednjih mjesečnih padavina variraju u širokom rasponu. Na kišomjernoj stanici Han Pijesak raspon srednjih mjesečnih suma padavina kreće se od 62 do 128 mm, na stanici Vlasenica od 76 do 127 mm, te na kišomjernoj stanici Gunjaci od 66 do 139 mm. U pogledu mjesečnih suma padavina takoĎe postoje značajne razlike. Tokom pojedinih mjeseci padne svega do 5 mm vodenog taloga (decembar 1972). Suprotno tome, u pojedinim mjesecima padne preko 200 mm, pa i 300 mm vodenog taloga. Tako su na kišomjernoj stanici Han Pijesak rgistrovane padavine od 222 mm (jun 1969.), 249 mm (juli 1972.), ponovo 222 mm u novembru 1974.god. i 210 mm (septembar 1978). Na kišomjernoj stanici Vlasenice zabiljeţene su sljedeće vrijednosti mjesečnih padavina većih od 200 mm: 301 mm (jul 1972.), i 213 mm (oktobar 1974.). Na stanici Gunjaci maksimalne mjesečne padavine su registrovane u maju 1970.god. (251 mm) i oktobru 1974.god. (244 mm). Ovakav neravnomjeran rapored izlučivanja atmosferskog taloga svakako ima uticaja i na reţim izdanskih voda. Svakako, veliki značaj za vodni bilans imaju snijeţne padavine, odnosno njihovo topljenje, jer se period topljenja uglavnom poklapa sa periodima maksimalnih proticaja vrela tokom marta i aprila.

Hidrografske karakteristike

Dominantu ulogu u hidrografskom pogledu na istražnom području ima rijeka Studeni Jadar, koja nastaje od vrela u selu Odžak sa minimalnim registrovanim proticajem za period jednogodišnjih osmatranja 1966/67 od 600 l/s. Od pritoka treba istaći desnu pritoku Rijeku, kao i Vlaku na krajnjem sjeveroistoku terena. Ovi tokovi su svoja korita usjekli uglavnom u krečnjačkim stijenama, sa strmim nagibima. Hidrografska mreža (slika 3) na istražnom području normalno je razvijena, s tim da u okviru karbonatnog stijenskog kompleksa nema većih tokova. Položaj korita tokova predisponiran je uglavnom rajednim strukturama, a sama hidrografksa mreža ima dendritičan tip. Kako je već navedeno najveći riječni tok je Studeni Jadar. Glavni izvori ovog toka nalaze se neposredno iznad sela Gornji Zalukovik. Od izvorišta teče pravcem S-J i na oko 2 km nizvodno prima prvu veću pritoku Kulinu, a potom i najveću pritoku Rijeku, sa desne strane. Nakon ušća Rijeke tok Studenog Jadra povija i teče pravcem SI-JZ, paralelno sa poloţajem regionalne rasjedne strukture koja je predisponirala pravac toka. Nizvodno od ušća Rijeke tok je usječen u karbonatne stijene sa strmim dolinskim stranama. Do vrela „Nikolina voda“ konstatovano je nekoliko manjih erozionih proširenja dekametarskog reda veličine, a tek nizvodno od vrela aluvijalne naslage širine oko 70 m. Desna pritoka Rijeka formira se od niza manjih potoka koji teku preko škriljaca karbonske starosti, a najveći su Ornica i Brezanski potok. Krajnji istočni dio ispitivanog terena pripada slivu Lukavice. Formira se od niza manjih potoka i jednog jačeg vrela (van ispitivanog terena). Najveća lijeva pritoka Vlaka formira se na sjevernim padinama Sikire. Krajnjim sjevernim dijelo područja teče rijeka Tabana. Dolazi iz pravca Vlasenice i kkodo ZZakloopače se uliva u Studeni Jadar. Hidrografka mreža šireg istražnog područja vidljiva je na slici 3.

64

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 3. Hidrografska mreža šireg istražnog područja

U nastavku teksta daju se rezultati hidrometrijskih ispitivanja provedenih na predmetnim tokovima tokom ljeta 1981.god, te ljeta 2008.god. Proticaji su 1981.god. odreĎivani metodom plovka, ponegdje samo procijenjeni, a 1982. i 2008. godine hidrometrijskim krilom (slika 5, prilog 7). Na Studenom Jadru 21.8.1981.god., neposredno prije ušća Rijeke konstatovan je proticaj od 220 l/s (broj vodomjernog profila 20 na prilogu 7), na oko 1 km uzvodno od vrela 300 l/s (oznaka profila 3a), a pribliţno ista vrijednost proticaja konstatovana je i samog vrela (profil 3b). Tokom stacionarnih osmtranja elemenata reţima izdanskih voda na vrelu „Nikolina voda“, osmatrane su i veličine proticaja Studenog Jadra kod samog vrela. Procijenjene su sljedeće veličine:

65

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela3.ProcijenjenevrijednostiproticajaStudenogJadrasept.1981.–maj1982

Datum Proticaj (l/s) 21.9.1981. 1200 14.1.1982. 2000 7.5.1982. 3000

U cilju određivanja proticaja rijeke Studeni Jadar i utvrđivanja odnosa površinskih i izdanskih voda u ovoj zoni, 5.6.1982.god. izvršena su simultana hidrometrijska mjerenja na ukupno 5 vodomjernih profila. Rezultati ovih mjerenja, odnosno sračunate veličine proticaja prikazane su i na detaljnoj hidrogeološkoj karti 1:5.000 (prilog 7). Prvo mjerenje uraĎeno je na Studenom Jadru, neposredno kod vrela (kod mosta), stim što se „višak“ vode sa vrela uliva nizvodno oko 150 m od profila. Na ovom izlaznom profilu iz karstnog dijela terena dobijen je proticaj 1623 l/s (mjerni profil 1, prilog 7). Drugo mjerenje (2 na prilogu 7) izvršeno je na oko 450 m uzvodnije, u erozionom suţenju, a oko 50 m uzvodno od niza manjih izvora na lijevoj i desnoj strani. Na osnovu mjernih podataka sračunat je proticaj od 1550 l/s. To ujedno ukazuje na povećanje proticaja između profila 2 i 1 od 73 l/s. Vodomjerni profil 3 nalazi se oko 1000 m uzvodnije od profila 2 (ispod mosta), a oko 300 m ispod kontakta karbonatnih i nekarbonatnih stijena. Dobijen je proticaj 1323 l/s, što ukazuje na priraštaj proticaja od 227 l/s do profila 2, odnosno 300 l/s do profila 1. Profil 4 na kome je mjeren proticaj nalazi se na oko 800 m uzvodnije od prethodnog (profila 3) u karbonskim škriljavim stijenama, odnosno oko 500 m prije kontakta sa trijaskim krečnjacima. Veličina proticaja na ovom profilu iznosila je 1542 l/s, što ukazuje na gubljenje vode od 219 l/s do profila 3. Dolazi se do zaključka da je ispod kontakta, na krečnjačkom dijelu terena vjerovatno formirana aktivna ponorska zona. Uporedbom veličina proticaja na ulaznom profilu (profil 4) i izlaznom profilu (profil 1) uočava se priraštaj proticaja od 81 l/s, što bi se sa izdašnošću vrela mjerenim istog dana od 53 l/s iizdašnošću svih vrela u krečnjačkoj klisuri, moglo izravnati. U cilju kontrole tačnosti izmjerenog proticaja na profilu 4 izmjereni su proticaji Studenog Jadra i Rijeke neposredno iznad sastava navedenih vodotoka. Na profilu 5 Studenog Jadra (prilog ???) dobijen je proticaj od 1424 l/s, a na Rijeci na profilu označenom brojem 6 proticaj od 93.5 l/s. Sumarno proticaj na profilima 5 i 6 iznosi 1517.5 l/s i ukazuje na priraštaj proticaja od ušća Rijeke do profila 4 (600 m udaljenog), od 24.5 l/s. Ovo ukazuje na realnost izmjerenih proticaja na profilima 4, 5 i 6. Prosječne greške koje se dobijaju mjerenjem proticaja metodom hidrometrijskog krila iznose prosječno 5%. Uzimajući u obzir i mogućnost subjektivne greške pri mjerenju iproračunu, moţe se sa sigurnošću tvrditi da postoji aktivna ponorska zona na karbonatnom (krečnjačkom) dijelu terena, neposredno ispod kontakta sa nekarbonatnim stijenama. Uslovi cirkulacije ovih voda, te odnos izdanskih i površinskih voda bićeposebno analizirani. Na ostalim tokovima konstatovane su sljedeće vrijednosti proticaja, mjerene između 18. i 22. avgusta 1981.god.: - Rijeka je imala proticaj od 20 l/s neposredno prije ušća u Studeni Jadar (broj profila 22 na prilogu 7), stim što je u nešto uzvodnijem dijelu proticaj iznosio oko 30 l/s (profil 36). Uzevši u obzir da je korito toka usječeno u vodonepropusne stijene ovu razliku proticaja nije lako objasniti. Najvjerovatnije je riječ o subjektivnoj grešci, s tim da postoji i mogućnost određenog gubitka vode u aluvijalnim naslagama, koje su u zoni ušća u Studeni Jadar nešto povećane debljine. U cilju dopunskog razmatranja navedene nelogičnosti vezane za proticaje Rijeke, mjerenja su ponovljena 5.6.1982. Dobijeni proticaj na nizvodnom profilu bio je, kako je u ranijem tekstu pomenuto, 93.5 l/s (profil 6). Oko 650 m uzvodnije izmjeren je proticaj 94.5 l/s (profil 7). Razlika od 1 l/s ukazuje i na moguću subjektivnu grešku pri mjerenju. Proticaj bi na nizvodnom profilu morao biti veći, zbog većeg broja manjih pritoka i slabijih izvora. Moţe se zaključiti da se radi o gubljenju odreĎene količine vode u nanosu, ali o nekim većim količinama ne moţe biti riječi, usljed male vodopropusnosti karbonskih sedimenata. - Najveća dena pritoka Rijeke - Brezanski potok imao je 21.8.1981.god. proticaj 9 l/s. - Rijeka Vlaka, desna pritoka Lukavice, nastaje od niza slabih izvora. Na oko 1.5 km od izvorišne zone izmjeren je proticaj od svega 5 l/s. Treba konstatovati da su proticaju mjereni u periodu najniţih voda. Usled registrovanih gubitaka vode izmeĎu mjernih profila 3 i 4 tokom izrade Programa sanitarne zaštite ponovljena su hidrometrijska

66

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

mjerenja na ovim profilima. Položaj profila označenih sa I i II vidljivi su u prilogu 7. Elementi za proračun brzina površinskog toka, odnosno sračunatog proticaja dati su na slici 4.

Na uzvodnijem profilu (profil II, odnosno profil 4 1982.god.) sračunat je proticaj od 361 l/s, dok je na nizvodnijem profilu, nedaleko od kamenoloma (profil I na prilogu 7, 1982.godine. profil 3) sračunat proticaj od 325 l/s. Ovo dokazuje tačnost ranijih pretposatvki o postojanju aktivne ponorske zone u koritu Studenog Jadra između profila I i II, odnosno 3 i 4 (prilog 7) jer je i u ovom slučaju registrovan gubitak od 36 l/s.Mjerenja su kako je vidljivo izvedena u periodu minimalnih voda. Mjerenja su provedena 19.8.2008.god. S obzirom na navedene hidrogeološke uslove na ovom terenu, a posebno naznačajno prisutstvo karbonatnih stijena, prvenstveno krečnjaka, riječni tokovi imaju velikeoscilacije proticajatokom hidrološke godine. Na ovom dijelu terena nema stalnih hidroloških profila pa su zaključci uglavnom bazirani na povremenim osmatranjima proticaja Studenog Jadra. Odnos Qmin:Qmax u naliziranom periodu je oko 1:10, a maksimalna amplituda vjerovatno je i veća.

67

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 6. Studeni Jadar nakon ušća Rijeke

Odnos površinski i podzemnih voda

Na analiziranom terenu mogu se posmatrati odnosi površinskih voda sa podzemnim vodama u okviru karstnog, pukotinskog i zbijenog tipa izdani. Svakako, s obzirom na razmatranu problematiku najveći značaj ima odnos površinskih voda sa podzemnim vodama u okviru karstne izdani. Sa druge strane, zbijeni tip izdani u aluvijalnim naslagama nalazi se u aktivnoj hidrauličkoj vezi sa površinskim vodama Studenog Jadra i Rijeke. Pitanje odnosa podzemnih voda i pukotinske izdani u donjotrijaskim sedimentima je otvoreno, s obzirom na gubljenje voda Studenog Jadra u dijelu gdje on teče preko ovih stijena. Međutim, ako uzmemo u obzir malu propusnost ovih stijena, mnogo je vjerovatnije da je gubitak posljedica infiltracije površinskog toka u karbonatnim stijenama. Rezultati hidrometrijskih mjerenja iz juna 1982.god., odnosno avgusta 2008.god. ukazuju na gubitak vode Studenog Jadra u karstnu izdan, neposredno po ulasku u krečnjačku klisuru. Ove vode najvjerovatnije direktno prihranjuju karstno ležište izdanskih voda „Nikolina voda“. Ukoliko razmotrimo i pojavu povećanja proticaja od profila 3 do vrela dolazimo do zaključka da je možda riječ o plitkoj cirkulaciji u karstnoj izdani, odnosno ponovnom dotoku u površinski tok. To svakako ne isključuje pretpostavku da jedan diovoda direktno prihranjuje vrelo „Nikolina voda“, mješajući se sa karstnim izdanskim vodama. Za ovo razjašnjenje trebalo bi izvesti detaljna hidrometrijska mjerenja u periodu od najmnje jedne godine, što bi dalo podatke za analizu pri različitom stanju nivoa karstne izdani. Primjena hidrometrijskih istraživanja je daleko ekonomičnija od ostalih jer bi opit obilježavanja zahtjevao izvođenje skupihradova, kao što su bušenje, utiskivanje obilježivača, prikupljanje podataka za kvantitativnu analizu itd.

OPŠTI BILANS KARSTNE IZDANI

Sagledavanje opšteg bilansa i rezervi izdanskih voda u okviru karstne izdani predstavlja veoma složen zadatak. U uslovima odsustva stacionarnih osmatranja izdašnosti vrela analiziraće se raspoloživi fond podataka i njime pokušati izvjesna procjena u pogledu ovih karakteristika karstne izdani. Analizom je obuhvaćeno ležište karstnih izdanskih voda u slivu vrela „Đevanje“. Osnovni vid dreniranja karstne izdani jeste putem isticanja preko vrela, potom evapostranspiracija, dok se manji dio vode gubi podzemnim oticanjem. Osnovni vid prihranjivanja jeste infiltracija padavina. Opšta bilansna jednačina u prosječnoj godini, na osnovu rapoloživih podataka, može se predstaviti kao: P + QS.J. = Qvr + G gdje su: P – padavine u slivu QS.J – infiltracija voda površinskog toka Studenog Jadra Qvr- izdašnost vrela „Nikolina voda“ G- suma svih gubitaka: evapotranspiracija, površinski oticaj, izdašnost slabijih izvora u koritu Studenog Jadra i na istočnom obodu ležišta Na osnovu provedene analize slivno područje vrela „Nikolina voda“ iznosi oko 5.2 km2. Prosječne godišnje padavine prema analizi na raspoloživim relevantnim kišomjernim stanicama iznose 1112 mm. Izdašnost vrela u jednogodišnjem periodu 18.8.1981.- 5.6.1982.god. varirala je između 18.5 l/s i 235 l/s. Svakako, iznos apsolutne amplitude kolebanja je i veći. Za prosječan proticaj aproksimativno se usvaja vrijednost od 60 l/s. Ukoliko se bilansna jednačina analizira bez učešća infiltracije vode Studenog Jadra dobija se: 5.78x106 m3 = 1.89x106 m3 + 3.89x106 m3 Ovo praktično znači da se na vrelu drenira oko 32% vode koja se formira u slivu infiltracijom vode atmosferkog taloga, dok na gore pobrojane gubitke otpada oko 68%. Ukoliko uzmemo u obzir infiltrirane vode Studenog Jadra, sa pretpostavkom da se u izdan infiltrira prosječno 50 l/s onda bilansna jednačina ima sljedeći oblik: 7.36x106 m3 = 1.89x106 m3 + 5.47x106 m3 U ovom slučaju veličina gubitka je i veća, odnosno efektivna infiltracija padavina je manja. Ukoliko bi se infiltracija vode Studenog Jadra još povećala, vrijednost efektivne infiltracije bila bi još manja. Takođe, veličina srednjeg proticaja koja jeusvojena može biti i manja, što takođe utiče na povećanje člana G (gubici) desne strane bilansne jednačine. U pogledu rezervi izdanskih voda moglo bi se usvojiti da dinamičke rezerve ležišta približno odgovaraju srednjoj godišnjoj izdašnosti vrela (60 l/s), što bi iznosilo 1.89x106 m3/godišnje. Za proračun statičkih rezervi nedostaju podaci o dubini zalijeganja karstne izdani i veličina koeficijenta karstifikacije, odnosno specifične izdašnosti .

68

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

REŽIM KARSTNIH IZDANSKIH VODA U SLIVU VRELA „NIKOLINA VODA“ I REZERVE IZDANSKIH VODA Na osnovu dosada provedenih istraživanja u slivu vrela „Nikolina voda“ može se dati odgovarajuća analiza kvantitativno-kvalitativnog režima karstne izdani.

Režim izdašnosti vrela

Za sada najduži period kvantitativnih praćenja na vrelu jeste od avgusta 1981.god. do jula 1982.god. proveden od strane stručnjaka Instituta za hidrogeologiju RGF-a iz Beograda. Dobijeni rezultati ukazuju na veoma neujednačen režim izdašnosti i vrijednosti koje se čak dvostruko razlikuju u odnosu na projektovani kapacitet od strane „Energoinvest“-a iz Sarajeva. Već je navedeno da se za jednogodišnji period osmatranja izdašnost kretala od 18.5 l/s do 235 l/s, sa srednjom usvojenom izdašnošću pri bilansnom proračunu od 60 l/s. Odnos Qmin:Qmax je oko 1:13, stim da ovo treba uzeti sa rezervom jer je za donošenje preciznijih zaključaka neophodno osmatranje proticaja od najmanje dvije hidrološke godine, a preporučljivo i više. U periodu osmatranja izdašnosti ona se kretala kako je to prikazano u tabeli 4

Tabela 4. Proticaji vrela „Nikolina voda“ u periodu avg.1981.-jul 1982.

Rednibroj mjerenja Datm Vrstapodatka ProticajQ(l/s)

1. 18.8.1981. mjereno 18.5

2. 30.8.1981. mjereno 18.6

3. 21.9.1981. procjena 180.0

4. 14.1.1982. mjereno 125.0

5. 7.5.1982 mjereno 235.0

6. 5.6.1982. mjereno 53.0

Ovi podaci govore o značajnim oscilacijama izdašnosti i promjenama dinamičkih rezervi izdanskih voda u okviru ležišta. Za dalje analize biće neophodno uspostaviti stalna osmatranja na vrelu kao bi se u daljem tekstu date rezerve mogle prekategorisati u rezerve viših kategorija. Pored navedenih podataka osmatranja izdašnosti vrela postoje podaci jednomjesečnoih osmatranja februar-mart 1974, a koje prikazujemo u narednoj tabeli. Isti su prikupljeni za potrebe Glavnog projekta vodovoda Milići od strane inženjera "Energoinvest"-a iz Sarajeva.

Tabela5.Proticajvrela"Nikolinavoda"zaperiod7.2.-14.3.1974.

Datummjerenja Nivovodenaprelivu(cm) Proticajvrela"Nikolonavoda"(l/s)

07.02. 24 109.36

69

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

12.02. 20 81.44 13.02. 19 75.98 14.02. 19 75.98 15.02. 18 70.30 17.02. 17 64.82 20.02. 17 64.82 26.02. 17 64.82 02.03. 17 64.82 05.03. 17 64.82 06.03. 16 59.52 07.03. 17 64.82 09.03. 17 64.82 10.03. 16 59.52 14.03. 16 59.52

Režim fizičkih i hemijskih svojstava izdanskih voda

Režimska osmatranja kvalitativnih svojstava kartnih izdanskih voda vršena su u istom periodu kada i kvantitativnih svojstava. Dobijeni podaci sadržani su na dijagramu promjene izdašnosti, temperature, pH, opšte tvrdoće i mineralizacije vode vrela (slika 10). Fizička svojstva voda sa vrela „Nikolina voda“ su relativno stabilna. Voda je bez boje ukusa i mirisa, tačnije povremeno se muti (u periodu velikih voda). Temperatura se kreće od 9.0 do 10.8 oC. Ukupna mineralizacija na osnovu raspoloživih analiza se kreće u rasponu od 245 do 290 mg/l, što ukazuje da su vode nisko mineralizovane. Vrijednost pH varira od 7.2 do 8.1. Opšta tvrdoća je ujednačena, u rasponu 13.58-14.84 odH. Joni Ca2+ javljaju se u granicama 79.1- 85.1 mg/l. Mg2+ javlja se u manjoj koncentaciji 10.5-13-3 mg/l., a jonski zbir Na+ + K+ u granicama 2.0-7.0 mg/l. Od anjona najveći sadržaj imaju anjoni HCO3-, a variraju u uskom raponu od 262.3 do 292.8 mg/l. Maksimalno registrovana vrijednost Cl- je 19.1 mg/l, a jona SO42- 7.0 mg/l. Joni Fe2+ i Fe3+ se javljaju u veoma malim koncentracijama, od 0.02 do 0.09 mg/l. Jon NH4 po zadnjoj analizi (07.08.2008.god.) registrovan je u ispitivanom uzorku sa 0.06 mg/l. Joni NO2 su konstatovani u koncentarciji od 0.03 mg/l što je na granici dozvoljenog (MDK=0.03 mg/l), a joni NO3 u koncentraciji od 2.52. Utrošak KMnO4 iznosi od 5.00 mg/l, po ranijim analizama i nešto više (do 6.90 mg/l) zavisno od učešća organske materije u podzemnoj vodi.

70

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 10. Dijagram promjene veličine mineralizacije, opšte tvrdoće, pH vrijednosti, temperature vodei izdašnosti vrela "Nikolina voda"

Prikaz rezervi izdanskih voda po kategorijama

Kategorizacija rezervi podzemnih voda na izvorištu "Nikolina voda" provedena je na osnovu upoznatih geološko-hidrogeoloških karakteristika vrela i u skladu sa Pravilnikom o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi podzemnih voda i vođenju evidencije o njima (Službeni list SFRJ 34/79).

Kategorija B rezervi

U B kategoriju rezervi uvršćuju se rezerve podzemnih voda u nalazištima kod kojih su istraženi i utvrđeni: geološka građa i hidrogeološki parametri vodonosne sredine, rasprostranjenost i mogućnost obnavljanja rezervi , odnos prema drugim vodonosnim sredinama i površinskim vodama i u određenom stepenu upoznati uslovi vještačkog prihranjivanja i njihove zaštite. Kod nalazišta u karstu i u stijenama pukotinske poroznosti rezerve se utvrđuju istražno-eksploatacionim bušenjem, testiranjem istražno-eksploatacionih bunara, kao i proučavanjem hidrograma vrela. Režim podzemnih voda za ovu kategoriju ispituje se u trajanju od najmanje jedne hidrološke godine Na osnovu dostignutog stepena istraženosti mogu se izdvojiti rezerve B kategorije: Q = 40 l/s.

Kategorija C1 rezervi

71

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Rezerve C1 kategorije sluţe za utvrđivanje mogućnosti eksplotacije vodonosne sredine. Na osnovu tih rezervi, planiraju se detaljna istraživanja za prevođenje rezervi u višu kategoriju. Na osnovu dosadašnjih osmatranja vrela "Nikolina voda" i provedenih istraživanja izdvajaju se rezerve C1 kategorije iznose: Q = 60 l/s.

Kategorija C2 rezervi

U C2 kategoriju uvršćuju se rezerve podzemnih voda na osnovu raspoloživih podataka dosadašnjih istraživanja. Rezerve C2 kategorije služe za perspektivno planiranje korištenja podzemnih voda, usmjeravanje istražnih radova i izbor najpogodnijeg područja za detaljna istraživanja. Rezerve C2 kategorije iznose: Q = 85 l/s.

KVALITATIVNA SVOJSTVA KARSTNIH IZDANSKIH VODA

U cilju sagledavanja kvalitativnih svojstava izdanskih voda u okviru ležišta u slivu „Nikolina voda“ i pogodnosti iste za piće, analizirana su fizičko-hemijska, te bakteriološka svojstva vode vrela. Dobijeni rezultati komparirani su sa zahtjevima Pravilnika o higijenskog ispravnosti vode za piće (Sl. Glasnik RS 40/03).

Kvalitet izdanskih voda u pogledu fizičkih i hemijskih svojstava Dosada istražene fizičko-hemijske analize ukazuju na povoljna svojstva, kako vode „Nikolino vrelo“ tako i uzorak u široj zoni ležišta. Temperature vode sa vrela su veoma ujednačene i kreću se oko 10oC. Vode su bez boje, mirisa i ukusa, sa povremenim zamućenjima u periodu najviših voda. Ova zamućenja su uglavnom kratkotrajna. pH vrijednost ukazuje na neutralne do slabo alkalne vode koje sa ovog aspekta odgovaraju postojećim normativima. Veličina mineralizacije vode sa vrela, kao i ostali uzoraka u široj zoni redovno je ispod 1 g/l. Joni gvožđa i nitrati konstatovani su u malim koncentracijama, uvijek ispod dozvoljenih koncentracija, dok je amonijum jon konstatovan ispod dozvoljene koncentracije. Sadržaj organske materije, na osnovu utroška KMnO4, je redovno u granicama dozvoljenog (ispod 12 mg/l). Rezultati posljednje hemijske analize vidljivi su u prilogu 10 (analiza od 07.08.2008.god.). Od svih parametara jedino je mutnoća iznad MDK, dok su nitriti na granici. U mikrokomponentnom hidrohemijskom sastavu važi ista konstatacija – svi elementi su ispod MDK. Vode vrela „Nikolina voda“ spadaju u vode I-e klase ili veoma dobre vode sa nešto povećanim sadržajem Ca2+ i Mg2+jona, koji su na granici između I i II klase i povećanim sadržajem karbonata (CO32-), koji je na prelazu između II-e i III-e klase, a mjestimično i III-e klase vode za piće. Kvalitet vode u široj zoni vrela takođe je u I-oj klasi vode za piće sa nešto uvećanim sadržajem Mg2+ (prelaz ka drugoj klasi) i povećanim sadrţajem jona CO32- (II-a klasa). Mikrokomponente imaju sadržaj u opsegu prikazanom u tabeli 6.

Tabela 6. Koncentracija mikrokomponenata u vodama "Nikoline vode" Element Koncentracija(mg/l)

Al 0.0379-0.2349 Fe 0.0067-0.0130 Ti do0.0026 Cu 0.0004-0.0010 Ni 0.0003-0.0004 Ag 0.0022-0.0024 V 0.0002-0.0010

72

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

S obzirom na fizičko-hemijske analize izdanskih voda na ispitivanom terenu, može se zaključiti da su iste veoma dobre za piće u pogledu pomenutih svojstava. U toku izrade Programa sanitarne zaštite, u dogovoru sa Nadzorom, ispred opštine Milići Vasiljević Milijanom i Nadzorom ispred AD "Vodovod i komunalno" Bibić Markom, uzeti su uzorci za proširenu hemijsku analizu 3.9.2008.god. iznad i ispod turbine HE "Gornji Zalukovik" (kao i 2 uzorka za bakteriološka ispitivanja na istim tačkama uzorkovanja). Rezultati su prezentovani u prilogu 10. Na osnovu pregleda konstatovano je da vode spadaju u I klasu kvaliteta (čl. 14 i čl. 26 Uredbe o klasifikaciji voda i vodotoka, Sl. glasnik RS 42/2001). Svi fizičko-hemijski parametri odgovaraju MDK prema Pravilniku o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. glasnik RS 40/03) i praktično su identični na oba uzorka.

Kvalitet izdanskih voda u pogledu bakterioloških svojstava

U cilju sagledavanja bakteriološkog sastava voda ispitivane oblasti, na osnovu dosadašnjih hidrohemijskih ispitivanja, analizirano je prisustvo pojedinih vrsta bakterija i njihovo prisustvo u odnosu na norme dozvoljene ranije pomenutim Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće. Tokom istraživanja provedenih početkom 80-ih godina prošloga vijeka, na brojnim uzorcima iz kaptaže (komore, petkomore i šahta), glavnog rezervoara, izvora u široj okolini, rijeke Studeni Jadar urađene su bakteriološke analize. Od ukupno 25 bakteriološki analiza iz kaptaže 6 je bilo bakteriološki ispravno, a čak 19 bakteriološki neispravno. Prije same izrade kaptaže, daleke 1973.god, od strane „Energoinvesta“ Sarajevo, za potrebe Investicionog programa „Vodovod Zaklopača“ urađene su bekteriološke analize koje su ukazivale na potpunu ispravnost vode vrela u ovom smislu. U periodu 18.8.-21.9.1981.god. od strane laboratorija u Loznici i Beogradu (RGF, Laboratorija Instituta za hidrogeologiju) urađeno je ukupno 12 analiza od koji je čak 10 bakteriološki bilo neispravno. Od bakterija identifikovane su Escherichia coli, Klebsiella, Aerobacter, Pseudomonas aerugznosa, Bacillus cereus. U dva uzorka nađen je i Streptococcus faecalis. Slična situacija je bila i sa izvora u okolini. Posebno indikativni bili su rezultati bakterioloških nalaza vode Studenog Jadra, jer su ukazivali na veliku zagađenost svih uzoraka. Tokom izrade Programa, 22. avgusta, uzeto je pet uzoraka za bakteriološke analize od strane autora Programa iz preduzeća "Kriptos", te dva od strane ljudi iz AD "Vodovod i komunalno" Milići-jedan iz rezervoara "Goločevina Milići", a drugi sa javne česme u novom zanatskom centru. Autori programa uzeli su uzorke netreretirane vode sa "Nikoline vode" i vode koja dolazi sa postrojenja MHE u Gornjem Zalukoviku, uzorke vode nakon hlorisanja sa novog i starog cjevovoda i uzorak vode Studenog Jadra sa hidrometrijskog profila I, koji se nalazi na oko 1 km uzvodno od kaptaže "Nikolina voda", kod kamenoloma. Voda Studenog Jadra bakteriološki je jako kontaminirana. Pripada II klasi kvaliteta površinskih vodotoka, a u skladu sa članom 14 Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Sl. glasnik RS 42/01). Mikroorganizmi su identifikovani kao: Escherichia coli, Enterococus, Klabsiella Enterobacter, Proteus spp, Bacillus cereus. Nijedan analizirani uzorak sirove i hlorisane vode koja se koristi za vodosnabdijevanje nije bio ispravan. U hlorisanim uzorcima identifikovani su mikroorganizmi: Escherichia coli, Enterococus, Bacillus cereus, a u uzorcima sirove vode pored navedenih i Klebsiella enterobacter. Tokom sastanka autora Programa sa nadzorom imenovanim ispred opštine Milići i AD "Vodovod i kanalizacija" Milići 29.8.2008.god. dogovoreno je da se ponovo uzmu uzorci za bakteriološke analize i to: sa vrela Odžak - prije i nakon turbine (ukupno 2 uzorka), posebno uzorak "Nikoline vode", te po jedan iz ranije pomenutog rezervoara i javne česme. Uzorci sa navedenih lokacija uzeti su 3.9.2008.god. Rezultati bakterioloških analiza kao i u prethodnom slučaju nisu bili zadovoljavajući, odnosno svi uzeti uzorci bili su bakteriološki neispravni.

Određivanje zona sanitarne zaštite na izvorištu "Nikolina voda"

U cilju zaštite izvorišta "Nikolina voda", vodosnabdjevanje opštine Milići, od zagađenja i drugih štetnih uticaja koji mogu nepovoljno djelovati na kvantitativno-kvalitativne karakteristike vode ovog izvorišta neophodno je uspostaviti odgovarajući reţim u uticajnim zonama oko izvorišta, u kojima se propisuju dozvoljene aktivnosti i mjere zaštite. Uslovi za uspostavljanje režima zaštite propisani su Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih ljudskoj upotrebi (Službeni glasnik RS 07/03), u

73

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

daljem tekstu Pravilnik, te utemeljeni i na novom Zakonu o vodama (Sl. glasnik RS 50/06), posebno članovima 70 do 75, koji je usklađen sa Okvirnom Direktivom o vodama EU (WFD 2000/60/EC). Pravilnikom se bliže propisuje sprovođenje mjera zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta, a koja se po količini i kvalitetu mogu koristiti ili se koristite za snabdijevanje stanovništva vodom za piće, odnosno ukoliko je voda tog prostora namijenjena za ljudsku upotrebu, a koja moraju biti zaštićena od namjernog ili slučajnog zagađivanja i drugih uticaja (koji mogu nepovoljno djelovati na zdravstvenu ispravnost vode), kao i način određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, vodnih objekata i glavnih vodova koji služe za snabdijevanje vodom za piće, odnosno ljudsku upotrebu, kao i uspostavljanje i sprovođenje mjera sanitarne zaštite takve vode. U skladu sa Pravilnikom ustanovljene su sljedeće zone sanitarne zaštite izvorišta “Nikolina voda”, vodosnabdijevanje opštine Milići:

Zona neposredne zaštite Zona uže zaštite Zona šire zaštite

Pored zona sanitarne zaštite uspostavljaju se i pojasevi sanitarne zaštite oko transportnog cjevovoda u širini najmanje 2 m sa obje strane cjevovoda, te oko pumpne stanice (ili pumpnih stanica) i rezervoara. Uz ove standardne pojaseve, u konkretnom slučaju uspostavljena su još dva pojasa sanitarne zaštite, o čemu će biti više riječi u nastavku ovog poglavlja. Zaštitne zone izvorišta "Nikolina voda" predstavljaju važnu preventivnu mjeru za sprječavanje zagađenja ovog resursa od esencijalnog značaja za vodosnabdijevanje stanovnika, industrije i javnih ustanova opštine Milići. Zagađenost karstnih izdanskih voda (posebno bakteriološka) zavisi od prirodnih uslova u slivu i postojanja potencijalnih zagađivača. Ukoliko postoje, mogućnost zagađenja voda karstne izdani značajno je veća nego što je to u poređenju sa drugim tipovima izdani (prije svega zbijenim). Navedeno je posljedica otvorenosti i dimenzija karstnih kanala i kaverni. Velike brzine kretanja izdanskih tokova, brze propagacije voda obilnijih padavina svakako utiču na brza prenošenja eventualnog zagađenja. Utakvim uslovima postoji mogućnost od značajnih posljedica i prije otkrivanja uzroka, odnosno sprečavanja neţeljenih efekata. Ovo je posebno naglašeno u periodu velikih voda, te maksimalna izdašnost može usloviti najslabiji kvalitet. On se pored bakteriološkog zagađenja očituje i u zamućenju izdanskih voda preko zakonski dozvoljenih granica (1 NTU). Zaštitne zone izvorišta "Nikolina voda" određene su u skladu sa Zakonom o vodama (Sl. list RS br.50/06), Zakonom o zaštiti životne sredine (Službeni glasnik RS 53/02), Zakonom o uređenju prostora (Sl. glasnik R.S. broj 19/96, 25/96, 10/98) i Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih ljudskoj upotrebi (Službeni glasnik RS 07/03), a sintetizovano sa provedenim istraživanjima i geološko-hidrogeološkom analizom istražnog terena. Odlukom o zaštiti izvorišta utvrđuje se precizno geodetski poloţaj zona i pojaseva, te mjere zaštite koje imaju za cilj zaštitu i očuvanje kvantitativno-kvalitativnih karakteristika izvorišta i prostora na području zaštitnih zona, kako bi se omogućilo dugoročno korištenje izvorišta za potrebe snabdijevanja pitkom vodom stanovništva, javnih ustanova i indutrije opštine Milići.

Zona neposredne zaštite

Područje zone neposredne zaštite izvorišta ”Nikolina voda" obuhvata prostor u kojem se izvorište, odnosno vodni objekti štite od direktnog zagaĎenja i oštećenja. U skladu sa članom 3. "Pravilnika o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite", zona neposredne zaštite se određuje da odgovara vremenu toka podzemne vode od 7 dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine, s tim da najmanja udaljenost granice zone od najbližeg vodozahvatnog objekta ne može biti manja od 50 metara. Ovakav pristup, vezan za brzinu toka, moguće je primijeniti prije svega kod zbijenog tipa izdani, a s obzirom na konkretne uslove na vrelu "Nikolina voda" praktičnije je usvojiti zahtjev člana 3. da granice ove zone ne smiju biti udaljene manje od 50 m od vodozahvata, konkretno kaptaže karstnog vrela (prilog 11). Zona neposredne zaštite mora biti ograđena zaštitnom ogradom. Prostor Zone neposredne zaštite može se koristiti u funkciji čišćenja prostora samo kao sjenokos bez upotrebe bilo kakve vrste prihranjivanja travnjaka ili upotrebe bilo kakvih zaštitnih sredstava za bilje i slično. Zona neposredne zaštite izvorišta Nikolina voda nalazi se između 350 i 370 mnm. Njene 74

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

prelomne tačke vidljive su na prilogu 11 i tabeli 10. Obilaskom terena sa ljudima iz AD "Vodovoda i komunalno" i opštine Milići konstatovano je sljedeće stanje u i oko kaptaţnog objekta: - zaštitna ograda trenutno ne postoji, postavljena je samo kapija (slika 11) - odvodni kanal za višak vode je uredan i zatvoren - prozori za ventilaciju na kaptaži su uredno postavljeni - kanali za odvod vode oko kaptaže postoje i u upotrebi su - teren iza kaptaže ispravno je izbetoniran - sporedna prostorija kaptaže postoji sa opremom za ulazak u kaptažu - željezni elementi su zaštićeni (bez rđe), osim komore u koju dolaze i vode sa vrela Odžak - stanje zidova je dobro, bez osipanja materijala, osim u prethodno pomenutoj komori - plafon je dobro urađen sa izolacionim sredstvima - aparat za hlorisanje postoji, sa mjerenjem rezidualnog hlora, a postoji i posebna prostorija za čuvanje hlora. Stubove ograde je potrebno postaviti do zahtijevanih prelomnih tačaka neposredne zone, te uredno ograditi po čitavom obimu, osim na južnoj granici koja je prirodna (vertikalni krečnjački odsjek). O svim neophodnim zaštitnim mjerama biće više riječi u posebnom podpoglavlju vezanom za sanacione mjere. Obim i površina ove zone prikazani su u tabeli 7.

Tabela7.Zonaneposrednesanitarnezaštitesapovšinomiobimom 2 Zona Površina(km ) Obim(km)

Zonaneposredne 0.85 0.376 sanitarnezaštite

Pravno lice koje upravlja sistemom vodosnabdijevanja koji se nalazi u okviru Zone neposredne zaštite mora biti nadležno za isključivo korišćenje zemljišta te zone.

Slika 11. Stanje zaštitne ograde zone neposredne sanitarne zaštite, avgust 2008.god.

75

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Zona uže zaštite

Kriterijum minimalne udaljenosti zone uže zaštite od zone neposredne zaštite od 250 m biće primjenjen na izvorištu "Nikolina voda". Takođe mjere zaštite Pravilnikom predviđene za zonu uže zaštite provodiće se i na dijelu terena koji je izdvojen u pojas sanitarne zaštite "Duga stijena". Naime, tokom ranijih, a takođe i najnovijimhidrometrijskim mjerenjima rijeke Studeni Jadar konstatovan je gubitakodgovarajućih količinavode u koritu između vodomjernih profila 3 i 4 (ranija mjerenja,1982.god.) odnosno I i II (mjerenja iz avgusta mjeseca 2008.god., prilog 7). Dio infiltriranih voda , pretpostavlja se sa razlogom, prihranjuje i karstnu izdan "Nikolina voda", te se ovaj dio terena, na prelazu između nekarbonatnog u karbonatni dio terena izdvaja u pojas sa mjerama zaštite i zabranama koje vaţe za užu zonu sanitarne zaštite. Tabela 8. Uža zona sanitarne zaštite po lokalitetima sa pripadajućim površinama i obimima Slivno područje vrela se nalazi u okviru brdsko-planinskog terena. Nadmorska visina sliva predmetnog karstnog vrela krede se od 400 mnm (kota pojave vrele) do 860 mnm (Ždrijelo). Od vrhova u široj okolini dominir aju Babin kamen (697) i Brda (796). Teren je u području pojave vrela veoma inkliniran, što se naročito odnosi na dio od vrela prema najznačajnijem površinksom toku ovog dijela opštine Milići - rijeci Zeleni Jadar.

Zona 2 Obim(km) Površina(km )

Užazonasanitarn ezaštite

Izvorište 0.25 2.19

Pojassamjeramazaštite užezone"Dugestijene" 0.24 1.96

UKUPNO 0.49 4.51

Zona šire zaštite Pošto je riječ o karstnom vrelu u Zonu šire zaštite uvrstili smo kompletnu slivnu površinu vrela Nikolina Voda, a koja je definisana bilansnim proračunom datim u okviru poglavlja 5 i koja je u hipsometrijski višim juţnim dijelovima sliva, kao i na zapadu ograničena vodonepropusnim karbonskim škriljcima; na istoku u najvećem neogenim sedimentima, te podzemnom vododjelnicom ka sedimentima krede i konačno na jugu tokom Studenog Jadra (prilog 5, slika 12). Prelomne tačke ove zone mogu se vidjeti u tabeli 13 , a površina i obim ove zone u narednoj tabeli. Tabela 9. Šira zona sanitarne zaštite sa povšinom i obimom

2 Zona Površina(km ) Obim(km)

Širazonasanitarnezaštite 5.20 10.53

76

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 12. Slivno područje vrela "Nikolina voda" površine 5.20 km2, ujedno šira zona sanitarne zaštite izvorišta (poligon sa bordo okvirom)

Pojasevi sanitarne zaštite

Pojasevi sanitarne zaštite su precizno geodetski i katastarski određene i definisane vlastitim granicama površine zemljišta za koje se propisuju, u cilju zaštite kvaliteta vode, posebna pravila postupanja i gradnje i koji su namijenjeni za posebne aktivnosti ili radnje u nekoj od zona zaštite ili van zona zaštite, a u funkciji su zaštite kvaliteta voda , kao i objekti i postrojenja vodosnabdijevanja, ali i drugih objekata čija je gradnja na tom prostoru dozvoljena u skladu sa Pravilnikom, uz ispunjenje posebnih uslova za konkretan pojas u kome se takvi objekti nalaze. Pojas zaštite izdvaja se oko starog transportnog cjevovoda Ø 250 mm, odnosno novog Ø 315 mm i to u širini 2 m sa obje strane cjevovoda, koji idu od kaptaže na vrelu "Nikolina voda" kroz naselja Zakopača i Podgora do rezervoara "GoločevinaMilići". Pojas sanitarne zaštite u širini dva metra sa svake strane objekta izdvaja se i oko rezervoara "Goločevina Milići" zapremine 500 m3 (prilog 13). Takođe, pojas sanitarne zaštite sa mjerama zaštite i zabranama koje vaţe za uţu zonu sanitarne zaštite biće izdvojen i u dijelu terena gdje tok Studenog Jadra prelazi iz nekarbonatnog u karbonatni dio terena, gdje je konatatovan gubitak vode iz površinskog toka i koji dijelom prihranjuje karstnu izdan. Navedeno je detaljnije opisano u dijelu teksta koji se odnosi na užu zonu sanitarne zaštite, jer mjere zaštite za užu zonu važe i za ovaj pojas. Ovaj pojas nazvan je "Duga stijena". Pojas sa posebnim mjerama zaštite izdvaja se i za naseljeni dio sliva Studenog Jadra do kaptaže "Nikolina voda" odnosno sela Zaklopača. Grafički je prikazan na prilogu 12, a koordinate prelomnih tačaka ovog pojasa u okviru ranijeg podpoglavlja Ovaj pojas obuhvata 9.9 km2, a dio njegove površine se nalazi i na teritoriji opštine Vlasenica, što će zahtijevati saglasnost Skupštine opštine Vlasenica na Odluku o zaštiti izvorišra "Nikolina voda".

77

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Mjere zaštite u zonama i pojasevima sanitarne zaštite

Mjere zaštite normativno se određuju Odlukom o zaštiti izvorišta "Nikolina Voda", čiji je prijedlog sastavni dio Programa sanitarne zašite, a koga usvaja Skupština opštine Milići. Ove mjere moraju se usaglašavati sa različitim planskim dokumentima koji se izrađuju u skladu sa različitim opštinskim i republičkim propisima. Ti dokumenti, između ostalog, uključuju prostorne, urbanističke, regulacione planove, vodoprivredne osnove, kao i druge planove na svim administrativnim nivoima, koji su vezani za korištenje prostora na području zaštitnih zona izvorišta "Nikolina voda".

Mjere zaštite u neposrednoj zoni sanitarne zaštite

Na području neposredne zone sanitarne zaštite, u skladu sa članom 12. "Pravilnika o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite", primjenjuju se pored zabrana koje se odnose na zonu uže zaštite i zonu šire zaštite i zabrane svih aktivnosti koje nisu vezane za plansko pružanje usluga vodosnabdijebanja i održavanje zone. Imajući u vidu navedeno na području neposredne zone zaštite mogu se nalaziti samo objekti i oprema koji su neophodni za rad izvorišta. To uključuje sljedeće objekte na izvorištu "Nikolina Voda", sa njima pripadajućom opremom: Kaptažni objekat Dio transportnog cjevovoda Ø 250 mm i Ø 315 mm Hlorna stanica na izvorištu "Nikolina Voda" Zgrada za smještaj posade Skladište vovovodnog materijala i hlora Unutrašnji pristupni put. Rad navedenih objekata i opreme mora se obavljati uz primjenu potrebnih mjera zaštite, kako ne bi došlo do ugrožavanja izvorišta tokom rada u normalnim i vanrednim situacijama. U cilju najstrože kontrole ovog prostora, propisuje se da se ova zona mora na odgovarajući način ograditi, kako bi se spriječio pristup neovlaštenih osoba. Pored ograde ovaj prostor može se obezbjediti i drugim mjerama fizičke zaštite i osiguranja, što prvenstveno uključuje čuvarsku službu na izvorištu. Područje zone neposredne zaštite mora biti na odgovarajući način obilježeno, kako bi građanstvo moglo znati da pristup ovoj zoni nije dozvoljen. Na tabli kojom se obilježava zona neposredne zaštite mora biti upisano da je zabranjen pristup, naziv izvorišta i zaštitne zone (prikazano u prilogu 14). Režim kretanja ljudi i sredstava u zoni neposredne zaštite vrši se isključivo u skladu sa planom rada zaposlenih u objektima u toj zoni i u skladu sa potrebama održavanja zone, kao i nadležnim inspekcijskim organima, te izuzetno licima koja se u okviru stručnog usavršavanja upoznaju sa radom vodovoda, o čemu se vodi knjiga posebne evidencije. O svim posjetama lica i sredstava koja nisu radno angažovana na poslovima vodosnabdijevanja mora se voditi posebna evidencija kroz Knjigu posjeta u koju se upisuju imena, adresa stanovanja, i svojstva lica koje trnutno borave u zoni, duţinu boravka i svrhu boravka u zoni. Prostor zone neposredne zaštite može se u funkciji čišćenja prostora koristiti samo kao sjenokos, ali bez upotrebe bilo koje vrste prihranjivanja travnjaka ili upotrebe bilo kakvih zaštitnih sredstava za bilje i slično.

Mjere zaštite u užoj zoni sanitarne zaštite

Na području uže zone sanitarne zaštite zabranjeno je: Izvođenje svih aktivnosti koje su zabranjene u zoni šire zaštite. Izgradnja industrijskih pogona, zanatskih radnji, poljoprivrednih objekata i skladišta građevinskog materijala, osim manjih pogona koji ne upotrebljavaju i ne proizvode opasne materije, koje su navedene u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju" (Službeni glasnik RS, 44/01) i ukoliko dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Izgradnja puteva, željezničkih pruga, parkirališta i rezervoara bilo koje namjene, ukoliko se ne sprovedu mjere zaštite u skladu sa najbolje dostupnim tehnikama i ukoliko za tu dionicu ne dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

78

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Izgradnja kolektora kanalizacije, osim nepropusnog, koji sluţi samo za objekte koji su na tom području. Izgradnja ribnjaka. Izgradnja terena za kampovanje, sportskih terena, turističkih i stambenih objektata kolektivnog stanovanja.

Transport radioaktivnih i drugih za vodu štetnih i opasnih materija, bez posebnih najava i sprovođenja mjera posebne pratnje i zaštite kroz ta područja i uz sprovođenje plana za akcidentna zagađenja. Svako uskladištenje nafte i naftnih derivata. Svaka rudarska i građevinska djelatnost kojom se oštećuje zaštitni pokrov ili omogućuje otvoreno sakupljanje vode, osim aktivnosti ispitivanja koje su predviđene i služe funkciji vodosnabdijevanja. Otvaranje zasjeka, kamenoloma, preduzimanje bilo kojih poljoprivrednih i šumarskih zahvata kojima bi mogla biti oštećena aktivna zona tla ili smanjena debljina krovine, pospješila ili ubrzala eroziju tla, osim radnji koje to sprječavaju. Postavljanje torova, osim ispaše. Otvoreno uskladištenje i primjena vještačkog đubriva i drugih pesticida. Logorovanje. Pranje vozila, radnih mašina i uređaja, kao i zamjena ulja, rezervnih dijelova i sl. Eventualno otvaranje groblja. Površinsko i dubinsko miniranje. Upotreba tla u poljoprivredne svrhe, osim livada.

Mjere zaštite u široj zoni sanitarne zaštite

Na području šire zone sanitarne zaštite zabranjeno je: Upuštanje otpadnih voda u tlo. Izgradnja objekata bazne industrije koji ispuštaju radioaktivne ili druge za vodu štetne i opasne materije ili otpadne vode (rafinerije nafte, nuklearni reaktori, metaloprerađivački pogoni, hemijske fabrike i sl.). Odlaganje, zadržavanje ili uvođenje u podzemlje radioaktivnih materija. Odlaganje, zadržavanje, uvođenje u podzemlje, za vodu opasnih i štetnih materija koje su navedena u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju" (Službeni glasnik RS, 44/01), osim ako se ne radi o materijama koje se mogu ispuštati u javnu kanalizaciju i ako su te štetne materije u potpunosti odvedene nepropusnom kanalizacijom izvan uticajnog područja. Izgradnja cjevovoda za tečnosti koje su štetne i opasne za vodu. Uskladištenje radioaktivnih i drugih za vodu štetnih i opasnih materija, osim uskladištenja lož ulja za domaćinstvo i pogonskog goriva za poljoprivredne mašine, ako su sprovodene najbolje dostupne tehnike, kao i sigurnosne mjere za izgradnju, dovoz, punjenje, uskladištenje i upotrebu. Izgradnja rezervoara i pretakališta za naftu i naftne derivate, radioaktivne i ostale za vodu opasne i štetne materije. Izvođenje istražnih i eksploatacionih bušotina za naftu, zemni gas, mineralnu vodu, radioaktivne materije i izrada podzemnih skladišta. Otvoreno uskladištenje i primjena hemijskih sredstava štetnih za tlo i vodu, pesticida i sredstava za regulisanje i rast bilja. Izgradnja naselja, bolnica, odmarališta, industrijskih i zanatskih pogona, osim ako se otpadne vode iz njih ne odvode u cjelosti nepropusnom kanalizacijom izvan zone zaštite. Izgradnja stočnih, peradarskih i drugih farmi i tovilišta. Izgradnja vojnih skladišta i sličnih vojnih objekata. Izgradnja uređaja za prečišćavanje otpadnih voda i uređaja za spaljivanje smeća. Izgradnja novih grobalja i proširenje eventualnih postojećih (humanih i stočnih). Upotreba materijala štetnih za vodu kod izgradnje objekata (npr. smola, bitumenozni materijali, šljaka i sl.). Pražnjenje vozila za odvoz fekalija. Upuštanje u tlo rashladnih i termalnih voda.

79

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Otvaranje iskopa u površinskom zaštitnom sloju osim na mjestima izgradnje objekata. Krčenje šuma i druge djelatnosti koje izazivaju eroziju tla. Eksploatacija mineralnih sirovina Formiranje deponije čvrstog otpada, planirki, mrciništa, autootpada i starog željeza.

Mjere zaštite u pojasu zaštite "Sliv Studenog Jadra do kaptaže "Nikolina voda"

Na području ovog pojasa zaštite obavezno je da se: svi stambeni i drugi objekti budu sa nepropusnom kanalizacijom (slika 13), da svi budući objekti moraju biti građeni sa nepropusnom kanalizacijom, te ukoliko se fekalne vode uvode u Studeni Jadar, iste moraju biti uvedene na odgovarajući način nizvodno od kaptažnog objekta Nikolina Voda. Na području ovog pojasa zaštite zabranjeno je: Upuštanje otpadnih voda u tlo. Izgradnja objekata bazne industrije koji ispuštaju radioaktivne ili druge za vodu štetne i opasne materije ili otpadne vode (rafinerije nafte, nuklearni reaktori, metaloprerađivački pogoni, hemijske fabrike i sl.). Odlaganje, zadržavanje ili uvođenje u podzemlje radioaktivnih materija. Odlaganje, zadržavanje, uvođenje u podzemlje, za vodu opasnih i štetnih materija koje su navedena u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju" (Službeni glasnik RS, 44/01), osim ako se ne radi o materijama koje se mogu ispuštati u javnu kanalizaciju i ako su te štetne materije u potpunosti odvedene nepropusnom kanalizacijom izvan uticajnog područja. Izgradnja cjevovoda za tečnosti koje su štetne i opasne za vodu. Uskladištenje radioaktivnih i drugih za vodu štetnih i opasnih materija, osim uskladištenja lož ulja za domaćinstvo i pogonskog goriva za poljoprivredne mašine, ako su sprovodene najbolje dostupne tehnike, kao i sigurnosne mjere za izgradnju, dovoz, punjenje, uskladištenje i upotrebu. Izgradnja rezervoara i pretakališta za naftu i naftne derivate, radioaktivne i ostale za vodu opasne i štetne materije. Izvođenje istraţnih i eksploatacionih bušotina za naftu, zemni gas, mineralnu vodu, radioaktivne materije i izrada podzemnih skladišta. Otvoreno uskladištenje i primjena hemijskih sredstava štetnih za tlo i vodu, pesticida i sredstava za regulisanje i rast bilja.

80

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Formiranje deponije čvrstog otpada, planirki, mrciništa, autootpada i starog željeza. Izgradnja vojnih skladišta i sličnih vojnih objekata. Izgradnja uređaja za spaljivanje smeća. Pražnjenje vozila za odvoz fekalija. Skupština opštine svojom Odlukom treba imenovati pravno lice kome povjerava upravljanje i korištenje vodovodnim sistemom, komunalnim objektima i uređajima koji su u funkciji vode za piće, odnosno pravno lice čije je izvorište, (što bi u konkretnom slučaju trebao biti AD "Vodovod i komunalno" Milići). Kod projektovanja objekata namjenjenih za crpljenje, transport i distribuciju vode moraju se poštovati odredbe vezane za sanitarnu zaštitu propisane ovim Programom. Program sanitarne zaštite donosi se za planski period od 4 godine (48 mjeseci).

Prelomne tačke neposredne, uže i šire zone sanitarne zaštite i pojasa sanitarne zaštite izvorišta Nikolina Voda

Prelomne tačke zona neposredne, uže i šire zaštite grafički su prikazane na prilozima 11 i 12, a pojasevi na prilozima 12 i13. Dalje se daje njihov tabelarni pregled.

81

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

ZONA NEPOSREDNE SANITRANE ZAŠTITE

Prelomnatačka Y X

1. 6580793 4892002

2. 6580793 4891914

3. 6580693 4891914

4. 6580693 4892002 Napomena:Granicaizmeđuprelomnihtačaka

Tabela10.Prelomnetačkezoneneposrednesanitarnezaštite

4i1idegranicomlokalnogmakadamskogputa.

UŽA ZONA SANITARNE ZAŠTITE Tabela 11. Prelomne tačke uže zone sanitarne zaštite na izvorištu

Prelomnatačka Y X 1. 6580430 4892074 2. 6580425 4891653 3. 6581025 4891653 4. 6581026 4892142

POJAS SANITARNE ZAŠTITE SA MJERAMA I ZABRANAMA UŽE ZONE

Tabela12.Prelomnetačkepojasasanitarnezaštite"Dugestijene" Prelomnatačka Y X

1. 6579138 4891889 2. 6579062 4891692 3. 6579031 4891516 4. 6579391 4891238 5. 6579593 4891430 6. 6579657 4891532 7. 6579575 4891748

82

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

ŠIRA ZONA SANITARNE ZAŠTITE

Tabela 13. Prelomne tačke šire zone sanitarne zaštite izvorišta "Nikolina voda"

Prelomnatačka Y X

1. 6580700 4889557 2. 6580623 4889292 3. 6580650 4888583 4. 6579848 4888081 5. 6578858 4888343 6. 6577909 4888964 7. 6577539 4889474 8. 6577246 4889662 9. 6576820 4890025 10. 6576653 4890018 11. 6576500 4890346 12. 6576210 4890851 13. 6576347 4890982 14. 6576918 4891253 15. 6577100 4891664 16. 6577525 4891532 17. 6577958 4891232 18. 6578320 4891190 19. 6578767 4891650 20. 6579165 4892060 21. 6579827 4892206 22. 6580532 4892311 23. 6581139 4892346 24. 6581175 4892304 25. 6581260 4892143 26. 6581407 4891634 27. 6581406 4891494 Izmeđuprelomnihtačake27i21pojassanitarnezaštitepruţasedužgranicašire zone,užezone,širezone,pojasasanitanezaštite"Dugastijena",ponovoširezone dopre lomnetačke1.

83

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

NAPOMENA:Smjernice za projektovanje objekata u zoni uže i šire zaštite zainteresovanom pravnom ili fizičkom licu pismeno izdaje ministarstvo nadležno za poslove vodoprivrede, prije početka projektovanja, osim za slučaj iz člana 52. Pravilnika, koje se izdaje u skladu sa tim članom.

Trenutne i potrebne količine vode za planski period 2010. i 2015.god.

Ovom tematikom dosada se najkonkretnije bavio "Energoinvest" iz Sarajeva tokom izrade Galvnog projekta vodovoda-I faza iz 1974.god. U tadašnjim proračunima uzet je broj stanovnika za gradsko područje od 2000, te prema proračunu za dvadesetogodišnji period (znači 1994.god.) i uz potrošnju 200 l/st/dan dobijeno Qmax čas 36.90 l/s. Takođe proraču je urađen i za dio industrije, te manja okolna naselja. Na osnovu svih proračuna dobijeno je da je za vodosnabdijevanje opštine neophodno obezbijediti ukupno 41 l/s. Broj priključenih stanovnika za planski period Nb od 20 godina sračunat je prema formuli: Nb=N (1+ p/100)t, i iznosi 5300 stanovnika gdje su: N- sadašnji broj stanovnika (tada 2000) P- procenat prirasta na godinjem nivou (usvojeni 5%) t- broj godina - 20. Shodno aktuelnoj situaciji, danas se za prirast uzima svega 1%, tako da je danas broj priključenik stanovnika prema podacima ljudi iz vodovoda oko 4000, što četrnaest godina nakon planskog perioda iznosi značajno manje od sračunatih 5300. Prosječna zahvaćena količina vode tokom dana iznosi 75,00 l/s (podatak AD "Vodovod i komunalno" Milići). Ovo svakako čini enormno visok iznos zahvaćene vode za vodovodni sistem kojim se snabdijeva oko 4.000 stanovnika, dio industrije i javne ustanove. Pošto se ne planira značajnije povećanje broj uvezanih stanovnika na vodovodni sistem za 2015.god. uzeta je brojka od 4.500 za ovaj planski period. Planirani broj krupne stoke procijenjen je na 2500, a sitne na 3500 (na osnovu analogije sa sličnim opštinama). Usvojena specifična potrošnja za sam grad je 200 l/stan/dan, a za prigradska naselja 150 l/stan/dan što se za trenutne trendove u potrošnji može smatrati visokom specifičnom potrošnjom. Ukoliko se uzme da gradsko stanovništvo učestvuje u strukturi potrošača sa 70%, a seosko sa 30% dobija se prosječno po stanovniku 175 l/s. Trenutno prihvaćena potrošnja gradskog stanovništva u razvijenim zemljama je 150- 170 l/stan/dan sa trendom njenog smanjenja u narednom periodu. Odgovarajuće mjere (ugradnja vodomjera, smanjenje gubitaka na mreži, pravilno formirana cijene vode, itd.) eksperimentalno provedene na pojedinim dijelovima nekih opština u RS pokazuju ispravnost navedene dnevne potrošnje od 150 l/stan/dan. Usvojena potrošnja za krupnu stoku je 45 l/grlu/dan, a za sitnu 12 l/grlu/dan. Uzimajući navedeno u obzir sačinjena je tabela 15. Proračun potrebnih količina vode vršen je prema izrazu: Qsr = Sn x qsp + sks x qspks + sss x qspss ( l/s ). Sn – broj stanovnika qsp – specifična potrošnja stanovništva (l/stan/ dan) sks – broj grla krupne stoke qspks– specifična potrošnja krupne stoke (l/grlu/dan) sss – broj grla sitne stoke qspss– specifična potrošnja sitne stoke (l/grlu/dan)

Tabela 15. Proračun srednje dnevne potrebne količine vode za planske periode 2010. i 2015. god. bez industrije i javnih ustanova Broj Planskago Krupnast Sitnast

stanovnikauve Srednjadn

dina oka oka zanih evna na potrošnja

vodovodnisist (l/s)

l/grlu/dan l/grlu/dan l/stan/dan em

2010. 4.000 185 2.500 45 3.500 12 10.40

84

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

2015. 4.500 170 2.700 45 3.780 12 10.80

Podaci za krupnu i sitnu stoku dati su na nivou procjene. Računat je godišnji prirast krupne i sitne stoke od 1.6%. Ovdje treba uzeti i dodatnu količinu od prosječno 0.7 l/s za punjenje bazena za rekreaciju tokom ljetnih mjeseci, 1 l/s za vodosnabdijevanje javnih ustanova, te prosječnu potrošnju industrije od oko 4 l/s. Ovo daje vrijednost ukupne prosječne potrošnje za 2010.god. od 16.10 l/s. Maksimalna dnevna potrošnja računata je kao: Qmax dn = Qsr x Kd ( l/s ), ,gdje je Kd koeficijent dnevne neravnomjernosti potrošnje. Prikaz dobijenih vrijednosti dat je u tabeli 16. Tabela 16. Proračun maksimalne dnevne potrebne količine vode za planske periode

Planskagodina Srednjadnevna Kd Maksimalnadnevnapotr ošnjaQ (l/s) potrošnjaQsr(l/s) maxdn

2010. 16.10 1.50 24.15

2015. 16.50 1.50 24.75

Maksimalne dnevna potrošnja vode za 2010.god. (možemo reći i trenutna) je nešto manja od 24.15 l/s. Upoređujući to sa podatkom od 75 l/s jasno je da se radi o enormnoj razlici potrebne, zahvaćene i isporučene količine vode, odnosno gubicima od preko 60%. Sa pretpostavljenim gubitkom na mreži (naravno uz neophodnu sanaciju) od 20% potrebna količina vode za 2015.god. bila bi oko 29 l/s. Ukoliko se maksimalna časovna potrošnja računa kao: Qmax čas = Qmax dn x Kč ( l/s ), , a Kč kao koeficijent neravnomjernosti časovne potrošnje uzme 1.7 dobija se maksimalna časovna potrošnja od 41 l/s za 2010.god., odnosno 42.15 l/s za 2015. Navedeno znači da bi se neophodne količine vode mogle najvećim dijelom obezbijeđivati sa vrela "Nikolina voda" i značajno pojednostaviti problematiku zaštite (pošto bi za vodosnabdijevanje bile izuzete vode koje potiču sa vrela „Odžak“, odnosno koje se zahvataju kod MHE "Gornji Zalukovik"), a svavako bi se razmotrila mogućnost kaptiranja još nekih izvora koji bi se mogli lako uvesti u postojeći cjevovod zbog sigurnosti u slučaju povećanja potrebnih količina vode. Na kraju ovog razmatranja mora se konstatovati, obzirom na nepouzdanost ulaznih parametara, da se trenutna i projektovana potrošnja moraju uzeti sa odgovarajućom rezervom.

Problem zamućenja i bakteriološkog zagađenja izdanskih voda

Najznačajnijih problemi kvaliteta vode vrela "Nikolina Voda", kao i vode koji dolazi sa postrojenja MHE „Gornji Zalukovik“, a koristi se za vodosnabdijevanje Milića, vezani su za bakteriološko zagađenje i povremeno povećano zamućenje. Navedeni problemi dovode do kraće neupotrebljivosti vode za piće za stanovništvo Milića i okolnih naselja. Ovi problemi su gotovo redovno prisutni kod kaptiranih karstnih vrela, naročito onih sa većim slivnim površinama (preko 10 km2) na teritoriji RS. Evidencija o zamućenju vode na vrelu "Nikolina voda" ne postoji. Iz analize rađene 07.08.2008.god. vidljivo je da mutnoća iznosi 1.67 NTU što je 0.67 iznad dozvoljene. O bakteriološkoj neispravnosti vode nešto je već rečeno u ranijem poglavlju. Naročit problem u tom smislu predstavlja neispravnost uzoraka i nakon provedenog tretmana - hlorisanja, te uzoraka uzetih na rezervoaru i javnoj čemi u samim Milićima. Naime nakon dezinfekcije vode hlorom uzorci su ponovo bili bakteriološki neispravni. Identifikovani su identični mikroorganizmi kao i u rijeci Studeni Jadar (uz izuzetak vrste Proteus spp). S obzirom na gubitke vode u koritu Studenog Jadra, na dijelu korita između vodomjernih profila 3 i 4 (mjerenja iz 1982.god.), odnosno profila I i II (mjerenja iz avgusta 2008.god.) za pretpostaviti je odakle ovo podudaranje u smislu prisutnih mikroorganizama. Stoga je problematika kvaliteta vode u pogledu obezbjeđenja bakteriološke ispravnosti vezana praktično za čitav sliv rijeke Studeni Jadar do kaptaže "Nikolina voda". S obzirom na karakter i vrste bakterija i i koliformnih

85

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

klica, koje se primarno vezuju za crijevni kanal čovjeka i direktni su produkt fekalnih materija jasno je da je ljudski faktor dominantan izvor zagađenja u slivu Studenog Jadra što vjerovatno imadirektan impakt na kvalitet vode izvorišta "Nikolina voda". Interesantno je da su skoro identični rezultati dobijeni i tokom istraživanja kvaliteta vode vrela "Nikolina voda" početkom osamdesetih godina prošlog vijeka. Uz Esherishia coli, identifikovane su Klebsiella, Aerobacter te svim uzorcima (ukupno 21 uzorak) Streptococcus fecalis. Ovo govori o permanentno istom izvoru zagađenja (fekalnog porijekla) tokom vremena. Vezano za složenost situacije neophodno je posvetiti veću pažnju analizi kvaliteta vode. Ovo se pored problema bakteriološke ispravnosti odnosi i na problem zamućenja vode, a o svemu bi mišljenje trebalo tražiti od neke relevantne institucije iz oblasti kvalitativnog tretmana izdanskih voda. Ovdje se konstatuje da je neophodno obezbijediti filtraciju vode (npr. brzi filtri) ili pak neki drugi tretman, npr. hemijski (kao npr. aluminijum-sulfatom) za eliminaciju mutnoće sa redovnom dezinfekcijom nakon toga. Osvrt na ovaj problem dat je i prijedlogu sanacionih mjera.

Tabela17.Rezultatibakteriološkihanalizarađenihnauzorcimauzetim15.8.2008.god.

Koliformne Datum Ukupne Mjesto bakterije Ukupan broj Streptokokus koliformne fekalnog aerobnih uzorkovanja bakterije fekalnog porijekla porijekla mezofilnih (Membran-filter (Membran- (Membran- bakterijau filter metodom)u filter 1ml 100ml metodom) metodom)u u100ml 100ml

Izvorište- 15.8.2008. dovodvodesa MHE- 10 - - 10 hlorisana voda

Izvorište- 15.8.2008. Nikolinav.- 10 - 1 10 hlorisanavoda Izvorište- 15.8.2008. vodasaMHE - 150 30 10 50 sirovavoda Izvorište- 15.8.2008. Nikolinav.- 150 40 100 50 sirovavoda

Studeni Jadar- manje od 15.8.2008. 80 50 - kamenolom 5000 Bazen 15.8.2008. "Goločevina 20 - - - Milići"-stari cjevovod

Bazen 15.8.2008. "Goločevina 20 - 10 - Milići"-novi cjevovod

86

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

15.8.2008. Novitržnicentar- 20 - 10 - javnačesma

Tabela18.Rezultatibakteriološkihanalizarađenihnauzorcimauzetim3.9.2008.god.

Koliformne Datum Mjesto Ukupne bakterije Ukupan broj koliformne Streptokokus uzorkovanja fekalnog aerobnih fekalnog porijekla bakterije porijekla mezofilnih (Membran- (Membran-filter (Membran- bakterijau metodom)u filter 1ml filter 100ml metodom) metodom)u u 100ml 100ml

Iznad turbine 3.9.2008. MHE"Gornji <5000 40 100 - Zalukovik" 3.9.2008. Ispod turbine MHE"Gornji <5000 30 10 - Zalukovik" 3.9.2008. Kaptaža"Nikolina voda", novi 50 - 4 50 cjevovod, hlorisan uzorak

3.9.2008. Rezervoar "Goločevina" 30 - 10 - Milići

3.9.2008. Novitržnicentar- 50 - 100 - javnačesma

Preporučujemo da se što prije uzmu uzorci za bakteriološke analize, i to od strane predstavnika neke ovlaštene institucije: Zavoda za javno zdravstvo RS iz Banja Luke ili F.BIH iz Sarajeva, ili pak od strane neke druge stručne ovlaštene institucije (nrp. Instituta za vode Bijeljina). Na tako uzetim uzorcima dobili bi se pouzdaniji podaci o bakteriološkoj ispravnosti vode, te još jednom sagledala neophodnost predloženih mjera sanacije. Takođe, nismo bili u prilici uzeti za bakteriološku analizu samo vode sa kaptaže "Nikolina voda", pošto se mogao uzeti samo kompozitni uzorak "Nikoline vode" i vode koja se dovodi sa zahvata ispod turbine MHE "Gornji Zalukovik" (vode potiču sa vrela "Odžak"). Neophodno je čim prije uzeti uzorak sa samog vrela "Nikolina voda", tako što će se isključiti dovod vode sa MHE "Gornji Zalukovik". Ovi rezultati daće dodatne mogućnosti za rasvjetljavanje problematike vezane za bakteriološko zagađenje kompozita vode sa kaptaže "Nikolina voda".

Prijedlog sanacionih i drugih mjera

Kako je navedeno u dijelu teksta koji se odnosi na stanje kaptažnog objekta konstatovano je da dio kaptaže nije u adekvatno uređen. Tu se prije svega misli na unutrašnjost komore kaptažnog objekta . Beton sa tavanice već dugo vremena otpada, a željezni elementi su zarđali (armatura, ograda, željezni pod). Komadi betona direktno mogu otpadati u vodu što je neophodno sanirati. U tom smislu potrebno je unutrašnjost kaptaže urediti, slično kao što je slučaj sa hlornom stanicom. Plafon komore izbetonirati i izolovati, na zidovima polijepiti pločice, a željezne elemente zaštititi od korozije. One potpuno propale

87

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

treba zamijeniti. Zaštitna ograda za zonu neposredne zaštite ne postoji, postavljena je samo ulazna kapija. Neophodno je postaviti zaštitnu ogradu duž prelomnih tačaka kojima je neposredna zona ograničena. Vode koje dotiču sa vrela Studenog Jadra (Odžak), odnosno sa zahvata MHE i koje se koriste za obezbjeđenje dodatnih količina vode ne trebaju se direktno uvoditi u kaptažu, već ih treba odmah uvesti u uklopni šaht (već izrađen) u kojem postoji predviđen priključak uz prethodnu izradu prekidne komore (sa odgovarajućim filterom).

Slika 14. Unutrašnjost suve komore kaptažnog objekta izvorišta "Nikolina voda"

Vode koje dotiču sa MHE "Gornji Zalukovik" zahvataju se nakon korišćenja na turbini. Ovo treba odmah izmijeniti, te napraviti poseban zahvat prije postrojenja, zaobići MHE i potom vodu upustiti u cjevovod (šaht) kojim se ona dovodi do "Nikoline vode".

88

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 15. Predviđena sanacija za dovod vode sa HE "Gornji Zalukovik"

Neposredno iznad šahta u koji dolaze vode vela "Odžak", a koje se potom odvode na kaptažu u Zaklopači, nalazi se nesanirana septička jama. Istu je potrebno očistiti i zatrpati, odnosno propisno sanirati. U ovom radu samo smo se dijelom dotakli problematike vrela "Odţak" sa koga se obezbjeđuju određen procenat pitke vode za vodosnabdijevanje Milića. Vode vrela "Odžak" moraju biti obrađene posebnim Programom sanitarne zaštite. Potebno je izvršiti totalnu hemijsku i biološku dezinfekciju kaptaže "Nikolina voda", azbestno-cementnog cjevovoda 250 mm i novog cjevovoda 315 mm, rezervoara u Milićima, uz zatvaranje vodovoda tokom izvođenja radova. S obzirom na vrste mikroorganizama prisutne u analiziranim vodama i provedena hidrometrijskamjerenja, kako ranija tako i nova, od velikog značaja je sprečavanje zagađenja Studenog Jadra fekalnim materijama. Trenutni kapaciteta vrela „Nikolina voda“ (bilo maksimalni, minimalni ili srednji) nije egzaktno definisan. Prema riječima odgovornih lica vodovoda on je značajno manji u odnosu na period prije jedne decenije. U momentu izrade programa nije postojala mogućnostpojedinačnog mjerenja proticaja navedenog vrela, a i sam period izrade Programa je bio

89

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

prilično kratak za detaljnije analize kvantitativnih karakteristika vrela.Stoga su u skladu saprojektnim zadatkom dati pregledi ranijih mjerenja protoka vrela. S obzirom da je mjerenje protoka vrela „Nikolina voda“ u međuvremeno omogućeno, potrebno je vršiti svakodnevno osmatranje proticaja (na nivou zbirnog dnevnog, časovnog i sl.). Stim u vezi na sastanku IzvoĎača i Nadzornog tima opštine Milići dogovoreno je da predstavnici opštine, vodovoda i „Krtiptosa“ zajednički izvedu registrovanje proticaja na vrelu u periodu april-maj 2010.god. (u tri do četiri navrata) na novopostvaljenom vodomjeru. Time bi započelo kontinualno i organizovano mjerenje protoka, te će se u bliskom periodu dobiti jasnije predstave o sadašnjem proticaju vrela u različitim hidrološkim uslovima (dogovoreni period zajedničkih osmatranja moţe se smatrati prelaznim, sa perioda maksimalnih ka periodu srednjih voda). S obzirom na iznesenu pretpostavku da je došlo na izvorištu značajnijih promjena tokom posljednjih nekoliko godina (posebno kvantiteta) to se predlaže da se izvrše i dopunska hidrometrijska mjerenja Studenog Jadra na dva mjerna profila: neposredno uzvodno i nizvodno od kaptažnog objekta, kako bi se na osnovu toga dobio uvid postoji li isticanje vode iz izdani u korito Studenog Jadra u zoni kaptažnog objekta. Ukoliko rezultati hidrometrijskih mjerenja ukažu na povećanje priliva na nizvodnom u odnosu na uzvodni mjerni profil, predlaţe se da se sačini Projekat sanacije kaptaže, te da se istim da analiza mogućnosti zahvatanja dodatnih količina vode (voda koje eventualno otiču ka Studenom Jadru, dijela statičkih rezervi i sl.). S obzirom na blizinu kamenoloma „Gradina“, stručnjaci za miniranje ovog kamenoloma trebali bi najavljivati vodovodu kada se planira miniranje. Za tu svrhu zaposlenici vodovoda na izvorištu osmatrali bi proticaj na instalisanom vodomjeru, a bilo bi neophodno izbušiti barem jednu (po mogućnosti 2 ili 3) plitku osmatračku bušotinu u neposrednoj blizini kaptaže kako bi se sagledalo ponašanje nivoa podzemne vode pri izvođenju miniranja, odnosno dobio zaključak ima li ova pojava uticaj na promjene izdašnosti vrela i nivo podzemne vode karstne izdani (otvaranje novih sistema pukotina, promjene u pravcu cirkulacije podzemnih voda karstne izdani koji dovode do „bježanja“ vode iz kaptažnog objekta i sl.). Takođe, neophodno je vršiti osmatranja parametara fiziko-hemizma kaptirane vode uporedo sa osmatranjima proticaja vrela, a radi dobijanja pokazatelja međusobne zavisnosti fiziko-hemizm-proticaj . Ovo podrazumijeva uporednu analizu režima proticaja vrela i fizičko-hemijskih karakteristika, kako onih dobijenih na osnovu laboratorojskih nalaza, tako i putem mogućih terenskih metoda određivanja dijela parametara (konkretno mutnoće). U tom smislu bilo neophodno da se za potrebe vododvoda nabavi minimalno terenski turbidimetar (po mogućnosti i neki drugi ureĎaji) kojim bi bilo omogućeno individualno, vremenski konstantno praćenje mutnoće, a gdje bi se uzimajući u obzir proticaj i eventualne druge faktore (nivo, odnosno proticaj Studenog Jadra, mutnoću ovog vodotoka, eventualne efekte miniranja i sl.) došlo do bitnih zaključaka vezanih za reţim pojednih parametara kvaliteta, posebno mutnoću, kao i moguća bakteriološka onečišćenja. Ukoliko se kao neophodno za dobijanje pitke vode zahtijevanog kvaliteta (Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće, Službeni glasnik RS 40/03) pokaţe izvoĎenje sanacionih radova predlaţemo da se oni rade fazno. I faza Pošto je Gornji Zalukovik najveće naselje u dijelu sliva Studenog Jadra uzvodno od kaptaţe, njegovo stanoništvo čini najveći zagaĎivač ovog površinskog toka. Na to ukazuje i bakteriološka analiza ovog vodotoka uraĎena tokom izrade Programa ( a i ranije analize), kao i vrste mikroorganizama odreĎenih analiziranjem bakteriološke ispravnosti. Treba izvršiti registrovanje, odnosno izraditi katastar zagaĎivača, u dijelu sliva Studenog Jadra od izvorišta do kaptaţe, naročito detaljno u selu Gornji Zalukovik. Potrebno je prethodno registrovati sve kuće, WC, štale i druge objekte u odgovarajući katastar zagaĎivača. Potom treba izraditi Projekat i izgraditi vodonepropunu kanalizaciji, a time spriječiti nekontrolisano ispuštanje fekalija u Studeni Jadar iz ovog naselja. Otpadne vode iz nepropusne kanalizacije trebaju biti odvedene na jedan od dva načina: izradom nepropusnih septika i sabirnih jama (prema „Pravilnik o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gdje nema javne kanalizacije ("Službeni glasnik Republike Srpske" broj 68/01) ili odvođenjem izvan zone uticaja na izdanske vode "Nikolina voda", odnosno u Studeni Jadar nizvodno od kaptažnog objekta nakon zakonski definisanog dozvoljenog ispuštanja, a što je stvar tehno-ekonomske ocjene, odnosno optimalnog ekonomsko-građevinskog rješenja. U neposrednom slivu (zaleđu) karstnog vrela "Nikolina voda" postoji samo manji broj stambenih i pratećih objekata (prilog 9, crveni poligon sa zelenim okvirom). Prije svega treba voditi računa da se 10 stambenih i pratećih objekata oko 800 m jugoistočno od izvorišta iznad sela Zaklopača obezbijedi nepropusnom kanalizacijom, kako je opisano u prvoj varijanti prethodnog pasusa. Nakon ovih radova provele bi se neophodne analize vode (sa naglaskom na bakteriološke) kojima bi se utvrdilo da li predloţene mjere sanacije daju rezultat u smislu traženog bakteriološkog kvaliteta vode. II faza - prva varijanta Ukoliko prva faza ne bi dala željeni efekat pristupilo bi se fazi dva. Serijom hidrometrijskih mjerenja na Studenom Jadru od ušća Rijeke do kaptaže "Nikolina voda" bi se precizno definisala zona 90

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

gubljenja vode iz korita Studenog Jadra. Definisala bi se dionica površinkog vodotoka sa maksimalnom infiltracijom u izdan i na toj dionici izvršilo upuštanje obiljeţivača podzemnog toka (najvjerovatnije između vodomjernih profila 3 i 4, odnosno I i II, prilog 5). Tim putem bi se utvrdilo postojanje pretpostavljene veze Studeni Jadar - vrelo „Nikolina voda“ i količine ponirućih voda u karstnu izdan, a rezultati iskoristili kao podloga za Projekat sanacije tog dijela korita Studenog Jadra. Na ovaj način bi se spriječila infiltracija površinskih voda (Studenog Jadra) u izdanske vode "Nikolina voda". II faza - druga varijanta Uproštena blok-šema prijedloga procesa prečišćavanja podzemne vode na vodozahvatu „Nikolina Voda“ data je na slici 14. Ukoliko se prethodne mjere pokažu nedovoljnim, biće neophodno ovoj mjeri posvetiti posebnu pažnju. Prije svega u smislu postavljanja dijela za otklanjanjanje povremene prekomjerne mutnoće (brzih gravitacionih filteri, snižavanje vrijednosti mutnoće primjenom aluminijum-sulfata, a pri temperaturi vode manje od 10⁰C uz prethodno dodavanje aktivnog silicijuma i sl.) pomoću kojih bi se mutnoća u peridu jačih padavina i intenzivnog topljenja snijega dovela do Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće zahtijevane vrijednosti, nakon čega bi u nastavku tretmana obavljala dezinfekcija na hlornoj stanici. Ipak, kako se to vidi iz rezultata pojednih bakterioloških analiza vode, u nekim slučajevima sam postupak dezinfekcije hlorom ne daje potrebne rezultate, te treba razmisliti i o nekom dopunskom tretmanu, odnosno tretmanu koji će se kombinovati sa dezinfekcijom hlorom, radi dostizanja bakteriološke ispravnosi vode nakon provedenog tretmana. Kod njegovog planiranja, prije svega treba uzeti u razmatranje segment dva blok šeme na slici 14 (a imati u vidu i segmet jedan). Navedeno treba biti detaljno razrađeno posebnim Projektom od strane ovlaštene institucije. Ovu varijantu, prvenstveno zbog svoje cijene, treba razmatrati kao krajnje rješenje.

Slika16.Prijedlogblok-šemeprečišćavanjavodenaizvorištu"Nikolinavoda"

Osvrnućemo se još jednom i na problem vode koja se dovodi sa zahvata MHE „Gonji Zalukovik“ do kaptaže, a koja je takođe povremeno bakteriološki kontaminirana. Ove vode, ukoliko se planira njihov ostanak u funkciji vodosnabdijevanja (što je trenutna realnost), a kako je i ranije rečeno, moraju biti obrađene posebnim Programom sanitarne zaštite. Kako je vidljivo na hidrogeološkoj karti u prilogu 5, vode vrela Odžak koje se koriste za pomenutu MHE imaju direktnu vezu sa nezaštićenim brojnim ponorima u zoni Partizan polja (nedaleko od Han Pijeska) pa je povremena bakteriološka kontaminiranost realnost. O tome svjedoče rezulatati analiza od 3.9.2008.god. Stoga bi bilo značajno razmotriti mogućnost zamjene količina vode koje se sa njega obezbjeđuju nekim drugim, odnosno pokušati obezbijediti neki drugi izvor (izvore) u vrijednosti ove količina. Na karti u prilogu 7 vidljivo je da na lijevoj obali Studenog Jadra (veoma slične geološke građe kao sliv vrela „Nikolina voda“)

91

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

postoji niz manjih izvora (prema raspoloživim podacima oko 1 l/s u minimumu) koji bi se trebali dopunski hidrogeološki istražiti, te ukoliko se pokaže mogućim (zadovoljavajućim u smislu kvaliteta i kvantiteta) iskoristiti i veoma kratkim cjevovodom upustiti u postojeći cjevovod (kao i eventualno jedan izvor u Miloševini, iznad sela Zaklopača). Na istim bi trebalo provesti detaljna osmatranja kvaliteta i kvantiteta, naći rješenje mogućnosti zajedničkog zahvatanja razbijenog izvorišta na lijevoj strani Studenog Jadra, kako bi se vode iskoristile za obezbjeđenje dopunskih količina vode. Isto važi i za drugi predloženi izvor. Problem grupe izvora na lijevoj obali Studenog Jadra može predstavljati činjenica da se izvori nalaze na kontaktu krečnjaka sa aluvionom (slika 15), odnosno da ove izdanske vode mogu imati direktan kontakt sa površinskim vodama, te su zato neophodna detaljna istraživanja. Ostali izvori koji bi mogli biti priključeni na transportni cjevovod uglavnom su minimalne izdašnosti manje od 0.1 l/s i bez većeg praktičnog značaja.

Slika 17. Potencijalni izvori koji bi se nakon detaljnih hidrogeoloških istraživanja mogli iskoristiti za obezbjeđenje dopunskih količina vode

U svakom slučaju bilo bi potrebno uraditi kompleksnu analizu od strane releventne institucije mogućnosti zahvatanja dopunskih količina vode sa nekog drugog izvorâ ili izvora koji bi se lako mogao uključiti u postojeći cjevovod.

Navodimo još da je obilaskom terena konstatovano da pored ograde zone neposredne zaštite prolazi lokalni makadamski put duž koga se vrši transport drobljenog krečnjaka kamionima sa obližnjeg kamenoloma “Gradina”. U tom smislu treba upoznati radnike (vozače i ostale operativce kamenoloma) o nedozvoljenom ispuštanja bilo kakvih ulja, nafte i sl. kako u sam tok Studenog Jadra, tako i na površinu terena. Za mogući slučaj ekcesnih zagađenja, tečnim opasnim materijama predlažemo sljedeće: unaprijed odrediti koja će dežurna služba vodovoda biti nadležna za koordinaciju i sprovođenje aktivnosti sanacije u slučaju havarije, donijeti Pravilnik na nivou opštine kojim će biti određene službe i institucije (koje raspolažu mehanizacijom i kadrovima sposobnim za obavljanje neophodnih aktivnosti) nadležne za preuzimanje neposrednih aktivnosti u akciji sanacije nastale havarije, u slučaju nastanka havarije neophodne osnovne aktivnosti su sljedeće: - hvatanje tečnosti koja ističe, - sprečavanje daljeg isticanja, - prepumpavanje iz oštećenih rezervoara i kontejnera - nanošenje i odstranjivanje sredstava za posipanje, upijanje i zaustavljanje istekle tečnosti; odstranjivanje izlivene tečnosti površinskim sakupljanjem,odvoženje i zamjena natopljenih slojeva zemlje, - utvrđivanje opsega zagađenja i ugroženosti izvorišta.

92

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Neposredno kod ušća Rijeke u Studeni Jadar postoji manji bazen za kupanje (cca 5x15 m) koji nije u funkciji. Isti netreba koristiti iz razloga što bi se pri zamjeni vode prljava ispuštala u Studeni Jadar, a sa tim povećala mogućnost zagađenja bakterijama fekalnog i drugog porijekla. Svi radnici koji ulaze u kaptaţni objekat moraju imati sanitarne knjižice i redovno vršiti sanitarne preglede. Takođe prilikom ulaska u kaptažu radi čiščenja i sl. radnici moraju koristiti dezinfikovanu opremu (čizme, rukavide, odijela i dr.). Obavezno: pošto do sada na vodama predmetnog izvorišta nisu urađene radiološke analize, a koje su Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće obavezne za utvrđivanje ispravnosti vode za javno vodosnabdijevanje neophodno je uraditi ove analize, lista VIII i to odmah.

Način obilježavanja zona sanitarne zaštite i obavještavanja javnosti o rezultatima provođenja Programa sanitarne zaštite

Odgovorni organ duţan je putem javnih glasila, radio emisija, okruglih stolova i javnih rasprava sa učešćem zainteresovanih i stručnih lica iz oblasti zaštite podzemnih voda, putem oglasne table i sl. obavještavati stanovništvo i druge subjekte o rezultatima provođenja Programa sanitarne zaštite izvorišta “Nikolina voda” i mjerama očuvanja kvaliteta vode. Potrebno je izvršiti upoznavanje stanovništva sa opasnostima koje proizilaze kao posledica nesavjesnog odnosa prema zaštitnim mjerama u okviru zona zaštite, te edukaciju u pogledu ponašanja kako stanovništva tako i pravnih i drugih lica. Pored toga duţan je vidno označiti, na mjestima koja su označena na prilozima 11 i 12 područja zona sanitarne zaštite znacima koji su prikazani u prilogu 14. Na zaštitnu ogradu zone neposredne zaštite sa svih strana, osim južne (prirodna granica), potrebno je postaviti znak tipa 4 koji je prikazan u okviru priloga 11. Na dijelu makadamskog puta prema Gornjem Zalukoviku na ulazu u pojas sanitarne zaštite i na izlazu iz šire zone prema selu Zaklopača postaviti znakove obilježavanja kao na prilogu 12. Sama Odluka o sanitarnoj zaštiti izvorišta nakon usvajanja od strane opštinske Skupštine objavljuje se u opštinskom Službenom glasniku.

Zone sanitarne zaštite za izvorište Jama

Izvorište „Jama” locirano je na oko 11 km jugoistočno (vazdušne linije) od Milida. Vrelo „Jama” predstavlja jedan od drenova karstne izdani formirane u krečnjačkim stijenama srednjetrijaske starosti, putem koga se dijelom drenira ova izdana sa zonom prihranjivanja u područje Polja (slika 2). Kapacitet i kvalitet vode ovog vrela omogudili su njegovo racionalno iskorišdenje za snabdijevanje pitkom vodom stanovništva naselja Žutica, Derventa, Štedrid i Lukid Polje, dok se ostatak stanovništva opštine Milidi pitkom vodom snabdijeva sa karstnih vrela „Nikolina voda” (u naselju Zaklopača), te dijelom i vodam vrela „Odžak”. Sama zona prihranjivanja vrela „Jama” nalazi se u veoma rijetko naseljenom i teško pristupačnom području sela Žedanjsko, što je posebno karakteristika neposrednog zaleđa vrela. Ova činjenica pozitivno utiče na uslove zaštite kvaliteta vode, te i na aspekt funkcionalnosti definisanih zona sanitarne zaštite izvorišta.

93

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika Pregledna geografska karta sa pozicijom vrela „Jama“ Slivno područje vrela se nalazi u okviru brdsko-planinskog terena. Nadmorska visina sliva predmetnog karstnog vrela krede se od 400 mnm (kota pojave vrele) do 860 mnm (Ždrijelo). Od vrhova u široj okolini dominiraju Babin kamen (697) i Brda (796). Teren je u području pojave vrela veoma inkliniran, što se naročito odnosi na dio od vrela prema najznačajnijem površinksom toku ovog dijela opštine Milidi - rijeci Zeleni Jadar.

Geomorfološke karakteristike terena

Analizom predmetnog terena Izdvojeni su sljededi tipovi reljefa: Padinski reljef - nastao procesima površinskog spiranja, denudacije i jaružanja okolnog terena, te akumulacijom erodovanog materijala u podnožju ili blago nagnutim dijelovima padina, starim erozionim udubljenima i sl. Ove naslage u užem smislu izgrađuju padinski reljef izgrađen od deluvijalnih pjeskovitih ilovača, pijeska, glina i drobine krečnjaka. Kartografski je teško odvajati ove naslage, te se svrstavaju u isti inženjerskogeološki kompleks sedimenata sa izvjesnim varijacijama u pogledu sortiranosti zrna, konsolidovanosti, vodopropusnosti i sl.

Karstni reljef - U geomorfološkom smislu predstavlja karstne površi sa odlikama uglavnom mero karsta i samo lokalno holokarsta. Na terenu su registrovani karstni fenomeni od kojih su najdominantnijie vrtače. Teren je razuđen i diseciran, sa nagibima padina uglavnom 10:-30:, a u značajnom dijelu terena, kao npr.

94

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

u neposrednom zaleđu vrela i daleko više. Vegetacioni pokrivač je šumskog karaktera, a u području Polja dominantno travnati. Šumski pokrivač pozitivno utiče na sprečavanje razvoja fizičko-geoloških procesa površinskog raspadanja stijena, erozije, denudacije, klizanja terena i sl.

Površine spiranja i izraženog površinskog raspadanja stijena - u terenima sa strmijim nagibima padina i vede energije reljefa jako su izražene pojave jaruga nastale bujičnom energijom povremenih tokova. Ova pojava karakteriše kako karbonatne tako i nekarbonatne dijelove terena. Nekarbonatni dijelovi terena velikim dijelom su pošumljeni listopadnom šumom i pokriveni travnatom vegetacijom što uveliko smanjuje destruktivan uticaj egzogenih geoloških procesa na analiziranom području. Sa aspekta ovoga rada najvedi značaj imaju karstni tereni formirani u okviru krečnjaka trijaske (T2,T12) i kredne (1K22 i 2K22) starosti. Javljaju se na značajnoj površini analiziranog terena. Krečnjaci se pojavljaju ili kao čisti krečnjaci ili pak kao krečnjaci sa muglama ili proslojcima pješčara i laporaca (prilog 2). Pod uticajem tektonskih pokreta i fizičko-mehaničkog djelovanja na relaciji voda-stijena stvoreni su karakteristični geomorfološki oblici za karstne terene: manje vrtače, pedine, duboko usječena korita stalnih i povremenih tokova i sl. Intenzitet procesa karstifikacije, odnosno njegove površinske manifestacije različite su gustine na različitim dijelovima terena. Značajnija površinska manifestacija karstnog procesa (prvenstveno pojave vrtača) prisutna je na lokalitetu Polje, u sklopu krečnjaka srednjetrijaske starosti. Na ostalom dijelu krečnjačkog terena vrtače su rjeđe, ali je na cjelokupnom karbonatnom terenu uočljiv visok stepen stijenske ispucalosti i raspadnutosti. Površinski tokovi su rijetki, obično bujičnognog karaktera (najčešde aktivni samo za vrijeme hidrološkog masimuma), a infiltracija vode od padavina, odnosno podzemno oticanje čini domininantan vid oticanja u slivu vrela. Pojave ponora nisu registrovane. Jedini stalni tok u neposrednoj blizini vrela je Zeleni Jadar koji u tom dijelu teče kroz duboko usječeni kanjon i predstavlja lokalni erozioni bazis, odnosno dren za podzemne vode. Ostatkom terena koji uglavnom izgrađuju čvrsto vezane stijene paleozojske, mezozojske i neogene starosti dominiraju procesi površinskog spiranja i u odgovarajudoj mjeri jaružanja. Litološki je ovaj dio terena predstavljen uglavnom pješčarima, filitima, konglomeratima i glinama. Pored njih javljaju se na malim površinama i sedimentne nevezane stijene. Uglavnos se radi o deluvijalnim naslagama manje rasprostranjenja i aluvijalnim sedimentima u dolini Jadra (nakon izlaza iz kanjskog dijela toka). To su stijene nastale otkidanjem fragmenata vezanih stijenskih masa promjenjive veličine, njihovim transportom i deponovanjem, od glinovitih i pjeskovito-šljunkovitih frakcija do grubozrnekrečnjačke drobine. Na konkretnom prostoru materijal je nastao trošenjem pretežno srednjetrijeskih krečnjaka, te dijelom i djelovanjem egzogenih sila, gdje je gravitacionim transportom nataložen u nižim, blaže nagnutim dijelovima padina ili starim erozionim udubljenjima.

Hidrografske i klimatske karakteristike

Hidrografska mreža u okviru slivnog područja vrela je slabo razvijena (slika 5). Najznačajniji površinski tok izvan slivnog područja vrela ”Jama” je rijeka Zeleni Jadar koja svoj tok započinje istočnije, na obroncima Žbanjca. Dalje teče u pravcu zapada, a tok pod nazivom Zeleni Jadar (slika 4)završava u Milidima, gdje nakon spajanja sa Studenim Jadrom formira Jadar. Dalje pod nazivom Jadar teče do ušda u rijeku Drinjaču (slika 4). Proticaj Zelenog Jadra varira, logično, u zavisnosti od mjernog profila i hidrološkog perioda. Tako je u namjeri da se izvrši procjena srednjeg protoka Zelenom Jadru napravljena korespondencija simultanih hidrometrijskih mjerenja proticaja na relaciji VS Umac - profil u Lukida polju (pošto su to bili jedini relevantni podaci do kojih se moglo dodi). Tabelarni pregled simultanih mjerenja proticaja priložen je u tabeli 1.

95

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela1.Pregledsimultanihmjerenjaproticaja (Voding92,2008)

3 3 ProticajQ(m /s) ProticajQ(m /s) Datum profilLukid-Polje VSUmac

30.10.1969. 1,68 0,651

01.11.1969. 1,87 0,724

10.08.1984. 5,85 2,400

Korespondencija izvršenih simultanih mjerenja prikazana je na slici 3.

Slika 3. Korespondencija izvršenih simultanih mjerenja (Voding 92, 2008) Kao rezultat prethodno prikazane korespondencije dobijen je sljededi odnos proticaja: Q profil Lukida Polje = 0,4128 x Q VS Umac – 0,0263 Uvrštavanjem srednjeg protoka na profilu VS Umac dobija se: Q profil Lukida Polje = 0,4128 x 9,197 - 0,0263 Q profil Lukida Polje = 3,896 m3/s

96

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 4. Slivno područje rijeke Zeleni Jadar (violet poligon, crvene linije su granice opština

Za potrebe izrade Programa izvršena su hidrometrijska mjerenja na rijeci Zeleni Jadar i to na dva mjerna profila: Profil MHE Jovana

Profil Žutica

Izmjerene vrijednosti proticaja na rijeci Zeleni Jadar na dan 18.7.2012.god. date su u narednoj tabeli. Iobzirom da između mjernih profila sa obje strane toka Zelenog Jadra nema nikakvih pritoka izmjereni priliv vode (19 l/s) između ova dva profila rezutat je djelimičnog dreniranja voda karstne izdani direktno u Zeleni Jadar. Tabela 2. Pregled mjerenja proticaja na dan 18.07.2012.god. (male vode)

ProticajQ(l/s) ProticajQ(l/s) Datum PrifilMHEJovana profilŽutica

18.07.2012. 286 305

97

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 5. Prikaz reljefa sa hidrografskom mrežom i položajem vrela ”Jama” i mjernih profila (žuti trokutidi) na rijeci Jadar 18.7.2012. Slivno područje vrela situirano je u okviru prelaznog dijela između srednjebosanskih planina (sa značajno oštrijom klimom) i područja sjeverno od Zvornika (sa blažom klimom i osjetno manjom količinom padavina). Odlikuje umjereno kontinentalna klima s tim da se u višim dijelovima javlja prelaz ka planinskom tipu. Osnovne klimatske karakteristike područja su topla ljeta i duge hladne zime, sa značajnim količinama atmosferskog taloga tokom godine. S ciljem analize pluviometrijskog režima, neophode i za ocjenu bilansa izdani, iskorišteni su podaci osmatranja sa šest najbližih kišomjerne stanice, a čiji su podaci raspoloživi za duži vremenski period (u konkretnom slučaju period od najmanje 8 uzastornih godina). To su: -Zvornik (142 mnm), -Vlasenica (670 mnm) -Ljubovija (170) -Gunjaci (620) - Han Pijesak (1090) i -Užice (440). Sume padavina analizirane su za period 1969-1984 za kišomjerne stanice Zvornik, Ljubovija i Han Pijesak, 1970-1979 za stanice Gunjaci i Užice, te 1969-1978. za kišomjernu stanicu Vlasenica. Prosječne godišnje padavine variraju od 907 mm (Ljubovija) do 1168 mm (Vlasenica). Ovo ukazuje na neravnomjernost izlučivanja padavina na na širem prostoru što je i logično uzevši u obzir da je kišomjerna stanica Vlasenica na 540 m vedoj nadmorskoj visini od Zvornika. Tabela 3. Pregled kišomjernih stanica na širem području izvorišta „Jama“ sa vrijednostima prosječnih godišnjih padavina

98

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Stanica Nadmorskavisi Periodosm Srednjagodišnja

na (mnm) atranja vrijednost(mm)

Ljubovija 170 1969-1984 907

Zvornik 142 1969-1984 917

Vlasenica 670 1969-1978 1168

Gunjaci 620 1970-1979 1152

HanPijesak 1090 1969-1984 1060

Užice 440 1970-1979 800

Visinski i lokacijski posmatrano slivu vrela Jama najviše odgovaraju vrijednosti registrovane na nekadašnjoj stanica u Gunjacima. Za osmogodišnji period prosjek za ovu stanicu iznosi 1152 mm. Za ocjenu visine padavina u slivu izvorišta „Jama" izvršena je i interpolacija vrijednosti navedenih kišomjernih stanica u tabeli 2, te dobijena karta izohijeta (e=20 mm) prikazana na slici 6.

99

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 6. Karta padavina šireg prostora sa orjentacionim položajem sliva izvorišta (providna crvena markacija), e=20 mm Treba uzeti u obzir da su ovo podaci od prije tri. Do određenih klimatskih promjena je svakako došlo, pogotovu u godišnjoj raspodjeli padavina, a i prosječne vrijednosti su doživjele određene promjene. Prethodna analiza bazirana je na raspoloživim podacima najbližih stanica od kojih danas vedi broj nije u funkciji. Ipak, one daju dovoljno podataka za analizu bilansa, koja de biti data u nastavku. Srednja godišnja temperatura vazduha u području sliva vrela “Jama” krede se oko 9oC.

Korištenje zemljišta u slivu vrela „Jama“

Za potrebe izrade Programa sagledano je u neophodnom obimu i korištenje zemljišta u slivu vrela „Jama“. Podaci su dijelom preuzeti sa karte korištenja zemljišta u slivu rijeke Save, odnosno njenih pritoka, a koji čine sastavni dio Nacionalnog izvještaja Bosne i Hercegovine za 2004.god. u okviru ICPDR projekta - Dio B (podaci zasnovani na FAO Land Cover klasifikaciji). Takođe, tokom hidrogeološkog kartiranja sliva vrela 100

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

konstatovano je stanje, koje u odgovara stanju prikazanom na slici 7. Slivno područje prekriveno je u najvedem dijelu gustom šumom. Zemljišni pokrivač, kako je konstatovano tokom kartiranja terena u zaleđu vrela (na površinski degradiranim dijelovima terena i otvorenim profilima) male je debljine i uglavnom iznosi do 0.30 m, a često i manji od 0.10 m. Znatan dio slivnog područja vrela (južniji) obuhvaden je pašnjacima i livadama u okviru kojih nema značajnije stočarske niti poljoprivredne aktivnosti (slika 8). Značaj za predmetnu problematiku, u smislu korištenja zemljišta, prvenstveno ima eventualna eksploatacija šumskih resursa u zaleđu vrela. To se mora imati u vidu kod propisivanja odgovarajudih zabrana, a neophodne mjere zaštite u tom smislu bide i sastavni dio nacrta Odluke o zaštiti, koja čini sastavni dio ovog Programa. Da se zaključiti da upotreba zemljišta u slivu, odnosno značajno odsustvo antropogenih aktivnosti, značajno pogoduje zaštiti voda predmentog

Slika 7. Korištenje zemljišta u slivu vrela „Jama“

101

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Režim izdašnosti vrela "Jama"

Do momenta početka izrade Programa nisu vršena osmatranja režima isticanja na vrelu Jama. U ovom radu bazirademo se na rezultate mjerenja protoka urađenih za potrebe izrade predmetnog Programa. Mjerenju izdašnosti vrela pristupilo se u više navrata tokom izrade istog, u periodu od juna do septembra 2012.god. Može se konstatovati da je mjerenje vršeno u periodu minimalnih voda, čak vjerovatno ekstremno minimalnih od momenta probijanja tunela krajem devedesetih godina prošloga vijeka. Izdašnost vrela „Jama“ mjerena je kao zbir količine vode koja otiče cjevovodom iz kaptaže ka rezervoaru, uvedana za količine vode koje otiču kao višak kroz odvodni betonski kanal (slika 14).

Mjerenje količina vode koje otiču kroz cijev izvršeno je elektromagnetnim mjeračem protoka, dok su se prelivene količine („višak“) vode mjerile na prelivu koji postoji u betoniranom kanalu koji vode odvodi iz jame ka koritu rijeke Zeleni Jadar (slika 14). Prvo mjerenje protoka izvedeno 30.6.2012. i registrovano je oticanje kroz cijev od 7.6 l/s. Na prelivu je izmjeren proticaj od 2.2 l/s , odnosno isticanje iz vrela „Jama“ iznosilo je ukupno 9.8 l/s. Posljednje mjerenje izvedeno je 20.8.2012. Proticaj u cijevi je iznosio 3.3 l/s, a proticaj na prelivu 1.2 l/s, odnosno ukupni proticaj vrela iznosio je 4.5 l/s. Ovo govori da je u dugotrajnim recesionim uslovima (više od 90 dana) izdašnost vrela opala za više od 50%. Period između posljednjeg i prvog mjerenja bio je izuzetno sušan, jedan od najsušnijih u zadnjih 50 godina, a trend bez padavina očekivan je i u nardnih mjesec dana, tako da je apasolutni miminum za sada nepoznat , ali je sigurno manji od 4 l/s. Obzirom da su mjerenja vršena u periodu minimalnih voda to se srednja vrijednost jedino može ocijeniti analogijom sa nekim drugim vrelima sa poznatima Qmin i Qsr , a koja geografski i po karakteru izdani koju dreniraju odgovaraju vrelu „Jama“ (npr. „Nikolina voda“ u Zaklopači, , vrelo „Banjica“ u Raševu i sl.). Uzimajudi poznate vrijednosti minimalne i srednje izdašnosti prethodno navedenih vrela, te minimalnu izdašnost vrela „Jama“ vrijednost srednjeg proticaja za ovo vrelo može se procijeniti na 35 l/s.

Režim fizičkih i hemijskih svojstava voda izvorišta "Jama"

U cilju sagledavanja fizičo-hemijskog sastava pitke vode na vrelu "Jama", uzeti su uzorci vode i urađene proširene fizičko-hemijske analize i mikrobiološke analize predmente vode. Uzorkovanje i izradu proširenih i bakterioloških hemijskih analiza urađene su od strane Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske - Banja Luka, Regionalni centar Zvornik (rezultati fizičko-hemijskih i mikrobioloških ispitivanja). Na 102

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

osnovu rezultata ove analize, odnosno proširene analize urađene 13.07.2012.god. (uzorak V-692/12), vode na vrelu “Jama“ su bez boje, mirisa i ukusa (tabela 4). Koncentracija vodonikovih jona (pH) je 7.84 što ukazuje na neutralne vode. Isparni ostatak (105 oC) iznosi 242 mg/l. Predmetna voda po analizi je hidrokarbonatno kalcijskog tipa. Koncentracija HCO3- jona iznosi 258.68 mg/l, dok je sadržaj Cl- jona 2.8 mg/l. Uz hidrokarbonate najvedu koncentraciju imaju Ca2+ joni i ona iznosi 80.16 mg/l. Joni Mg2+ se pojavljuju u koncentraciji 3.04 mg/l. Na ispitivanom uzorku sadržaj mikrokomponenti je u dozvoljenim granicama. Pored analiziranja ovog uzorka vode uzetog za potrebe izrade Programa, urađena je proširena hemijska analiza pitke vode izvorišta “Jama” prilikom otvaranja izvorišta 27.12.2006.god. a u narednoj tabeli su prikazane vijednosti fizičko-hemijskih parametara obje analize vode. Tabela 4. Prikaz vrijednosti fizičko-hemijskih parametara pitke vode izvorišta “Jama”

Referentna Parametar Utvrđenavrijednost Jedinicamjere vrijednost

o Boja bez do5 CoPtskale -

Ukus bez bez -

Miris bez bez -

Rezidualni hlor 0 do0.5 mg/l Cl2

Mutnoda 0 do1 NTU

pH-vrijednost 7.84-7.86 6.8-8.5 pH jedinica

Elektroprovodljivost 404-412 do1000 S/cm

PotrošnjaKMnO4 1.22-2.50 do8 mg/l KMnO4

+ 0.0-0.01 do0.1 + Amonijak,NH4 mg/l NH4

- 0.00-0.003 do0.03 - Nitriti,NO2 mg/l NO2

- 1.05-2.59 do50 - Nitrati,NO3 mg/l NO3

- - Hloridi,Cl 2.80-4.40 do200 mg/l Cl

- 258.68 - - Bikarbonati,HCO3 mg/l HCO3

103

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

2- 3.00 do250 2- Sulfati,SO4 mg/l SO4

3- - do0.15 3- Ortofosfati, PO4 mg/l PO4

2+ 2+ Kalcijum,Ca 80.16 do200 mg/l Ca

2+ 2+ Magnezijum,Mg 3.04 do50 mg/l Mg

o Ukupna tvrdoda 11.9 - dH

o Karbonatna tvrdoda 11.2 - dH

Željezo,Fe 0 0.3 mg/l Fe

Mangan 0 0.05 mg/l Mn

Ostatak poslije 242-268 - Mg/l o isparavanja(105 C)

Na osnovu bakterioloških ispitivanja (analiza broj 80 od 12.02.2007 i V-738/12 od 10.07.2012.god., analize broj V-856/12 i V-857/12 od 17.8.2012), koja su urađena u periodu izrade Programa (osim prve navedene koja je rađena nakon puštanja vodovoda u rad) analiza broj 80 i anlaliza broj V- 857/12odgovaraju Pravilniku, dok anliza broj V-857/12 i V-738/12 ne odgovaraju Pravilniku. U prvom slučaju radi se o netretiranoj (sirovoj) vodi u kojoj je registrovano slabo bakteriološko onečišdenje. Međutim, nakon tretmana voda u potpunosti odgovara zahtjevima kvaiteta vode za pide prema Pravilniku o higijenskoj ispravnosti vode za pide (Sl. Glasnik RS 40/03). U drugom slučaju je izolovana bakterija Bacillus spp. U tom uzorku su utvrđene sljedede vrijednosti: - Ukupne koliformne bakterije u 100 ml 0,

Koliformne bakterije fekalnog porijekla 0

- Streptokoke fekalnog porijekla 0

- Proteus vrste 0

- Prisustvo Pseudomonas aeruginosa u 100 ml - nema

- Broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1 ml je 20,

- Broj sulfitoredukujude klostridije je 0,

104

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 15. Dijagram kvaliteta pitke vode vrela „Jama“ po Waterlou

105

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Na osnovu svih labaratorijskih istraživanja kvaliteta prirodne izvorske vode sa izvorišta „Jama“ zaključuje se sljedede: Voda iz predmetne karstne izdani koja se pojavljuje na vrelu „Jama“, u hemijskom pogledu je veoma dobrog kvaliteta i može se koristiti za pide. Vode spadaju u hidrokarbonatno-kalcijske vode (slika 15).

Sve analizirane komponente fiziko-hemizma su znatno ispod maksimalno dozvoljenih koncentracija (MDK), tako da nije potreban nikakav tehnološki tretman vode u cilju dorade ili popravljanja njenog kvaliteta u tom smislu.

Što se tiče mikrobiološkog, odnosno bakteriološkog sastava vode, dolazi do manjih odstupanja analizama dobijenih vrijednosti u odnosu na Pravilnik higijenskoj ispravnosti vode za pide (Sl. Glasnik RS 40/03). Kako je vidljivo iz bakterioloških nalaza priloženih u prilogu 11 od 10.7.2012.god. povedan je broj aerobnih mezofilnih bakterija u odnosu na referentnu vrijednost (>10, tačnije iznosi 20). Identifikovana je vrsta Bacillus spp. Iz ostatka anlalize je vidljivo da nema identifikovanih drugih vrsta. Pošto tada u nalazu vode nisu identifikovane vrste kao što su E. coli, Enterobacter spp. ,Klebsiella spp., Enerococcus spp., Salmonella spp., Shigella spp., Clostridium perfringens, to ukazuje da u vodi nije bilo prisutno fekalno zagađenje, odnosno da identifikovana vrsta (Bacillus spp.) dolaze iz nekog drugog izvora. Poznato je da je vrsta Bacillus prisutna u i u samom vazduhu, prašini i sl. Pojava u vodi u povedanom sadržaju može biti uzrokovana i neogovarajudim hlorisanjem vodom putem automatskog hlorinatora. Na osnovu kasnije analize, od 17.8.2012. vidljivo je da je voda u mreži bakteriološki ispravna, a da je sadržaj rezidualnog hlora veoma nizak <0.1 mg/l (prilog 11).

Prikaz rezervi pitkih voda izvorišta "Jama" po kategorijama

Kategorizacija rezervi podzemnih voda na izvorištu "Jama" provedena je na osnovu upoznatih geološko- hidrogeoloških karakteristika vrela i u skladu sa Pravilnikom o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi mineralnih resursa i vođenju evidencije o njima (Službeni Glasnik RS 99/08). Kategorija C1 rezervi Rezerve C1 kategorije služe za utvrđivanje mogudnosti eksplotacije vodonosne sredine. Na osnovu tih rezervi, planiraju se detaljna istraživanja za prevođenje rezervi u višu kategoriju. Na osnovu dosadašnjih osmatranja vrela "Jama" i provedenih istraživanja izdvajaju se rezerve C1 kategorije iznose: Q = 7.25 l/s.

SANITARNA ZAŠTITA IZVORIŠTA "JAMA" Određivanje zona sanitarne zaštite na izvorištu "Jama"

S ciljem zaštite izvorišta "Jama” od zagađenja i drugih štetnih uticaja koje mogu nepovoljno djelovati na kvantitativno-kvalitativne karakteristike voda izvorišta, neophodna je uspostava odgovarajudeg režimima zaštite u uticajnim zonama oko izvorišta, u okviru kojih se propisuju dozvoljene aktivnosti i preciziraju mjere zaštite. Uslovi za uspostavljanje režima zaštite propisani su Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih ljudskoj upotrebi (Službeni glasnik RS 07/03), u daljem tekstu Pravilnik, te utemeljeni i na Zakonu o vodama (Sl. glasnik RS 50/06). Pravilnikom se bliže propisuje sprovođenje mjera zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta, a koja se po količini i kvalitetu mogu koristiti ili se koristite za snabdijevanje stanovništva vodom za pide, odnosno ukoliko je voda tog prostora namijenjena za ljudsku upotrebu, a koja moraju biti zaštidena od namjernog ili slučajnog zagađivanja i drugih uticaja (koji mogu nepovoljno djelovati na zdravstvenu ispravnost vode), kao i način određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, vodnih objekata i glavnih vodova, koji služe za snabdijevanje vodom za pide, odnosno ljusku upotrebu, kao i uspostavljanje i sprovođenje mjera sanitarne zaštite takve vode. U skladu sa Pravilnikom ustanovljene su tri zone sanitarne zaštite izvorišta “Jama”, sa kojeg se jednim dijelom vrši vodosnabdijevanje opštine Milidi, i to: posredne zaštite

106

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Pored pomenutih zona sanitarne zaštite uspostavljaju se i pojasevi sanitarne zaštite oko transportnog cjevovoda u širini najmanje 2.5 m sa obje strane cjevovoda, te sa svih strana u istoj širini oko rezervoara. Zaštitne zone izvorišta predstavljaju važnu preventivnu mjeru za sprječavanje zagađenja pitkih voda. Formiranje zaštitnih zona zasnovano je na hidrogeološkim karakteristikama terena, utvrđivanju granica prihranjivanja i dreniranja izdani, te fizičko-hemijskih i biološkim parametrima podzemnih voda, koje pored prirodnih uslova mogu biti i dijelom rezultat ljudske aktivnosti (pojava onečišdenja). Zaštitne zone određene su u skladu sa Zakonom o vodama (Sl. list RS br.50/06) i Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih ljudskoj upotrebi (Službeni glasnik RS 07/03), a shodno provedenoj geološkoj, hidrogeološkoj, hidrološkoj i geomorfološkoj analizi istražnog terena. Odlukom o zaštiti izvorišta normativno se utvrđuju mjere zaštite, koje imaju za cilj zaštitu i očuvanje kvantitativno-kvalitativnih karakteristika voda izvorišta i prostora na području zaštitnih zona, kako bi se omogudilo dugoročno korištenje izvorišta za potrebe snabdijevanja pitkom vodom naselja Žutica, Derventa, Štedrid i Lukid Polje. Položaj zona sanitarne zaštite određuje se u skladu sa članovima 3, 5 i 6 Pravilnika, odnosno kao tok podzemne vode do vodozahvatnog objekta od 7, 90 i 180 dana za zone neposredne, uže odnosno šire zaštite. Međutim, s obzirom na specifičnosti zaštite u karstnim terenima, te samu specifičnost izvorišta „Jama“ praktično se ne mogu primijeniti navedeni kriterijumi ved se koriste i dopunski kriterijumi (minimalnog odstojanja i veličine slivnog područja što je uobičajena praksa za karstne terene, posebno za širu zonu) za odgovarajude zone. Pri određivanju zona pored stručne analize na bazi svih raspoloživih podataka treba imati na umu odredbe člana 9. predmetnog Pravilnika.

Zona neposredne zaštite Područje zone neposredne zaštite izvorišta ”Jama" obuhvata prostor u kojem se izvorište, odnosno vodni objekti štite od direktnog zagađenja i oštedenja. U skladu sa članom 3 Pravilnika, zona neposredne zaštite se određuje da odgovara vremenu toka podzemne vode od 7 dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine, s tim da najmanja udaljenost granice zone od najbližeg vodozahvatnog objekta ne može biti manja od 50 m. Obzirom na specifičnost izvorišta, odnosno da se kompletna kaptaža nalazi duboko ispod površine terena neporedna zona bide određena u skladu sa tim. Prelomne tačke neposredne zone vidljive su na prilogu 7 i date u tabeli 5. Kaptažni objekat ujedno čini jedini objekat u funkciji vodosnabdjevanja koji se nalazi na izvorištu „Jama“. Neposredna zona sanitarne zaštite prostire se prelomnim tačkama datim u tabeli 5 i na nadmorskoj visini 400 mnm, obzirom da se ovom zono štite objekti vodosnabdijevanja od direktnog oštedenja i zagađenja. Neposredna zona sanitarne zaštite se u skladu sa važedim propisima mora ograditi zaštitnom ogradom. Obzirom na konkretne uslove na izvorištu „Jama“, odnosno da je pojavljivanje vrela uslovljeno rudarskim radovima (probijanju jame) (slika 16) , a sam pristup kaptažnom objektu kroz podzemne tunele, potrebno je samo na otvor koji vodi iz glavnog u bočni tunel u kojem je situirana kaptaža postaviti zaštitna vrata (slika 16).

107

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 16. Situacija oko kaptažnog objekta na izvorištu „Jama“

Obilaskom terena i samog kaptažnog objekta registrovano je da postoji postavljena ulazna kapija, tako da je time sprečen ulazak neovlašdenim licima. Kako je naprijed navedeno kaptaža se nalazi u tunelu, odnosno duboko ispod površine terena i time de biti nemogude izvršiti ograđivanje neposredne zone zaštite po zahtjevanim prelomnim tačkama, ali postojede stanje sa zaštitnom kapijom svakako zadovoljava uslove zaštite za neposrednu zonu. Pravno lice koje upravlja sistemom vodosnabdijevanja (a koje svojom odlukom mora imenovati Skupština opštine), što bi u konkretnom slučaju trebalo biti AD „Komunalno“ Milidi, nadležno je za isključivo korišdenje zemljišta koje se nalazi u okviru zone neposredne sanitarne zaštite.

Zona uže zaštite

Poznato je da se shodno članu 3 Pravilnika položaj granica ove zone određuje tako da one odgovaraju toku vode od 90 dana do vodozahvata. Takođe, jasno je da je ovaj kriterijum za konkretan slučaj nije adekvatan, te da se stoga za definisanje granice zone uže sanitarne zaštite vrela „Jama“ prihvata drugi kriterijum, minimalne udaljenosti zone uže zaštite od zone neposredne zaštite od 250 m, prema istom članu Pravilnika, a što je opet neophodno prilagoditi neophodnim specifičnim uslovima koji važe za predmetno izvorište Prelomne tačke zone uže sanitarne zaštite sadržane su u tabeli 6, a položaj zone je vidljiv u prilogu 8.

Zona šire zaštite

Pošto je riječ o karstnom vrelu u zonu šire zaštite uvrstili smo kompletnu slivnu površinu vrela „Jama“. Ocjena slivne površine provedena je na osnovu prikazanog bilansnog proračuna i kompleksne geološke, hidrogeološke i geomorfološke analize u prethodnim poglavljima. Obuhvadena površina nešto je i veda od one dobijene bilansnim računom, a radi sigurnosti i pojedinih ograničenja koja sa sobom nose pojedini parametri bilansa (prvenstveno podaci isticanja, a potom i evapotranspiracije). Prelomne tačke ove zone date su u tabeli 7.

Pojasevi zaštite

Pojasevi sanitarne zaštite su određene i definisane vlastitim granicama površine zemljišta za koje se propisuju, u cilju zaštite kvaliteta vode, posebna pravila postupanja i gradnje i koji su namijenjeni za posebne aktivnosti ili radnje u nekoj od zona zaštite ili van zona zaštite, a u funkciji su zaštite kvaliteta voda , kao i objekti i postrojenja vodosnabdijevanja, ali i drugih objekata čija je gradnja na tom prostoru dozvoljena u skladu sa Pravilnikom, uz ispunjenje posebnih uslova za konkretan pojas u kome se takvi objekti nalaze. Pojas zaštite izdvaja se oko glavnog transportnog cjevovoda koji vodi od kaptaže „Jama“ do rezervoara. Pojas se izdvaja u širini 2 m sa obje strane cjevovoda. Takođe pojas se u širini 2 m sa svih strana izdvaja oko rezervoara. Rezervoar je ved obezbijeđen na odgovarajudi način (slika 17).

108

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 17. Rezervoar za vode vrela „Jama“, neposredno ispod ulaza u rudarsku jamu „Žutica“

Mjere zaštite u zonama i pojasevima sanitarne zaštite

Mjere zaštite normativno se određuju odlukom o zaštiti izvorišta "Jama". Ove mjere moraju se ugraditi i usaglasiti sa različitim planskim dokumentima koji se izrađuju u skladu sa različitim opštinskim i republičkim propisima. Ti dokumenti, između ostalog, uključuju i prostorne, urbanističke, i regulacione planove, vodoprivredne osnove, kao i druge planove na svim administrativnim nivoima, koji su vezani za korištenje prostora na području zaštitnih zona izvorišta "Jama”. Odluka o sanitarnoj zaštiti izvorišta objavljuje se po usvajanju od strane opštinske Skupštine u Službenom glasniku opštine Milidi. Mjere zaštite u zoni neposredne zaštite Na području zone neposredne zaštite, u skladu sa članom 12. "Pravilnika o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite", primjenjuju se pored zabrana koje se odnose na zonu uže zaštite i zonu šire zaštite, i zabrane svih aktivnosti koje nisu vezane za plansko pružanje usluga vodosnabdijebanja i održavanje zone. Imajudi u vidu navedeno na području Zone neposredne zaštite mogu se nalaziti samo objekti i oprema koji su neophodni za rad izvorišta. To uključuje sljedede objekte na izvorištu "Jama", sa njima pripadajudom opremom: Kaptažni objekat

Dio transportnog cjevovoda

Skladište vovovodnog materijala (trenutno ne postoji)

Unutrašnji pristupni put U cilju najstrože kontrole ovog prostora, propisuje se da se ova zona mora na odgovarajudi način ograditi, kako bi se spriječio pristup neovlaštenim osobama. Pored ograde ovaj prostor može se obezbjediti i drugim mjerama fizičke zaštite i osiguranja. Područje zone neposredne zaštite mora biti na odgovarajudi način obilježeno, kako bi građanstvo moglo znati da pristup ovoj zoni nije dozvoljen. Na tabli kojom se obilježava zona neposredne zaštite mora biti upisano da je zabranjen pristup, naziv izvorišta i zaštitne zone (prilog 9). Režim kretanja ljudi i sredstava u zoni neposredne zaštite vrši se isključivo u skladu sa planom rada zaposlenih u objektima u toj zoni i u skladu sa potrebama održavanja zone, kao i nadležnim inspekcijskim organima i izuzetno licima koja se u okviru stručnog usavršavanja upoznaju sa radom vodovoda, o čemu se vodi Knjiga posebne radne evidencije. O svim posjetama lica i sredstava koja nisu radno angažovana na poslovima vodosnabdijevanja mora se voditi posebna evidencija kroz knjigu posjeta u koju se upisuju imena, adresa stanovanja, i svojstva lica koje trenutno borave u zoni, dužinu boravka i svrhu boravka u zoni. Mjere zaštite u zoni uže zaštite Na području u zoni uže zaštite zabranjeno je: Izvođenje svih aktivnosti koje su zabranjene u zoni šire zaštite.

109

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Izgradnja industrijskih pogona, zanatskih radnji, poljoprivrednih objekata i skladišta građevinskog materijala, osim manjih pogona koji ne upotrebljavaju i ne proizvode opasne materije, koje su navedene u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju" (Službeni glasnik RS, 44/01) i ukoliko dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

Izgradnja puteva, željezničkih pruga, parkirališta i rezervoara bilo koje namjene, ukoliko se ne sprovedu mjere zaštite u skladu sa najbolje dostupnim tehnikama i ukoliko za tu dionicu ne dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

Izgradnja kolektora kanalizacije, osim nepropusnog, koji služi samo za objekte koji su na tom području.

Izgradnja ribnjaka.

Izgradnja terena za kampovanje, sportskih terena, turističkih i stambenih objektata kolektivnog stanovanja.

Transport radioaktivnih i drugih za vodu štetnih i opasnih materija, bez posebnih najava i sprovođenja mjera posebne pratnje i zaštite kroz ta područja i uz sprovođenje plana za akcidentna zagađenja.

Svako uskladištenje nafte i naftnih derivata.

Svaka rudarska i građevinska djelatnost kojom se ošteduje zaštitni pokrov ili omoguduje otvoreno sakupljanje vode, osim aktivnosti ispitivanja koje su predviđene i služe funkciji vodosnabdijevanja.

Otvaranje zasjeka, kamenoloma, preduzimanje bilo kakvih poljoprivrednih i šumarskih zahvata kojima bi mogla biti oštedena aktivna zona tla ili smanjena debljina krovine, pospješila ili ubrzala eroziju tla.

Postavljanje torova, osim ispaše.

Otvoreno uskladištenje i primjena vještačkog đubriva i drugih pesticida.

Logorovanje.

Pranje vozila, radnih mašina i uređaja, kao i zamjena ulja, rezervnih dijelova i sl.

Eventualno otvaranje groblja.

Površinsko i dubinsko miniranje.

Upotreba tla u poljoprivredne svrhe, osim livada. Mjere zaštite u zoni šire zaštite Na području u zoni šire zaštite zabranjeno je: Upuštanje otpadnih voda u tlo.

Izgradnja objekata bazne industrije koji ispuštaju radioaktivne ili druge za vodu štetne i opasne materije ili otpadne vode (rafinerije nafte, nuklearni reaktori, metaloprerađivački pogoni, hemijske fabrike i sl.).

Odlaganje, zadržavanje ili uvođenje u podzemlje radioaktivnih materija. Odlaganje, zadržavanje, uvođenje u podzemlje, za vodu opasnih i štetnih materija koje su navedena u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju" (Službeni glasnik RS, 44/01), osim ako se ne radi o materijama koje se mogu ispuštati u javnu kanalizaciju i ako su te štetne materije u potpunosti odvedene nepropusnom kanalizacijom izvan uticajnog područja.

Izgradnja cjevovoda za tečnosti koje su štetne i opasne za vodu.

110

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Uskladištenje radioaktivnih i drugih za vodu štetnih i opasnih materija, osim uskladištenja lož ulja za domadinstvo i pogonskog goriva za poljoprivredne mašine, ako su sprovodene najbolje dostupne tehnike, kao i sigurnosne mjere za izgradnju, dovoz, punjenje, uskladištenje i upotrebu.

Izgradnja rezervoara i pretakališta za naftu i naftne derivate, radioaktivne i ostale za vodu opasne i štetne materije.

Izvođenje istražnih i eksploatacionih bušotina za naftu, zemni gas, mineralnu vodu, radioaktivne materije i izrada podzemnih skladišta.

Otvoreno uskladištenje i primjena hemijskih sredstava štetnih za tlo i vodu, pesticida i sredstava za regulisanje i rast bilja.

Izgradnja naselja, bolnica, odmarališta, industrijskih i zanatskih pogona, osim ako se otpadne vode iz njih ne odvode u cjelosti nepropusnom kanalizacijom izvan zone zaštite.

Izgradnja stočnih, peradarskih i drugih farmi i tovilišta.

Izgradnja vojnih skladišta i sličnih vojnih objekata.

Izgradnja uređaja za prečišdavanje otpadnih voda i uređaja za spaljivanje smeda.

Izgradnja novih grobalja i proširenje eventualnih postojedih (humanih i stočnih).

Upotreba materijala štetnih za vodu kod izgradnje objekata (npr. smola, bitumenozni materijali, šljaka i sl.).

Pražnjenje vozila za odvoz fekalija.

Upuštanje u tlo rashladnih i termalnih voda.

Otvaranje iskopa u površinskom zaštitnom sloju osim na mjestima izgradnje objekata. Krčenje šuma i druge djelatnosti koje izazivaju eroziju tla.

Eksploatacija mineralnih sirovina

Formiranje deponije čvrstog otpada, planirki, mrciništa, autootpada i starog željeza.

Kod projektovanja objekata namjenjenih za crpljenje, transport i distribuciju vode moraju se poštovati odredbe vezane za sanitarnu zaštitu propisane ovim Programom iOdlukom o zaštiti izvorišta.

Prelomne tačke zone neposredne, uže i šire sanitarne zaštite izvorišta “Jama”

Zona neposredne, uže i šire zaštite grafički su prikazane na prilozima 7 i 8, a u nastavku se daje tabelarni pregled prelomnih tačaka zona.

ZONA NEPOSREDNE SANITRANE ZAŠTITE

111

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela 5: Prelomne tačke zone neposredne sanitarne zaštite izvorišta “Jama” Prelomnatačka Y X

1. 6593850 4884070

2. 6593940 4884112

3. 6593982 4884022

4. 6593892 4883980

UŽA ZONASANITARNEZAŠTITE

Tabela6:Prelomnetačkeužezonesanitarnezaštiteizvorišta“Jama”

Prelomnatačka X Y

1. 6593625 4884350

2. 6594225 4884350

3. 6594225 4883750

4. 6593625 4883750

ŠIRAZONASANITARNEZAŠTITE

Tabela7:Prelomnetačkeširezonesanitarnezaštiteizvorišta“Jama”

Prelomnatačka Y X

1. 6593625 4883750

2. 6594125 4883700

3. 6594350 4883600

4. 6594525 4883600

112

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

5. 6594925 4883500

6. 6595150 4883450

7. 6595300 4883400

8. 6595775 4883525

9. 6595900 4883650

10. 6595875 4884125

11. 6595700 4884500

12. 6595400 4884725

13. 6595100 4884750

14. 6594900 4884825

15. 6594625 4884900

16. 6594050 4884925

17. 6593775 4884850

18. 6593500 4884700

19. 6593438 4884525

20. 6593463 4884350

Potenciajlni zagađivači u području sliva vrela „Jama“

Na razmatranom dijelu sliva vrela „Jama“ nema značajnijih zagađivača. U naselju Gornje Žedanjsko trenutno je stalno naseljeno samo pet stambenih jedinica, a slično je i u selu Donje Žedanjsko. Ukupno u pomenutim selima živi oko 50 stanovnika, tako da je uticaj antropogenog faktora minimalan, ali mogud. Industrijska proizvodnja u slivu ne postoji, a poljoprivredna i stočarska je organizovano na nivou pojedinačnih domadinstava. U cilju obezbjeđenja izvorišta od svakog mogudeg uticaja fekalnih voda potrebno je da se za stambene i pratede objekte u naseljima u okviru šire zone sanitarne zaštite ispoštuju i odredbe Pravilnika o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gdje nema javne kanalizacije ("Službeni glasnik Republike Srpske" broj 68/01).

Slika 18. Vrtača na platou Polje, selo Donje ŽedanjskoPrethodno je rečeno da su u okviru slivnog području vrela „Jama“ registrovane

113

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

površinske manifestacije procesa karstifikacije, manji broj vrtača vrtače, koje predstavljaju osjetljiva područja u pogledu potencijalnog unosa zagađenja u izdan koja se drenira na vrelu „Jama“. Stoga je odlaganje bilo kakvog materijala (otpada, đubriva isl.) najstrožije zabranjeno u tim zonama (slika 19). Kao potencijalni zagađivač karstne izdani u području Žedanjskog svakako treba spomenuti i eventualnu nekontrolisanu sječu šuma usljed koje može dodi do povedane erozije u slivu i povedanja mutnode vode, ali i ostalih problema vezanih za kvalitet. Stoga se ovakva aktivnost mora strogo kontrolisana.

114

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Slika 19. Potencijalni zagađivači u slivu vrela „Jama“ sa poožajem vedih vrtača

Prijedlog sanacionih i drugih mjera

Kako je navedeno u dijelu teksta koji se odnosi na neposrednu zonu sanitarne zaštite stanje vodozahvata je zadovoljavajude. Potrebno je samo na ulaznim vratima postaviti tablu tipa 4 (prilog 9). Ono što pogoduje zaštiti izvorišta je i činjenica da postoji jako mali broj stambenih i pratedih objekata u slivu (slika 19). Svi stambeni objekti u slivu nalaze se u okviru trijaskih krečnjaka, te je potrebno da se sve fekalne vode odvode u adekvatno izrađene septičke jame, a kako to nalaže Pravilnika o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gdje nema javne kanalizacije ("Službeni glasnik Republike Srpske" broj 68/01). To se posebno odnosi na objekte u selu Donje Žedanjsko. Potrebno je izvršiti kontrolu uređaja za hlorisanje, obzirom da pojava vrste Bacillus spp. u povedanom sadržaju u pojedinim uzorcima može biti uzrokovana i neodgovarajudim radom instalisanog hlorinatora. Potrebno je vršiti redovnu dezinfekciju objekata sistema. Da bi spriječilo eventualno zagađenje uzrokovano eksploatcijom šume u slivnom području, zabrane navedene u podpoglavlju 8.2 bide usmjerene, između ostalog, i na ograničavanje ove aktivnosti u okviru zona sanitarne zaštite, kao i ograničenje svih drugih aktivnosti koje dovode do povedane erozije tla u slivnom području kao jednog od osnovnih razloga mogude degradacije kvaliteta voda karstnih vrela. Zone sanitarne zaštite potrebno je označiti u skladu sa zahtjevima Pravilnika, a što je detaljnije opisano u narednom podpoglavlju. Neophodno je nastaviti dalje osmatranja proticaja na vrelu „Jama“ odmah nakon završetka mjerenja koja se vrše u sklopu izrade Programa u cilju potpunijeg definisanja režima isticanja i kasnije prekategorizacije rezervi podzemnih voda. Svi radnici koji su neposredno u dodiru sa eksploatacionim objektom moraju obavljati redovne zdravstvene preglede, odnosno posjedovati sanitarnu knjižicu.

115

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Način obilježavanja zona sanitarne zaštite i obavještavanja javnosti o rezultatima provođenja Programa sanitarne zaštite

Odgovorni organ opštine Milidi dužan je putem oglasne table, javnih glasila, okruglih stolova i javnih rasprava sa učešdem zainteresovanih i stručnih lica i sl. obavještavati stanovništvo i druge subjekte o rezultatima provođenja Programa sanitarne zaštite izvorišta “Jama” i neophodnim mjerama za očuvanja kvaliteta vode. Potrebno je izvršiti upoznavanje stanovništva sa opasnostima koje proizilaze kao posledica nesavjesnog odnosa prema zaštitnim mjerama u okviru zona zaštite. Pored toga dužan je vidno označiti, na mjestima koja su označena na prilozima 7 i 8 područja zona sanitarne zaštite znacima koji su prikazani u okviru priloga 9. Na zaštitnu ogradu zone neposredne zaštite sa svih strana potrebno je postaviti znak tipa 4 prikazan u okviru priloga 9. Postavljanje znakova tipa 1, 2 i 3 vrši se na naznačenim mjestima gdje put ulazi u neku od zona sanitarne zaštite. Sama Odluka o sanitarnoj zaštiti izvorišta nakon usvajanja od strane Skupštine opštine Milidi objavljuje se u opštinskom Službenom glasniku. Skupština opštine Milidi svojom Odlukom treba imenovati pravno lice kome povjerava upravljanje i korištenje vodovodnim sistemom, komunalnim objektima i uređajima koji su u funkciji vode za pide, odnosno pravno lice čije je izvorište, (što bi, ukoliko ved nije, u konkretnom slučaju trebao biti AD "Komunalno" Milidi). Kod projektovanja objekata namjenjenih za zahvatanje i distribuciju vode moraju se poštovati odredbe vezane za sanitarnu zaštitu propisane ovim Programom. Program sanitarne zaštite donosi se za planski period od 4 godine (48 mjeseci). NAPOMENA:Smjernice za projektovanje objekata u zoni uže i šire zaštite zainteresovanom pravnom ili fizičkom licu pismeno izdaje Ministarstvo nadležno za poslove vodoprivrede, prije početka projektovanja, osim za slučaj iz člana 52. Pravilnika, koje se izdaje u skladu sa tim članom.

Slika 20. Donje Žedanjsko, najznačajnije selo u slivu vrela „Jama“

Pregled dijela seoskih vodovoda

Pored Gradskogvodovoda postojii veloki broj seoskihvodovoda kojima se stanovništvo snabdjeva vodom za svoje potrebe . Prema pozitivno pravnom regulativom svaki vodovod koji se koristi za vodosnabdjevanje više od5 domaćinstavatrebao bi se predati na upravljanje preduzeću koje ima kapacitete da ga održava i prati ispravnost vode . Problem u realizaciji ove aktivnosti predstavlja činjenica da niti jedan odtihvodovodane posjeduje ni građevinsku a kamoli upotrebnudozvolu koja je uslov da se vodovod preuzme na gazdovanje . Sem graskog vodovoda i vodovoda Jama – Žutica- Derventa ni na jednom ne postoji permanentna dezinfekcija vode niti se redovno uzimaju uzorci za analizu . Pregled nekih od ovih vodovoda po MZ. dat je usedećoj tabeli :

116

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

117

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Lokacijavodovoda Zapremina Broj domaćinstava Investitor Vrijednost (KM) Napomena bazena koje opslužije

Gradski vodovod Milići 2 x 500 4.100 Izgradnja prve faze Vrijednost u Iz ovog vodovoda snabdjeva se 25 Kik– – Boksit –prije rata dinaraima najveći dio gradskog stanovništva N.Kasaba Druga faza opština te prigradskih naselja : D. Most, 20 Čelikovići – prekoameričke 1.059.000,00 dolara V. Polje, N. Kasaba, Mišići, N. Kasaba (nisu vojske (USAID) L.Polje, Podgora . Značajna u funkciji) 3. faza - Lokalna sredstva su uložena u zajednica rekonstrukciju ovog vodovoda . 500.000,00 KM Izgradnja hlorne stanice : 65.333,27 MZ Dervnjnta :Jama – 150 250 Opština Milići Žutica - Derventa

MZ Derventa :Crkveni Crkva + 14 Mještani Prije rata vodovod - Derventa domaćinstava

MZ Dervnjnta :Ivanpolje 20.4 16 Miještani Prije rata

MZ Dervnjnta :Ambulanta - 7 Ambulanta + 5. Prije rata Derventa domaćinstava

MZ Dervnjnta :Vaganac 25 Škola + 15 Prije rata domaćinstava

MZ Dervnjnta :Kostići 20 Miještani Prije rata

MZ Dervnjnta :Dukići

MZ Štedrić : Štedrić 25 15 UNDP , opština Milići

118

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MZ Štedrić :Nurića Bašča 25 24 UNDP , opština 55.000,00 Navedenim sredstvima urađena Milići kaptaža i bazen i dio magistralnog voda ostatak vodovodne mreže izgrađen prije rata . MZ Štedrić :Štedra 30 UNHCR Vodovod obnovljen posle rata

MZ Štedrić :Bešići 25 20 Američka vojska i USAID

Milići 3. : Bijelo Polje – 10 30 Bačići - Gradina

Milići 3. :Vodovod Zilići 25 12 UNDP , opština Obnova 2004. godine Milići

Milići 3. :Vujadini 2h6 15 Prije rata

Milići 3. :Gornje Vrsinje 18 13 Federalno Obnovljen 2005. Ministarstvo za izbjeglice Milići 3. :Ere 10 - Prije rata izgrađeno nije se niko vratio

MZ Raševo : Gornje 30 m3 22 domaćinstva i UNDP, opština 20.000,00 Vodovod izgrađen 2005 god. Raševo – izvorište Prćina mejtef voda MZ. Raševo – izvorište 2,5 m3 7 domaćinstva, škola mještani Vodovod izgrađen 1975 god. Raševac i objekat MZ.

MZ.Raševo – izvorište 10 m3 6 domaćinstva mještani Vodovod izgrađen 1988 god. Bijela voda

MZ. Raševo – izvorište 10 m3 9 domaćinstva mještani Bazen obnovljen 2003 god. Vagani

119

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MZ.Raševo – izvorište 16 domaćinstva Vivia i opština Milići Ova domaćinstva su priključena Banja - Vivia na izvorište fabrike vode .

MZ.Koprivno :Vodovod Opština i mještani gornja i donja ploča - Koprivno Skugrići – Vodovod Musići 20

Skugrići - Podgaj 20

Skugrići – Donja Mahala 15

Skugrići – škola Škola + 4 domaćinstva

Skugrići – Nukići 15

Skugrići – Avdići 10

Skugrići – Kladrmica 20

Skugrići – Kladrmica 20

Gornja Mahala - Metaljka – 2 rezervoara po Ministarstvo za Metaljka – Gornja Gornja Mahala - Metaljka – Vandžići 25 izbjeglice i raseljena Mahala : 39.838,46 Vandžići lica, Ministarstvo poljoprivrede i Metaljka – Vandžići : opština Milići 49.990,19 MZ.Podgora: Lukavica 3. Mještani Građani nisu htjeli da daju kom. podatke jer ne žele da predaju vodovod na upravljanje

120

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MZ.Podgora : Gerovi Jedan vodovod sa koga se napaja cijelo selo

MZ. Rajići : Vodovod Rajići UNDP i opština Ukupno : 223.563,00 Vodovod još nije u funkciji Milići UNDP : 102.780,19 Opština i Ministarstvo poljoprivrede: 120.782,81 MZ.Maćesi i Rovaši: 8 - trenutno Donacija 2.500 za Vodovod Grbići - rekonstrukciju – Sejmenovići nezna se tačno od koga + miještani MZ.Maćesi i Rovaši: 43 20 UNDP i opština Ukupno : 91.000,00 Izvođač Hidromont Srebrenik Vodovod Turnadžići - Babići Milići UNDP 48.428,28 Opština 42.571,72 MZ.Maćesi i Rovaši: 6 Miještani Prije rata Talovići

MZ.Maćesi i Rovaši: Kurtići 25 USAID + Miještani USAID donirao plastični bazen i crijeva .

MZ.Đile i Rupovo Brdo 25 60 Donirana sredstva Građani nisu htjeli da daju bazen na Rudom Brdu za rekonstrukciju podatke jer ne žele da predaju vodovoda vodovod na upravljanje MZ.Nova Kasaba: 30 HELP - Njemačka Sebiočina

MZ.Mišići : Stari vodovod 19 Mještani uz pomoć Godina izgradnje 1971. Mišići

MZ.Vukovići : Vodovod 50 40 UNDP – materijal Sekundarna mreža Vrtoče Alpro-Vukovići Opština - Radovi 27.160,53 KM .U međuvremenu vodovod proširen do Rajića i djelova MZ Milići 2. MZ.Zaklopača : VDS Dio gradskog 30 Direkcija za vode i 68.660,40 Projektovanje : 21.300,00 Zakolopača vodovoda sa opština Milići Izgradnja : 47.360,00 pumpnom stanicom

121

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MZ. Dubnica :Vodovod za 17 mještani vodosnabdjevanje gornje Dubnice MZ. Dubnica :Glušac 7 mještani

MZ. Dubnica :Vukšić Polje 5 mještani – Crkveni šor

122

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Dispozicija otpadnih voda

Prikupljanje i odvođenje otpadnih voda na području opštine Milići je slabo razvijeno. Javni kanalizacioni sistem postoji u užem urbanom području opštinskog centra Milići, naselju Supač Polje i Derventi (naselje Ivan Polje i dvije zgrade u centru naseljenog mjesta). Kanalizacija se upušta u obližnje vodotoke bez prethodnog prečišćavanja (tretmana). Tokom 1980 - ih godina je počela izgradnja uređaja za prečišćavanje otpadnih na sutoku Studenog i Zelenog Jadra, ali ovaj objekat nikad nije završen. Privredni pogon "Bare" u Milićima posjeduje uređaj za prečišćavanje upotrebljenih i oborinskih voda koji se sastoji od sledećih elemenata: taložnik zapremine 86 m3sa uređajem za zgrtanje mulja po dnu i ulja po površini, pjeskolov, taložnik za mulj, šaht za prihvatanje ulja i masti, obrada mulja u količini 0,45 m3/sat, jama za sakupljanje mulja u pjeskolovu 6 m3, mamut pumpa za vađenje pijeska, silos zapremine 3 m3. Sektor "Drvoprerada" u sastavu AD "Boksit" posjeduje "Putox" postrojenje za prečišćavanje voda prije upuštanja u recipijent Zeleni Jadar.Ostala naselja nemaju izgrađene kanalizacione sisteme. Otpadne vode se odlažu u individualne septičke jame, mada nije rijedak slučaj da se otpadne vode domaćinstava upuštaju direktno u obližnje vodotoke bez ikakvog prethodnog prečišćavanja (tretmana).Korišćenje voda za ostale potrebeOd korišćenja voda za ostale potrebe, aktuelna je hidroenergetika, izgradnja manjih hladnovodnih ribnjaka za uzgoj pastrmke, flaširanje vode planinskih vrela, te korišćenje voda u svrhu rekreacije (kupanja u ljetnjem periodu).Od postojećih malih hidroelektrana, treba spomenuti hidroelektranu "Vlasenica" na Studenom Jadru (nalazi se u opštini Milići na samoj granici sa opštinomVlasenica). Za ovu hidroelektranu se češće koristi naziv - hidroelektrana "Zalukovik". Karakteristike hidroelektrane su: instalisana snaga 2x0.65 MW, srednja godišnja proizvodnja 3.6 GWh, godina izgradnje 1949.Od ribnjaka uglavnom egzistiraju ribnjaci za uzgoj pastrmke: ribnjak u opštinskom centru Milića (površina 560 m2), te ribnjaci na vodotocima Štedrić i Lukavica. Ribnjak u Štedriću iako ima neophodnu infrastrukturu trenutno nije u funkciji . Kao najznačajnije korišćenje vode za potrebe rekreacije (kupanja u ljetnjem periodu) treba spomenuti gradski otvoreni bazen u opštinskom centru Milići. Aktuelno je takođe kupanje na pojedinim lokalitetima vodotoka na području opštine. Uglavnom se radi o neuređenim lokalitetima (ne postoji odgovarajuća opštinska planska dokumentacija za korišćenje ovih lokaliteta). Na lokalitetu Raševo egzistira pogon za flaširanje vode "Vivia" u sastavu "Vitinke" iz Kozluka (Zvornik). Prosječni kapacitet izvorišta Banjica je 32 l/sec. Sadašnji instalisani kapacitet postrojenja za flaširanje vode je oko 6.5 l/sec. Od vodozahvata (kaptaže) do lokaliteta fabrike za punjenje vode, izvedena su dva dovodna cjevovoda prečnika Ø125 mm. Za predmetni lokalitet su urađeni odgovarajući elaborati i donesena odluka o zonama sanitarne zaštite. Zone sanitarne zaštite su definisane koordinatama.

-Kanalizacija

Ukupna duzina zatvorene kanalizacione mreze je fekalne vrste i iznosi 3600 metara. Broj kanalizacionih prikljucaka je 210 (spoj objekata sa ulicnom kanalizacijom). Na kanalizacioni sistem su prikljucena 873 domacinstva sto je oko 2500 stanovnika,kao i 34 privatna preduzetnika. Vrsta kanalizacije je zajednicka dok je nacin odvodnje gravitacioni.

-Otpadne vode-

Domacinstva 211 Poljoprivreda,sumarstvo i ribolov 3 Industrija 81 Ostale djelatnosti 25 Ukupno 320 Ovi podaci su na godisnjem nivou i dati su u hiljadama m3.

123

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

VODA

Stanje životne sredine u opštini Milići je određeno različitim faktorima od kojih su najznačajniji postojanje urbanih područja, rudarskih područja, industrije i saobraćaja koje vrše pritisak na životnu sredinu i prostor i imaju za posljedicu više ili manje ugrožen kvalitet životne sredine. S druge strane, na području opštine, identifikovana su ruralna područja, prirodna sredina, te područja zaštićenog prirodnog nasljeđa (područja i pojedinačne faunističke, botaničke iornitofaunističke rijetkosti) u kojima je životna sredina kvalitetna i očuvana.Na području opštine Milići se nalazi veći broj vodotoka. Rijeke Zeleni Jadar i Studeni Jadar su dominantni vodotoci, koji zajedno sa ostalim rijekama (Štedrić, Lukavička rijeka, Drinjača, Dubnica, Kostračka rijeka, Tabahana i druge), kao i brojnim potocima (Duboki, Vukovićanski, Vaganjski, Sokolski potok i dr.) i izvorimačine hidrografsku mrežu opštine. Pomenuti vodotoci razlikuju se po dužini toka, položaju, načinu korištenja, te uticaju koji ostvaruju na životnu sredinu. Vodotoci se koriste za snabdijevanje stanovništva pitkom vodom, snabdijevanje vodom za potrebe poljoprivredne proizvodnje, podizanje ribnjaka, a značajan su i hidropotencijal. Vodosnabdijevanje stanovnika urbanog dijela opštine i nekoliko okolnih sela pitkom vodom vrši se sa izvorišta potoka Nikolina voda i izvorišta rijeke Studeni Jadar (vodozahvat ispod hidroelektrane "Zalukovik"). Stanovništvo drugih djelova opštine snabdijeva se vodom iz lokalnih vodovoda (dva veća vodovoda Vukovići i Derventa) i privatnih bunara.

Tabela : Zdravstvena ispravnost vode za piće u opštini Milići za 2008. Godinu Izvor: Publikacija o zdravstvenom stanju stanovništva za 2008. godinu, Institut za zaštitu zdravlja Republike Srpske

Vrsta Naziv Broj Broj ispravnih Broj uzoraka sa Broj uzoraka sa Broj uzoraka sa vodovodnog vodovodnog kontrolisanih uzoraka fizičko- mikrobiološkom fizičko- sistema sistema uzoraka hemijskom neispravnošću hemijskom neispravnošću neispravnošću Centralni Milići 31 13 1 0 17 vodovodni sistemi Raševo 7 5 0 2 2 Derventa 1 0 0 1 1 Skugrići 3 0 0 3 3 Lokalni Žutica 1 1 0 - - vodovodni Metaljka 1 1 0 0 0 sistemi Podravanje 2 2 0 0 0 Brestovik 1 1 0 0 0 Koprivno 4 3 0 1 1 Mišići 1 1 0 0 0

Podaci prikazani u tabeli ukazuju na to da se u ukupnom broju ispitivanih uzoraka pojavljivao određen broj uzoraka koji su pokazali fizičko – hemijsku, mikrobiološku i fizičko - hemijsku i mikrobiološku neispravnost vode za piće, kako u centralnom vodovodnom sistemu, tako i u lokalnim vodovodnim sistemima. Najčešći parametri fizičko – hemijske neispravnosti su povećana mutnoća i boja,te povišene koncentracije gvožđa, mangana, nitrita, i povećan utrošak kalijum –permanganata. Uzročnici mikrobiološke neispravnosti su povećan broj bakterija, aerobnih mezofilnih i ukupnih kolimfornih bakterija, bakterija E.Coli i streptokoka fekalnog porijekla.Na vodotocima Štedrić i Lukavička rijeka izgrađeni su mini ribnjaci koji se koriste kao ribogojilišta. Osim površinskih vodotoka važno je pomenuti i vodene površine nekoliko manjih akumulacija u okolini aktivnih kopova i u napuštenim rudnim kopovima. Ove akumulacije se u pojedinim slučajevima koriste kao izvori snabdijevanja industrijskom vodom ili kao recepijenti za ispuštanje vode prilikom odvodnjavanja sa kopova, gdje se radi održavanja potrebnog nivoa, koji raste usljed atmosferskih padavina, ispumpavana voda odvodi do obližnjih vodotokova. Kanalizacioni sistem za prikupljanje i odvodnju otpadnih voda je djelimično izgrađen. Tačnije, kanalizaciona mreža urađena je u urbanim djelovima opštine, dok se u ostalim djelovima predmetnog

124

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

prostora odvodnja otpadnih i fekalnih voda vrši putem septičkih jama ili direktnim ispuštanjem u rijeke bez prethodnog prečišćavanja. Dužina kanalizacione mreže po podacima iz 2008. godine, na području predmetnog obuhvata, iznosi 3500 m, a broj kanalizacionih priključaka iznosi 160. Postrojenjeza prečišćavanje otpadnih voda ne postoji. Količine neprečišćenih otpadnih voda ispuštenih direktno u vodotoke iznose 189.000 m3godišnje . Podaci o osnovnim elementima životne sredine u ekološkoj dokumentaciji pojedinih objekata, različitih privrednih sektora, potvrđuju da su u manjem broju slučajeva registrovana prekoračenja graničnih vrijednosti parametara kvaliteta vode, i to u slučajevima gdje se otpadne vode upuštaju u recipijent bez prethodnog tretmana. Manji broj privrednih subjekata posjeduje uređaje za predtretman sanitarno - fekalnih i tehnoloških otpadnih voda. Neriješeni sistemi za odvođenje otpadnih voda u krugu pojedinih pogona neposredno utiču na kvalitet tla, a posredno zajedno sa drugim faktorima (atmosferske padavine, geološki sastav tla) na kvalitet podzemnih voda, biološku vrijednost proizvedenih sirovina za prehrambenu industriju i druge činioce životne sredine. Septičke jame individualnih porodičnih objekata najčešće su nepropisno izgrađene, dok se samo u sklopu pojedinih proizvodnih pogona mogu pronaći propusne i pravilno izgrađene septičke jame.Podaci iz Godišnjaka SR BiH o potrošnji vode i stepenu zagađenja otpadnih voda iz 1991. Godinepotvrđuju da je na području opštine Milići, i ranijih godina, veliki izvor zagađenja voda bio privredni sektor (rudarstvo, proizvodno zanatstvo i dr.). Zagađivači voda kojima je stepen zagađenja utvrđen mjerenjem (1987. god.) su "Boksit –trans" Milići sa godišnjim opterećenjem koje je iznosilo 7309 EBS, dok suzagađivači voda kojima je stepen zagađenja utvrđen pomoću koeficijenta zagađenja:Šipad – „6. avgust“ Milići čije je godišnje opterećenje iznosilo 3043 EBS i Rudnici boksita, sa godišnjim opterećenjem od 1896 EBS. Produkcija zagađenja na području opštine Milići i danas potiče velikim djelom od industrijskih otpadnih voda, čiji je kvalitativni i kvantitativni uticaj na površinske i podzemne vode moguće odrediti kontrolom kvaliteta otpadnih voda. Uticaj koji otpadne industrijske vode, u procesu površinske eksploatacije rude, vrše na recipijent prikazan je rezultatima mjerenja kvaliteta otpadnih voda u toku 2007. godine. Laboratorijska analiza osnovnih fizičko – hemijskih parametarauzoraka otpadnih voda sa površinskih kopova PK Podbraćan i PK Crvene stijene dala je rezultate kojima je utvrđeno da izmjerene vrijednosti za taloživost, suspendovane materije, BPK5, HPK, željezo i mangan ne zadovoljavaju Pravilnikom propisane vrijednosti, dok ostali parametri zadovoljavaju. Poseban problem na živi svjet prvenstveno riblji fond predstavlja velika količina čvrstih čestica, jer na prostoru Rudnika ne postoje taložnici koji bi sprječili njihovo dospjeće u recipijent . Ove količine su posebno izražene u vrijeme kada su prisutne veće količine padavina kada se Zeleni Jadar i Jadar zamute na duže periode . Kada temperatura u srednjim slojevima vode postigne graničnu vrjednost ribe dobijaju nagon za mrijest i odlažu ikru na dno . zbog veleike koncentracije čvrstih čestica sunčevi zraci nemogu prodrijeti u donje slojeve vode koji ostaju podhlađeni . Kao rezultat ove pojave riblja ikra se kvari što utiče na riblji fond u tolikoj mjeri da su trenutno vodotoci Jadra i Zelenog Jadra gotovo na minimumu . Na ovu pojavu nešto su otpornije ribe dna (potočna mrena) i ribe čiji mrijest traje u toku cjele godine (zelenke) . Inače, rijeka Zeleni Jadar predstavlja recipijent za sve otpadne vode koje se javljaju na površinskim kopovima boksita. Otpadne vode najčešće su bujičnog karaktera u uslovima, pojačanih padavina i otapanja snijega.

Na području opštine Milići, takođe, usljed većih atmosferskih padavina ili topljenja većih količina snijega, dolazi do plavljenja određenih površina. Naročito izraženo plavljenje je na području Nove Kasabe gdje dolazi do izlijevanja nekoliko potoka: Karića potok, Čelikovića potok i potok sa Kika. Ispitivanja kvaliteta površinskih voda vrše se radi ocjene stanja kvaliteta vode vodotoka, praćenja trenda zagađenja i očuvanja kvaliteta vodnih resursa.

125

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela : Kvalitet površinskih voda prema rezultatima ispitivanja fizičko –hemijskih i mikrobioloških parametara za 2007 i 2008. godinu Izvor: Agencija za vode oblasnog riječnog sliva Save, Bijeljina

Parametri Kvalitet površinskih voda Dobar Veoma dobar Odličan

Rijeka Drinjača – profil ušće u Drinu Rijeka Studeni Jadar – profil Zaklopača

Godina 2007 2008 2007 Mjeseci V VI VII X IV VI IX X VI IX Temperatura (○c) 21,00 20,20 24,30 9,20 11,00 15,10 17,40 11,90 10,20 10,20 pH vrijednost 8,46 8,10 8,34 8,37 7,32 8,13 8,10 8,25 7,90 8,34 Elektroprovodljivost 320 347 308 367 217 267 344 344 365 274 (µs/cm) Zasićenost kiseonikom 98,80 92,40 92,60 104,50 205 102 122 131 86,90 98,80 (%) BPK5 (mg/l) <1 <1 3,4 <0,5 3,6 1,2 1,9 0,6 <1 2,1 Suspendovane materije 8,80 9,30 2,80 9,00 111 23,20 7,60 9,00 9,30 3,50 (mg/l) Ukupni oksidi azota 0687 0,696 0,513 0,765 0,796 0,746 0,606 0,975 1,045 1,075 (mg/l) Ortofosfati (mg/l) 0,031 0,012 0,016 0,017 0,010 0,017 0,045 0,014 0,011 <0,01 Amonijum (mg/l) 0,13 <0,10 <0,10 <0,10 0,04 0,04 0,03 0,05 <0,10 <0,10 Koliformne bakterije 14000 4000 11000 4500 4600 46000 24000 4600 - - (MPN u 100 ml) Kvalitet vode

Prema Uredbi o kategorizaciji vodotoka, odnosno, prema normativnim definicijama ekološkog statusa kvaliteta voda i dopuštenim graničnim vrijednostima parametara kvaliteta, rijeka Drinjača sa pritokom Jadar je svrstana u drugu kategoriju. Kvalitet površinskih voda na području opštine Milići ocjenjen je na osnovu rezultata ispitivanja fizičko – hemijskih i mikrobioloških parametara na profilima rijeka Drinjača – profil ušće u Drinu i rijeka Studeni Jadar na profilu Zaklopača, kako je prikazano u prethodnoj tabeli. Vrijednosti fizičko – hemijskih i mikrobioloških parametara ukazuju na to da se pomenuti vodotoci nalaze u granicama dobrog do odličnog kvaliteta.Potvrdu o kvalitetu voda daju i rezultati kvalitativnih i kvantitativnih analiza faune dna. Kvalitet vode rijeke Drinjače kretao se u okviru II klase boniteta, koja prema mjerenom indeksu saprobnosti iz aprila, juna i septembra 2008. godine, nije bitnije mijenjala svoj kvalitet. U vodama rijeke Drinjače dominiraju jedinke koje su indikatori čistih ili slabo zagađenih vodotoka, sa velikom koncentracijom kiseonika. Prvu (I) i drugu (II) klasu boniteta, prema sastavu faune dna, u periodu jun – oktobar 2007. godine, imao je i vodotok Studeni Jadar (Zaklopača). Kvalitet vode rijeke Drinjače propisan Uredbom potvrđen je i podacima nacionalnog monitoringa na lokalitetu Tišća, prema Programu radova ispitivanja površinskih voda u Republici Srpskoj za 2009. godinu. Međutim, na osnovu podataka dobijenih sa pomenutog mjernog profila nije bilo moguće donijeti adekvatne zaključke o kvalitetu vodotoka - recepijenata na području opštine Milići. Potencijalno zagađenje reflektovalo bi se, ne samo na kvalitet, odnosno propisanu klasu vodotoka, nego i na kvalitet podzemnih voda. Takođe nedostajali su podaci ra rjeke Zeleni Jadar prije ušća i Jadar ispod ušća Zelenog i Studenog Jadra .Ipak, određeni broj kvalitativnih i kvantitativnih parametara govore u prilog činjenici da je zagađenje voda na području opštine Milići jedan je od ključnih ekoloških problema, koji predstavlja rizik za zdravlje stanovništva, kao i za kvalitet životne sredine. Glavne izvore zagađenja površinskih i podzemnih voda predstavljaju netretirane industrijske i komunalne otpadne vode, drenažne vode iz poljoprivrede, kao i procjedne vode iz deponija. Negativnim uticajima mogu se dodati i zagađenje voda usljed neadekvatnog odlaganja čvrstog otpada u neposrednoj blizini vodotoka i u vodotoke (naročito izražen problem odlaganja otpada iz pilana),

126

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

ugroženost izvorišta vode usljed nepostojanja utvrđenih zona sanitarne zaštite, te neobezbjeđenosti potrebnih uslova i opreme za filtriranje i dobijanje hemijski i bakteriololški potpuno ispravne vode za piće, što uzrokuje zdravstvenu neispravnost vode većine seoskih vodovoda.Izvori zagađenja voda lokalizovani su na područjima sa većom gustinom naseljenosti i na područjima gdje se nalaze privredni objekti (znatno zagađenje voda nastaje usljed ispuštanja maziva i ulja radnih mašina i vozila sa manipulativnih površina bez separatora).

Poslednji rezultati analiza vode iz gradskog vodovoenog sistema

Uprkos svim nabrojanim probelemima procesa vodosnabdjevanja sa gradskog vodovoda procesom stalnog praćenja i kontrole kvaliteta vode obezbeđuje se uredno snabdjevanje ispravnom vodom za piće . U slučajevima pojave neispravnih uzoraka stanovništvo se obavještava putem javnih glasila a u isto vrijeme preduzimaju mjere da se kvalitet vode popravi . Kao primjer izdvajamo jedan primjerak urađene poslednje analize kvaliteta vode u gradskom vodovodnom sistemu .

127

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

128

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

129

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

130

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

131

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

REZIME SEKTORA VODA (ANALIZE I ZAKLJUČCI)

Ukratko o oblasti voda na opštini Milići moglo bi se izdvojiti sledeće . Opština Milići ima veoma razvijenu hidrogeografsku mrežu . Sa sigurnošću možemo reći jednu od najrazvijenijih u regionu . To svakako nisu velike rijeke ali se radi o velikom broju manjih rijeka, riječica i potoka . Na opštini nema jezera osim onih malih kojih se formiraju prilikom iskopa rude . Posebnu pažnju u razradi ovog sektora obratili smo na zone sanitarnih zaštita jer je izuzetno važno održati ovepotencijale . Pored izvora kojie se koriste za napajanje veliku vrijednost ima rijeka Štedra kao potencijalno najveći izvor pitke vode u opštini Milići . Vodotoci imaju potencijal i za instaliranje protočnih hidroelektrana u skladu sa normativima i ekološkim uslovima za postavljanje i korištenje istih . Ono zbog čega još uvijek nije izgrađen ni jedan ovakav objekat je činjenica da su ovoinvesticije koje se dugoročno otplaćuju a i procedure dobijanja koncesija na iste su složene . Poseban problem je što sem graskog vodovodnog sistema ostali ne posjeduju potrebne građevinske i upotrebne dozvole i ne mogu se u potpunosti predati komunalnom preduzeću na upravljanje . Neki od većih sistema kao što je vodovod Alpro – Vukovići predat je na održavanje komunalnom preduzeću ali se ne vrši dezinfekcija vode u istom pa je praktično ova voda samo za tehničku upotrebu . Gubici na vodovodnom sistemusuizuzetno veliki astanje je haotično i zbog ne postojanja vodomjera za domaćinstva pa su zloupotrebe veoma izražene i velike . Dosta manjihvodovoda koja u skladu sa zakonskim propisima služe za napajanje više od5 domaćinstava, morali bi dobiti građevinske i upotrebne dozvole i predati se na upravljanje komunalnom preduzeću . Skoro nigdje se kod ovih manjih sistema ne vrši dezinfekcija vode niti postoje ugrađeni vodomjeri . Radiboljeevidencije i stvaranja prave slike o količinama i potencijalima neophodno bi bilo izvršiti popis svih značajnijih izvora po MZ. a zatim izvršiti bakteriološke i hemijske analize ovih izvora . Po prikupljanju ovih podataka izraditi katastar izvorišta sa kartografskim prikazom . Postoje urađeni elaborati zona snitarne zaštite za izvorišta : Nikoline vode, Banjica i Jama . Isto bi trebalo uraditi za sva izvorišta iz kojih se snabdjeva više od pet domaćinstava ali i one koji su potencijalno interesantni za korištenje . Raditi na provedbi mjera na uspostavi zona sanitarnih zaštita izvorišta. Veću pažnju trebalo bi posvetiti termalnim izvorištima u Raševu. Prikupiti dosadašnja istraživanja istih te napraviti elaborate za korištenje istih i uvrstiti ih u ponudu opštine za potencijalne investitore . Trebalo bi napraviti studiju za mogućnosti i lokacije protočnih hidroelektrana i njih uvrstiti u ponudu opštine za investiranje . Kada je riječ o zaštiti voda trebalo bi pokrenuti aktivnosti na izradi projekata i studija za izradu kolektorskih postrojenja za tretman otpadnih voda i fekalne kanalizacije i uz sufinansiranje privrede i opštine tražiti potencijalne investitore iz raspoloživih fondova za zaštitu životne sredine . Kroz apliciranje na zajedničke fondove davanjem subvencija i podršku inspekcijskih organa zajedno sa preduzećima rješavati najakutnije probleme zagađenja iz privrede . Raditi na proširenju područja sakupljanja otpada i ekološkim akcijama uklanjati divlje deponije i čistiti korita rijeka u partnerstvu sa NVO, medijima ... U istom modelu organizovati edukacije sa ciljem podizanja ekološke svijesti stanovništva . Uz podršku donatora iznaći mogućnost alternativog napajanja za gradski vodovod sa drugog izvorišta . Uz podršku donatora neophodno je utvrditi i eliminisati uska grla u vodosnabdjevanju (mjesta gdije se javljaju veliki gubici zbog dotrajalog ili loše projektovanog cjevovoda) .

SEKTOR TLA I ZEMLJIŠTA

STRUKTURA POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA

Po podacima iz katastarskog operata za 2003. godinu (zasnovani dijelom i na procjeni) ukupna površina poljoprivrednog zemljišta na području opštine Milići iznosi 10242.25 ha i čini 36.73 % površine opštine. U strukturi poljoprivrednog zemljišta po ovim podacima najveće učešće imaju njive i livade sa 76.61 %. Potrebno je naglasiti da je ažurnost podataka o strukturi korištenja zemljišta iz katastarskog operata dosta loša i da se u pogledu poljoprivrednog i šumskog

132

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

zemljišta nalazi na nivou iz 1980 – ih godina. Tabela 18: Struktura poljoprivrednog zemljišta (procjena po podacima iz katastarskog operata za 2003. godinu)

Struktura poljoprivrednog zemljišta (procjena po podacima iz katastarskog operatera za 2003. godinu )

Kategorija poljoprivrednog Površina (ha) % zemljišta Njive 4705,90 45,95 Voćnaci 663,44 6,48 Livade 3141,17 30,67 Pašnjaci 1731,05 16,90 Ribnjaci 0,69 0,01 Ukupno 10242,25 100

Najveće učešće njiva u ukupnom poljoprivrednom zemljištu prisutno je u katastarskim opštinama (KO) Rovaši, Skugrići, Maćesi, Neđeljišta i Nova Kasaba. Nadprosječno učešće voćnjaka je prisutno u katastarskim opštinama Zaklopača, Vrtoče, Dubnica, Nova Kasaba, Milići i Lukavica. Nadprosječno učešće livada je prisutno u katastarskim opštinama Podbirač, Zagrađe, Zabrđe, Vrsinje, Lukavica, Koprivno, Vitići, Dubnica i Vrtoče. Nadprosječno učešće pašnjaka je prisutno u katastarskim opštinama Rupovo Brdo, Derventa, Podbirač, Vrsinje, Dubnica i Sebiočina. Po podacima iz projekta CORINE LAND COVER 2006, veličina poljoprivrednog zemljišta na području opštine iznosi 8376.05 ha i čini 30.04 % površine opštine. Ovdje se javlja značajna razlika u poređenju sa katastarskim operatom od 1866.2 ha. Ova razlika se može objasniti metodološkim razlikama, ali i protokom vremena.

Tabela 19: Struktura poljoprivrednog zemljišta (CORINE LC 2006)

Struktura poljoprivrednog zemljišta (Corine LC 2006)

Kategorija poljoprivrednog Površina (ha) % zemljišta Voćnjaci 30,96 0,37 Pašnjaci 1539,78 18,38 Kultivisano zemljište 3097,03 36,97 Ostalo poljoprivredno zemljište 3708,28 44,27 Ukupno 8376,05 100

Iztabelejeprimjetnodakategorija "ostalopoljoprivrednozemljište"(poljoprivrednepovršinesaznačajnimudjelomprirodnogbiljnogpokrova) čini 44.27 % poljoprivrednogzemljišta, štosemožedovestiuvezusadepopulacijomruralnihpodručjaopštineMilići. Riječjepretežnoozapuštenimlivadamaipašnjacima. Kategorija "kultivisanozemljište" (grupeobradivihparcela) odgovaranajvećimdijelomnjivama.

PEDOLOŠKE KARAKTERISTIKE ZEMLJIŠTA

Iz tabele je primjetno da kategorija "ostalo poljoprivredno zemljište" (poljoprivredne površine sa značajnim udjelom prirodnog biljnog pokrova) čini 44.27 % poljoprivrednog zemljišta, što se može dovesti u vezu sa depopulacijom ruralnih područja opštine Milići. Riječ je pretežno o zapuštenim livadama i pašnjacima. Kategorija "kultivisano zemljište" (grupe obradivih parcela) odgovara najvećim dijelom njivama.

PEDOLOŠKE KARAKTERISTIKE ZEMLJIŠTA

133

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Značajna varijabilnost pedosfere na području opštine je posljedica raznovrsnosti pedogenetskih faktora. Najrasprostranjenija zemljišta su distrični kambisol i kalkokambisol sa gotovo 60 % učešća u površini opštine. Ova zemljišta su dominantna u čitavom sjevernom i sjeveroistočnom dijelu opštine, kao i području južno od linije Zaklopača - Milići. Riječ je o zemljištima lošijeg kvaliteta. Na trećem mjestu po površini su eutrični kambisoli sa 12.09 % koji dominiraju u krajnjem jugozapadnom dijelu opštine (Podbirač i Zagrađe). Rankeri zauzimaju 9.09 % površine opštine pretežno u zapadnom dijelu opštine (Bakići, Vukovići, Podgora, Vrtoče, Rajići, Raškovići, Neđeljišta i dio Skugrića i Zaklopače). Kalkokambisol sa vertisolom (smonicom) je dominantno zemljište na potezu Pavkovići - Bukovica Gornja u istočnom dijelu opštine (8.57 % površine opštine). Krečnjačka crnica (kalkomelanosol) je prisutna između Nove Kasabe i Sebiočine (šire područje naseljenog mjesta Bišina), lokalitetu Velimirovina u slivu Štedrića, kao i na potezu Vujadini - Here - Višnjica (5.23 %). Najkvalitetnije zemljište - aluvijalno tlo (fluvisol) čini 2.65 % područja opštine i ograničeno je na doline većih rijeka - Studeni Jadar, Zeleni Jadar, Jadar i Drinjača.

Tabela 20: Struktura zemljišta po pedološkim karakteristikama na području opštine Milići

Tip zemljišta Površina (ha) % Aluvijalno tlo (fluvisol) 737,96 2,65 Deposol 289,44 1,04 Eutrično smeđe tlo (eutrični kambisol) 3372,25 12,09 Kalkokambisol 6772,49 24,29 Kalkokambisol-vertisol 2389,09 8,57 Kalkokambisol-Kalkomelanosol 124,91 045 Kalkokambisol-regosol 35,28 0,13 Kalkomelanosol 1458,12 5,23 Kiselo smeđe tlo (distrični kambisol) 9854,64 35,34 Ranker 2533,65 9,09 Rendzina 317,70 1,14 Ukupno 27885,53 100

ZEMLJIŠTE

Zemljište je jedno od najznačajnijih prirodnih resursa određenog područja. Područje opštine Milići se odlikuje velikom heterogenošću kada je u pitanju zemljišni pokrivač, zbog čega je od velike važnosti njegovo racionalno iskorištavanje uz maksimalno poštovanje načela zaštite životne sredine. Zagađivanje zemljišta i njegova umanjena biološka i estetska vrijednost na području opštine Milići posljedica je intenzivnog antropogenog djelovanja na prirodno –ekološke vijednosti prostora. Degradacija zemljišta odnosi se prije svega na zagađenje zemljišta kao posljedice industrijskih, rudarskih, poljoprivrednih i saobraćajnih aktivnosti. Značajni faktori izmjene zemljišta na predmetnom prostoru su emisije koje u zemljište dospijevaju putem taloženja čestica iz atmosfere (tehnološki procesi, motorna vozila, individualna ložišta i dr.), pritisci na zemljište koji nastaju usljed ispuštanja otpadnih voda, kao i hemijska sredstva koja se koriste u svrhu poboljšavanja poljoprivredne proizvodnje, te neadekvatno odlaganje čvrstog otpada. Poljoprivredno zemljište zagađuje se neadekvatnom upotrebom mineralnih đubriva, pesticida i drugih agrohemijskih sredstava. Gubici zemljišta posljedica su i eksploatacije mineralnih sirovina, kao i djelimične erozije manjih razmjera izazvane sječom šuma, djelovanjem vode ili nepravilnom obradom. Najznačajnije površine koje su izložene djelovanju antropogenih faktora na području opštine Milići predstavljaju površine namijenjene eksploataciji mineralnih resursa. Površine (ležišta) na kojima se vrši eksploatacija ili istraživanje mineralnih sirovina su Podbraćan (ruda boksita), Crvene stijene (ruda boksita), Gradina (tehnički građevinski kamen - krečnjak) i Megara (tuf). Glavni faktori destrukcije zemljišta su: površinski kop, odlagališta jalovinskog materijala, emisija prašine, moguće razlijevanje nafte, ulja i maziva radnih mašina, narušavanje uspostavljene ravnoteže na zemljištu i u ukupnom ekosistemu. Prema procentu klasa načina korištenja zemljišta površinski kopovi (rudnici) imaju 1.41 % udjela u ukupnoj površini opštine (CORINE LC 2006.). Prema analizi mogućnosti razvoja poljoprivredne

134

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

proizvodnje na površinama rudnika boksita (površine koje su u eksploatacionom polju, ali nisu zahvaćene eksploatacijom) koje je radio Institut za istraživanje i razvoj u Sarajevu (1984. godine) konstatovano je da su ta zemljišta siromašna u pogledu humusa i lakopristupačnih hranljivih materija za biljke. Uzorci koji su uzimani sa površinskih kopova i odlagališta jalovine pokazali su da ta zemljišta imaju veoma loše fizičko – hemijske osobine, te je projektima rekultivacije predloženo njihovo pošumljavanje. Urbani i privredni razvoj dovodi do opterećenja površinskih slojeva zemljišta velikom količinom otpadnih materija. Narušavanje kvaliteta životne sredine, ali i zdravlja stanovništva, uzrokuje postojanje nelegalnih i neadekvatno opremljenih odlagališta otpada. Kvalitet zemljišta narušava i otpadni materijal različitog sastava (komunalni otpad, jalovišta, otpadni mulj, krupni i sitni drveni otpad, prašina, opasne tečnosti) koji nastaje na lokacijama u okviru privrednih pogona, a usljed nepropisnog odlaganja i zbrinjavanja. Miniranost zemljišnih površina, pored opasnosti po život ljudi, čini veliko opterećenje za kvalitet životne sredine. Prostor zagađen sa minsko - eksplozivnim ubojnim sredstvima prvenstveno se odnosi na lokalitete u blizini granice sa opštinom Srebrenica i u okolini Nove Kasabe gdje su zvanično registrovana minska polja (rizične minske površine) na području naseljenih mjesta Đile, Gunjaci, Bešići, Rupovo Brdo, Skugrići i Sebiočina koja pokrivaju ukupno 48.91 ha. Inače, prema podacima BH MAS – a iz 2008. godine na području opštine Milići nalazi se i 834.77 ha sumnjivih minskih površina. Značajni zagađivači zemljišta, pored pomenutih, na području opštine Milići su i koridori saobraćajnica (zagađivanje tla usljed aerosedimentacije produkata sagorijevanja motornih goriva, izlijevanja nafte i naftnih derivata, masti i ulja u neposrednoj blizini saobraćajnica). Najveće zagađenje ogleda se kroz povećanu koncentraciju proizvoda sagorijevanja motornih vozila što direktno zavisi od nekoliko faktora: dnevnog protoka vozila, sastava vozila i njihove starosne strukture, režima vožnje i karakteristika saobraćajnice.

Podaci od civile zaštite iz 2013

Lista svih registrovanih zadataka i pregled aktivnosti na određenim projektima

R.br. Naziv lokacije Broj Površina m² Napomena projekta 1. Đile-Jugoistočno 51812 21168 Zadatak završen 18.09.2009.godine 2. Đile-Tuk 51829 12330 Navedene lokacije su poljoprivredno 3. Rupovo brdo-Nasića 51874 3890 zemljište i predstavljaju ogroman rizik za brdo povratničku populaciju,te deminiranjem istih 4. Sebiočina-Prevlje 51900 62910 sve opasnosti bi bile uklonjene a ojačao 5. Sebiočina-Kule 51899 40290 samoodrživi povratak. 6. Koprivno-Kućurine 51875 34360 7. Metaljka 51848 ??? 8. Vandžići 51847 ??? 9. Gunjaci-Rudnik 51778 27280 Zadatak završen 26.03.2010.godine boksita 3 10. Gunjaci-Rudnik biksita 51792 12130 4 Ekonomski resursi 11. Gunjaci-Nazda 51788 10960 12. Gunjaci-Jezero 51776 6939 13. Gunjaci-Rudnik 51797 27498 Zadatak završen 02.10.2009.godine boksita 14. Gunjaci-Rudnik 51783 11300 Ekonomski resursi boksita 2 135

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

15. Rupovo Brdo kota 612 52000 45338 Zadatak završen 30.03.2011.godine 16. Radava 51999 19186 17. Rupovo Brdo-Duboki 52022 58204 Do 18. Vukšić Polje 52465 3036 Zadatak završen 07.09.2010.godine 19. Gunjaci-rudnik putni 52002 24727 Zadatak zavrfšen 13.09.2010.godine pojas 20. Đile-Južno 51818 11650 Zadatak završen 22.09.2008.godine 21. Đile-Istočno 51822 23190 Zadatak završen 12.12.2008.godine

Podaci navedeni u ovoj tabaeli su dobijeni od strane stručnih lica iz civilne zaštite Milići koji rukovode i kordiniraju ovim aktivnostima

136

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

137

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

UPRAVLJANJE OTPADOM

Proizvođači otpada iz privrede

Tabela 4 Proizvođači otpada iz privrede Operater koji preuzima i Br. Proizvođač Vrsta otpada zbrinjava otpad STR (broj subjekata :47) Čvrsti komunalni otpad AD "KOMUNALNO" Milići 1. (Ambalažni otpad) Uslužne djelatnosti (radiji, Čvrsti komunalni otpad AD "KOMUNALNO" Milići banke, kladionice, auto škole, 2. kablovska televizija, osiguravajuća društva, taksisti, prevoznici...) (53) SUR (kafići i kafane ) Čvrsti komunalni otpad AD "KOMUNALNO" Milići 3. (broj subjekata 17) Gril Mješoviti otpad AD "KOMUNALNO" Milići 4. (Broj subjekata 1) Motel Milići + ribnjak (1) Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ MILIĆI 5.

Automehaničarske radnje (4) - Mješoviti otpad - AD "KOMUNALNO" Milići - Automobilske gume - akumulatori* 6. - prerađena ulja* -zauljene krpe* - ambalaža od sredstava za čišćenje i podmazivanje* Auto-praonice (1) - Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ MILIĆI - ambalaža od sredstava za 7. pranje - Automobilske gume Mašinska radionica(2) Mješoviti otpad - AD „KOMUNALNO“ MILIĆI - prerađena ulja*, - Kompanija „Boksit“ a.d. ima 8. - metalni opiljci ugovor sa rafinerijom iz Modriče o zbrinjavanju i prerađenih ulja Obrada i farbanje vune (1) -Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ MILIĆI 9. -Odmašćivači, boje* RTV servis (1) -Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ MILIĆI 10- -Tehnički i elektronski otp.* Benzinske pumpe (3) - Mješoviti otpad AD "KOMUNALNO" Milići - Zauljene krpe* - Kompanija „Boksit“ a.d. ima 11. - Ulja i masti iz separatora* ugovor sa „Green Tank“ d.o. Gradiška o zbrinjavanju otpada iz separatora ulja i masti Apoteke (2) -Mješoviti otpad AD "KOMUNALNO" Milići - lijekovi i drugi farmaceutski - Moja apoteka“ je ispostava iz otpad sa isteklim rokom Banja Luke pa lijekove sa 12. važenja* isteklim rokom vraća u Banja Luku, a oni ih dalje predaju ovlaštenom operateru -„Gradska apoteka“ jednom

138

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

godišnje predaje lijekove operateru koji je ovlašten od Ministarstva (i izabran na tenderu za opštine regije Zvornik) i za tu uslugu plaćaju naknadu zavisno od količine otpada. Veterinarske stanice (2) -Farmaceutski otpad*, AD "KOMUNALNO" Milići -Hemijska sredstva*, - Veterinarska ambulanta je - lijekovi*, ispostava iz Vlasenice i otpad vraća u glavnu veterinarsku 13. stanicu- Vlasenica, -Veterinarske stanice „Zanum“ vakcine sa isteklim rokom vraća proizvođaču ili dobavljaču Pilane i obrada drveta (7) Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ Milići - otpadi od zaštite drveta, (ambalaža i ostaci zaštitnih - Piljevina se koristi za 14. premaza*, boja i lakova*), proizvodnju briketa i peleta - otpaci i okorci u kotlovnici za -Pilotina i zagrijavanje objekata ili za -ostaci od obrade drveta sušenje drvne građe Pekare Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ Milići -Ambalaža od brašna, aditiva i soli, 15. - ostaci peciva, jestivih ulja i masti,

Mesara i obrada mesa (1) Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ Milići Otpad životinjskog porijekla 16. (otpad od životinjskog tkiva, otpad od pripreme i obrade mesa) Farma koka nosilja (1) Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ Milići - Ambalaža od hrane, lijekova, vakcina*, - stajsko đubre privremeno se - kokošiji izmet odlaže u vodonepropusne, 17. - uginule životinje betonirane bazene do konačnog zbrinjavanja na poljopriv. parceli u Jatarištu,koja se povremeno zaorava, Ili se taj otpad daje stanovništvu za đubrenje njiva Proizvodnja PVC stolarije (1) Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ Milići 18. -otpadno staklo,. otpadna metal, plastika Fabrika vode (1) Komunalni otpad, - A.D. „Vodovod i komunalije“ otpad od ambalaže Zvornik za komunalni otpad, 19. - za ambalažni otpad: ugovor sa otkupljivačem “SARA“ Eksploatacija mineralnih Jalovina Odlaže se na terenu 20- sirovina Klaonica (1) Mješoviti otpad AD „KOMUNALNO“ Milići 21. Otpad životinjskog porijekla

139

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Većina proizvođača opasnog otpada nema ugovor sa ovlašćenim preduzećem za zbrinjavanje ovog otpada. Od tri pumpe, samo pumpa AD Boksit ima ugovor sa Privrednim društvom Green Tank“ d.o. Gradiška o čišćenju separatora i odvozu opasnog otpada. Kada je rječ o pilotini kao otpadu iz drvoprerade on se uglanom koristi za zagrijavanje objekata pogona, za sušenje drveta (sušare) ili se koristi za pravljenje briketa i peleta. Otpatci od drveta se prodaju i kao ogrevno drvo. Apoteke obrazlažu da lijekove kojima istekne rok upotrebe vraćaju dobavljaču na dalje postupanje. Slično objašnjenje dobili smo i od veterinarskih stanica kada je rječ o lijekovima i medikamentima za životinje. Na području opštine Milići nema poljoprivredne apoteke. Ambalaže nakon korištenja pesticida završava u komunalnom otpadu. Pekare stari hljeb prodaju kao hranu za stoku. Poseban problem predstavlja veliki broj zanatskih radnji koje rade, ali nisu prijavljene ili su odjavile dijelatnost (automehaničari, autolimari, vulkanizeri, autopraonice).

Proizvođači otpada -javne ustanove

Tabela 1 Proizvođači otpada javne ustanove

Proizvođač otpada Vrsta otpada Operator koji preuzima i zbrinjava otpad Opasan otpad Drugi otpad JU Dom zdravlja Sveti Nikola Medicinski otpad AD "KOMUNALNO" Milićinema ugovor o zbrinjavanju opasnog otpada OŠ Aleksa Jakšić Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" Otpatci hrane otpad Milići JU Dječije obdanište Poletarac Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" Otpatci hrane otpad Milići JU Biblioteka Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići JU Centar za socijalni rad Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići JU SŠC Milutin Milanković Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" Otpatci hrane otpad Milići JU Sportska dvorana Milići Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Lokalna uprava opštine Milići Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Poreska uprava Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Republička geodetska uprava Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Zavod za zapošljavanje Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Centar za socijalni rad Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Fond PIO Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Pošte Srpske Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići ŠG Vlasenica ŠU Milići Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" otpad Milići Elektro Bijeljina – Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO" elektrodistibucija Milići otpad Milići Boračka organizacija Elektronski otpad Mješani komunalni AD "KOMUNALNO"

140

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Proizvođač otpada Vrsta otpada Operator koji preuzima i zbrinjava otpad Opasan otpad Drugi otpad otpad Milići

Većina javnih ustanova bavi se uslužnom dijelatnošću tako da proizvodi čvrsti komunalni otpad sličan onom iz domaćinstva sa nešto većom količinom papira. Opasan otpad proizvodi Dom zdravlja i to je medicinski otpad. Ne postoji ugovor sa ovlašćenim pravnim licima koja se bave odvozom i skladištenjem ovog otpada niti adekvatni uslovi za čuvanje ovog otpada. U razgovoru sa upravom Doma zdravlja dobijene su informacije da su upoznati sa ovim problemom i da su načelno definisali prostor u kom bi se čuvao opasan otpad ali da čekaju direktive Ministarstva za sklapanje ugovora sa operaterom koji će zbrinjavati otpad jer se moraju specificirati sredstva za plaćanje ove usluge. Sve ostale institucije posjeduju povremeno elektronski i elektronički otpad koji je posljedica dotrajalosti računarske i druge opreme koja se koristi kao sredstvo rada.Ovaj otpad iako predstavlja potencijalnu opasnost jer sadrže alkalije, gasove, plastične, metalne i staklene dijelove, hemijske elemente kao što su olovo, kadmijum, berilijum, živa i mnoge druge, usljed nedovoljno razvijene i neorganizovane mreža otkupnih centara za odlaganje i reciklaža ovakvih proizvoda u BiH, odlaže se u kontejnere i zajedno sa komunalnim otpadom odlaže na lokalnu deponiju. Školske ustanove imaju u vrijeme nastave i veće količine otpadaka hrane od užine učenika koja takođe zaslužuje poseban tretman i češći odvoz otpada.

Pravni okvir za upravljanje otpadom

Planski dokumenti upravljanja otpadom

Nadležnost za zaštitu životne sredine u BiH, a samim tim i upravljanje otpadom, je prema Dejtonskom sporazumu na entitetskom nivou data Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju RS.

Delegacija EU u BiH je 1998. godine kroz PHARE program finansirala izradu “Strategije upravljanja otpadom u BiH”. Strategijom je po prvi put integralno sagledan problem upravljanja otpadom u cijeloj BiH te predložen regionalni pristup rješavanja odlaganja otpada.

U RS, Strategija je usvojena od strane Narodne skupštine RS 2003. godine i postala obavezujući dokument, kao i podloga za sve aktivnosti vezane za upravljanje otpadom. Zakon o upravljanju otpadom takođe nalaže izradu entitetskih strategija upravljanja otpadom. U RS-u još uvijek nije izrađena republička strategija upravljanja otpadom. član 8. Zakona o upravljanju otpadom(Sl. gl. RS 53/02) propisuje da strategiju upravljanja čvrstim otpadom na period od 6 godina donosi Narodna skupština Republike Srpske na prijedlog Vlade RS odnosno nadležnog Ministarstva. U skladu sa članom 9. Zakona o upravljanju otpadom jedinice lokalne samouprave su dužne donijeti lokalne planove upravljanja otpadom. Pored nabrojanih dokumenata problem upravljanja otpadom tretiran je i dokumentima: - Prostorni Planopštine Milići 2011 - 2031. godina - Strategija razvoja opštine Milići 2011 - 2015. godina - Regulacioni plan

Prostorni plan opštine Milići na više mjesta obrađuje ovu oblast sa stanovišta proizvodnje otpada, populacionih kretanja i lokacija za otpad. Strategijom razvoja opštine Milići definisana je aktivnost pristupa organizacije odvoza otpada na regionalnu deponiju kao i aktivnost podizanja kapaciteta komunalnog preduzeća.

141

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Zakonska regulativa U tabelama u nastavku dat je pregled relevatnih propisa svih administrativnih nivoa vezano za oblast upravljanja otpadom te nadležnosti/obaveze iz ovih propisa koje su stavljene na teret opštinama.

Tabela 2 Propisi od značaja za upravljanje otpadom na nivou BiH Zakon/Pravilnik Broj Sl. Nadležnosti/Obaveze glasnika BiH Pravilnik o uslovima Pravilnikom se propisuju uslovi u pogledu prostorija, opreme i koje moraju ispunjavati kadrova, koje moraju ispunjavati pravna i fizička lica, koja pravna i fizička lica za obavljaju promet fitofarmaceutskim sredstvima- FFS. Promet promet FFS na malo (poljoprivredna apoteka), moraju imati fitofarmaceutskim odgovarajući skladišni prostor za čuvanje FFS, prostor za sredstvima 51/11 privremeno skladištenje otpada FFS, prodajni prostor i radni prostor za odgovorno lice. Prostor za privremeno skladištenje otpada FFS može se nalaziti i u sklopu skladišnog prostora namijenjenog za čuvanje FFS. Odgovorno lice se brine za skupljanje otpada FFS i otpadne ambalaže u skladu s propisima koji uređuju opasni otpad. Zakon o radijacijskoj i Čl 17: Propise za upravljanje radioaktivnim otpadom donosi nuklearnoj sigurnosti u 88/07 direktor Agencije u skladu s međunarodnim standardima. Bosni i Hercegovini Propis još nije donesen. Pravilnik o medicinskim Čl 87: Medicinska sredstva koja više nisu u upotrebi zbrinjavaju sredstvima 04/10 se o trošku vlasnika odnosno pravne ili fizičke osobe kod koje je medicinsko sredstvo zatečeno. Pravilnik o zbrinjavanju Čl 3: Definiše farmaceutski otpad farmaceutskog otpada Čl 6: Definiše obavezu proizvođača farmaceutskog otpada da pripremi Plan upravljanja otpadom Čl 7: Proizvođač otpada je dužan prikupljati otpad selektivno u skladu sa dogovorenim budućim tretmanom. 23/11 Čl 9: Propisuje obavezu razvrstavanja otpada po vrstama Čl 12: Propisuje obavezu sklapanja ugovora radi prenosa obaveza upravljanja otpadom na operatera sistema i sadržaj tog ugovora Čl 13: Transport opasnog otpada mora biti praćen odgovarajućom dokumentacijom. Zakon o osnovama Propisano je da je na javnim putevima zabranjeno podizati bezbjednosti saobraćaja objekte, uređaje ili postrojenja, saditi sadnice ili postavljati na putevima u BiH 48/10, 75/06, predmete kojima se umanjuje preglednost puteva, kao i 44/07, 6/06 preglednost na raskrsnici, ili vršiti bilo kakve radnje koje bi mogle ugrožavati ili ometati saobraćaj na javnom putu ili oštećivati javni put i objekte na njemu

Tabela 3 Propisi od značaja za upravljanje otpadom RS Broj Sl. Zakon/Pravilnik glasnik Nadležnosti/Obaveze a RS 53/02 Čl. 8. Saradnja sa republičkim ministarstvom oko izrade Zakon o upravljanju otpadom Strategije upravljanja čvrstim otpadom. izmjene Čl. 9-10. Izrada regionalnih i lokalnih (opštinskih) planova 142

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Broj Sl. Zakon/Pravilnik glasnik Nadležnosti/Obaveze a RS i upravljanja otpadom. dopune Čl. 11-16. Obaveza dobijanja dozvole za obavljanja 65/08 aktivnosti tretmana otpada i njegovog odlaganja (komunalna preduzeća) Čl. 22. Obavezuje sve djelatnosti da preduzimaju mjere tako da se smanji količina štetni uticaj otpada na životnu sredinu i ljudsko zdravlje, da se promoviše ponovna upotreba, reciklaža i bezbjedno odlaganje otpada Čl. 26. Obavezuje odgovorno lice postrojenja za koje je prema Zakonu o zaštiti životne serdine potrebna ekološka dozvola da priprema i donosi Plan upravljanja otpadom Čl. 29. Daje mogućnost da proizvođač i prodavač prenesu obaveze upravljanja otpadom na operatera sistema za prikupljanje otpada putem ugovora ili sporazuma. Čl.30- 31. Definiše uspostavljanje sistema prikupljanja otpada od strane operatera za upravljanje otpadom, odgovornost proizvođača i imaoca otpada Čl. 32-35. Definiše upravljanje komunalnim otpadom, donošenje odgovarajućih propisa i njihovog sadržaja. Čl. 36-38 Definiše tretman otpada,sakupljanje otpada, korišćenje otpada, odlaganje otpada, spaljivanje otpada, način transporta otpada Čl. 44. obavezuje svaku deponiju da se registruje u katastru nekretnina i katastru zagađivača Pravilnik o vrstama otpada i Propisuje obavezu komunalnih preduzeća da dobiju djelatnostima upravljanja 53/02 i dozvolu za upravljanje otpadom otpadom za koje je potrebna 3/07 dozvola Pravilnik o uslovima za prenos Pravilnikom se utvrđuju uslovi pod kojima proizvođač obaveza upravljanja otpadom otpada mogu prenijeti svoje obaveze upravljanja otpadom sa proizvođača i prodavača na 118/05 na operatera sistema za prikupljanje otpada putem ugovora odgovorno lice sistema za i sporazuma prikupljanje otpad Pravilnik o sadržaju plana Ovim pravilnikom se uređuje sadržaj Plana prilagođavanja prilagođavanja upravljanja za opštinske deponije (čl.2) i Plan prilagođavanja za otpadom za postojeća postojeća postrojenja i uređaje koji nisu deponije (čl.3.) postrojenja za tretman ili Zahtjev za odobrenje plana prilagođavanja vlasnik 39/05) odlaganje otpada i aktivnostima postrojenja ili lokacije podnosi organu nadležnom za koje preduzima nadležni organ izdavanje dozvole za upravljanje otpadom ( Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju). Po zahtjevu iz prethodnog stava nadležni organ odlučuje rješenjem. Ovim pravilnikom se propisuje upravljanje medicinskim otpadom, sistem rukovanja i planiranja tretmana Pravilnik o upravljanu medicinskog otpada 90/06 medicinskim otpadom Čl.5 obavezuje zdravstvene ustanove da donesu Plan upravljanja otpadom koji je definisan čl. 6. Zakona o upravljanju otpadom Apoteka je obavezna da uspostavi sistem upravljanja farmaceutskim otpadom, što podrazumijeva uspostavljanje Zakon o apotekarskoj djelatnosti 119/08 pisanih procedura kojim se reguliše upravljanje farmaceutskim otpadom u apoteci, a u skladu sa Zakonom

143

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Broj Sl. Zakon/Pravilnik glasnik Nadležnosti/Obaveze a RS o upravljanju otpadom (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 53/02 i 65/08). Troškovi zbrinjavanja farmaceutskog otpada idu na teret pravnog ili fizičkog lica kod kojeg je otpad zatečen. Ovom uredbom propisuje se način postupanja sa ambalažom i ambalažnim otpadom (ambalaža koja se proizvodi odnosno stavlja na tržište,uvezenu ambalažu i sav ambalažni otpad nastao u industriji, zanatstvu,maloprodaji, uslužnim i drugim djelatnostima,u domaćinstvima ili nastao na neki drugi način). Uredba o upravljanju Čl. 21-22. obavezuje oparetera koji obavlja aktivnosti ambalažom i ambalažnim 50/11 upravljanja ambalažom i ambalažnim otpadom da pribavi otpadom dozvolu za upravljanje ambalažnim otpadom od nadležnog Ministarstva. Čl. 23 propisuje izradu Plana upravljanja ambalažnim otpadom Čl. 28-30 propisuje način izvještavanja o vrstama i količinama ambalaže i amb.otpada, nadležnog Ministarstva Ovim pravilnikom propisuju se ciljevi upravljanja ambalažom i ambalažnim otpadom, slučajevi u kojima se ne osigurava propisano upravljanje ambalažnim otpadom, Pravilnik o smanjenju količina otpada za koji je neophodno osigurati prostor za 46/12 ambalažnog otpada preuzimanje, sakupljanje, razvrstavanje i privremeno skladištenje ambalažnog otpada, kao i način organizacije centara za sakupljanje, razvrstavanje i privremeno skladištenje ambalažnog otpada Propisuje se način i postupak upravljanja otpadnim gumama. Pravilnik posebno tretira Dokument o kretanju otpada, koji popunjava vlasnik otpadnih guma, lice koje vrši Pravilnik o načinu upravljanja transport, lice koje vrši sakupljanje i skladištenje i/ili tretman 20/12 otpadnim gumama otpadnih guma prilikom njihovog preuzimanja, a u skladu sa posebnim propisom. Pravilnik propisuje način skladištenja, obavezu recikliranja i iskorištavanja guma u energetske svrhe. Upravljanje medicinskim otpadom vrši se na osnovu Plana upravljanja medicinskim otpadom. Zdravstvena ustanova dužna je donijeti Plan upravljanja medicinskim otpadom najkasnije do 2007. godine. Rukvodilac ustanove dužan je imenovati odgovorno lice za upravljanje medicinskim otpadom Odgovorno lice izrađuje uputsvo za postupanje sa med. Pravilnik o upravljanju otpadom, provodu kontrolu i vodi evidenciju medicinskim otpadom 90/06 Ako ustanova zapošljava više od 50 radnika Rukovodilac je dužan da imenuje Odbor za UO Veoma infektivni otpad zahtjeva toplotnu ili hemijsku sterilizaciju u području gdje se otpad proizvodi prije nego što se isti pomiješa sa ostalim infektivnim otpadom Kategorije medicinskog otpada potrebno je držati u kutijama ili ambalaži na kojoj su jasno navedene karakteristike i obilježja kategorija i koje pružaju

144

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Broj Sl. Zakon/Pravilnik glasnik Nadležnosti/Obaveze a RS odgovarajuću zaštitu za osobe iz medicinskih ustanova koje stupaju u kontakt prilikom rukovanja navedenom ambalažom. Ovom uredbom utvrđuju se kriterijumi za obračun naknade Uredba o naknadama za za opterećivanje ž.sredine amb. otpadom i oslobađanje od opterećenje životne sredine 101/12 plaćanja te naknade, obveznici plaćanja naknade, visina ambalažnim otpadom naknade, način oračuna i plaćanja naknade Čl. 30-31. Obaveze jedinica lokalne samouprave da učestvuju u širenju i unapređenju saznanja o životnoj sredini preko institucija za obrazovanje, u saradnji sa udruženjima i fondacijama i drugim stručnim institucijama koje promovišu zdravu životnu sredinu. Član 80. Ekološkom dozvolom nalažuse mjere za Zakon o zaštiti životne sredine 71/12 sprečavanje ili, kada to nije izvodljivo, smanjenje emisija u vazduh, vodu I zemljište I sprečavanje stvaranja otpada, da bi se ostvario visok nivo zaštite živ. sredine kao cjeline. Član 85. zahtjev za izdavanje ekološke dozvole odgovorno lice podnosi zajedno sa dokazima, koji sadrše: k) plan upravljanja otpadom Pravilnik o metodologiji i načinu Jedinica lokalne samouprave vodi registar zagađivača za vođenja registra postrojenja i postrojenja kategorije B. Jedinica lokalne samouprave zagađivača 92/07 dostavlja nadležnom ministarstvu podatke o svim drugim izdatim dozvolama Čl. 2. kao djelatnost od posebnog društvenog interesa smatra se između ostalog i «zbrinjavanje otpada iz stambenih i poslovnih prostora koje obuhvata odvoženje, deponovanje,uništavanje i preradu otpadaka, osim industrijskog otpada i opasnih materija kao i održavanje Zakon o komunalnim deponija» . djelatnostima 124/11 Čl. 2-12 propisuju obaveze i način na koji lokalna samouprava uređuje odnosno organizuje pružanje svih komunalnih usluga i davaoca svih komunalnih usluga pa samim time i usluga sakupljanja,odvoza i deponovanja otpada. Čl. 2. Saglasnost na cijene proizvođači i davaoci usluga su obavezni pribaviti pri formiranju cijena sledećih proizvoda i

usluga:đ) Komunalnih usluga: grijanje, smeće, voda i Uredba o davanju saglasnosti kanalizacija na cijene određenih proizvoda Čl. 5. tačka 3. Saglasnost na cijene proizvoda i usluga 11/11 iz čl.2. tačka đ) ove uredbe daje nadležni organ jedinice lokalne samouprave Čl. 9.Policija vrši nadzor tačka 11. «Održavanje čistoće na Zakon o komunalnoj policiji 85/03 javnim površinama, odvoz kućnih otpadaka, kao i građevinskog i šut materijala» Čl.9.Propisuje rezervisane poštanske usluge odnosno usluge koje može pružati samo Pošta, a obuhvataju prenos Zakon o poštanskim uslugama pismonosnih pošiljki. Pismonosne pošiljka je svaka 30/10 Republike Srpske poštanska pošiljka koja sadrži neko saopštenje u pisanoj formi na svakoj vrsti fizičkog medija, koju treba uručiti, kao i računi za režije, drugi računi i sl.

145

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela 4 Opštinski propisi od značaja za upravljanje otpadom Naziv odluke Broj Službenog Propisane obaveze glasnika Opštine Ovom odlukom propisano je da se otpad sa javnih površina sakuplja ( na neselektivan način ) u posude za odlaganje otpada i definisane su obaveze pravnih i fizičkih lica u Službeni glasnik Odluka o komunalnom pogledu iznošenja, odvoza i deponovanje otpada sa opštine Milići redu javnih površina i kućnog otpada 01/07 i 03/10 član 84.: korisnici usluga koje se odnose na održavanje čistoće, obavezni su da plaćaju naknadu davaocu usluga za održavanje čistoće po tarifi koju ona propisuje. Sistematizacija radnih Ovim aktom izvršena je preraspodjela nadležnosti u mjesta okviru lokalne samouprave kada je riječ o upravljanju otpadom . Prema vžećoj sistematizaciji ovaj referat pridružen je službeniku za komunalne poslove i ekologiju . Dio nadležnosti nad procesom upravljanja otpadom ima i komunalna policija i ekološki inspektor u smislu kontrole i nadzora . Odlukom se utvrđuje obaveza plaćanja komunalne naknade za korišćenje objekata i uređaja zajedničke Službeni glasnik Odluka komunalnoj komunakne potrošnje i propisuju osnove i mjerila na opštine Milići naknadi osnovu kojih se određuje visina komunalne naknade i broj: 02/11 korišćenje sredstava ostvarenih od komunalne naknade na području opštine Milići Odluka o pristupanju Broj:01-022- Član1. Opština Milići kao jedan od suosnivača pristipa osnivanja Javnog 145/09 osnivanju Javnog preduzeća „Regionalna deponija“ preduzeća „Regionaln 30.11.2009.god. Zvornik deponija“ Zvornik Odluka o davanju br.:01-022-157/09 -Opština Milići javlja se kao izdavalac garancija za garancija za kreditno od 29.12.2009. i korisnike kredita, zaduženje JP “Regionala 01-022-51/10 -Korisnik garancija za JP„Regional. deponija“ Zvornik: deponija“ od 29.04.2010.g Ministarstvo Finansija RS (kreditna sredstva svjetske banke za obnovu i razvoj) Sporazum o osnivanju U Zvorniku, Vijeće čine: Međuopštinskog vijeća za 21.07.2009. god 1. Predstavnik Ministarstva za prost. uređenje, realizaciju projekta Građevinarstvo i ekologiju-Jedinice za upravljanje regionalne sanitarne projektom i deponije za čvrsti otpad 2. Načelnici Opština:Zvornik, Bratunac, Milići, Srebrenica, Kalesija, Sapna, Vlasenica, Šekovići i Osmaci

Prоpisi kојi nеpоsrеdnо ili pоsrеdnо urеđuјu оblаst uprаvlјаnjа оtpаdоm, uglavnom su usklađeni sa istim propisima u Evropskoj uniji. Njima sе urеđuјu i prоpisuјu mjеrе zаštitе živоtnе srеdinе оd štеtnоg dејstvа оtpаdа. U Republici Srpskoj još uvijek nije izrađena republička strategija upravljanja otpadom, stoga je ovaj plan usklađen sa ciljevima i obavezama propisanim Strategijom upravljanja otpadom u BiH. Analizom navedenih propisa može se zaključiti da se određene odredbe nedovoljno primjenjuju, kao što su obaveza Komunalnih preduzeća za dobijanje dozvole za upravljanje otpadom, priprema Plana prilagođavanja i dobijanje ekološke dozvole za lokalnu deponiju.

146

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Odluka o komunalnom redu na području opštine Milići („Sl. glasnik opštine Milići“ br. 01/07 i 03/10) donesena je u skladu sa odredbama Zаkоnа о kоmunаlnim dјеlаtnostimа („Sl.glasnik RS“ broj:11/95,18/95 i 51/02). U članovima 14-20. i 21. ove Odluke navodi se obaveza svih vlаsnika stаmbеnih оbјеkаtа, prаvnih i fizičkih licа kоја оbаvlјајu trgоvinsku, zаnаtsku, ugоstitеlјsku dјеlаtnоst i sl. da zаklјuče ugоvоr sа dаvаоcеm kоmunаlnih uslugа, ali da je odvoz otpada (obaveza komunalnog preduzeća) obavezan samo na gradskom području.

Potrebno je dopuniti i izmijeniti Odluku o komunalnom redu na području opštine Milići, tako da odvoz otpada bude obavezan na području cijele opštine, a u skladu sa tehničkim i organizacionim mogućnostima davaoca komunalnih usluga.

Članovi 13. 28. Odluke o komunalnom redu su u međusobnoj koliziji i potrebno ih je izmijeniti. Naime, član 13. utvrđuje da je vlаsnik krupnog оtpаda isti dužаn sаm оdvеsti nа dеpоniјu, ili nаvеdеni pоsао uz nаdоknаdu trоškоvа pоvјеriti dаvаоcu uslugа, dok član 28. utvđuje zabranu pristupa dеpоniјi licimа kоја nisu službоm vеzаnа zа istu. U narednom periodu planirana je izmjena i dopuna Odluke o komunalnom redu, u cilju proširenja sistema upravljanja otpadom i usaglasiti sa novim zakonom o komunalnim djelatnostima na nivou RS(124/11).

U cilju unapređenja ove oblasti potrebno je pojačati aktivnosti komunalne policije na provođenju propisa iz ove oblasti i u saradnji sa nadležnim sudovima uspostaviti efikasne mehanizme za sankcionisanje pravnih i fizičkih lica koja krše odredbe ove Odluke. U skladu sa zakonskim odrebama vlasnici deponija su dužni izraditi Plan prilagođavanja za lokalne deponije i zahtjev za odobrenje istog podnose Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske. Plan prilagođavanja treba da sadrži program sa fazama potrebnih mjera da bi se deponija uskladila sa zakonski definisanim minimalnim uslovima u roku od tri godine od dana odobrenja Plana. Za lokalnu deponiju na području opštine Milići nije izrađen Plan prilagođavanja iako je zakonski rok istekao i neophodno je u što kraćem roku izraditi isti.

Postojeći kapaciteti za prikupljanje i odvoz otpada

Opremljenost za pružanje usluge prikupljanja i odvoza otpada Opština raspolaže sa kontejnerima zapremine 1,1. Određeni broj domaćinstava posjeduje kante, koje su u njihovom vlasništvu.

Tabela 5 Oprema za prikupljanje i transport otpada R.br NAZIV OPREMEZA PRUŽANJE Godina Količina USLUGA Prizvodnje 1. Metalni kontejneri 1.100l 2010 30 2. Kontejner pocinčani 1.100l 2007 40 3. Kontejneri pocinčani 1,1 2006 30 4. Kontajneri pocinčani 1,1 2001 5 5. Smećara- mercedes 22-22 1997 1 6. Traktor IMT-539 1993 1 7. Unimag 1000 (mali kaion za 2007 1 nepristupačna područja )

Vozila za prikupljanje i transport otpada su velike starosti i u lošem su stanju. Iz naprijed navedenih podataka je vidljivo da je postojeća oprema dotrajala i zahtijeva neprekidna ulaganja za održavanje. S obzirom da se planira proširenje usluga odvoza otpada to je potrebno da se i postojeći vozni park obnovi i ojača nabavkom novih vozila.

147

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Dinamika i način odvoza i prikupljanja otpada

Tabela 6 Dinamika i način odvoza i prikupljanja otpada

Mjesna Način prikupljanja Broj Odvoz Pokrivenost zajednica uslugama MZ Milići I KONTEJNERSKI 35 3x 90% SEDMIČMO MZ Milići II KONTEJNERI 30 3x 60% SEDMIČNO Dubnički KONTEJNER I 4 3x 50% most INDIVIDUALNE SEDMIČNO POSUDE Nova KONTEJNER 13 3x 40% Kasaba SEDMIČNO Mišići KONTEJNER I 10 3x 25% INDIVIDUALNE SEDMIČNO POSUDE Derventa KONTEJNER I 8 3x 30% INDIVIDUALNE SEDMIČNO POSUDE Zaklopača INDIVIDUALNE 40 3x 25% POSUDE SEDMIČNO Podgora KONTEJNER I 4+50 3x 60% INDIVIDUALNE SEDMIČNO POSUDE

MZ. U kojima se ne vrši servis sakupljanja i odvoza otoada

Mjesna Način prikupljanja Broj Odvoz Pokrivenost zajednica uslugama Milići III - - - 0% Milića Brdo - - - 0% Gornji - - - 0% Zalukovik Rajići - - - 0% Vukovići i - - - 0% Vrtoče Đile i - - - 0% Rupovo Brdo Koprivno - - - 0% Štedrić - - - 0% Skugrići - - - 0% Maćesi - - - 0% Rovaši - - - 0% Raševo - - - 0%

Iz navedenih 8. Mjesnih zajednica vrši se odvoz otpada iz gušće naseljenih djelova . Ruralni dijelovi nabrojanih MZ. Kao i ukupan prostor preostalih 12. MZ. Nije obuhvaćen uslugom odvoza otpada . razlog

148

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

ovakvog stanja je prije svega loša konfiguracija terena i nemogućnost pristupa u toku zimskog perioda godine . Sledeći razlog je finansijske prirode i tiče se cijene odvoza otpada iz udaljenih dijelova . U predhodnom periodu postajalo je više pokušaja da se obuhvati veći dio opštine sa uslugom odvoza otpada ali građani nisu bili spremni da plate uslugu . Prema podacima kojima raspolaže komunalno preduzeće dosta stanovnika odlaže otpad na najbliža mjesta ali nije spremno da plaća uslugu odvoza otpada pa komunalno preduzeće vrši uslugu odvoza veće količine otpada od količine za koju naplati uslugu .

Analiza i zaključci

Kapaciteti za odvoz otpada su nedovoljni. Komunalno preduzeće nema mogućnosti da sa ovim kapacitetima poveća obim ni poboljša uslugu koju pruža. Oprema za sakupljanje komunalnog čvrstog otpada je stara i nedostaje odgovarajući broj kontejnera u gradskom i prigradskom dijelu opštine. Potrebno je proširiti teritoriju opštine i na ruralne M.Z. servisom sakupljanja i odvoza (ukoliko se poboljšaju - asvaltiraju prilazni putevi). Potrebno je postojeći odvoz obavljati češće u odnosu na dosadašnji period zbog nedovoljnog broja kontejnera koji se vrlo brzo prepune. Pokrivenost opštine sa uslugom prikupljanja otpada nije na zavidnom nivou. Poseban problem je izražen što veliki broj građana odlaže smeće u kontejnere a ne plaća uslugu i izbjegava da sklopi ugovor o korišćenju ove usluge. Opasan otpad se na tretira na adekvatan način, a stanovništvo nema izgrađanu svijest o njegovom uticaju niti je informisano šta se sve ubraja u opasan otpad. U ruralnim M.Z. potrebno je sakupljati i na odgovarajući način tretirati opasni otpad iz domaćinstva i specijalni otpad iz domaćinstva i iz privrede. Neophodno je ambalažni otpad od upotrebljenih pesticida u poljoprivredi koji spada u opasni otpad odvajati od drugog otpada i posebno tretirati. (Sav ovaj otpad za sada završava na neuređenim divljim odlagalištima) Veliki problem je što se otpad ne razdvaja pa opasni otpad zajedno sa ostalim završava na gradskoj deponiji. Proces recikliranja otpada se ne provodi sem sporadičnih slučajeva korištenja otpada za stvaranje novih vrijednosti (protektovanje guma, korištenje pilotine i otpada drveta). Poseban problem je zbrinjavanja medicinskog otpada, životinjskog otpada, elektroničkog otpada i opasnog otpada iz privrede jer zbrinjavanje ovakvog otpada nije u nadležnosti lokalne zajednice niti komunalnog preduzeća. Veliki problem u rješavanju ovih problema i provođenju zakonskih regulativa je nedostatak finansijskih sredstava i tranzicioni period gdje je potrebno pronaći prostor za rast ionako slabe privrede koja treba da obezbedi egzistenciju stanovništva. Na jedan dio pobrojanih problema moguće je odmah uticati a on se odnosi prije svega na obavezu građana da zaključe ugovore o korištenju usluge uz informisanje istih o ovoj obavezi i primjenu kaznene politike . Izdavanjm ekoloških dozvola za rad pravna lica treba da su ispunila uslove za pravilno odlaganje i zbrinjavanje otpada . Treba provjeriti da li su ti uslovi ispunjeni te da li ih se pravna lica pridržavaju . Pravna lica koja još nisu ispunila adekvatne uslove i ne odlažu otpad na propisan način treba putem inspekcijskih službi usmjeriti da ih ispune . Pravnim licima je neophodno pružiti informacije o operaterima koji mogu pružiti uslugu zbrinjavanja specijalnog i opasnog otpada .

Analiza i zaključci

Iz predhodno navedenog možemo izvesti sledeće zaključke : Proces upravljanja otpadom još uvijek nije na tom stepenu da se koristi preostala vrijednost iz njega . Reciklaža otpada jeste svjetski trend kako zbog ekonomskih tako i zbog ekoloških principa . Trenutno kod nas ne postoje izgrađeni zeleni otoci koji su preduslov za iskorištenje onih dijelova otpada koji se mogu reciklirati . Ovaj vid odlaganja čak i kada još uvijek nema reciklaže treba bar probno postaviti na određenim lokacijama jer se na taj način razvija i navika kod građana za razdvajanjem otpada i podiže se svijest o značaju razdvajanja otpada . Postoje sporadični slučajevi korištenja otpada kao što je gore opisano u slučajevima protektovanja guma i korištenja pilotine i otpadi drveta . To su pozitivni primjeri koji mogu poslužiti kao dobre prakse u budućnosti . Kabasti otpad nema adekvatan tretman u budućnosti bi trebalo pokrenuti aktivnosti za definisanje lokacija za njegovo odlaganje kao i odrediti određene dane i lokacije kada građani mogu odložiti kabasti otpad a komunalno preduzeće može isti zbrinuti . Postojeća deponija je lokacija koja se nemože urediti niti može biti dugoročno rješenje za odlaganje otpada . Dobra strana je što se otpad zakriva inertnim materijalom . U narednom periodu neophodno je napraviti plan sanacije za istu.

149

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Planirano je da regionalna deponija na lokalitetu Crni Vrh, bude izgrađena do kraja 2013. a da se otpad počne odlagati početkom 2014. godine. Kada je riječ o regionalnoj deponiji potrebno je izdefinisati detalje oko izgradnje pretovarne stanice .

Nelegalna odlagališta

R/ Mjesna Da li je Broj divljih deponija br zajednica organizovano sakupljanje otpada i koji % 1. Milići I 5 Da 90 %

2. Milići II 5 DA 60%

3. Milića Brdo Nije 3 organizovani prikupljanje otpada 4. Gornji Nije organiz. 3 Zalukovik prikupljanje otpada 5. Rajići Nije organiz. 4 prikupljanje otpada 6. Koprivno Nije organiz. 3 prikupljanje otpada 7. Nije organiz. 3 Maćesi prikuplj. otpad 8. 3 Mišići Da 25% 9. Nije 2 organizovani Rovaši prikupljanje otpada 10. Dubnički 4 DA 50% Most 11. 3 Nova Kasaba DA 40%

12. 2 Nije organiz.

Skugrići prikupljanje

otpada

13. Nije 2 organizovani Štedrić prikupljanje otpada 14. 2 Đile i Nije organiz. Rupovo Brdo prikuplj. otp.

150

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

R/ Mjesna Da li je Broj divljih deponija br zajednica organizovano sakupljanje otpada i koji % 15. 3 Nije organizovani Milići III prikupljanje otpada

16. Nije organiz. 2 Raševo prikupljanje otpada 17. Derventa 3 DA 30%

18. Nije organiz. 2 Vukovići prikupljanje otpada 19. Zaklopača DA 25% 2

20. Podgora DA 60 % 3

Na području opštine Milići ne postoji ja popis divljih deponija. Većih divljih deponija registrovano je 58 mada postoji još određen broj mikro divljih deponija . Najveći broj njih se nalazi uz vodotoke . Svaka ruralna sredina iz koje se ne vrši organizovan odvoz smeća posjeduje više mikro divljih deponija . Divlje deponije prisutne su i u samom gradu i to na lokacijama : Viseći most, ušće... Veće divlje deponije su uglavnom sanirane ali je još uvijek veliki broj malih divljh deponija . Jedna od većih divlji deponija nalazi se na lkaciji Jatarište gdije se vrši odlaganje prostirke i izmeta iz farme koka noilja . Nažalost ne postoje preciznije procijene količina ovog otpada . Kroz akcije uređenja sanirane su divlje deponije u Mišićima , Novoj Kasabi i Višnjici . Akcije uređenja divljih deponija su se provodile kroz akcije uređenja u aprilu koje je iniciralo Ministarstvo a organizovale opštine ali i kao rezultat akcija uređenja koje su pokretale NVO. U narednom periodu neophodno je napraviti preciznu evidenciju svih divljih deponija sa procijenom količina otpada koja se nalazi u njima . Nakon pravljenja evidencije neophodno je napraviti plan saniranja divljih deponija . Ono što su dosadašnja iskustva pokazala da akcije uklanajanja divljih deponija nisu efikasne ako se ne da alternativa odlaganju otpada na toj lokaciji i ako se ne preuzmu mjere na podizanju ekološke svijesti lokalnog stanovništva . Najčešćelokacije divljih deponija su:u blizini naselja, putni pojas oko saobraćajnica, korita rijeka i potoka, šume, vrtače, uvale i druga prirodna ili vještački nastala udubljenja, kao i strme padine na kojima je teško organizovati čišćenje i odvoz deponovanog materijala. odredbe Odluke o komunalnom redu, posebno kaznene odredbe kako bi se kažnjavali oni koji učestvuju u stvaranju divljih deponija. Nekontrolisano odložen otpad utiče na zagađenje svih aspekata životne sredine, a naročito površinskih i podzemnih voda, vazduha i zemljišta. Nelegalna odlagališta otpada su potencijalni izvor zaraznih oboljenja i predstavljaju direktnu opasnost po zdravlje ljudi.Neophodno je u saradnji sa nadležnim institucijama i stanovništvom podizati javnu svijest i odgovornost stanovništva o pravilnom odlaganju otpada i rigoroznije sprovoditi .

151

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Trenutne i buduće količine Kada je rječ o trenutnim količinama odloženog otpada komunalno preduzeće posijeduje određene podatke koje se zasnivaju na procijenama otpada koga oni odlože na deponiju do procijene ovih količina dolazi se na osnovu probnih mjerenja na kolskoj vagi koja se koristi za vaganje kamiona koji prevoze rudu . Na osnovu ovih probnih mjerenja došlo se do procijena sledećih količina : mjesečno195 t, u 2011 godini odloženo je 2028 t a u 2012 godini odložiće se 2432 t . Uslugom je obuhvaćeno 1064 domaćinstva .

Ukupno proizvedeni otpad Da bi došli do stvarne količine proizvedenog otpada na ovaj otpad koji se prikupi treba dodati i otpad koji se proizvede a ne prikupi se . Da bi došlo do procijene ovog podatka uzeli smo za bazu broj stanovnika koji smo dobili procijenom od strane predsjednika MZ. a zatim na osnovu rezultata koje smo imali u ranijem istraživanju o otpadu koje je provedeno sa Tehnološkim fakultetom uzeli da je prosječnaproizvodnja 350 kg/g za jednog stanovnika . Na ovaj način došli smo do vrijednosti koje su prikazane u sledećoj tabeli . Tabela Ukupna proizvodnja otpada

2012 Procjena Zapremina u tonama /godinu 2011 Procjena 2017 Otpad iz domaćinstava 3811,85 3811,35 4000 Otpad iz privrede 468 561 841 Otpad iz javnih ustanova 468 561 841 Ukupno 4747,85 4747,85 5682

152

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Prikupljeni miješani otpad Do prikupljenih količina otpada za 2011 i 2012. Godinu došli smo zahvaljujući procjenama komunalnog preduzeća koje vrši probna mjerenja otpada na kolskoj vagi rudnika boksita . Procjene koje po tvrdnji nadležnih su priličo tačne date su u tabelama . Do 2017. gdoine očekujemo porast proizvedenih količina otpada (rast stanovništva i privrede) ali želimo i da veću količinu otpada prikupimo i pokrijemo veći prostor opštine uslugom pa otuda i procijene kada je rječ o 2017. godini koja predstavlja neki željeni cilj . Tabela Količine prikupljenog miješanog otpada

Procjena Procjena Zapremina u tonama /godinu 2011 2012 2018 Otpad iz domaćinstava 1092 1310 2000 Otpad iz privrede 468 561 841

Otpad iz javnih ustanova 468 561 841 Ukupno 2028 2432 3682

Finansiranje sistema upravljanja otpadom Finansiranje komunalne djelatnosti vrši se iz prihoda ostvarenih od komunalnih usluga iz segmenta individualne komunalne potrošnje i segmenta zajedničke komunalne potrošnje. Većinski vlasnik AD „Komunalno“ je Opština Milići, koja direktno preko Skupštine akcionarskog društva definiše odluke i druga akta preduzeća. Cijena usluge prikupljanja i odvoza otpada se formira tako što stručna služba komunalnog preduzeća sačini prijedlog, nadzorni odbor razmatra isti i nakon usvajanja dostavlja Načelniku opštine na saglasnost. O datoj saglasnosti se obavještava Ministrastvo trgovine i turizma Republike Srpske u roku od 7 dana od dana davanja saglasnosti, u skladu sa Uredbom o davanju saglasnosti na cijene određenih proizvoda i usluga („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 51/08). Utvrđena cijena za usluge prikupljanja i odvoza otpada nije usklađena sa stvarnim troškovima preduzeća, što pored drugih činilaca, umanjuje poslovnu sposobnost preduzeća. Aktuelni cjenovnik usluga za odvoz otpada i drugih usluga preduzeća se primjenjuje od 31.03.2008. godine.

Tarife i način naplate

Tarifa za domaćinstva

Domaćinstva plaćaju utvrđenu cijenu, koja je nezavisna od količina prikupljenog otpada i površine stambenog prostora. Obračun odvoza otpada za domaćinstva je utvrđen u paušalnom iznosu. Cjenovnik usluga prikupljanja i odvoza komunalnog otpada za domaćinstva prikazan je u tabeli broj 17.

Tabela Cjenovnik usluga prikupljanja i odvoza komunalnog otpada za domaćinstva

Cijena bez PDV-a Domaćinstva Jedinica mjere (KM) Kuće i stanovi paušalno Od 5,00 do 8,00

Tarifa za privredni sektor

Obračun odvoza otpada za pravna lica se vrši na osnovu površine poslovnog prostora i izvršena je podjela prema vrsti djelatnosti. Cjenovnik usluga prikupljanja i odvoza komunalnog otpada za privredni sektor dat je u tabeli broj 18.

153

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela Cjenovnik usluga prikupljanja i odvoza komunalnog otpada za privredni sektor

Korisnik usluge Jedinica mjere Površina Cijena bez PDV-a (KM) Trgovine Kiosci - prehrana paušal - 15,00 Kiosci-ostalo paušal - 15,00 Prodavnice i zanatske radnje

Mesara, prehrana m² - 0,70

Tekstil, parfimerija, autodijelovi, obućar, gvožđar, ordinacije, apoteke, časovničar, zlatar, m² - 0,80 zubar, fotograf, videoteke, poslovne prostorije

Obućar, frizer, poslastičar, paušalno - 15,00 cvjećar Automehaničar, tapetar, pekar, paušalno - 17,00 stolar, staklar, limar, sokare

Ugostiteljstvo m² - 0,80

Industrija Poslovni prostor m² 1 0,85 Industrijski prostor m3 1 18,5 Prostor društvene ishrane m² 1 0,85 Trgovinske djelatnosti m² 1 0,70 Javne ustanove Škola i obdanište m² 1 0,15 Dom zdravlja m² 1 0,15

Stepen naplate Nizak stepen naplate potraživanja jedan je od najvećih problema sa kojima se suočava AD „Komunalno“ Milići. U narednim tabelama je dat uporedni prikaz fakturisane i naplaćene realizacije za fizička i pravna lica za period 2009-2011. godina. Tabela 19 Fakturisana i naplaćena realizacija za fizička lica

Fizička lica Godina Fakturisana Naplaćena Stepen naplate realizacija realizacija (%) (KM) (KM) 2009. 76.370 34.367 45 2010. 80.230 33.697 42 2011. 83.058 36.545 44

154

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Tabela Fakturisana i naplaćena realizacija za pravna lica

Pravna lica Godina Fakturisana Naplaćena Stepen naplate realizacija realizacija (%) (KM) (KM) 2009. 63.240 26.561 42 2010. 67.890 29.193 43 2011. 70.797 31.859 45

Iz naprijed navedenih tabela je vidljivo da se preduzeće suočava sa problemom niskog stepena naplate svojih potraživanja i kao rezultat toga preduzeće pokreće tužbe protiv fizičkih i pravnih lica zbog kašnjenja/neplaćanja obaveza.

Bilans uspjeha 2010 – 2012.

Bilans poslovnog uspjeha AD „Komunalno“ Milići prikazan je u tabeli broj 21.

Tabela 21 Bilans poslovnog uspjeha

Prihodi 2009. 2010. 2011. Fakturisana naknada iz domaćinstva i 139.610 148.120 153.855 ekonomskog sektora Prodaja recikliranog materijala 0 0 0 Drugi prihodi 0 0 0 Ukupan prihod 139.610 148.120 153.855

Rashodi Osoblje 71.135 75.248 78.604 Materijal i sredstva 15.807 16.320 17.575 Ostali troškovi 33.702 34.648 36.904 Vanjske usluga 4.700 5.800 5.200 Državne takse 550 600 650 Provizija 380 400 420 Amortizacija 6.000 6.200 6.400 Ostali rashodi 0 2.000 2.800 Ukupno rashodi 137.224 141.216 148.553

OPERATIVNI REZULTAT 2.386 6.904 5.302 REZULTAT 2.386 6.904 5.302 *neto rashodi finansiranja kao razlika između prihoda i rashoda finansiranja

Podaci prezentovani u uporednim bilansima su prikazani u skladu sa važećom bilansnom šemom, koja podrazumjeva da se prihodi i rashodi u bilansu priznaju u momentu nastanka a ne u momentu naplate odnosno plaćanja. U skladu sa Zakonom o poštanskim uslugama Republike Srpske („Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 30/10), obaveza komunalnog preduzeća je da račune za pružene usluge dostavlja putem pošte što preduzeću stvara dodatne troškove.

155

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

GRADSKE ZELENE POVRŠINE

Pod javnim površinama podrazumijevaju se površine definisane važećom Odlukom o održavanju ĉistoće i uklanjanju snijega na podruĉju Opštine Milići, 1.1. ruĉno ĉišćenje površina na kojima se odvija javni kolski i pješaĉki saobraćaj 1.2. ĉišćenje javnih zelenih površina: parkova, zasada, travnjaka i parkovske opreme 1.3. održavanje saobraćajnica i pripadajuće opreme, 1.4. ruĉno ĉišćenje snijega. Dio koji nas interesuje se nalazi pod pozicijom 1.2.

Prva kategorija obuhvata površine uz glavne saobraćajnice u naseljima Milići, N. Kasaba i Derventa koje su na većem nivou izgrađenosti i sadrže ranije podignute zasade ( grmlje, drveće, živa ograda i dr.) a druga kategorija ostale zelene površine. Intenzitet pojedinih faza rada ( ĉišćenje, košenje travnjaka, izgrabljavanje i sl.) nešto je veći na površinama iz prve kategorije u odnosu na površine iz druge kategorije.

U Tabeli 2. naznaĉen je prostorni obuhvat održavanja zelenih površina u 2014. godini.

ZELENE POVRŠINE KOJE SE UREĐUJU

R/Br NAZIVPOVRŠINE TRAVNJAK m2 1 POZORNICA - II - 4.900,70 2. DOMZDRAVLJA - II - 3.110,00 3. OBDANIŠTE - II - 700,00 4. ST.BLOKS-72 - II - 3.340,00 5. ST.BLOKS-80 - II - 1.520,00 6. OSNOVNAŠKOLA - II - 1.000,00 7. ST.BLOK I-VI - II - 4.530,00 8. ZELENILOKODOPŠTINE - II - 470,00

SVE DRUGE ZELENE POVRŠINE ĈIJA POVRŠINA NIJE TAĈNO DEFINISANA:

- Obale rijeke Jadar i sve površine oko zgrada S-19/1, S-19/2 i S-23, - Strmina od mosta u centru do kuće Mitra Mlađenovića, - Zeleni pojas od ušća ulicom M. Obilića do izlaza iz Milića ka Podgori, - Zeleni pojas pored ulice Cara Dušana do Crkvenog mosta i dalje do ulaza u Pilanu, - Staro i Novo gradsko groblje, - Površine oko objekata kod crkve, - Zeleni pojas od Motela ka Supaĉ Polju i pored svih ulica u Supaĉ Polju, i - Sve druge zelene površine u gradu, - Zelene površine opremljene djeĉjim igralištima, na dvije lokacije. Broj košenja zavisiće od vremenskih uslova i prirasta trave. Ponuđenim programom predviđene su i mnoge druge aktivnosti, koje ostavljaju mogućnost, ukoliko se ne realizuju da se planirana sredstva iskoriste za bilo koje druge aktivnosti u gradu, a po nalogu Opštine Milići.

R.br. AKTIVNOSTI IZNOS (KM) 1.2.1. Proljetnoizgrabljavanjetravnjaka, sakupljanje i odvoz otpadaka tokom godine sa zelenih 4.200,00 površina 1.2.2. Ĉišćenjekoritaiobalarijekasauklanjanjemizraslogšibljai 1.000,00 nanešenihneĉistoća(drva,kese,flaše...) 1.2.3. Košenjetravnjakamašinski, sakupljanjeiodvoztrave 8.500,00

1.2.4. Košenjetravnjakananepristupaĉnimte renimaruĉno 250,00

156

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

1.2.5. Sjeĉenje,orezivanjedrveća,ĉišćenjeodsuvihgranaiodvoz otpadaka 400,00

1.2.6. Pripremazemljištaza sadnjuružaiostalogukrasnogbilja (prekopavanje inabavkairazastiranjestajnjaka) 1.000,00

1.2.7. Nabavka,dopremaizasad višegodišnjihružatipaĉajevke 8.000,00 1.2.8. Okopavanjeružaiostalogukrasnogbilja, zalivanje, prskanje zaštitnimsredstvimaiprihranjivanje. 1.800,00

UKUPNO: 25.150,00

ODRŽAVANJEPARKOVSKIH REKVIZITA

Red.b AKTIVNOSTI J/M KOLIĈ. CIJENA IZNOSKM/GOD 1. Postavljanjenovihparkovskihklupa kom 5 110,00 550,00 2. Postavljanjenovihparkovskihkorpi kom 5 50,00 250,00 3. Održavanjepostojećihparkovskihklupa kom 12 60,00 720,00 4. Održavanjepostojećihparkovskihkorpi kom 10 25,00 250,00 5. Održavanjepostojećihdjeĉjihigrališta kom 2 200,00 400,00 UKUPNO: 2.170,00

NOVA KASABA I DERVENTA 1. RUĈNO ĈIŠĆENJE JAVNIH POVRŠINA

U Derventi i Novoj Kasabi na: - uređenju, košenju i održavanju zelenih površina, - orezivanju grmlja i visokih stabala, - sađenju, okopavanju i orezivanju ruža, - održavanju obala Jadra i potoka i svega drugog, zaposlen je po jedan NK radnik. Sve poslove vezano za to, osim dogovorenih akcija ĉišćenja naselja kada se angažuje više radnika i traktor, radi po jedan radnik zaposlen u Komunalnom preduzeću. Poslovi se obavljaju tokom cijele godine, sezonski i kontinuirano kako je to predviđeno za radove u Milićima. Ako se ukaže potreba za obavljanjem posla koji ne mogu obaviti NK radnici, stalno zaposleni na poslovima uređenja i održavanja Nove kasabe i Dervente, Komunalno preduzeće će kao ispomoć poslati radnike odgovarajućeg profila. U vrijeme sađenja ruža, sadni materijal će se obezbijediti prema površinama koje će se zasaditi u ovim naseljenim mjestima. Povremeno odvoženje kabastog materijala sa podruĉja ovih ili drugih naseljenih mjesta vrši se u dogovoru sa komunalnom policijom. Posao se obavlja po dogovoru između rukovodstva Komunalnog preduzeća i Komunalne policije koja prati rad prema ovom Programu.

DINAMIKA REALIZACIJE PROGRAMA

OPISAKTIVNOSTI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

ODRŽAVANJEZELENIHPOVRŠI.

Proljetnočišćenjepovršina Čišćenjeotpadakasapovršina Košenjetravnjaka Izgrabljavanjelišćasapovrši. Okopavanjezasadagrmljairuža Orezivanjegrmljairuža

157

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Orezivanjedrveća Ukrašavanjegradazapraznike Postavljanjepark. rekvizita

Podaci o zelenim površinama, načinu I dinamici njihovog održavanja izdvojeni su iz Programa zajeničke komunalne potrošnje za 2014. godinu .

ZAGAĐIVAČI Slično kao kod vodotokova zagađivanje zemljišta dolazi iz više izvora i to : Privredni subjekti

Drvoprerađivački kapaciteti : Savox, Wudinpex, Samatini, Promil, 6. maj, Boksit – drvoprerada Eksploatacija rude : Kopovi Braćan, Podbraćan, Crvene stijene, pozajmišta kamenog materijala : Vrsinje i Zaklopača . Pekare : Mileks, San, Golić Praonice automobila : Čopa, Mišići (dvije praonice) Zanatske radnje : Mišić,Sušić Kamenorezac, .... Farme : farma koka nosilja, farma pilenki, farma svinja (u sklopu Boksita), Privatne farme muznih krava (više lokaliteta na području opštine), Farma za tov junadi (Lukić Polje), farma za tov brojlera (Kaldrmica) Proizvodnja stočne hrane (Mileks) Separacija kvarcnog pijeska (Lukić Polje) Prizzvodnja betona i betonske galanterije (Lukić Polje) Sušara za voće, ljekobilje i meso (Lukić Polje)

Privredni subjekti i aktivnosti koji oni vrše mogu imati i imaju uticaj na zagađenje zemljišta. Zagađenje se vrši ispuštanjem otpadnih voda bez predhodne obrade na zemljište, odlaganjem otpadnog materijala i nus produkata iz proizvodnje. Poseban problem koji se javlja kod zemljišta su erozije koje nastaju ljudskim djelovanjem . Do erozije dolazi usled neplanske sječe šuma iskopa zemljišta kod eksploatacije mineranih sirovina . Erozije prouzrokuju mješanje slojeva zemljišta i odnošenje plodnog humusa čime ti djelovi zemljišta ostaju neplodni . Otpad je veliki problem za zemljište . Pojava divljih deponija i nepravilnog odlaganja otpada je nažalost sagledavajući sve okonosti neminovan . Područja koja nisu pokrivena uslugom odvoza otpada moraju sadržavati divlje deponije . Odlagališta koja ispunjavaju usove za ekološko odlaganje otpada su veoma skupa . Lokalno odlagalište za Miliće nalazi se na prostoru na kome je izvršena eksploatacija otpada . Otpad koji se odlaže zagrće se inertnim materijalom što je zaista rijetkost u regiji pa i u Republici Srpskoj. Otpad zagađuje zemljište na način da produkti koji nastaju raspadom otpada zavšavaju u zemljištu. Otpatci organskog porjekla povećavaju sadržaj bakterija . Otpad može da sadrži hemijske supstance, teške metale ... koji direktno truju zemljište na kome se nalaze . Pozitivna okolnost je što se proces izgradnje i stavljanja u funkciju regionalne deponije privodi kraju . Neophodno je u skladu sa usvojenim Planom upravljanja otpadom provoditi planirane mjere i proširivati područja sakupljanja. Otpad iz drvoprerade mogu sadržavati ostatke lakova, boja, ljepila a najčešće kiseline koje nastaju u procesu obrade drveta. Kiseline utiču na promjenu PH vrijednosti zemljišta . Ranijih godina odbacivala se pilljevina koja je u procesu razlaganja takođe oslobađala kiselinu i uticala na poremećaj PH vrijednosti zemljišta na koje je deponovona. Danas se ona ne odlaže već se koristi u proizvodnji briketa i kao gorivo u parionama . Sve farme ispuštaju životinjske fekalije . Posebno su opasne fekalije životnja koje kroz ishranu koriste hormone, antibiotike i druge stimulatore . Na području opštine Milići na lokalitetu Jatarište formirana je

158

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

divlja deponija otpada izmeta iz farme koka nosilja u Vukšić Polju . Ovaj izmet sadrži hormone i antibiotike zbog načina ishrane koka . Problem se još više multiplicira jer stanovništvo nije svijesno sadržaja koje ovaj izmet pa ga koriste za nađubravanje njiva . Na ovaj način zagađuju se nove površine a kako se na tim površinama gaji povrće voće i druga hrana hormoni i antibiotici završavaju u plodovima a kasnije kroz ishranu plodova utiču na ljude . Radionice za popravku vozila, obradu metala i praonica automobila proizvode otpad u vidu motornih ulja, emulzije, naftu i deterdžente koji u zavisnosti od količine vrše manje ili veće zagađenje kada preko ispusta završe u zemljištu. Poseban tip zagađenja su zemljišta u kojima su postavljena minsko eksplozivna sredstva . Ovo je za ljude izuzetno opasno . Ova sredstva se uklanjaju od strane stručnih lica i vodi se evidencija o zagađenim i deminiranim površinama .

Kanalizacione vode

Fekalije se preko uređenih ili individualnih kanalizacionih sistema provode u recipijent ali i u uvale na obale ili zemljište koje se nalazi dalje od izvora ili se odlažu u septičke jame . Na području opštine Milići ne vrši se predhodni tretman fekalne kanalizacije. Posebno veliki uticaj imaju gusto naseljena urbana područja koja emituju velike količine kanalizacije . Takođe problem se dodatno usložnjava površinom i brojem mjesta na kojima se vrši ispust jer se na ovaj način povećeva površina zagađenja . Sistemi za prečišćavanje i obradu voda su skupi i to je jedna od najvećih prepreka za njihovu upotrebu i smanjivanje ovog uticaja . Kanalizacija u zemljištu utiče na povećanje broja bakterija i na potencijalni izvor zaraze . Pored fekalija kanalizacija sa sobom nosi i ostale otpadne vode i toksine koji utiču na zagađenje zemljišta .

Poljoprivreda

Poljoprivrednom proizvodnjom se bave privredni subjekti : Boksit (farma koka nosilja i farma za uzgoj pilenki), Mileks doo (farma svinja i obrada mesa) kao i individualni poljoprivredni proizvođači . Od poljoprivrednih proizvođača na opštini Milići najdominantniji su poljoprivrednici koji se bave mješovitom poljoprivrednom proizvodnjom sa manjim brojem krupne ili sitne stoke u konbinaciji sa obrađivanjem manjih površina uglavnom sa malom primjenom hemijskih sredstava . Od ekonomski zanačajnijih proizvođača izdvajaju se mljekari, malinari nekoliko domaćinstava koji imaju veća stada ovaca ili veće zasade voća . O uticaju farmi na zagađenje već je bilo riječu u dijelu koji se odnosio na privredu . Poljoprivredna proizvodnja je trenutno na dosta primitivnom nivou sa maliom primjenim mehanizacije i upotrebom hemije u primjeni agrotehničkih mjera pa za sada nema izrazite opasnosti sa te strane .

REZIME SEKTORA ZEMLJIŠTA (ANALIZE I ZAKLJUČCI)

Zemljište je važan resurs u svakoj pa i u opštini Milići . Zemljište se koristi za prozvodnju hrane, uzgoj šuma, uzgoj stoke, građenje ... Na području opštine Milići zemljište je raznovrsno od alovijalnih ravni u dolinama rijeka, brežuljkasto i brdskom terenu te planinskim područjima sa velikim strminama , visoravnima i prostranim pašnjacima . Logično je da je i sastav zemljišta različit u zavisnosti od položaja, strukture okoline i načina postanka . Opštinu Milići karakteriše eksploatacija mineralnih sirovina pa su rizici za pojavu erozije veliki . Planovima eksploatacije se to drži pod kontrolom . Za vrijeme ratnih dešavanja u velikoj mjeri bila je prisutna i nelegalna sječa pa su pojedini tereni ogoljeni i izloženi eroziji . Vrijeme i uspostava planskog gazdovanja je učinilo da se posledice ove sječe polako saniraju . Već je napomenuto da će se izgradnjom regionalne deponije smanjiti uticaj zagađenja zemljišta u regionu lokalne deponije i stvoriti uslovi za njeno saniraje . Provođenjem aktivnosti na realizaciji Plana upravjanja otpadom smanjivaće se i uticaj zagađenja zemljišta sa otpadom na područjia proširenja sakupljanja ali će se u isto rijeme povesti pažnja na selektovanju opasnog otpada i njegovom tretmanu . Iako je od ratnih sukoba na ovom području pošlo više od dvadeset godina još uvjek nisu uklonjene sve minske naprave . Stručne službe vode evidenciju o otkrivenim i deminiranim područjima . Razlog ove pojave je što je broj ovih površina veliki a broj stručnih ljudi koji se bave

159

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

deminiranjem mali . Divlje deponije sa farmi je potrebno hitno sanirati i spriječiti širenje zagađenja . Takođe treba skrenuti pažnju stanovništvu o sastavu ovog otpada . Kako poljuprivredna proizvodnja nije sa velikim stepenom primjene hemije u proovođenju agrotehničkih mjera i sa skromnom upotrebom mehanizacije trenutno ne prijeti opasnost od zagađenja zemljišta na ovaj način . Bez obtira na to treba rditi na edukaciji poljoprivrednika u primjeni hamije u pojoprivredi kao i da akcenat treba staviti a korištenje prednosti ne zagađenog zemljišta kroz proizvodnju zdrave hrane . Od strane opštine trebalo bi pokrenuti korake u smislu sertifikacije područja za proizvodnju zdrave hrane i sakupljanje samoniklog bilja .

SEKTOR VAZDUHA

VAZDUH

Čist vazduh predstavlja jedan od osnovnih uslova za život na planeti Zemlji.Kvalitet vazduha zavisi od prirodnih (geografskih, morfoloških, klimatskih) i ljudskih faktora, uslovljen je emisijama SO2, NOx, CO, čvrstih materija i drugih zagađujućih materija koje potiču iz različitih izvora, objekata ili procesa. Antropogeni izvori zagađenja mogu biti stacionarni i mobilni. Vazduh je gasovit omotač Zemlje i nepohodan uslov za život na zemlji. Sadrži 78% azota, 21 % kiseonika, oko 0.9 % plemenitih gasova, zatim nešto malo ugljen-dioksida, vodene pare, ozona, vodonika, dok se u gradovima mogu naći i industrijska jedinjenja kao što su sumpor-dioksid, amonijak, ugljen-monoksid i druga gasovita jedinjenja.U vazduhu postoje određene količine prašine. Prašina je čestica koja lebdi u atmosferskom vazduhu (nije gasovita) i javlja se u raznim oblicima. Može da se sastoji od sitnih čestica kamenja, pješčanih i glinenih mrvica, sitnih dijelova biljaka, vunenih vlakana i dlaka, uglja, čađi i bakterija. Vazduh u kome ima prašine je štetan, vrlo često u prašini ima jako puno bakterija. Hemijska jedinjenja prisutna u vazduhu nazivaju se ambijentalnim polutantima vazduha.Kada se pojavljuju u neprirodno visokim koncentracijama imaju potencijalno štetan uticaj na zdravlje ljudi i životnu sredinu. Najveći zagađivači vazduha su sumpor-dioksid, azotni oksidi, ugljen-monoksid, olovo, čestične materije i isparljiva organska jedinjenja. Naročito opasni i štetni zagađivači vazduha su: metali i metaloidi, kao što su kadmijum, živa i arsenik; mineralna vlakna koja mogu dospeti u respiratorni sistem kao što su azbest i mikro- fiberi stakla; neorganski gasovi kao što su fluoridi, hlor, cijanid i fozgen; i organska jedinjenja kao što su aldehidi, aromatični ili poluciklični aromatični hidrougljenici, dioksini, itd. alergeni polen, ambrozija

Osnovni primarni polutanti nastali tokom ljudske aktivnosti su: - (SOx) posebno sumpor-dioksid koji se emituje tokom sagorevanja fosilnih goriva. - (NOx) posebno azot-dioksid koji nastaje pri visokotemperaturnom sagorevanju. - CO je neiritirajući gas bez boje i mirisa, lakši od vazduha, ali izuzetno otrovan. Nastaje tokom nepotpunog sagorevanja goriva tipa prirodnog gasa, uglja i drveta, a njegov najvažniji izvor su motorna vozila. - CO2, tzv. gas sa efektom staklene bašte koji nastaje tokom sagorevanja. - Isparljiva organska jedinjenja kao što su hidrokarbonatne zapaljive pare i rastvarači - amonijak (NH3), metan (CH4) i azot-suboksid (N2O)( Zagađujuće materije koje se emituju iz poljoprivrede – farme za uzgoj krupne i sitne stoke kao i vještačka đubriva) - supstance koje razgrađuju ozon: - Freon – u primjeni u sistemima za hlađenje i rashladnim uređajima; - Haloni – primjenjuju se u protivpožarnim uređajima i sistemima; - Metil-bromid – koristi se u poljoprivredi; i - različiti rastvori i pesticidi.

Kvalitet vazduha u pojedinim djelovima opštine Milići, pored geografskih, klimatskih i meteoroloških faktora, uslovljen je emisijama SO2, NOx, CO, čvrstih materija i drugih zagađujućih materija koje potiču iz različitih izvora, objekata ili procesa. Obzirom da se ne vrši kontinuirano mjerenje parametara kvaliteta vazduha, nije moguće dati preciznu ocjenu stanja kvaliteta vazduha na području cijele opštine.Glavni izvori zagađivanja vazduha na području opštine Milići su produkti sagorijevanja goriva u domaćinstvima, individualne kotlovnice i kotlovnice u proizvodnim objektima, saobraćaj, deponije

160

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

otpada (isparavanje, nekontrolisano gorenje na smetljištima), emisije prašine kod površinskih kopova, transporta mineralnih sirovina i dr. Prema izvoru emisije polutanata u vazduh, u najširem smislu, razlikujemo linijske, tačkaste i površinske izvore zagađenja.

Linijski izvori zagađenja vazduha

Karakteristične linijske zagađivače vazduha u obuhvatu predmetnog plana predstavljaju magistralne, regionalne i lokalne saobraćajnice. Negativan uticaj linijskih zagađivača se ogleda u emisiji polutanata sagorijevanja motornih goriva lošeg kvaliteta u atmosferu (olovni benzin i dizel gorivo sa visokim procentom sumpora i značajnom emisijom čađi), upotrebi starih vozila, kao i neadekvatnim tehničkim standardima za vozila. Naročito izražen uticaj pomenutih polutanata odnosi se na neposrednu blizinu saobraćajnica, čemu se mogu dodati i neadekvatno odvođenje atmosferskih padavina sa kolovoza (različitih ulja i masti, nafte), odlaganje komunalnog otpada u neposrednoj blizini, kao i povišeni nivoi buke.Identifikovani linijski izvori zagađenja sa najintenzivnijim negativnim uticajem na predmetnom prostoru su:

• Magistralni put M19 Sarajevo - Zvornik (17 km), • Regionalni put R452 Milići – Derventa - Srebrenica (19 km), Inače, ukupna dužina saobraćajne mreže (sa lokalnim i nekategorisanim putevima) iznosi 300 km. Dužina lokalnih i nekategorisanih puteva čini 80 % u ukupoj saobraćajnoj mreži.

Tabela : Pregled prosječnog godišnjeg dnevnog saobraćaja (PGDS) za 2008. godinu na saobraćajnicama na području opštine Milići Izvor: Publikacija "Brojanje vozila na mreži puteva u Republici Srpskoj - 2008. godina" u izdanju Javnog preduzeća Putevi Republike Srpske, Banja Luka, avgust 2010. Godine

Oznaka saobraćajnice Dionica Izvedeni PGDS (Vozila na dan) M19 Konjević Polje - Milići 2594 M19 Milići - Vlasenica 2789 R452 Milići – Zeleni Jadar 932

Prema procjeni AMD „Milići“ prosječna starost automobila na teritoriji opštine Milići iznosi 17-18 godina. Negativni uticaj ima i neadekvatno odvođenje atmosferskih padavina sa kolovoza (nafte, različitih ulja i masti), odlaganje komunalnog otpada u neposrednoj blizini, kao i povišeni nivo buke.

Na odlagalištima komunalnog otpada (divljim deponijama) u neposrednoj blizini puteva često rastu korovske biljke (ambrozija) koje su uzrok mnogih alergija

Površinski izvori zagađenja vazduha

Više pojedinačnih izvora emisije polutanata manjeg kapaciteta na određenom prostoru predstavlja površinske izvore zagađenja. Polutanti površinskih izvora zagađenja u opštini Milići nastaju kao produkt sagorijevanja različitih vrsta goriva za potrebe dobijanja toplotne energije za zagrijavanje objekata (individualna ložišta i kotlovnice) Površinski zagađivači vazduha na području Milića potiču iz sledećih djelatnosti: - pretovar rude i separacija kvarcnog pijeska (Lukić Polje), - proizvodnja betonske galanterije (Lukić Polje), - Drvna industrija ( Boksit, Savoks, Migent, 6.maj, Wood Impeks,Promil - Proizvodnja vode i sokova (Vivia) - Proizvodnja jaja ( Vukšić Polje) - uzgoj pilenki (Johovac) - Proizvodnja stočne hrane (Johovac)

161

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

- benzinske pumpe (Boksit - Vukšić Polje, Bast-Podgora, Nestropetrol Milići) - eksploatacija rude i proizvodnja eksploziva (Gunjaci) - transport i opravka motornih vozila; proizvodnja bravarije i galanterije; protektirnica vanjskih guma ( Boksit)

Tabela: Površinski zagađivači vazduha na području opštine Milići

Proizvodno- Naseljeno mjesto Djelatnosti Površina (ha) poslovnazona/privredni pogon Lukić Polje Lukići, Donje Vrsinje Pretovar rude i separacija 8,67 pijeska Lukić Polje Lukići, Donje Vrsinje Proizvodnja građevinskog 1,15 materijala i galanterije Pivnice Đurđevići Drvna industrija 9,47 Vivia Raševo Proizvodnja vode i sokova 0,95 Vud impex Podgora Drvna industrija 0,92 Vukšić Polje Vukšići Proizvodnja jaja i benzinska 6,26 pumpa Johovac Vrtoče Proizvodnja pilenki Podbraćan gunjaci Eksploatacija rude i 6,23 proizvodnja eksploziva Promil Vukovići Drvna industrija 0,93 Savoks Vrtoče Drvna industrija 1,20 Samatini Vukovići, Lukavica Drvna industrija 070 Bare Milići Transport i opravka motornih 4,21 vozila, proizvodnja bravarije i galanterije 6 maj Mišići Drvna industrija 0,54 Ukupno 41,23

Tačkasti izvori zagađenja vazduha

Pojedinačni izvori zagađenja vazduha koji emituju značajne količine polutanata u vazduh predstavljaju tačkaste zagađivače. U obuhvatu analiziranog područja ne postoje kapaciteti koji bi se mogli svrstati u zagađivače vazduha, poput onih kao što su termoenergetska postrojenja ili objekti teške industrije.Podaci o mjerenjima kvaliteta vazduha ukazuju na potencijalno zagađenje (emisije prašine, emisije dimnih gasova iz kotlovnica, SO2, NOx, CO) i odnose se isključivo na privredne kapacitete čiji nivo emisije polutanata u vazduh zavisi od primjenjivanog tehnološkog procesa i vrste goriva za dobijanje toplotne energije. Prikazani su rezultati emisije različitih proizvodnih procesa koji su zastupljeni na području opštine Milići.

Tabela : Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha prema Pravilniku o monitoringu kvaliteta vazduha na području opštine Milići

Mjerno mjesto Polutant Perid Izmjerena Ciljna vrijednost Granična uzorkovanja vrijednost (µg/m3) (µg/m3) vrijednost (µg/m3) 1. U krugu SO2 1 čas - 60 90 proizvodnog 24 časa 58 60 90 kompleksa – proizvodnja NO2 1 čas - 60 60 građevinske stolarije i 24 časa 44 40 90 elemenata, rezane CO 8 časova 535 - Visoka vrijednost građe i montažnih 10000 objekata 2. U krugu SO2 1 čas 31 60 90 162

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

proizvodnog 24 časa 23 60 90 kompleksa- NO 1 čas 26 60 60 proizvodnja 2 separisanog 24 časa 18 40 60 oplemenjenog ULČ 24 časa 110 75 150 kvarcnog pijeska CO 8 časova 380 - Visoka vrijednost 10000 U krugu benzinske SO2 1 čas 28 60 90 pumpe-trgovina 24 časa 14 60 90 motornim gorivima tečnim naftnim plino NO2 1 čas 19 60 60 (autogas), uljem za 24 časa 6 40 60 loženje ULČ 24 časa 24 75 150 CO 8 časova 149 - Visoka vrijednost 10000

Izvor: Ekološka dokumentacija – Plan aktivnosti i Dokaz uz zahtjev za izdavanje ekološke dozvole – za pojedinačne objekte (2007 – 2010. god.) Za ocjenu kvaliteta vazduha područja koje se upoređuje sa graničnim ili ciljnim vrijednostima vazduha potrebno je promatrati jednogodišnji period. Za ocjenu kvaliteta vazduha minimalan period praćenja je pet godina. (Pravilnik o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha Službeni glasnik br. 39/05, član 7.) Zagađivači koji se pojavljuju pri odvijanju eksploatacije rude boksita na površinskim kopovima, kao najzastupljenijoj i najdominantnijoj privrednoj aktivnosti na predmetnom prostoru, mogu se podijeliti na štetne gasove koji se javljaju pri radu rudarskih i transportnih mašina (CO, CO2,SO2, SO3, NO2, NO3) i na propratne pojave pri homogenizaciji kao što su vibracije, buka i prašina.U zavisnosti od lokacijskih uslova, kao i klimatskih karakteristika vrijednosti parametara kvaliteta vazduha mogu biti promjenjivi. Prašina je prateći oblik zagađenja koji se na površinskim kopovima javlja u raznim fazama tehnološkog procesa eksploatacije mineralne sirovine. Najsitnije čestice prenose se vazdušnim strujanjem, a područja na kojima su izvori prašine često su i element vizuelnog zagađenja. Pošto su u pitanju niski i prizemni izvori, distribucija suspendovanih čestica ograničena je na relativno male daljine.Ovome možemo dodati onečišćenja vazduha (vode i zemljišta) koja su posljedica manipulacije (premještanja/pretovara) i transporta mineralnih sirovina. Prašina, lebdeće čestice i krupnija prašina, koja se tokom transporta rasipa i taloži na saobraćajnicama i u neposrednoj okolini, vidljiva je duž putnih pravaca kojima se ruda svakodnevno prevozi (putni pravac za transport rude boksita, Gunjaci – Milići– Zvornik). Mjerenje zagađenja vazduha na jednom od površinskih kopova rude boksita, pri normalnim uslovima rada, ukazuje na prisutnost štetnih hemijskih supstanci koje se kreću u dozvoljenim granicama.

Tabela : Rezultati mjerenja prisutnosti štetnih hemijskih supstanci u vazduhu na području površinskog kopa "Braćan" u toku 2007. Godine

Mjerni parametar Izmjerena MDK Izmjerena MDK(µg/m3) vrijednost vrijednost (µg/m3) O 22,6 vol.% MDK 19vol.% - - CO <5ppm 50 ppm <5,7·10-3 10 000 -4 CO2 <0,1 vol% <0,5 vol% <1,8·10 500 -3 SO2 <1 ppm 4 ppm <2,6·10 300 -3 NO2 <2 ppm 5 ppm <3,8·10 - Formaldehid < 0,2 ppm 0,8 ppm <2,4·10-4 -

˃Maksimalno dopuštene koncentracije škodljivih gasova, para, aerosola u atmosferi radnih prostorija i radilišta (Sl. list SFRJ br.35/71)** Pravilnik o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (SL. Glasnik RS br.39/05), GVV u cilju zaštite zdravlja ljudi ***mDK - minimalno dozvoljena koncentracija

163

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Dakle, vazduh na navedenoj lokaciji u pogledu kvaliteta nije prekogranično opterećen identifikovanim izvorima emisije. Rudarski institut Prijedor, "Studija uticaja na životnu sredinu podzemne eksploatacije boksita na ležištu Braćan kod Milića", Prijedor, 2007. godine. Prema analizi i pregledu statističkih pokazatelja kvaliteta vazduha, te upoređivanjem sa ciljnim i graničnim vrijednostima u Pravilniku o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Službeni glasnik RS br. 39/05), moguće je zaključiti da na predmetnim lokalitetima na kojima se obavljaju različite aktivnosti, nije došlo do prekoračenja graničnih vrijednosti kvaliteta vazduha.

Štetni uticaji na kvalitet vazduha od industrijskog zagađenja su: hemijski uticaji - emisije štetnih izduvnih gasova iz kotlovnica, eksploziva, i prevoznih sredstava (CO, CO2, NO2, SO2, H2SO4, HNO3, NaOH), kao i fizički uticaji (podizanje prašine sa površinskih kopova i pretovara rude, separacije, sa manipulativnih površina, podizanje piljevineiz pogona za preradu drveta), Saobraćaj predstavlja izvor brojnih gasova, koji nastaju sagorijevanjem tečnih goriva u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem (CO, oksidi azota i olovo u vazduhu) i imaju negativan uticaj nazdravlje ljudi.

Na teritoriji opštine Milići postoji farma koka nosilja u Vukšić Polju, pilenki u Johovcu, te nekoliko mini farmi (brojleri, pilenke, krave, ovce, svinje). Najvažniji zagađivači vazduha sa farmi su različiti neprijatni mirisi, gasovi, prašina, mikroorganizmi i endotoksini pod nazivom bioaerosoli, koji se emituju putem izduvnog vazduha u životnu sredinu iz staja, đubrišta za skladištenje i čuvanje čvrstog stajnjaka, bazena i laguna za čuvanje tečnog stajnjaka i tokom skladištenja stajnjaka. Više od 130 različitih gasovitih jedinjenja su identifikovani u vazduhu staja i objekata u kojima se drže životinje koje su glavni izvor ovih zagađivača. Vazdušni zagađivači mogu da daju razlog za zabrinutost iz nekoliko razloga. Opasni su, pre svega, za zdravlje farmera i postoje jaki epidemiološki dokazi da su dosta ugroženi oni radnici koji rade najdirektnije u stajama pored životinja. Takođe, ugroženo je zdravlje, odnosno respiratorna funkcija, samih životinja od istih zagađivača. Prema nekim iskustvima polovina svih klanja svinja u nekom čoporu može da pokazuje znake pneumonije, pleuritisa ili druge respiratorne bolesti. Zagađenje vazduha iz stočarstva može doprineti zakišeljavanju zemljišta, (amonijak, NH3) i globalnom zagrevanju (npr. metan CH4, azot-suboksid,N2O). Zagađenje vazduha nastalo sagorijevanjem iz kotlovnica pojedinih objekata, individualnih ložišta i drugih objekata, predstavlja jedan od najvažnijih ekoloških problema opštine Milići. Sistem centralnog grijanja nije u funkciji više od 20 godina tako da je ovaj problem naročito izražen u zimskom periodu. Domaćinstva i javne ustanove griju se individualno i na razne načine Individualne kuće u zimskom periodu griju se većinom na peći sa čvrstim gorivom (uglavnom drvo, rjeđe ugalj), lož ulje, plin ili električnu energiju. Neka preduzeća ??? i ustanove imaju sopstvene kotlovnice na ugalj (Osnovna škola ?), na drvo (preduzeća za preradu drveta, individualne kuće ??) i TNG. U prosecu sagorijevanja fosilnih goriva nastaje oksidi sumpora, azota, ugljenika I mnogi drugi, koji štetno utiču na zdravlje ljudi. Kada sagorevaju fosilna goriva, oslobađaju se sumpor, azot i vodonik koji sa kiseonikom stvaraju jedinjenja poznata kao oksidi. Kada ovi oksidi dospeju u atmosferu, hemijski reaguju sa vodenom parom i stvaraju sumpornu, azotnu i karbonsku kiselinu Kondenzovana atmosferska vodena isparenja sa ovakvim kiselim sadržajem, uobičajeno nazvana kisele kiše, ulaze u ciklus kruženja vode i mogu da uzrokuju štetne posledice po biološki kvalitet šuma, zemljišta, jezera i vodenih tokova. Sagorevanje fosilnih goriva stvara nesagorjele čestice goriva i pepeo.

Rezime problema u oblasti atmosfere na području opštine Milići

- emisiji polutanata sagorijevanja motornih goriva lošeg kvaliteta u atmosferu (olovni benzin i dizel gorivo sa visokim procentom sumpora i značajnom emisijom čađi), upotreba starih vozila(starosti u prosjeku 16-18 godina i više),koja se adekvatno održavaju i mnoga nisu prema sadašnjim standardima ekološki prihvatljiva; - Postojanje zastarjelih i energetski neefikasnih i neprihvatljivih objekata i sistema grijanja stambenog, poslovnog i javnog prostora kao i korišćenje električne energije na energetski neefikasan način, kako u sektoru stanovanja tako i u privredi i u javnoj administraciji.

164

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

- problem divljih deponija otpada (isparavanje, neprijatni mirisi i nekontrolisano gorenje na smetljištima); - emisija prašine kod površinskih kopova i mješaone stočne hrane; - u oblasti poljoprivrede: prekomjerna i nekontrolisana upotreba hemijski sredstava i onemogućavanje emisije štetnih supstanci; - Zagađenje vazduha sa farmi, različiti neprijatni mirisi, prašina, mikroorganizmi, gasovi (amonijak, NH3 metan CH4, azot-suboksid,N2O).

BUKA

Načinom života u urbanim sredinama, razvojem tehnike i primjenom automatizacije povećava se nivo buke čiji se negativan uticaj manifestuje na zdravstveno stanje stanovništva ili efikasnost njihovog rada i mogućnost koncentracije. Ograničena mjerenja, koja mogu ukazati na nivo komunalne buke na području opštine Milići, izvršena su na pojedinim lokalitetima, odnosno mjernim mjestima u krugu pojedinih pogona ili njihovoj neposrednoj blizini, a normiranje je izvršeno u skladu sa Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma (Službeni list SR BiH br. 46/89) i ISO standardima.

Tabela : Vrijednosti nivoa buke na lokalitetima na području opštine Milići u neposrednoj blizini saobraćajnih pravaca

Redni Mjerno mjesto Izmjereni nivo buke Leq dB(A) Dozvoljeni nivo buke Leq dB(A) Zona, prema broj Dan Noć Dan Noć namjeni prostora 1. Lokalitet uz magistralni 58 47 60 50 IV put M19 Sarajevo-Zvornik 2. Industrijski krug Lukić 58,2 - 60 50 IV Polje uz regionalni put Milići-Srebrenica 3. Industrijski krug Lukić 89,5 - 60 50 IV Polje - plato za homogenizaciju 4. Lokalitet uz regionalni put 75 - 80 85 VI Milići- Derventa

Izvor: Ekološka dokumentacija – Plan aktivnosti i Dokaz uz zahtjev za izdavanje ekološke dozvole – za pojedinačne objekte (2007 – 2010. god.)

Prema poređenju izmjerenih rezultata nivoa buke sa graničnim vrijednostima propisanim Pravilnikom, utvrđeno je da se nivo buke na lokalitetima u neposrednoj blizini saobraćajnica, kreće u dozvoljenim granicama, izuzev lokaliteta za homogenizaciju rude na kojem je veća koncentracija transportnih i radnih mašina koje zajedno sa saobraćajnom bukom imaju prekogranične vrijednosti. Lokaliteti potencijalnih prekoračenja nivoa buke, u odnosu na granične vrijednosti propisane zakonom, najčešće su poslovno- stambene zone sa visokom frekvencijom saobraćaja naročito u dnevnim časovima, saobraćajnice na kojima je veći intenzitet saobraćaja (naročito veliki broj teretnih vozila i autobusa) i lokaliteti u okviru proizvodnih i prerađivačkih pogona (vozila za transport, radne mašine i dr.). Rudarstvo sa svojim specifičnostima, između ostalih povećani nivoi buke, u velikom broju tehnoloških procesa dobijanja mineralnih sirovina, spada u grupu industrija visokog rizika sa stanovišta buke. Obzirom da se površinski kopovi nalaze u nenaseljenim područjima, uticaj buke sveden je isključivo na radnu sredinu. Komunalna buka nije vremenski ograničena i djeluje neprekidno. Pored saobraćaja i lokalnih izvora postoji niz činilaca koji negativno utiču na nivo buke kao što su nedovoljan monitoring, neadekvatni ili nepotpuni propisi u oblasti buke, neadekvatno lociranje objekata koji su izvor buke (industrijskih, ugostiteljskih i dr.), nepostojanje zona zaštite od buke, neadekvatna, te nedovoljna kontrola svih izvora.

165

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

U tabeli je dat pregled izmjerenih i graničnih vrijednosti parametara pokazatelja kvaliteta dimnog gasa ( Lokacija D.O.O. “6.MAJ” Mišići, Milići - Postrojenje za primarnu i finalnu preradu drveta, Juni , 2013. godine . Temperatura dimnih gasova : 90˚C, Gorivo: piljevina i otpadak drveta Dobijeni rezultati su upoređeni sa graničnim vrijednostima propisanim Pravilnikom o graničnim vrijednostima emisije u vazduh iz postrojenja za sagorijevanje i Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Službeni glasnik Republike Srpske broj 39/05)

Pregled izmjerenih i graničnih vrijednosti parametara pokazatelja kvaliteta vazduha ( Lokacija D.O.O. “6.MAJ” Mišići, Milići - Postrojenje za primarnu I finalnu preradu drveta , Juni , 2013. godine Parametar Mjerno mjesto 1 Mjerno mjesto 2 Jedinica Ciljne vrijednosti Granične vrijednosti mjere (μg/m3) (μg/m3) 3 SO2 31 30 (μg/m ) 60 90 ULČ 51 51 (μg/m3) 75 150 3 NO2 31 28 (μg/m ) 40 60 CO 107 108 (μg/m3) Visoka vrijednost 10000 (μg/m3) Dobijeni rezultati su upoređeni sa graničnim vrijednostima propisanim Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Službeni glasnik Republike Srpske broj 39/05)

Pregled izmjerenih i graničnih vrijednosti sadržaja prašine u vazduhu ( Lokacija D.O.O. “6.MAJ” Mišići, Milići - Postrojenje za primarnu I finalnu preradu drveta , Juni , 2013. godine Testirani parameter Izmjerena vrijednost Granična vrijednost Br.čestica prašine/cm3 vazduha JUS.Z.BO.003 Br.čestica prašine/cm3 vazduha Mjerno mjesto 1 109 300 Mjerno mjesto 2 109 300

Izmjerene vrijednosti buke u životnoj sredini ( Lokacija D.O.O. “6.MAJ” Mišići, Milići - Postrojenje za primarnu I finalnu preradu drveta , Juni , 2013. godine Testirani Mjerno mjesto Mjerno mjesto Granične Zona parametar 1 2 vrijednosti Buka dB(A) 62-68 63-69 80 VI ( industrijsko, skladišno, servisno i saobraćajno područje bez stanova Dobijeni rezultati su upoređeni sa graničnim vrijednostima propisanim Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma(Službeni jist SRBiH broj 46/89)

ZAGAĐIVAČI Granične vrijednosti Redni broj Vrsta emisije Koncentracija emisije

1. Čvrste čestice 3 3 20,2 mg/m 150,0 mg/m 1.1. Čvrste čestice 3 20,2 mg/m (0,3-2 MW) 1.2. Čvrste čestice

2. Ugljen-monoksid – CO 3 3 81,0 mg/m 1000 mg/m 2.1. Ugljen-monoksid – CO 3 81,0 mg/m (0,35-1 MW) 2.2. Ugljen-monoksid - CO

4. Azotni oksidi - NOx 2,1 mg/m3 400 mg/m3 4.1. Azotni oksidi - NOx 2,1 mg/m3 (0,35-10 MW) 166 4.2. Azotni oksidi - NOx

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Privreda opštine bazirana je na eksploataciji i preradi prirodnih bogastava. Nosilac privrednog razvoja opštine i najveće preduzeće je AD“Boksit“. „ SAVOKS“ D.O.O. Milići, D.O.O. „Mileks“, D.O.O.“Wudimpex“, „SAMATINI“ D.O.O., „6.Maj“ D.O.O.“, „Promil“ D.O.O.“ Zagađivače koji se pojavljuju pri odvijanju eksploatacije boksita na površinskom kopu „Podbraćan“ možemo svrstati u dvije osnovne grupe: gasovi koji se javljaju pri radu rudarskih i transportnih mašina i propratne pojave pri miniranju kao što su vibracije, buka i prašina. Jonizirajućih i nejonizirajućih zračenja na navedenoj lokaciji nema. Štetni uticaji na kvalitet vazduha od industrijskog zagađenja su: hemijski uticaji - emisije štetnih izduvnih gasova iz kotlovnica, eksploziva, i prevoznih sredstava (CO, CO2, NO2, SO2, H2SO4, HNO3, NaOH), kao i fizički uticaji (podizanje prašine sa površinskih kopova i pretovara rude, separacije, sa manipulativnih površina, podizanje piljevineiz pogona za preradu drveta), Saobraćaj predstavlja izvor brojnih gasova, koji nastaju sagorijevanjem tečnih goriva u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem (CO, oksidi azota i olovo u vazduhu) i imaju negativan uticaj nazdravlje ljudi. Na teritoriji opštine Milići postoji farma koka nosilja u Vukšić Polju, pilenki u Johovcu, te nekoliko mini farmi (brojleri, pilenke, krave, ovce, svinje). Najvažniji zagađivači vazduha sa farmi su različiti neprijatni mirisi, gasovi, prašina, mikroorganizmi i endotoksini pod nazivom bioaerosoli, koji se emituju putem izduvnog vazduha u životnu sredinu iz staja, đubrišta za skladištenje i čuvanje čvrstog stajnjaka, bazena i laguna za čuvanje tečnog stajnjaka i tokom skladištenja stajnjaka. Više od 130 različitih gasovitih jedinjenja su identifikovani u vazduhu staja i objekata u kojima se drže životinje koje su glavni izvor ovih zagađivača. Vazdušni zagađivači mogu da daju razlog za zabrinutost iz nekoliko razloga. Opasni su, pre svega, za zdravlje farmera i postoje jaki epidemiološki dokazi da su dosta ugroženi oni radnici koji rade najdirektnije u stajama pored životinja. Takođe, ugroženo je zdravlje, odnosno respiratorna funkcija, samih životinja od istih zagađivača. Prema nekim iskustvima polovina svih klanja svinja u nekom čoporu može da pokazuje znake pneumonije, pleuritisa ili druge respiratorne bolesti. Zagađenje vazduha iz stočarstva može doprineti zakišeljavanju zemljišta, (amonijak, NH3) i globalnom zagrevanju (npr. metan CH4, azot-suboksid,N2O). Zagađenje vazduha nastalo sagorijevanjem iz kotlovnica pojedinih objekata, individualnih ložišta i drugih objekata, predstavlja jedan od najvažnijih ekoloških problema opštine Milići. Sistem centralnog grijanja nije u funkciji više od 20 godina tako da je ovaj problem naročito izražen u zimskom periodu. Domaćinstva i javne ustanove griju se individualno i na razne načine Individualne kuće u zimskom periodu griju se većinom na peći sa čvrstim gorivom (uglavnom drvo, rjeđe ugalj), lož ulje, plin ili električnu energiju. Neka preduzeća i ustanove imaju sopstvene kotlovnice na ugalj (Osnovna škola ), na drvo (preduzeća za preradu drveta, individualne kuće ) i TNG. U prosecu sagorijevanja fosilnih goriva nastaje oksidi sumpora, azota, ugljenika I mnogi drugi, koji štetno utiču na zdravlje ljudi. Kada sagorevaju fosilna goriva, oslobađaju se sumpor, azot i vodonik koji sa kiseonikom stvaraju jedinjenja poznata kao oksidi. Kada ovi oksidi dospeju u atmosferu, hemijski reaguju sa vodenom parom i stvaraju sumpornu, azotnu i karbonsku kiselinu Kondenzovana atmosferska vodena isparenja sa ovakvim kiselim sadržajem, uobičajeno nazvana kisele kiše,ulaze u ciklus kruženja vode i mogu da uzrokuju štetne posledice po biološki kvalitet šuma, zemljišta, jezera i vodenih tokova. Sagorevanje fosilnih goriva stvara nesagorjele čestice goriva i pepeo.

REZIME SEKTORA VAZDUH (ANALIZE I ZAKLJUČCI)

Podacima kojima se raspolaže kvalitet vazduha na području opštine Milići je zadovoljavajući . Ne postoji stalni monintoring kvaliteta vazduha niti postoje mjerne stanice za praćenje koncentracija pojedninih supstanci (nije bilo oppravdane potrebe za instaliranjem istih) . Industrijski objekti imaju obevezu godišnje godišnje kontrole emisije, što je propisanu uslovima za posjedovanje ekološke dozvole . Što se zagađivača vazduha tiče kao što je u predhodnom pregledu stanja i navedeno postoji nekoliko karakterističnih izvora . Jedan od izvora su površinski kopovi i najveći problemi što se njihtiče je emisijačvrstih čestica i prašine u

167

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

vazduh. Treba napomenuti da koncentracija prašine u vazduhu na ovom lokalitetu nije permenentna i zavisi od više faktora : vremenske prilike, intezitet i vrsta radova ... Sektor drvoprerade takođe emituje prašinu i čvrste čestice u vazduh . S obzirom da ovih postrojenja imamo i u sklopu naseljenih mjesta može se razmatrati i uticaj buke . Sektor proizvodnje hrane (štale- deponije đubreta) kada je o vazduhu rječ stvaraju probleme u vidu neprijatnih mirisa, amonijaka kao i bakterija . Slabo razvijena svijest ljudi o ovom problemu uglavnom dovodi do toga da se ne sprovode sve mejre zaštite zagađenja vazduha na ovaj način kako kod privrednih subjekata tako i kod fizičkih lica . Depnije otpada kada je riječ o zagađenju vazduha stvaraju problem prilikom isparenja plinova koji su posledica raspada materijala . Neprijatni mirisi su skoro redovan pratilac ovih mjesta . Kada govorimo o prevenciji zagađenja (predloženim mjerama) vazduha na ovaj način možemo zaključiti da se odlaganje otpada na trenutnu gradsku deponiju vrši na odgovarajući način jer se otpad periodično zatrpava inertnim materijalom . Pozitivna okolnost je što bi od 2014. godine trebao da počne odvoz otpada na regionalnu deponiju . Veliki problem su divlje deponije jer se na njima ne vrši zatrpavanje otpada pa ne postoji prevencija zagađenja vazduha . U samom gradu pa samim tim i u cijeloj opštini ne postoje sistemi centralnog grijanja koji su u funkciji (osim individualnih) . Stanovništvo za zagrijevanje u najvećem obimu koristi drvo ali postoje primjeri upotrebe uglja (osnovna škola) kao i naftnog gasa . Ova pojava intezivna je u toku zimskog perioda . Linijski izvori zagađenja potiču od saobraćaja . Najveći intezitet saobraćaja je na magistralnom putu M19. Šepak-Sarajevo . Ne postoji stalni nivo mjerenja ali na probnim uzorcima vrijednosti emitovanih materija krću se u granicama dozvoljenih . Veliki problem u ovom smislu su ispravnost i staros vozila koja saobraćaju . Posebna osobenost gradskog dijela Milića i nekih prigradskin naselja je pojava magle . Ovu kaakteristiku prouzrokuje sam geografski pokožaj jer je samo naseljeno mjesto smješteno u kotlinskoj zaravni pa je zadržavanje magle duže nego je to uobičajeno . Buka potiče iz industrijskih postrojenja, saobraćaja i ugostiteljskih radnji . Probnim mjerenjim nivo buke nije prekoračen . kada je riječ o industrijskim postrojenjim oni imaju obavezu godišnjeg monintoringa vrijednosti buke . Ugostiteljski i zanatski objekti imaju dozvoljene limite i taj nivo buke ne smiju prekoračiti mada ne postoji stalni monintoring . Postoje i mjere ograničenja u smislu ograničenja vremena rada .

SEKTOR BIODIVERZITET

ŠUME I ŠUMSKA ZEMLJIŠTA

Opšte ekološke karakteristike

Prema Ekološko – vegetacijskoj rejonizaciji šuma BiH, područje opštine Milići se nalazi u okviru dvije velike ekološke oblasti. Sjeverni dio opštine /sjeverno od Pavković polja/ nalazi se u okviru Prelazne ilirsko mezijske oblasti/donjedrinsko područje, srebrenički rejon/, dok se južni dio opštine, u okviru kojeg se nalazi i naselje Milići nalazi u okviru oblasti unutrašnjih Dinarida/područje istočno-bosanske visoravni, romanijski rejon/. U pedološkom smislu, kao najzastupljenija šumska zemljišta konstatovani su kalkokambisol, kalkomelanosol, eutrični i distrični kambisol /južni dio opštine/, zatim uz pomenute tipove u centralnom dijelu opštine se pojavljuju zemljišne kombinacije kalkokambisola i vertisola, dok se na zapadnom dijelu pojavljuju rankeri na andenzitima.Sa aspekta fitogeografske pripadnosti prelaznu ilirsko – mezijsku oblast karakteriše prelaz dvije široko rasprostranjene klimazonalne zajednice: zajednica kitnjaka i graba /Querco – Carpinetum/ sa zapada i zajednica sladuna i cera/Quercetum confertae cerris/ sa istoka. U kontekstu realne vegetacije, u ovom područjudominiraju šume bukve acidofilnog karaktera /Luzulo fagetum/, kao i neutrofilne bukove šume /Fagetum montanum/, dok značajan dio zauzimaju i različite fitocenoze hrastova.Južni dio opštine, koji se nalazi u okviru oblasti unutrašnjih Dinarida /područje

168

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

istočnobosanske visoravni, romanijski rejon/, karakterišu sastojine bukve /Fagetum montanum illyricum/. kao i šume bukve, jele i smrče /Piceo – Abieti – Fagetum/ uz prisustvo različitih sekundarnih fitocenoza. Poseban ekskluzivitet predstavlja stanište Pančićeve omorike, kao refugijalnog staništa našeg najpoznatijeg tercijernog relikta.Bogatstvo biodiverziteta šumskih fitocenoza, kao i strukturni oblici koji se pojavljuju na području opštine Milići mogu se sagledati i kroz sljedeću tabelu.

Stanje šumskog fonda

Podaci o stanju šumskog fonda dati su u odnosu na karakteristične pokazatelje površina, zaliha, prirasta i etata.

Tabela: Stanje površina šuma i šumskog zemljišta na području opštine Milići (ha)

Kategorija Visoke Visoke Šumske Izdanačke Površine Površine Ukupno Uzurpacija Sveukupno šume sa degradirane kulture šume podesne za nepodesne za nesporno prirodnom šume pošumljavanje i pošumljavanje šumsko obnovom gazdovanje i gazdovanje zemljište Državno 7289 1269 1129 856 83 993 11619 933 12553 Privatno 383 2 24 4089 0 0 4498 0 4493 Ukupno 7672 1271 1153 4945 83 993 16117 933 17051

Analizirajući predhodnu tabelu uočava se značajan udio visokih šuma u državnom vlasništvu, gdje dominiraju visoke šume bukve i visoke šume bukve, jele /sa smrčom/, ali i velika površina visokih degradiranih šuma koje zahtijevaju posebne šumsko – uzgojne mjere.Iz navedenog se vidi da je šumovitost opštine oko 61 % /prema zvaničnim evidencijama/, odnosno 1.83 ha po stanovniku, što je više nego zadovoljavajući podatak. Nešto bolja situacija je kada je riječ o lišćarima dok se uzgojnim mjerama utiče na povećanje strukture i kvaliteta kada je rječ o četinarima .

Ugroženost šuma

Opština Milići ima značajne specifičnosti u kontekstu postojanja površinskih kopova boksita koji predstavljaju generator razvoja opštine, ali i šire regije. U tom smislu širenje kopova podrazumijeva značajne zahvate u smislu promjene namjene površina, čime dijelom dolazi i do krčenja šuma, što je konstatovano kao najznačajniji agens na šume i šumska zemljišta.

Zaštićena područja prirode

Na području opštine Milići, još u periodu prije 1992. godine, izdvojena je kao spomenik prirode sastojina Pančićeve omorike na lokalitetu Crkvina – Tijesni dokoja se nalazi u okviru odjela 173 d, Privredne jedinice Gornji Jadar. Ova sastojina u površini od 1.39 ha izdvojena je i kao sjemenska sastojina. Na području opštine izdvojene su i sjemenske sastojine bukve i to u odjelu 147a, 148/2 a-d PJ Gornji Jadar u površini 30.66 ha, kao i sjemenska sastojina smrče u odjelu 138a PJ Ratak Devetak površine 6 ha. Prema FSC standardima lokalno šumsko gazdinstvo predložilo je i značajan broj lokaliteta za zaštitu u kontekstu zaštite zemljišta od erozije i zaštite voda.Podaci o stanju šumskog fonda preuzeti su iz važeće ŠPO (2000 – 2010)

PRIRODNE VRIJEDNOSTI

Područje opštine Milići karakteriše postojanje značajnih prirodnih vrijednosti. Čitavo područje ima atraktivnu prirodu, što je rezultat geološke različitosti, horizontalne i vertikalne raščlanjenosti terena, kombinacije blagih i oštrih reljefnih oblika, raznovrsnosti flore i faune, postojanja velikih šumskih kompleksa, kanjonskih formacija i planinsko - pašnjačkih visoravni. Prije 1992. godine na području opštine Milići pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa SR BiH (Rješenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti BiH broj 148/55) od prirodnih područja je bio samo lokalitet Pančićeve omorike Tisovljak i to u kategoriji botaničkih rezervata. Po ovoj dokumentaciji rezervat prirode - sastojina Pančićeve omorike

169

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

"Tisovljak" ima površinu od 10 ha (k.č. 1480/1) i broji 300 stabala.Međutim, površina ovog lokaliteta dobijena vektorizacijom parcele sa geodetskepodloge iznosi 5.3 ha (0.019 % površine opštine), što je daleko ispod prosjeka BiH i RS (0.94 %) za zaštićena prirodna područja. Nema tačnog registra svih biljnih vrsta na opštini Milići ono što zasigurno znamo je postojanje lokaliteta sa endemskom vrstom (Pančićeva omorika) na lokalitetu Tsovljak . Utisakda ova nastambina koja potiče još iz ledenog doba nije dovoljno ispromovisana . Takđe malo se promoviše činjenica da je bukva sa našeg područja najkvalitetnija na svijetu i da pripada posebnoj podvrsti koja nastanjuje balkansko poluostrvo . Pored ovih drvnih vrsta sigurno je da postoji veliki broj rijetkog i emdeskog bilja za koje ne postoji evidencija o broju i lokalitetu rasprostranjenosti u opštini Milići .

Pančićeva omorika lokalitet Tisovljak odjel 173 Gornji Jadar

Pančićeva omorika (Picea omorika) je endemit područja Podrinja, zapadne Srbije i istočne Bosne (okolina Višegrada). Ime je dobila po srpskom botaničaru Josifu Pančiću koji ju je otkrio na planini Tari 1875. godine, kod sela Zaovine i Rastišta. Pančićeva omorika je tanko, vitko, do 50 metara visoko četinarsko drvo. Omoriku možemo smatrati živim fosilom u biljnom svetu, vrstom koja potiče iz tercijara. Gornje grane na stablu omorike povijene su naviše, srednje su skoro horizontalne, a donje su povijene ka zemlji, ali su vrhovi okrenuti uvis. Omorika se spušta do oko 400m nadmorske visine, a penje se do 1700m. Uglavnom raste na krečnjaku, ponekada i na serpentinu. Pančićeva omorika ima srodne vrste u istočnoj Aziji i na severu Evrope i Azije, iz čega sledi da je omorika relikt iz tercijara. Praroditelji omorike bili su nekada široko rasprostranjeni u Evropi i Aziji. Ovo su potvrdili i

170

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

fosilni ostaci vrste koja je veoma slična današnjoj omorici, te je nazvana Picea omorikoides. Naučni naziv omorika potiče od lokalnog imena za ovu četinarsku vrstu. Raste i na prostoru opštine Milići, tačnije u Rezervatu Pančićeve omorike „Tisovljak“.

LJEKOVITO BILJE

Tabela. Stanje ljekovitih biljnih vrsta na području opštine Milići

Redni Vrsta Status broj Privredno važne Rijetke Ugrožene Zaštićene 1. Bokvica širokolisna, Plantago major * Bokvica uskolisna, Plantago * lanceolata Borovnica, Vaccinium myrtillus * Breza, Betula pendula * Bršljan, Hedera helix * Čičak, Arctium lappa Divizma, Verbascum thapsus * Divlji luk, Allium ursinum * Djetelina crvena,Trifolium pratense Djetelina bijela, Trifolium repens Gavez, Symphytum officinale * Glog, Crataegus monogyna * Hren, Armoracia rusticana * ® Θ Imela, Viscum album * 171

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Iva, Teucrium montanum * ® Jagoda šumska, Fragaria vesca * Jagorčevina, Primula officinalis * Θ Θ Kantarion, Hypericum perforatum * Kičica, Centaurium umbellatum * Kleka, Juniperus communis * Konjogriz, Cichorium intybus * Kopitnjak, Asarum europaeum ® Kopriva, Urtica dioica * Kunica, Achillea millefolium * Kupina, Rubus fruticosus * Lijeska, Corylus avellana Lipa bijela, Tilia tomentosa * Lipa crna, Tilia plathyphyllos Scop. * Ljubičica mirisna, Viola odorata * Ljubičica trobojna, Viola tricolor * ® Θ Θ Majčina dušica, Thymus serpyllum * Maslačak, Taraxacum officinale * Matičnjak, Melissa officinalis * Mrazovac, Colchicum autumnale * Nana paprena, Mentha piperita * Paprat slatka, Polypodium vulgare * Pelin, Artemisia abshintium * Pirika, Agropyrum repens * Podbjel, Tussilago farfara * Sljez bijeli, Althaea officinalis * Rusomača, Capsella bursa pastoris * Šipurak, Rosa canina * Zova, Sambucus nigra *

ŽIVOTINJSKI SVIJET

Životinjski svijet opštine Milići je veoma raznolik i u njemu obitava više rjetkih vrsta kao što su : mrki medvjed, divokoza, vidra, lještarka, jastreb kokošar, mišar, buljina, mladica... Na prostoruopštine žive i trajno zaštićene vrste (vidra, lještarka) ali su ustanovljena i uzgojna područja za mrkog medvjeda i divokozu . Raznolikost terena i biodiverziteta pruža i raznolikost faune . Lokalne rjeke naseljavaju uglavom ciploidne vrste riba ali i salmonidne vrste od kojih se posebno ističe endemska vrsta mladica (Huco Huco). Najbrojnije vrste su : potoče mrene, zelenka, klen a za gonje tokove salmonide : pastrmka i lipljen. Pored ribljih za vodotokove su vezane i veliki broj ptica (voden kos, kos obični...) . Uzimskom periodu usled migracija pojavljuju se i divlje patke (najčešće gluvara) kao i sive čaplje rode... Faunu utpopunjuje i vidra čija je populacija u porstu, veliki broj insekata karakterističan za ovu vrstu voda (vodeni moljac, žuta kamenjarka, gamarusi...), vodozemaca, gmizavaca, mekušaca, zglavkara... Na kopovima rudnika pojavljujuse bare u depresijama koje naseljavaju male populacije patki i gnjuraca . Nakopnenom djelu obitava velikibroj životinja u razredima mekušaca(sivi puž, vinogradarski puž, puž golać, kišna glista ...), gmizavaca (Bosanski šargan – endemska vrsta, poskok, smukulja, slijepić...), glodara (poljski miš, voluharica, sivi miš, obični pacov, zec, vjeverica, puh...), sisara (srna, lisica, vuk, mrki medvjed, divokoza, evropski tvor, mala lasica, jazavac, kuna zlatica, kuna bjelica, divlja mačka...)i ptica (vrapci, sjenice, slavuji drozdovi-više vrsta, lještarka, šumska šljuka-povremeno, prepelica – povermeno, golub grivnaš, grlica, velika ušara, ćuk, kobac, vjetruška, jastreb kokošar, suri orao ...) .Gazdovanjem nad divljači u opštini provodi lovačko udruženje KomićMilići.

172

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

U rijekama oštine Milići živi veliki broj ribljh vrsta . Dio njih je prikazan na slikama :

Potočna mrena

Potočna pastrmka

Peš

173

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Lipljan

Krkuša

Klen

174

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Pliska

Naravno na slikama je prikazan samo mali broj ribljih vrsta koje žive u vodotocima opštine Milići . Niko nije proučavao naše vodotoke i dao precizana registar svih ribljih vrsta u našim vodama . Najveću vrijednost i posebno mjesto svakako zauzima mladica (Huco huco) . Riječ je o endemskoj vrsti koja naseljava naše vode u gornjim tokovima koje pripadaju crnomorskom slivu . Najpoznatije su one iz Drine, Une, Sane i njihovih pritoka . Kao endemska vrsta zaslužuje bolji tretman od onog kojeg trenutno ima .

POSTANAK LOVIŠTA

Lovište ''Komić'' ustanovljeno je rješenjem ministra poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske broj: 04-332-38444/98 („Službeni glasnik Republike Srpske“ broj 5/99 od 09.03.1999. godine). Ugovorom br: 04-332-3472-13/02 od 27.06.2002. godine lovište je dodijeljeno na kopištenje i gazdovanje Lovačkom udruženju „ Komić “iz Milića Osnovna djelatnost Lovačkog udruženja ''Komić '' je gajenje, zaštita i korištenje divljači i njenih dijelova u skladu sa Zakonom o lovstvu, Pravilnicima iz oblasti lovstva ,Statuta Lovačkog saveza Republike Srpske i Lovačkog udruženja „ Komić“.

175

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

OSNOVNI PODACI O LOVIŠTU

Lovište „Komić“ Milići nastalo je iz dijela bivšeg lovišta „Birač“ Vlasenica na osnovu rješenja Ministra poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republiie Srpske od 09.03.1999. godine. Lovište se nalazi u sjeveroistočnom dijelu Republike Srpske na teritoriji Opštine Milići čija ukupna površina iznosi 27.879 ha, od čega je lovna 24.212 ha, a ne lovna površina 3.667 ha. Lovište „Komić“ spada u kategoriju brdskih lovišta sa nadmorskom visinom od 150 m' do 1.500 m'. Glavni vodotok u lovištu „Komić“ je rijeka Jadar koja nastaje na ušću rijeka Studeni Jadar i Zeleni Jadar. Teren je dosta „izlomljen“ sa izraženim strmim padinama u tokovima rijeka, sa velikim brojem uvala i kosa i kraškim platoom u sjevernom dijelu lovišta. Najveće naseljeno mjesto je opštinsko administrativno sjedište - Milići. Područje lovišta „Komić“ uglavnom je obraslo šumom lišćarskih vrsta unutar kojih se nalaze manje površine pod kulturama četinara, dok je manji dio obrastao miješanim šumama jele, smrče, bukve i javora. Šume su ispresjecane njivama, livadama i pašnjacima. Poljoprivreda je ekstezivnog karaktera tako da nema neki veći negativni uticaj na divljač. Ovakva situacija omogućava dovoljnu količinu hrane i dobra skloništa za divljač u toku cijele godine. Osnovne uzgojne vrste divljači u lovištu „Komić“ su srneća divljač, medvjeđa divljač, zečija divljač i divlje svinje. Usled ratnih dejstava došlo je do raseljavanja stanovništva u ruralnom području što je pogodovalo migraciji divljači divokoze na pravcu Sušica – Sokolina i njenom dužem zadržavanju na području ovog lovišta , povratkom lokalnog stanivništva u stara naselja ovaj pravac kretanja divokoza je znatno otežan. Naprijed navedeni razlog i malo stanišno područje dovelo je do rijetke pojave i u mlom broju divljači divokoze pa ovom osnovom nije ni obuhvaćena kao osnovna vrsta divljači.

Brojno stanje osnovnih uzgojnih vrsta divljači za protekli uređajni period:

Vrsta divljači Broj.stanje 31.03.2001 Broj. Stanje 31.03.2011. Srna(Capreolus capreolus) 240 304 Divlja svinj(Sus scrofa) 100 90 Medvjed(Ursus arctos) 6 3 Zec(Lepus europeus) 290 530

U proteklom uređajnom periodu korisnik lovišta vršio je lov i odstrel uzgojnih vrsta divljači. Odstreljeno je 152 grla srneće divljači, 200 komada divljih svinja i 320 zečeva, dok odstrela medvjeda nije bilo. Takođe je vršeno smanjenje brojnog stanja štetočina u lovištu prilikom čega je odstreljeno 250 lisica i21 vuk. U lovištu „Komić“ nalazi se izvjestan broj izgrađenih lovno-uzgojnih i lovno-tehničkih objekata koji je nedovoljan za uspješno gajenje i korišćenje divljači, pa će korisnik lovišta morati uložiti sredstva i napore za izgradnju novih i održavanje postojećih objekata.

Lovno uzgojni objekti: stanje 01.04.2001. planirano stanje31.03.2011. -Hpanilišta za srneću divljač -- 8 8 komada -Hranolišta za divlje svinje 3 2 2 komada -Solila 20 50 55 komada -Pojilišta -- 1 1 komad

Lovno tehnički objekti stanje 01.04.2001. stanje31.03.2011. -Lovačka kuća -- 1 1 zgrada -Lovačka koliba -- 2 1 zgrada -Visoka zatvorena čeka 3 komada 4 6 komada -Ostale čeke 4 komada 16 9 komada

176

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Kroz lovište „Komić“ prolazi magistralni put Zvornik – Vlasenica i regionalni put Milići – Srebrenica na koje se naslanja mreža lokalnih i šumskih puteva tako da postoji dobra mogućnost pristupa svim dijelovima lovišta.

Odnosi sa susjednim upravljačima lovišta su dobri, kao i sa privrednim subjektima i lokalnom vlasti na području lovišta „Komić“, što daje dodatne mogućnosti razvoja lovstva i unapređenja stanja u lovištu. Svi detaljniji podaci o lovištu „Komić“ dati su u poglavlju „5. Katastar lovišta“.

Opis granica lovišta

Granica lovišta polazi sa ušća Jadra u Drinjaču i ide uzvodno Jadrom sve do ušća potoka Lješina, produžava prema jugu na trigonometar 299, gde skreće prema jugo-istoku preko Lođaka i trigonometra 539, izlazi na Previla, trigonometar 560. Odatle granica ide vododelnicom preko trigonometra 491 i Pavlovače, silazi iznad mlina pod Pavlovačom u potok Crvanj, ide potokom uzvodno, a potom uvalom pravcem jugo-istok izlazi na Lisinu, trigonometar 802, odakle grebenom prema jugu silazi u potok, nastavlja niz potok do ušća sa Graničnom rijekom (kota 416), ide dalje nizvodno Bukovačkom rijekom do ušća u Jadar, a potom uzvodno Jadrom sve do pod Handžića orlije tj. Do kote 451.

Ovde granica napušta Jadar i skreće prema jugu preko Handžića orlija, izlazi na put Nazde-Palež i njima preko Boksita i trigonometra 806 izlazi na Stublić. Sa stublića granica izlazi pravo na trigonometar 1291 Brestovik, potom vododelnicom na Mehovac, trigonometar 1490, odakle grebenom silazi u sastavke Radovskog potoka gde skreće prema severo-zapadu i preko Brloške planine grebenom izlazi na trigonometar 1264 Kličevac. Odavde granica zadržava osnovni pravac severo-zapad i uglavnom grebenima ide preko Javornika, trigonometra 1401, prevrata, Koritne kose, trigonometra 1295, Ćipe, trigonometra 1328, Vran kamena, Vrhova, trigonometara 1315 i 1245 i Struga, izlazi na trigonometar 1195. Odatle granica skreće na sever, i izlazi na veliku okuku kamionskog puta Kraljeva gora – G. Zalukovik, nastavlja niz Kestenjsku kosu i Stankovo brdo, silazi na vrelo pod B. Sikirom, skreće u pravcu zapada i niz uvalu (potokom), a potom Rijekom do ispod serpentina, a potom pravcem severo-zapad iznad škole izlazi na vodotok Studeni Jadar, odakle nastavlja nizvodno do utoka Tabahane gde skreće prema severu i preko trigonometra 480, Gareža, severo-zapadno od Prodanovića izlazi na vododelnicu, te vododelnicom i seoskim putem iznad Stanišića, preko Samara i Brda (trigonometar 479) i Reljića osoja silazi na Dubnicu, kota 294. Odatle granica nastavlja potokom prema severu od mlina kod Bećirovića gde skreće prema severo-istoku uvalom i izlazi na trigonometar 705 iznad Hajderovića, tu skreće prema istoku na Brestovu vodu, a potom seoskim putem prema severu i kod škole (313) silazi na Cerski potok. Odatle granica nastavlja potokom u pravcu severa preko kote 378 na kotu 686 gde skreće prema severo-zapadu i preko Radave izlazi na potok Prijode (402), nastavlja njime nizvodno do ušća u Drinjaču, a potom Drinjačom nizvodno do ušća Jadra na polaznu tačku.

Osnovne vrste divljači

Lovnoproduktivnapovršina Vrstadivljači Bonitet Kapacitet (ha) Srna 15.000 III 304 Medvjed 10.000 - 5 Zec 9.000 III 530 Divljasvinja 10.000 III 102

Objekti u lovištu

Lovno uzgojni objekti: 1.Hranilišta za srneću divljač...... 8 komada 2.Hranilišta za divlje svinje...... 2 komada 3.Solila...... 55 komada 4.Pojilišta...... 1 komad

177

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Lovno tehnički objekti:

1.Lovačke kuće...... 1 zgrada 2.Lovačka koliba...... 1 zgrada 3.Lovačke staze...... 40 km 4.Visoka zatvorena čeka...... 6 komada 5.Ostale čeke i osmatračnice...... 9 komada

TERENSKA I PRIRODNA CJELINA

Lovište „Komić“ predstavlja jednu terensku i prirodnu cjelinu. Unutar njega ne postoje nikakve prirodne prepreke koje bi bile smetnja za kretanje divljači, odnosno sprečavale njihovu migraciju unutar lovišta koja je vezana za godišnje doba ili za postizanje kvalitetnije ishrane divljači. Šume ispresjecane pašnjacima, livadama i oranicama sa dovoljno izvora i tekućih voda čine jednu cjelinu koja pogoduje razvoju pojedinih vrsta divljači.

Prehrambene mogućnosti

Osnovne uslove za opstanak svake životinjske vrste na nekom području određuju prehrambene mogućnosti. One se obezbjeđuju iz postojeće vegetacije i raznih životinjskih organizama (insekti, gmizavci, sitni glodari, leševi uginulih životinja). Na području lovišta „Komić“ u prilično velikoj mjeri izražena je šumovitost sa indeskom od 61. U strukturi šumske vegetacije uglavnom su zastupljene lišćarske vrste sa blizu 80 procenata, dok su četinarske vrste zastupljene sa cirka 20 procenata. Od lišćarskih vrsta najzastupljenija je bukva, a potom hrast cer, dok je učešće grupe plemenitih lišćara,bijelog i crnog graba, hrasta kitnjaka i mekih lišćara izraženo u manjoj mjeri. Potrebno je istaći da su na većem dijelu lovišta zastupljene voćkarice poput divlje kruške, trešnje, jabuke i oraha, te grmovi koji plodonose kao što su dren, glog i crni trn. Od jagodičastog voća zastupljene vrste su kupina, jagoda i malina dok je borovnica zastupljena u manjoj mjeri. Raznovrsne vrste drveća nude izbojke, pupove, lišće i plodove koji omogućavaju divljači veliki izbor hrane u toku godine, pogotovu ako se tome doda travna vegetacija i plodovi jagodičastog voća. Od zeljastih biljaka posebno treba istaći prisustvo srijemuša koji je zastupljen na velikim površinama. U šumskoj stelji živi veliki broj insekata, a tu su prisutni sitni glodari i gmizavci koji su veoma bitni za ishranu svejeda odnosno medvjeda i divljih svinja. Šume su ispresjecane oranicama, livadama, voćnjacima i pašnjacima koji su izvrsna mjesta za prehranu većeg broja uzgojne divljači. Iz naprijed rečenog jasno se vidi da su prehrambene mogućnosti lovišta „Komić“ za sve uzgojne vrste divljači dobre. Prirodni uslovi u lovištu „Komić“ za sve uzgojne vrste divljači su dobri.

USLOVI ZAŠTITE PRIRODE

Na području koje obuhvata lovište „Komić“ nema ekstremno zagađivačke industrije koja bi svojim radom ugrozila životnu sredinu prirodne zajednice biljaka i životinja. Osnovne privredne djelatnosti na ovom području su: rudastvo, šumarstvo, drvna industrija, te poljoprivreda. Ostale djelatnosti se svode a nivo zajedničkih radnji koje nemaju bitan uticaj na prirodnu okolinu. Najveći uticaj na životnu sredinu u kojoj se nalazi divljač ima šumarstvo odnosno intenzivno gazdovanje šumama. Certifikacija šuma i šumskog zemljišta donijela je dodatni kvalitet u zaštiti prirode, a samim tim i poboljšala uslove za opstanak divljači. Kod primjene propisa vezanih za certifikovane šume naročita pažnja je posvećena zaštiti prirode i očuvanje biodiverziteta svih živih organizama. Razvoj ekologije i povećanje svijesti lokalnog stanovništva vezanog za zaštitu prirode omogućavaju veći stepen njene zaštite i očuvanosti. Rudnici boksita imaju direktan uticaj na lovnu površinu dok svojim radom nemaju većeg uticaja na prirodu jer je nizak nivo primjene hemijskih sredstava u zaštiti poljoprivrednih kultura. Smeće iz područja urbane sredine deponuje se na rudarskom kopu što sprečava veći negativan uticaj na prirodu.

178

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MIR U LOVIŠTU

Za divljač tokom cijele godine neophodan je mir, a naročito u periodu reprodukcije, kada je leženje na jajima, koćenje i odgajanje mladih. Teško je postići apsolutni mir u lovištu, ali je neophodno relativni mir pospješiti odnosno dići ga na što veći nivo, jer se bez njega, bez obzira na dobre ostale uslove, neće moći uspješno gazdovati lovištem. U lovištu „Komić“ stanje mira je na zadovoljavajućem nivou. Na pogoršanje uslova u pogledu mira u lovištu, u daljem tekstu, navedeno je nekoliko faktora: - naselja koja se nalaze unutar lovišta negativno utiču na mir u lovištu, jer se tu radi o svakodnevnom kretanju ljudi i stoke kroz lovište, kao i pojavi krivolova, bilo da se radi o zaštiti poljoprivrednih dobara ili iz koristi - putne komunikacije sprečavaju nesmetano kretanje divljači, a istovremeno doprinose velikoj buci - psi i mačke lutalice predstavljaju veliku opasnost za mlade srneće i zečije divljači, zbog čega je neophodno uništavanje ovakvih štetočina - ostali predatori pričinjavaju znatne štete i narušavaju mir u lovištu - krivolov kao jedan jako opasan i prisutan oblik uznemiravanja divljači, koji se smanjuje u odnosu na raniji period.

VRSTE, BROJNOST I ZDRAVSTVENO STANJE POJEDINIH VRSTA ZAŠTIĆENE I NEZAŠTIĆENE DIVLJAČI

Lovište „Komić“ naseljeno je uglavnom autohtonim vrstama zaštićene i nezaštićene divljači. Brojno stanje divljači koje je navedeno u ovom poglavlju odnosi se na brojno stanje u proljeće 2010. godine. Preračunavanjem tog brojnog stanja divljači na bazi dinamike razvoja populacija osnovnih vrsta divljači došlo se do početnog brojnog stanja divljači na početku uređajnog perioda 2011/12 lovne godine. Za sve ostale vrste divljači uzeto je procijenjeno brojno stanje iz 2010. godine vodeći računa o godišnjem prirastu i prirodnim gubicima.

Stalno zaštićene vrste divljači

U ovom lovištu žive i borave sledeće trajno zaštićene vrste divljači:

- vidra...... 4 jedinki - vjeverica...... 105 jedinki - škanjac………………………………………………………...... ……………...30 jedinki - jastreb………………………………………………...... …………………...... 25 jedinki - lještarka………………………………………………...... ………….….…….35 jedinki - sova...... 20 jedinki

10.2. Lovostajem zaštićene vrste divljači

Osnovne vrste divljači: 31.03.2010 31.03.2011 - srneća divljač...... 266...... 304 jedinki - srndaća zrelih...... 42...... 46 jedinke - srndaća mladih...... 56...... 67 jedinki - srna...... 108...... 114 jedinki - lanad...... 60...... 77 jedinki

- medvjed……...... 2...... 3 jedinke - zrelih medvjeda...... 1...... 1 jedinka - mladih medvjeda...... 0...... 0 jedinki - zrelih mečki...... 1...... 1 jedinka - mladih mečki...... 0...... 0 jedinki - mečadi...... 0...... 1 jedinka

- zec...... 372...... 530 jedinki 179

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

SRNA (Capreolus capreolus)

Srneća divljač u ovom lovištu naseljava vrlo različita staništa, počevši od velikih kompleksa šuma, preko šikara do šumaraka koji su ispresjecani pašnjacima, livadama i oranicama. Ne rijetko je srećemo i u ruralnom području u neposrednoj blizini ljudskih naselja. Veliko učešće lišćarskih vrsta u šumama ovog područja, od kojih veliki broj donosi i plodove koje srneća divljač rado konzumira, te zeljasta vegetacija šuma, pašnjaka i oranica pružaju odličnu prehrambenu bazu za ovu vrstu divljači. Naseljava sva staništa ovog lovišta, kako ona sa najmanjom nadmorskom visinom tako i ona koja su sa najvećom nadmorskom visinom. U zimskom periodu kada na višim nadmorskim visinama padne visok snježni pokrivač dolazi do migracije srneće divljači iz viših u niža područja te njene veće koncentracije na manjem prostoru. Glavni neprijatelj srneće divljači su vukovi, psi skitnice i lisice. Nema registrovani oboljelih jedinki od zaraznih bolesti niti trovanja od hemijski preparata koji se ovdje koriste u vrlo maloj mjeri.

MRKI MEDVJED (Ursus arctos)

Mrki medvjed je najveća zvijer ovog lovišta, koja dostiže težinu i do 300 kg. Hrana su mu razne vrste šumskog bilja, njihovi nadzemni zeljasti dijelovi (srijemuš), korijnje, plodovi kao i sve vrste žitarica. Od hrane životinjskog porijekla jede razne insekte i njihove razvojne forme, gmizavce sitne glodare i lešine svih vrsta. Napada i domaću stoku kada na drugi način ne može da zadovolji potrebe za bjelančevinastim hranivima. Ukoliko dođe do pčela jede larve pčela i med. Početkom zime medvjedi se povlače u brloge, koje krečnjačka podloga nudi u velikom broju. U tom zimskom periodu mečke donose mlade na svijet. U ovom lovištu nisu primjećene jedinke sa simptomima oboljenja niti trovanja pa je njihovo zdravstveno stanje dobro. Potrebno je napomenuti da na stabilnost broja jedinki u ovom lovištu veliki uticaj ima neposredna blizina uzgojnog lovišta Sušica i Romanijskog platoa.

ZEC (Lepus europeus)

Najveća gustina populacije zeca je u nižim predjelima lovišta gdje je veće učešće livada i oranica koje su ispresjecane šumarcima. Hrani se isključivo hranom biljnog porijekla. Jede sve vrste trava, lišće, pupove, mlade izbojke i koru mladih drvenastih biljaka. Posebno voli djetelinu, kupus, repu, mrkvu i pasulj. Zeca napadaju sve vrste dlakavih i pernatih grabežljivaca. Uz to, vlažno vrijeme u toku proljetnih i ljetnih dana uništi veliki dio podmlatka. Od zaraznih bolesti valja spomenuti tularemiju i zečiju bruzelozu, a od parazitskih oboljenja krpeljivost, metiljavost te plućnu crvljivost.

180

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

DIVLJA SVINJA (Sus scrofa)

Divlja svinja po Zakonu o lovstvu spada u grupu nezaštićene divljači ali zbog svoje brojnosti i atraktivnosti ona je jedna od osnovnih vrsta divljači u lovištu „Komić“. Naseljava šumovite dijelove lovišta, koristi hranu biljnog i životinjskog porijekla. Od biljne hrane jede trave, korijenje, razne plodove, gljive, sve vrste žitarica i gomolja. Od hrane životinjskog porijekla konzumira razne insekte, gmizavce, sitne glodare, puževe, žabe, jaja iz gnijezda, čak i nejaku lanad i lešine svih vrsta. Zbog načina ishrane registrovani su pojedinačni slučajevi oboljelih jedinki od trihineloze, pa je neophodna kontrola mesa prilikom odstrela. Zbog čestih i velikih šteta na poljoprivrednim kulturama koje pričine divlje svinje neophodno je korištenjem održavati podnošljivu brojnost i primjeniti što viši nivo uzgojnih mjera. Od životinja neprijatelji su im vuk i medvjed.

10.3.Nezaštićena divljač

Ovo su autohtone vrste divljači koje Zakon o lovstvu ne svrstava u kategoriju zaštićenih, ali su uglavnom prisutne kao stalna ili prolazna divljač. Sobzirom da divlja svinja spada u osnovnu divljač njena brijnost je predstavljena prema strukturi:

31.03.2010 31.03.2011 - Divljasvinja...... 59...... 69 jedinki - Veprovi...... 14...... 20 jedinki - Krmače...... 15...... 21 jedinki - Nazimad...... 30...... 28 jedinki

Osim divljih svinja evidentirana je brojnost sledećih vrsta divljači: - lisica...... 85 jedinki - vuk...... 4 jedinke - divlja mačka ...... 10 jedinki - jazavac...... 30 jedinki - kuna zlatica...... 10 jedinki - kuna bjelica...... 10 jedinki

Evidentiranjem ovih vrsta divljači želimo da kod planiranja mjera korišćenja u narednom periodu obezbjedimo njihov opstanak u podnošljivom brojnom stanju koji neće remetiti biološku ravnotežu i činiti pretjerano velike štete drugim vrstama divljači u lovištu.

Mjere korišćenja u lovištu moraju biti primjenjene na način koji će spriječiti nestanak iz lovišta bilo koje autohtone vrste divljači.

Ostale zanimljive životinjske vrste

Pored nabrojnih životinjskih vrsta (divljači i riba) postoji objektivna predpostavka da na prostoru naše opštine živi još jedna endemska vrsta . Riječ je o bosanskom šarganu . U pitanju je zmija iz porodice ljutica koja zbog loše reputacije gmizavaca u narodu nema adekvatan tretman . Pored zmija iz porodice ljutica na našem području žive ne otrovne vrste (belouška, smuk, ribarica...) . Na području naše opštine nisu ivršena istraživanja i nije napravljen registar staništa bosanskog šargana .

181

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Poskok

Crna šarka

182

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Bosanski šargan i obična šarka

1. Bosanski šargan 2. Obična šarka

REZIME SEKTORA BIODIVERZITET (ANALIZE I ZAKLJUČCI)

Područje opštine Milići nije posebno proučavano u smislu posebnih biodiverziteta, životinjskih i biljnih vrsta koji u njoj postoje . Određenja pominjanja pojavljuju se u opštim staništima šireg obuhvata . Ono što se zna i što se sa velikom sigurnošću može predpostaviti je da ove prostore naseljava veliki broj endemskih i rijetkih biljnih, životinjskih vrsta kao i mnogo vrsta gljiva . Naravno posmatramo kroz prizmu biodiverziteta jerje nemoguće bilo kojuvrstu izdvojiti izvan njenog prirodnog staništa i posmatrati je izdvojeno od svogprirodnog okruženja. Na području opštine Milići posoji lokalitet Tisovljak na kome je registrovana pančićeva omorika koja ovdje obitava još od ledenog doba . ŠG Birač a ranije ŠG Milići u skladu sa obavezama koje proističu prema ovom dobru odredili su poseban reon izvršili evidentiranje ovih stabala (300 stabala) i vrše zaštitu istih . Ne može se ne oteti utisku da je ovo nedovoljno ispromovisaniiskorišten resurs . Pored ove endemske vrste u našim vodama živi Mladica koja je takođe endemska vrsta . Ona se u vodama Jadra i Zelenog Jadra kao i u ostalim manjim pritokama mrijesti . Od životinjskih vrsta tu su rijetke vrste : mrki medvjed, jastreb kokošar, divokoza, vidra, bosanski šargan (endemska vrsta) ... Na području opštine Milići se zna ili se sa velikom vjerovatnoćom predpostavlja za postojanje više vrsta rijetkog bilja i gljiva . Zajedno sa prirodnim ljepotama ovog kraja ovo je veliki resurs i bogastvo naše opštine . Neophodno je pokrenuti istraživanja u smislu evidentiranja broja i rasprostranjenosti rijetkih vrsta. Po dobijanju rezultata potrebno je izvršiti mjere zaštite uz partnerstvo sa organizacijama koje upravljaju i gazduju sa njima (Šumsko gazdinstvo, Lovačko udruženje, Ribolovačko udruženje), a uisto vrijeme promovisati ove rijetkosti .

183

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

KULTURNO - ISTORIJSKA DOBRA

Kulturno – istorijska dobra predstavljaju svjedočanstva egzistiranja čovjeka i njegovih civilizacija u vremenu i prostoru i veoma su važan dio ukupnog čovjekovog nasljeđa.U okviru samih kulturno – istorijskih dobara razlikuju se arheološka dobra i ostala kulturno – istorijska dobra (graditeljsko nasljeđe).Najvažniji pravni akt RS u oblasti kulturno - istorijskog nasljeđa RS predstavlja Zakon o kulturnim dobrima (Sl. glasnik RS 11/95, 103/08).Spomenici kulture Bosne i Hercegovine prije 1992. godine U SR BiH do 1992. godine je postojao registar spomenika kulture koji je obuhvatao i arheološke lokalitete i ostala kulturno – istorijska dobra (graditeljsko nasljeđe). Na području opštine Milići jedini zaštićeni spomenik kulture do 1992. godine bila je Musa - pašina džamija u Novoj Kasabi (od 1951. godine). Pored ove džamije, republički Zavod je evidentirao još nekoliko spomenika kulture iz osmanskog perioda. Riječ je o sljedećim spomenicima:

• Groblje Musa - pašine džamije, Nova Kasaba; • Mezerluci – muslimansko groblje, Nova Kasaba; • Srpsko – pravoslavno groblje, Milići (preko 100 kamenih nadgrobnih spomenika – krstova). Ratna dešavanja na teritoriji BiH su učinila da jedan dio spomenika kulture bude uništen ili oštećen, što je bio slučaj i u opštini Milići (Musa pašina džamija u Novoj Kasabi). Nacionalni spomenici Bosne i HercegovineKao rezultat Dejtonskog sporazuma (Aneks 8) na nivou Bosne i Hercegovine je utemeljena Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, čiji je osnovni zadatak zaštita kulturno – istorijskog nasljeđa kroz proglašenje objekata kulturno –istorijskog nasljeđa nacionalnim spomenicima.Na privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH koju je formirala Komisija nema kulturno – istorijskih dobara sa područja opštine Milići.Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je za samo jedan spomenik sa područja opštine donijela konačnu odluku o proglašenju nacionalnim spomenikom BiH. Taj spomenik je Musa - pašina džamija u Novoj Kasabi (područje i ostaci graditeljske cjeline). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika nije identifikovala ugroženost ovog spomenika. U međuvremenu, Musa - pašina džamija je ponovo izgrađena u izvornom obliku. Evidentirano graditeljsko nasljeđe opštine Milići Republički zavod za zaštitu kulturno - istorijskog i prirodnog nasljeđa RS je 2000. godine uradio rekognisciranje područja opštine Milići za graditeljsko nasljeđe i na osnovu dokumentacije koja je tada urađena evidentirano je nekoliko kulturnih dobara: • Musa pašina džamija u Novoj Kasabi (na listi odluka o proglašenju dobara nacionalnim spomenicima), • Crkva svetih apostola Petra i Pavla u Koprivnu sa pravoslavnim grobljem (objekat arhitektonske vrijednosti), • Crkva svetog Nikole u Milićima sa starim pravoslavnim grobljem (objekat arhitektonske vrijednosti). U Odluci o prostornom uređenju opštine Vlasenica iz 1980. godine identifikovano je graditeljsko nasljeđe koje treba zaštititi. Riječ je o sljedećim objektima: • Stari grad – zidina u Zagrađu zvani „Kom“; • Stari grad utvrđenje u Gornjem Zalukoviku; • Mustafpašina džamija u Novoj Kasabi; • Pravoslavna crkva sv. Nikole u Milićima; • Pravoslavna crkva „Joakim i Ana“ u Novoj Kasabi; • Stari turski han u Novoj Kasabi na k.č. br. 1/23; • Staro pravoslavno groblje u Milićima; • Užički grobovi na Vranom kamenu; • Spomen česma palim borcima u Derventi. U sadašnjem trenutku (2011. godina) neki od ovih objekata graditeljskog nasljeđa više ne postoje – npr. stari turski han u Novoj Kasabi. Inače, dio graditeljskog nasljeđa je u procesu sanacije i zaštite. Ovo se prvenstveno odnosi na sakralne objekte. Tako je Musa - pašina džamija potpuno rekonstruisana i stavljena pod zaštitu, a pravoslavne crkve su u postupku sanacije. Stari gradovi u Zagrađu (Jerinin grad) i Podbiraču, te groblje srpskih vojnika iz Prvog svjetskog rata na Vran kamenu nisu sanirani i zaštitarski tretirani, te su u lošem stanju.

Musa Pašina džamija u Novoj Kasabi (spomenik kulture pod zaštitom UNESCO) 184

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Crkva Svete trojice – Derventa

185

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Arheološki lokaliteti

Neka od arheoloških dobara su već navedena u gorepomenutim spiskovima (stari gradovi u Zagrađu i Podbiraču). U narednom dijelu teksta su navedeni evidentirani arheološki lokaliteti iz Arheološkog leksikona BiH na području obuhvata plana.

Praistorija

• Kik, Nova Kasaba. Praistorijska ostava. Nalaz bronzanih predmeta sadrži tri ukrasne ploče i 434 dugmeta. Sačuvani fragmenti keramičke posude u kojoj je ostava ležala.

Starija faza kasnog bronzanog doba.

• Rupovo Brdo, Velika gradina. Ostaci praistorijskog utvrđenja od suhozida iz bronzanog ili gvozdenog doba. • Sač, Dubnica. Praistorijska humka i srednjovjekovni grobovi. Istraživanja je vršila M. Kosorić 1975. Humka (dimenzija 30 x 30 m, visine oko 2,50 m) nasuta je zemljom. Na periferiji je imala kameni vijenac. Sahranjivanje je dvojako: skeletno i sa spaljivanjem. Otkriveno je i spalište. Grobni prilozi: kremene alatke, kamene sjekire, fragmenti keramike i fragmentirana statueta.

Eneolit i srednje bronzano doba.

Humka je znatno oštećena naknadnim ukopavanjem grobova koji najvjerovatnije potiču iz kasnog srednjeg vijeka.

Rimsko doba

• Crkvina, Zaklopača - Nikolići. Kasnoantička bazilika. Probno iskopavanje izvršio M. Gabričević 1971. god. Otkrivena je apsida, dio južnog zida i narteksa bazilike (dužina oko 20,30 metara). U apsidi je vidljiv subselium, ostaci cathedre i temelja oltarne pregrade, kao i pod od glačanog maltera i ostaci fresko maltera na zidu sa crveno bojenim ornamentom u obliku trake i malih krstova. Bazilika je imala epioskopalni karakter. Kasnoantičko doba, kraj 5. i početak 6. vijeka. • Vranovina, Nova Kasaba. Ostaci rimske zgrade i stele. Iznad desne obale Jadra nađena je rimska opeka i obrađeni kvaderi, te gornji dio rimske stele sa prikazomžene i muže u reljefu. Rimsko doba, 1 - 4. vijek.

Srednji vijek

• Begina zaglavica, Vrsinje. Srednjovjekovna nekropola. U dvije grupe je sačuvano 17 stećaka u obliku ploča i sarkofaga; ukras: polumjesec. Kasni srednji vijek. • Birač, Podbirač. Srednjovjekovni grad. Na istaknutom visu se vide slabi tragovi nekog starog utvrđenja za koje se pretpostavlja da je to grad Birač.

Kasni srednji vijek.

• Bregovi, Skugrići. Srednjovjekovno groblje. Sačuvana četiri stećka u obliku ploča, sanduka i sarkofaga.

Kasni srednji vijek.

• Grebačevac, Nova Kasaba. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano deset stećaka u obliku sanduka i stela. Kasni srednji vijek. • Jeremići, Jeremići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 28 stećaka u obliku sanduka. Kasni srednji vijek.

186

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

• Jatina - Dolince, Vrsinje. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvana 44 stećka u obliku ploče, sanduka, sarkofaga i stele. Kasni srednji vijek. • Ilino brdo, Skugrići. Srednjovjekovno groblje. Sačuvano šest stećaka u obliku sanduka, sarkofaga i stele. Kasni srednji vijek. • Komić, Zagrađe. Srednjovjekovni grad. Ruševine se nalaze na vrlo istaknutom visu koji dominira dolinom potoka Lukavice. Kasni srednji vijek. Koprivno, Koprivno. Srednjovjekovna nekropola. U dvije grupe sačuvano 14 stećaka u obliku sanduka. Kasni srednji vijek. • Kostići, Kostići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 11 stećaka u obliku sanduka. Kasni srednji vijek. • Krajčinovići, Krajčinovići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 17 stećaka u obliku sanduka, sarkofaga i stele. Kasni srednji vijek. • Lučica, Lukići. Srednjovjekovna nekropola. U dvije grupe sačuvana 33 stećaka u obliku sanduka i sarkofaga; ukras: polumjesec. Kasni srednji vijek. • Lukići 1, Lukići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 37 stećaka u obliku ploča, sanduka, sarkofaga i stele, orijentisanih Z-I i S-J. Kasni srednji vijek. • Lukići 2, Lukići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano sedam stećaka u obliku sarkofaga, orijentisanih SZ-JI. Kasni srednji vijek. • Mramorje, Bešići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 20 stećaka. Kasni srednji vijek. • Mramorje, Vukovići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvan 31 stećak u obliku ploča, sanduka i sarkofaga. Kasni srednji vijek. • Petrovača, Dubnica. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 16 stećaka u obliku ploča, sarkofaga istela. Kasni srednji vijek. • Podgora, Podgora. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 12 stećaka u obliku sanduka i sarkofaga. Kasni srednji vijek. • Pomol, Pomol. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvana 24 stećka, u nekoliko grupa, u obliku ploča, sanduka i sarkofaga. Kasni srednji vijek. • Rajići, Rajići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvana tri stećka u obliku sanduka i stele. Kasni srednji vijek. • Rupovo Brdo, Rupovo Brdo. Srednjovjekovna nekropola. U dvije grupe sačuvano 17 stećaka u obliku sanduka. Kasni srednji vijek. • Strana, Rovaši. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 10 stećaka u obliku sarkofaga i stela, orijentisanih Z-I; ukras: plastično rebro, simbolični znaci. Kasni srednji vijek. • Toljevići, Toljevići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 14 stećaka. Kasni srednji vijek. • Višnjica, Višnjica. Srednjovjekovna nekropola. U nekoliko grupa sačuvano 114 stećaka u obliku sanduka. Kasni srednji vijek. • Vitići, Vitići. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvana tri stećka u obliku sanduka. Kasni srednji vijek. • Zaklopača, Zaklopača. Srednjovjekovna nekropola. Sačuvano 12 stećaka u obliku sanduka, sarkofaga i stela. Kasni srednji vijek. U strukturi arheoloških lokaliteta dominiraju nekropole stećaka. Stećcima ovog kraja se dosta bavio Šefik Bešlagić koji je o njima objavio članak u časopisu «Starinar» (izdanje Arheološkog instituta u Beogradu). Na prostoru opštine Milići postoji još nekoliko arheoloških lokaliteta koji nisu evidentirani u Arheološkom leksikonu BiH, a među njima treba izdvojiti nekropolu sa humkama (tumulusi) u Šošarima (Vukšići), ostatke Srebrne ceste - «Via Argentaria» u Zagrađu (rimsko doba) i Crkvinu u Vukšićima (srednji vijek). Za ostatke Srebrne ceste se često upotrebljava i narodni naziv "Jerinina kaldrma".Konzervacija arheoloških lokaliteta nije vršena, a takođe nisu utvrđene njihove zaštitne zone. Arheološki lokaliteti i graditeljsko nasljeđe su dosta ravnomjerno raspoređeni po području opštine.Nekoliko arheoloških lokaliteta (prvenstveno gradine) se nalaze na uzvišenjima, tako da bi na tim lokalitetima moglo doći do prostornog sukoba sa telekomunikacionom namjenom (postavljanje različitih telekom. uređaja), što bi trebalo po svaku cijenu izbjeći. Generalno, najveći broj kulturnih dobara je smješten u ruralnom području, gdje nije u većoj mjeri ugrožen ljudskom djelatnošću (poljoprivreda i šumarstvo). Najugroženija dobra su locirana u samim naseljenim mjestima (Milići i Nova Kasaba), kao i ublizini privrednih zona (Lukić Polje), gdje je najveći stepen antropogene promjene sredine i najveći pritisak na ova dobra. 187

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Srednjovjekovni grad Komić

Stari grad Komić se nalazi na Komiću ispod Kraljeve Gore. Najvjerovatnije je pripadao srednjovjekovnoj feudalnoj porodici Dinjičić-Kovačević, a u pisanim izvorima se pominje u prvom otomanskom popisu osvojene Bosne 1468/69 godine, kao pusta nahija u Kraljevoj zemlji sa potpuno pustim selima (od kojih se do danas održalo samo ime za selo Vrsinje), što govori da je u momentu pada pod Turke pripadao bosanskoj kraljevskoj porodici. Turci su grad najvjerovatnije zauzeli i razorili 1463. godine i odmah napustili, jer se u kasnijim izvorima ne pominje. Grad je u Birču poznat i kao Jerinin grad i vezuje se za “prokletu Jerinu”. Grad je sagrađen na veoma nepristupačnom mjestu. Utvrđenje se sastojalo od kule sa tlocrtom u obliku nepravilnog petougla, koja je bila smještena u oboru nepravilnog trougla. Dva ugla ovog trougla su zaobljena, a treći ugao je oštar. Kula se nalazi u središtu obora. Utvrđenje je postavljenoa na najvišoj koti brežuljka podjednako pristupačnog sa sve četiri strane. Da bi se otežao pristup, izgrađeni su zrakasti samostalni bedemi koji štite prilaz gradu na sjeveroistočnoj, sjeverozapadnoj i jugoistočnoj strani. Dimenzije obora su oko 25 x 25 x 18 m. Spoljašnje dimenzije kule iznose: 3,4 x 4 x 4,2 x 2 x 2,8 m. Debljina zidova varira u 0,8 m do 1,25 m.

188

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Stećci – Mlađenovići

189

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Stećci - Udrč

REZIME SEKTORA KULTURNO ISTORIJSKI LOKALITETI (ANALIZE I ZAKLJUČCI)

Tragovi kulturno-istorijskog nasleđa na područjuopštine Milići sežu u daleku prošlost . Posebno karakterističan i plodonosan u tom smislu bio je sredni vijek . Kroz više istraživanja provođenih na nivou Bosne i Podrinja obuhvatali su kulturno istorijske spomenike sa naših prostora . Iako je dosta lokaliteta registrovano postoji i značajan broj onih koji još uvijek nisu registrovani a prednjače : stećci, stara groblja, vjerski objekti, poprišta velikih bitaka, zidine utvrđenja ... U cilju njihove zaštite trebalo bi prvo izvršiti i na karti locirati sva mjesta na kojima se slični lokaliteti nalaze . Odmah po njihovom lociranju neophodno je doći do istih i ona koja do sada nisu registrovana klasifikovati prema vrsti i starorti . Sve češće se pokreću inicijative za obilježavanje znamenitih mjesta. Jedna od poslednjih je sigurno obilježavanje lokaliteta na Vranom kamenu kao velikom poprištu i bitci u prvom svijetskom ratu koje trenutno nije ni na koji način obilježeno . Usito vrijeme sa lokacijom ovih nalazišta treba raditi na promociji istih a kroz brošure ponuditi ih i privrednim subjektima koja se bave turizmom . Uz podršku privrede te apliciranjem prema Ministarstvu kulture i drugim 190

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

donatorima raditi na zaštiti našeg kulturno-istorijskog blaga . Poredzaštite trebaraditi na pristupu do istih jer suoni značajan resurs u smislu turističke ponude. Pored starin nalazišta sve značajnija postaju i obilježja iz drugog svijetskog rata .

191

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

VIZIJA OPŠTINE MILIĆI :

OAZA BIRČA

Za nas su lokalni ljudi i naše mjesto bitni. Mi sanjamo da čuvajući naše priprodne i kulturne vrijednosti kreiramo opštinu Milići kao oazu netaknute prirode u ravnoteži sa njenim privrednim napretkom . Našoj djeci želimo da predamo ne samo ono što smo imali mi nego da to što sačuvamo unaprijedimo i uljepšamo . Želimo da naša djeca budu ponosna na ono što će dobiti i da to sačauvaju za svoju djecu .

192

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

AKCIONI PLANOVI

193

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

SEKTOR VODA

PRIORITENI PROBLEMI

Opština Milići ima izuzetno razvijenu hidrogeografsku mrežu . Analizom ovog sektora kao prioriteni istakli su se sledeći problemi :

Ispuštanje kanalizacije i otpadnih voda bez predhodnog tretmana u recipijent Velika zamućenost Zelenog Jadra Ne racionalan odnos prema izvorištima Ne postojanje vodomjera na graskom i većim vodovodnim sistemima Izostanak dezinfekcije vode na seoskim vodovodnim sistemima Ne provođenje mjera sanacije predloženih elaboratima zona sanitarne zaštite Mala iskorištenost vodnog potencijala Nedostatak svijesti o važnosti zaštite kod građana i privrednih subjekata .

194

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

195

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

AKCIONI PLAN

Plan implementacije 2014 – 2020.

Sektor 1: Voda

Orijentacijski period realizacije Problem koji se Nositelji Projekti / mjere Cilj (dinamika implementacije) Ciljne grupe (korisnici) rješava implementacije 2014. 2015. 2016. 2017 2018 2019 2020 1.1. Izrada Ispuštanje elaborata o Opština Milići kanalizacije i mogćnostima (Odjeljenje otpadnih voda Otpadne vode se tretmana zaprostorno bez predhodnog tretiraju prije ispusta u Privreda i građani fekalnih voda uređenje tretmana u vodotok za Miliće, građevinarstvo i recipijent Podgoru, Lukić ekologiju)

Polje i Mišiće 1.2. Izrada Ispuštanje Opština Milići projektne kanalizacije i (Odjeljenje dokumentacije otpadnih voda Otpadne vode se zaprostorno za izgradnju bez predhodnog tretiraju prije ispusta u Privreda i građani uređenje sistema za tretmana u vodotok građevinarstvo i tretman recipijent ekologiju) otpadnih voda 1.3. Izrada projektnog Ispuštanje Opština Milići prijedloga za kanalizacije i (Odjeljenje apliciranje otpadnih voda Otpadne vode se zaprostorno prema bez predhodnog tretiraju prije ispusta u uređenje Privreda i građani donatorima za tretmana u vodotok građevinarstvo i sistem za recipijent ekologiju) i tim za tretman izradu projekta otpadnih voda 2.1. Uspostava Opština Milići modela Velika Smanjenje broja dana (Odjeljenje saradnje sa zamućenost zamućenja Zelenog zaprostorno Privreda (građani) privredom radi Zelenog Jadra Jadra na godišnjem uređenje smanjenja nivu građevinarstvo i disperzije ekologiju)

196

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

čvrstih čestica u Zeleni Jadar 2.2. Podrška u Opština Milići realizaciji Velika Smanjenje broja dana (Odjeljenje aktivnosti na zamućenost zamućenja Zelenog zaprostorno smanjenju Privreda (građani) Zelenog Jadra Jadra na godišnjem uređenje disperzije nivu građevinarstvo i čvrstihčestica ekologiju) uZeleni Jadar Opština Milići Poznavanje tačnog (Odjeljenje 3.1. Izrada Ne racionalan broja, lokacija, zaprostorno katastra odnos prema izdašnosti i uređenje MZ (građani i privreda) izvorišta u izvorištima karakteristika izvorišta građevinarstvo i opštini Milići na opštini ekologiju) i službenik za MZ 3.2. Izrada elaborata zona sanitarnezaštit Opština Milići e za izvorišta Ne racionalan (Odjeljenje koja se koriste odnos prema Zaštićeni značajni zaprostorno Privreda i građani ili će se izvorištima izvori pitke vode uređenje potencijalno građevinarstvo i koristiti za ekologiju) vodosnabdjeva nje 3.3. Dobijanje građevinskih dozvola za Opština Milići veće Ne racionalan (Odjeljenje vodovodne odnos prema Unapređenje zaprostorno Građani i privreda sisteme i izvorištima vodosnabdjevanja uređenje predaja građevinarstvo i komunalnom ekologiju) preduzeću na upravljanje 4.1. Popis Ne postojanje Racionalno korištenje Komunalno Komunalno preduzeće potrebe za vodomjera na izvorišta preduzeće (građani ) vodomjerima graskom i većim 197

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

na vodovodima vodovodnim kojima upravlja sistemima komunalno preduzeće 4.2. Apliciranje prema Ne postojanje donatorima i vodomjera na ugradnja graskom i većim Racionalno korištenje Komunalno Komunalno preduzeće vodomjera na vodovodnim izvorišta preduzeće (građani ) veće sistemima vodovodne sisteme Opština Milići Izostanak (Odjeljenje 5.1. Izgradnja dezinfekcije zaprostorno hlorinatora na vode na seoskim Stanovništvo koristi uređenje Građani – korisnici vodovodu vodovodnim kvalitetnu vodu građevinarstvo i vodovoda Alpro - sistemima ekologiju) i Vukovići Komunalno preduzeće 5.2. Izgradnja Opština Milići hlorinatora na Izostanak (Odjeljenje ostalim dezinfekcije zaprostorno vodovodnim vode na seoskim Stanovništvo koristi uređenje Građani – korisnici sistemima koji vodovodnim kvalitetnu vodu građevinarstvo i vodovoda se predaju sistemima ekologiju) i komunalnom Komunalno preduzeću na preduzeće upravljanje 6.1. Provjera Opština Milići predloženih Ne provođenje (Odjeljenje mjera sanacije mjera sanacije zaprostorno elaboratima o predloženih Stanovništvo koristi uređenje Građani – korisnici zonama elaboratima kvalitetnu vodu građevinarstvo i vodovoda sanitarne zona sanitarne ekologiju) i zaštite i zaštite Komunalno prmjena preduzeće opravdanih 7.1. Izrada Mala Bolje korištenje Opština Milići Potencijalni investitori 198

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

studije o iskorištenost vodnih potencijala (Odjeljenje (građani) potencijalima vodnog zaprostorno instaliranja potencijala uređenje protočnih građevinarstvo i hidroelektrana ekologiju)

Mala Opština Milići 7.2. Promocija iskorištenost (Odjeljenje vodnih vodnog Bolje korištenje zaprostorno Potencijalni investitori potencijala potencijala vodnih potencijala uređenje (građani) opštine građevinarstvo i ekologiju) Nedostatak svijesti o Opština Milići 8.1. Edukacije i važnosti zaštite (Odjeljenje edukativni Visoka svijesto zaštiti i vodotokova kod zaprostorno materijali za korištenju vodnih Privrednici i građani građana i uređenje privrednike i resursa privrednih građevinarstvo i građane subjekata . ekologiju) i NVO

199

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

PROJEKTI ZA SEKTOR VODE (Primjer nekoliko razrađenih projektnih prijedloga)

200

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast:VODA Sektorski cilj(evi): Otpadne vode se tretiraju prije ispusta u vodotok

Naziv programa/projekta:Izrada elaborata o mogćnostima tretmana fekalnih voda za Miliće, Podgoru, Lukić Polje i Mišiće

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Milići su naseljeno mjesto sa oko 5000 stanovnika . Sve fekalije se bez ikakvog tretmana ispuštaju u riječne tokove (Jadra, Zelenog Jara i Studenog Jadra) . Pozitivna okolnost je što je kanalizacioni sistem pokriva većinu gradskog naselja ali mana je što je i on izgrađen davno i potrebno mu je renoviranje . Pored Milića kao gradskog naseljenog mjesta postoji mogućnost uključenja svih okolnih naselja i objekata koji se nalaze na 2-3 km od Milić a iz kojih je prirpdnim padom moguće dovesti kanalizaciju . Pored fekalne kanalizacije obuhvatila bi se i kanalizacija iz privrednih subjekata koji se nalaze u Mišićima, Lukić Polju, Podgori... Kanalizacija je vema štetna za živi svijet i to na dva načina : Organski dio tokom razlaganja troši kiseonik iz vode i povećava sadržaj bakterija i smeđih algi u vodi dok hemiske supstance su toksične i truju organizme i mjenjaju pH vrijednost sredine . Ideja o tretmanu fekalnih i otpadnih voda prije ispusta u recipijent u Milićima nije nova . U okviru komanije Boksit osamdesetih godina dvadesetog veka izrađena je projekta dokumentacija i započela je izgradnja kolektorskog postrojenja na lokaciji Ušće. Nažalost odustalo se od završetka izgradnje a objekat nikada nije pušten u rad . Sada dvadesetak godina kasnije neophodno se ponovo upustiti u analizu koja treba da da odgovore na sledeća pitanja : - Koja količina otpadnih voda i fekalne kanalizacije se trenutno proizvodi -Kakvo je stanje postojećeg kanalizacionog sistema šta je neophodno dodatno izgraditi a koje dijelove renovirati - Gdije je nabolja lokacija ili lokacije za postavljanje sistema za tretman -Da li je nešto od izgrađenog sistea kompatibilno sa novim tehnologijama obrade otpadne vode te da se može iskoristiti. Završetkom ove studije stekao bi se jasan uvid u trenutno stanje i mogućnosti realizcije . Ovo je zapravo prvi korak iz kojeg bi se stvorie predpostavke za dalje rješavanje ovog problema .

Cilj/evi projekta: Ciljna grupa:Građani i privredni subjekti u opštini  Započeti rješavanje problema tretmana otpadnih voda u Milićima Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaj o urađenom elaboratu  Izrađen elaborat (studija)  Zapisnik o primopredaji elaborata Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Donošenje odluke o pristupanju izradi Projekat bi se implementirao kada se steknu  Izbor kuće koja će izraditi elaborat neophodni preduslovi u 2015 i 2016 godini  Prikupljanje neohodnih podataka  Izrada elaborata  Primopredaja urađenog dokumenta Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Nedostatak novčanih sredstava 2.500,00 KM  Nedostatak koncezusa o donošenju odluke za početak rješavanja ove problematike

201

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Komunalno preduzeće Opština Milići /Odjeljenje za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

Sektor/Oblast:VODA Sektorski cilj(evi): Otpadne vode se tretiraju prije ispusta u vodotok

Naziv programa/projekta: Izrada projektne dokumentacije za izgradnju sistema za tretman otpadnih voda

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Milići su naseljeno mjesto sa oko 5000 stanovnika . Sve fekalije se bez ikakvog tretmana ispuštaju u riječne tokove (Jadra, Zelenog Jara i Studenog Jadra) . Pozitivna okolnost je što je kanalizacioni sistem pokriva većinu gradskog naselja ali mana je što je i on izgrađen davno i potrebno mu je renoviranje . Pored Milića kao gradskog naseljenog mjesta postoji mogućnost uključenja svih okolnih naselja i objekata koji se nalaze na 2-3 km od Milić a iz kojih je prirpdnim padom moguće dovesti kanalizaciju . Pored fekalne kanalizacije obuhvatila bi se i kanalizacija iz privrednih subjekata koji se nalaze u Mišićima, Lukić Polju, Podgori... Kanalizacija je vema štetna za živi svijet i to na dva načina : Organski dio tokom razlaganja troši kiseonik iz vode i povećava sadržaj bakterija i smeđih algi u vodi dok hemiske supstance su toksične i truju organizme i mjenjaju pH vrijednost sredine . Ideja o tretmanu fekalnih i otpadnih voda prije ispusta u recipijent u Milićima nije nova . U okviru komanije Boksit osamdesetih godina dvadesetog veka izrađena je projekta dokumentacija i započela je izgradnja kolektorskog postrojenja na lokaciji Ušće. Nažalost odustalo se od završetka izgradnje a objekat nikada nije pušten u rad . Izradom elborata (studije) koja će obuhvatiti analizu stanja i moguća rješenja za tretman otpadnih voda ispuniće se preduslov da se u skladu sa novim uputama krene u projektovanje za izgradnju sistema za tretman otpadnih voda . Izradom projekta slika bi bila još jasnija o tome šta je i na koji način potrebno izgraditi te koja je sredstva neophodno obezbjediti za izgradnju . Pošto je realizacija ovog koraka finansijski zahtjevnija neophodno je pokušati iznaći pomoć donatora . Saznavanjem načina izvođenja radova i njihovog obima otvoriće se prostor za pribavljanje neophodnih saglasnosti i dozvola za izgradnju . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa:Građani i privredni subjekti u opštini  Započeti rješavanje problema tretmana otpadnih voda u Milićima Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaj o urađenom projektu  Izrađen građevinski projekat za izgradnju  Zapisnik o primopredaji projektne dokumentacije postrojenja za tretman otpadnih voda  Izvještaj o reviziji projektne dokumentacije Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Donošenje odluke o pristupanju izradi projekta Projekat bi se implementirao kada se steknu 202  Izbor projektanta uz provođenje postupka neophodni preduslovi u 2017 i 2018 godini javnih nabavki  Izrada projektne dokuentacije  Primopredaja urađenog dokumenta  Revizija urađenog projekta LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

 Pribavljanje saglasnosti i dozvola

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Nedostatak novčanih sredstava 13.000,00 KM  Nedostatak koncezusa o donošenju odluke za početak rješavanja ove problematike

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :3.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka Donator : 10.000,00 KM d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Komunalno preduzeće Opština Milići /Odjeljenje za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

Sektor/Oblast:VODA Sektorski cilj(evi): Smanjenje broja dana zamućenja Zelenog Jadra na godišnjem nivu

Naziv programa/projekta: Uspostava modela saradnje sa privredom radi smanjenja disperzije čvrstih čestica u Zeleni Jadar

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Kroz kop rudnika prolaze riječni tokovi . Usled erozije i nedostatka taložnika za mulj prije korita Zelenog Jadra i rijeke Toluše velika koncentracija čvrstih čestica dospjeva u rijeku . Ovo prouzrokuje jake pomute posebno u proljeće i jesen kada se mrijesti najveći broj riblji vrsta . Pomut su dugotraje . Ovo za posledicu ima smanjenje ribljeg fonda i to na dva načina : Kada temperatura vode u nekim srednjim slojevima dostigne određenu vrijednost riba dobija nalog i polaže ikru . Velika koncentracija čvrstih čestica sprečava prodor sunčeve svjetlosti u dubljeslojeve vode tako da ona pri dnu ostaje podhlađena što za posledicu ima manji broj izležene mlađi iz ikre . Velika koncentracija čestica u vodi direktno ugrožava mlađ što preko smetnji za disanje što preko loše vidljivosti (teže pronalaženje harane i izloženostgrabljivicama) . Nemogućnost prolaska svijetlosti direktno utiče i na sadržaj algi kojima je ona potreba za fotosintezu i rast a koja sliuži i kao hrana za neke riblje vrste. Takođe treba napomenuti obzirom na porjeklo čvrstih čestica da u njima postoji i česticakoje sadže Željezo koje spada u grupu teških metala . Takođe ova pojava ima uticaj i na sastav i količinu algi jer je poznato da nekad karakterističe zelene alge koje su uticale i na boju rijeke, zahtjevajusunčevu svijetlost za svoj razvoj . Zbog pomuta smanjuje se prisustvo svijetlosti a povećava količina mulja što odgovara za razvoj smeđih algi . Radi popravljanja navedenog stanja a u skladu sa principima LEAP-a (ravnoteža između privrednog razvoja i očuvanja životne sredine) neophodno je uspostaviti partnrrstvo sa korisnikom rudnika kompanijom Boksit kako bi se iznašla najbolja rješenja za popravljanje postojećeg stanja . Kroz zajedničku saradnju ostaje prostor za dfinisanje uloga svakog od partnra te definisanje strategije i koraka za smanjenje zamućenja . Opština može da preuzme na sebe privbavljanje donacija za rješavanje ovog problea a kompanija Boksit finansiranje i izvođenje radova na sprečavanju i umanjenju efekata zamućenja . 203

Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: privredni subjekti u opštini  Uspostaviti partnrrske odnose sa zainteresovanim straama u rješavanju LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

problema .  Obnova flore i faune u Rijekama Zeleni Jadar i Jadar Očekivani rezultati: Indikatori:  Zapisnici sa sastanaka  Uspostava partnerrstv opštine i kompanije  Protokoli o saradnji Boksit  Zajedničko apliciranje donatorima za rješenje  Zajednički nastup u rješavaju problem ekoloških problema Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Zakazivanje sastanka na predmetnu temu Projekat bi se implementirao u toku 2014 godine  Utvrivanje prioritetnih aktivnosti i podjela uloga u realizaciji  Zajednički nastup prema donatorima za obezbjeđenje sredstava uz sufinansiranje . Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Neprepoznavanje zajedničkih interesa od 1.000,00 KM strane zainteresovanih strana

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :500,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka Boksit : 500,00 KM d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 AD Boksit Milići Opština Milići /Odjeljenje za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

Sektor/Oblast:VODA Sektorski cilj(evi): Racionalno korištenje izvorišta

Naziv programa/projekta:. Izrada katastra izvorišta u opštini Milići

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Na području opštine Milići postoji veliki broj izvorišta . Neki od njih se koriste za vodosnabdjevnje a neki su ne iskorišteni . Kako je kriza za vodom sve izraženija nameće se potreba sagledavanja sopstvenih resursa . Sagledavanjem postojećih resursa stvoriće se uslovi za plansko djelovaje u prevazilaženju problema u budućem periodu ali i otvaranje mogućnosti za razvoj . Ideja je da se uz pomoć ljudi iz MZ. Prikupe podaci o svim značajnijim izvorištima na opštini . Prikupljanjem ovih informacija opština e uz pomoć stručnih službi izraditi lokacijsku kartu izvorišta . Po obezbjeđenju ovih podataka u saradnji sa stručnim službama opštine kojima su ovi poslovi u opisu radnog mjesta i uz partnerstvo sa komunalnim preduzećem koje ima potencijalni interes za ovim rezultatima, izvršiti mjerenja protoka u različitim periodima godie te uzorkovati i anlaizirati vode pojedinačnih izvorišta . Dobijene podatke 204 obraditi na karti u GIS sistemu . Kao tkve podatke prezentovati preko sajta oštine . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa:privredni subjekti u opštini i građani  Bolji pregled raspoloživih resursa  Promocija potencijala opštine LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Očekivani rezultati: Indikatori:  Izrađena lokacijska karta izvorišta opštine  Izrađen katastar izvorišta opštine  Izrađena karta u GIS sistemu la lejerima : Lokacije,  Promovisani rezultati izdašnosti i rezultata analize  Objava rezultata na sajtu opštine Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Sastanak i davanje zadatka predsjednicima MZ Projekat bi se implementirao u toku 2014 godine  Obrada dobijenh podataka na geografskim i GIS kartama  Mjerenja protoka i uzorkovanje vode sa izvorišta u više različitih perioda i godišnjih doba .  Obrada podataka u GIS kartama  Izrada katarstra sa opisnim tabelarnim i grafičkim rezultatima .  Objava rezultata putem sajta Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Neprepoznavanje interesa od strane 10.000,00 KM odgovornih

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :10.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:  Savjeti MZ Opština Milići /Odjeljenje za prostorno uređenje  Komunalno preduzeće građevinarstvo i ekologiju/

Sektor/Oblast:VODA Sektorski cilj(evi): Racionalno korištenje izvorišta

Naziv programa/projekta: Apliciranje prema donatorima i ugradnja vodomjera na veće vodovodne sisteme

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Nepostojanje vodomjera na većim vodovodnim sistemima a u prvom redu a gradskom vodovodu, dovodi do zloupoterbe i neracionalnog korištenja pitke vode . Zbog ne postojanja vodomjera nemoguće je odrediti ni stvarne gubitke u vodovodnom sistemu . Zbog zloupotrebe i neracionalnog korištenja izvorišta isto se raubuje i dovodi se u opasnost vodosnabdjevanje . Kako bi se sve ovo preduprijedilo neophodno je izvršiti postavljanje vodomjera kako bi se iskorigovala potrošnja u domaćinstvima i privrednim subjektima . Realizacijom ideje djelovalo bi se na smanjenje prekomjerne potrošnje i mogućnosti da se utvrde mjesta na kojima se javlju veći gubici u sistemu . Kako su za realizaciju projekta potrebna velika finansijska sredstva ista bi se tražila apliciranjem prema donatorima . Za pripremu 205 kvalitetnog projektnog prijedloga sastavio bi se rojektni tim koji bi naravio analizu problema i izradio aplikaciju . Od dobijenih sredstva izvršila bi se nabavka vodomjera i repromaterijala dok bi ugradnju i izvođenje potrebnih građevinskih radova izvelo komunalno preduzeće . LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Cilj/evi projekta: Ciljna grupa:privredni subjekti u opštini i građani  Smanjenje nercinalne potrošnje vode iz sistema  Stvaranje uslova za lokalizaciju uskih grla u sistemu . Očekivani rezultati: Indikatori:  Imenovan tim za izradu aplikacije  Izrađena aplikacija za donatora  Projekat apliciran prema donatorima  Izvršena nabavka vodomjera i  Zapisnik sa izbora dobavljača opreme u postupku repromaterijala javnih nabavki  Ugradnja opreme  Protokol o zajedničkoj realizaciji projekta (opština -  Primopredaja izvedenih radova komunalno)  Zapisnik o primopredaji izvršenih radova . Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Prikupljanje ulaznih podataka o trenutnom Projekat bi se implementirao od 2015-2020 godine stanju i potrebi kada se ispune potrebni preduslovi .  Imenovanje tima za izradu projekta  Praćenje poziva donatora i apliciranje na iste  Potpisivanje ugovora i protokola o zajedničkoj realizaciji projekta (opština - komunalno)  Nabvka i izdavanje potrebnih saglasnosti i odobrenja za građenje  Postupak javnih nabavki opreme i repro- materijala  Ugradnja opreme  Primopredaja izvedenih radova  Izdavanje graevinske dozvole  Snimanje trase i bilježenje novog stanja u GIS kartama Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Nedostatak sredstava 250.000,00 KM  Izostanak dgovora partnera o uslovima realizacije

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :30.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka Donator : 220.000,00 KM d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja Komunalno će izvršiti ugradnju

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Komunalno preduzeće Opština Milići /Odjeljenje za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

206

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

SEKTOR ZEMLJIŠTA

PRIORITETNI PROBLEMI

Sagledavajući rezultate analize podataka vezanih za zemljište možemo izdvojiti sledeće prioritetne probleme:

Postojanje površina zagđenih minima Još nije otpočela realizacija plana upravljanja otpadom Deponija na Jatarištu opasna po zemljište a enanjm ljudi zagaenje se širi Gradske deponija ne ispunjava ekološke uslove Skromna znanja poljoprivrednika o primjeni hemijskih sredstava .

207

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

208

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

AKCIONI PLAN

Plan implementacije 2014 – 2020.

Sektor 2: Zemljište

Orijentacijski period realizacije Problem koji se Nositelji Projekti / mjere Cilj (dinamika implementacije) Ciljne grupe (korisnici) rješava implementacije 2014. 2015. 2016. 2017 2018 2019 2020 1.1. Postojanje Deminiranje površina Bezbedno korištenje Opština Milići preostalih zagđenih Privreda i građani zemljišta (Civilna zaštita) zagađenih minima površina Opština Milići (Odjeljenje Ne 2.1. Potpuna zaprostorno primjenjivanje Komunalno primjena Plana Unapređenje procesa uređenje usvojenih preduzeće/Privreda i upravljanja upravljanja otpadom građevinarstvo i planskih građani otpadom ekologiju) i dokumenata komunalno preduzeće Opština Milići (Odjeljenje Zaustavljanje zaprostorno 2.2. Uklanjanje procesa širenja Unapređenje procesa uređenje deponije na Privreda / građani zagađenja upravljanja otpadom građevinarstvo i Jatarištu zemljišta ekologiju) i Komunalno preduzeće Zaustavljanje Unapređenje procesa Opština Milići procesa širenja upravljanja otpadom (Odjeljenje zaprostorno 2.3. Saniranje zagađenja uređenje gradske Privreda (građani) zemljišta građevinarstvo i deponije ekologiju) i Komunalno preduzeće 3.3. Edukacija Neznanje dovodi Prevencija Opština (služba za Poljoprivrednici/građan 209

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

poljoprivrednik do zagađenja potencijalnih pojoprivredu) i i a o primjeni i zagađivača savjetodavne doziranju službe hemijskih sredstva

210

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

PROJEKTI ZA SEKTOR ZEMLJIŠTE (Primjer nekoliko razrađenih projektnih prijedloga)

211

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast: ZEMLJIŠTE Sektorski cilj(evi): Bezbedno korištenje zemljišta

Naziv programa/projekta: Deminiranje preostalih zagađenih površina

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Ratna dejstva vođena devedesetih godina na prostoru opštine Milići za sobom su ostavila minska polja . Uprkos velikom poslu do sada odrađenom i vremenu koje je proteklo od završetka rata još uvjek na više lokaliteta postoje zaostala minska sredstva . Prostor zagađen sa minsko - eksplozivnim ubojnim sredstvima prvenstveno se odnosi na lokalitete u blizini granice sa opštinom Srebrenica i u okolini Nove Kasabe gdje su zvanično registrovana minska polja (rizične minske površine) na području naseljenih mjesta Đile, Gunjaci, Bešići, Rupovo Brdo, Skugrići i Sebiočina koja pokrivaju ukupno 48.91 ha. Procesje usporen složenošću posla i malom brojustručnih ljudi koji se ovim poslom bave. Poslovi se koordiniraju preko opštinske službe civine zaštite . Deminerski timovi dolaze iz oružanih snaga BiH i rade po svom programu tako da obuhvate cjelo područje BiH . Teba nastavitiiistrajati u deminiranju sve dok se minska polja u potpunosti ne uklone . Uklanjanjaem mina omogućiće se bezbedan pristup i korištenje zemljišta . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privredni subjekti u opštini  Bezbedno kretanje i korištenje zemljišta Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaji službe civilne zaštite o uklanjanju minskih  Otklanjanje opasnostiod mina polja  Stvoreniusloviza korištenje zemljišta

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Angažovanje deminerskog tima Projekat bi se implementirao od 2014-2020 godine  Deminiranje zagađenih površina  Izvještavanje od površinama koje su deminirane  Obilježavanje deminiranihpovršina nakartama  Unos svih raspoloživih podataka u GIS karte

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Nedostatak sredstava 350.000,00 KM  Prezauzetost deminerskog tima

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :30.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka Oružane snage BiH: 320.000,00 KM d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:  Oružane snage BiH Opština Milići /Civilna zaštita/ 212

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast: ZEMLJIŠTE Sektorski cilj(evi): Unapređenje procesa upravljanja otpadom

Naziv programa/projekta:Potpuna primjena Plana upravljanja otpadom

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Skupština opštine Milići krajem 2013. Godine usvojila je plan upravljanja otpadom . Ovo je jedan odplanova koji je trebao da proizađe i LEAP-a ali aktuelnost situacijeuslovila je da se prvo izradi Plan upravljanja otpadom a kasnijeLEAP. Otpad se trenutno odlaže na gradsku deponiju na prostoru rudnika boksita . Od 2014godinetrebao bi da počne odvoz otpada na regionalnu deponiju Crni vrh koja ispunjava sve ekološke standarde za odlaganje otpada . Planom upravljanja otpadom definisani su svi neophodnikoraci koje je potrebnopreuzeti kako bi se ovaj proces spremno dočekao te bio ekonomski održiv . Planom je definisano sve ono što je zasam proces bitno : Količine i vrste otpada, plan proširenja područja sakupljanja, proizvođači otpada, pregled stanja u komunalnom preduzeću, edukativni programi i programi informisanja stanovništva ... Problem je što još uvjek nije došlo do suštinske realizacijeaktivnosti iz plana . Započinjanjem realizacije ativnosti i provođenjem istih rješiće se najveći broj problema vezanih za otpad . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privredni subjekti u opštini  Unapređenje procesa upravljanja otpadom

Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaji o ralizaciji plana  Provođenje aktivnosti predviđenih planom

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Otpočinjanje realizacije aktivnosti i imanovanje Projekat bi se implementirao od 2014-2018 godine odgovornihosobaza iste  Realizacija planiranih aktivnosti  Izvještavanje o provedenim aktivnostima Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Nedostatak sredstava 161.400,00 KM  Ne preuzimanje odgovornosti od strane osoba koje po prirodi posla treba da provode aktivnosti

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :61.400,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka Fond zazaštitu životne sredine: 100.000,00 KM d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Komunalno preduzeće Opština Milići /Odjeljenje za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

213

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast: ZEMLJIŠTE Sektorski cilj(evi): Unapređenje procesa upravljanja otpadom

Naziv programa/projekta: Uklanjanje deponije na Jatarištu

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Deponije životinjskog izmeta koje kroz ishranu koriste hormonske stimulanse i antibiotike su opasne i zagađuju zemljište ukoje dospiju . Na području opštine Milići na lokalitetu Jatarište formirana je divlja deponija otpada izmeta iz farme koka nosilja u Vukšić Polju . Ovaj izmet sadrži hormone i antibiotike zbog načina ishrane koka . Problem se još više multiplicira jer stanovništvo nije svijesno sadržaja koje ovaj izmet pa ga koriste za nađubravanje njiva . Na ovaj način zagađuju se nove površine a kako se na tim površinama gaji povrće voće i druga hrana hormoni i antibiotici završavaju u plodovima a kasnije kroz ishranu plodova utiču na ljude . Radi sprečavanja ovakvevrste zagađenja neophodno je stupiti u kontakt sa rukovodstvom fabrike kako bi se iznašle druge mogućnosti za odlaganje ovog otpada . Dobro rješenje bi bilo da se ovaj otpad odlaže u jame iz kojih je eksploatisana ruda i zagrnu sa inertnim materijalom . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privredni subjekti u opštini  Smanjenje zagađenja zemljišta

Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaji službi o sanaciji divljih deponija  Zatvaranje deponije

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Uspostavljanje kontakta sa rukovodstvom farme Projekat bi se implementirao od 2014-2015 godine  Sanacija deponije  Odlaganje budućih količina na prihvatljiv način

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Izostanak dogovora sa rukovodstvom farme

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: - b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Uprava farme koka nosilja Opština Milići / Odjeljenje za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju /

214

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast: ZEMLJIŠTE Sektorski cilj(evi): Prevencija potencijalnih zagađivača

Naziv programa/projekta:Edukacija poljoprivrednika o primjeni i doziranju hemijskih sredstva

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Trenutni način poljoprivredne proizvodnje na opštini milići ne prijetizagađenju zemljišta . Iako je trenutna situacija uovom smislu povoljna zagađenje zemljišta primjenom hemijskih sredstava pri provođenju agrotehničkih mjera je latentna opasnost. Ovaopasnost je utoliko veća ako se zna da većina našihpoljoprivrednika nema iskustvo u primjeni ovih sredstava kako u smislu doziranja tako i u smilu odabira preparata . Da bi se ova opasnost preduprijedila potrebno je organizovati edukacije za poljopruvrednike na ovu temu . Edukacije provoditi kroz koordinaciju opštinskih poljoprivrednih službi i stručnih savjetodavnih službi . Pored edukacija izvršiti štampu brošura koje bi se dostavljale poljoprivrednicima Cilj/evi projekta: Ciljna grupa:Poljoprivrednici /građani  Prevencija potencijalnih zagađivača

Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaji poljoprivredne službe o održanim  Povećanja znanja poljoprivrednika o edukacijama štetnosti doziranju i primjeni hemijskih  Broj podjeljenih brošura sredstava

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Angažovanje edukatora Projekat bi se implementirao od 2014-2020 godine  Organizacija edukacija  Štampanje i distribucija brošura

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost poljoprivrednika 6.000,00 KM

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :6.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Savjetodavne poljoprivredne službe Opština Milići /služba za poljoprivredu/

215

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

SEKTOR VAZDUHA

PRIORITENI PROBLEMI

Nedostatakmonintoringa zaprećenje kvaliteta vazduha i nivoa buke Promocija energetske efikasnosti u građenju objekata

216

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

AKCIONI PLAN

Plan implementacije 2014 – 2020.

Sektor 3: Vazduh

Orijentacijski period realizacije Problem koji se Nositelji Projekti / mjere Cilj (dinamika implementacije) Ciljne grupe (korisnici) rješava implementacije 2014. 2015. 2016. 2017 2018 2019 2020 1.1. Uvođenje Nedostatakmoni Opština Milići kontrolnog ntoringa (Odjeljenje monintoringa zaprećenje Osigurati dobar zaprostorno za praćenje kvaliteta kvalitet vazduha i Privreda / građani uređenje kvaliteta vazduha i nivoa kontrola nivoa buke građevinarstvo i vazduha i buke ekologiju ) nivoa buke Ne 2.1. primjenjivanje Opština Milići Približavanje standarda Promocija energetske (Odjeljenje standarda energetske efikasnosti u građenju zaprostorno energetske Privreda i građani efikasnosti u objekata uređenje efikasnosti u građenju građevinarstvo i građenju objekata na ekologiju) objekata opštini Milići

217

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

PROJEKTI ZA SEKTOR VAZDUH (Primjer nekoliko razrađenih projektnih prijedloga)

Sektor/Oblast: VAZDUH Sektorski cilj(evi): Osigurati dobar kvalitet vazduha i kontrola nivoa buke

Naziv programa/projekta:Uvođenje kontrolnog monintoringa za praćenje kvaliteta vazduha i nivoa buke

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Podaci sa kojima se raspolaže a odnose se a kvalitet vazduha i nivo buke u opštini Milići potiču iz dva izvora . Prvi su publikovani podaci koji su izmjereni ili preuzeti za izradu nekih analiza ili planskih dokumenata . Drugi izvor su podaci mjerenja koju vrše sami privredni subjekti pri dobijanju ili reviziji ekoloških dozvola . Na osnovu ovih podataka koncentracija polutanata u vazduhu i nivo buke kreću se u granicama dozvoljenih vrijednosti . Uprkos ovim podacima povremeno se javljaju pritužbe građana na određene pojave (nivo buke, konentracija prašine u vazduhu...) Radi olje kontrole i elevantnijih podataka neophodno je angažovati neko lice koje bi bilo spremno nepristrasno izmjeriti tražene parametre u momentu kada postoji indicija ili pritužba da su neke od devijacija koje se odnose na kvalitet vazduha i nivo buke . Dobijanjem ovih rezultata svorii bi se uslovi za argumentovano djelovanje službi u cilju zaštite građana . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa:Privreda i preduzetništvo /građani  Poboljšan siste kontrole

Očekivani rezultati: Indikatori:  Ugovor o angažovanju lica za nezavisno  Uspostavljena mogućnost za nezavisnu mjerenje kontrolu  Izvještaji o izvršenim mjerenjima  Poboljšana kontrola kvaliteta vazduha i

nivoa buke

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Angažovanje nezavisnog lica za mjerenje Projekat bi se implementirao od 2014-2020 godine  Djelovanje po potrebi

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Nedostatak interesa i sredstava za realizaciju 6.000,00 KM projekta

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići :6.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

218

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast: VAZDUH Sektorski cilj(evi): Promocija energetske efikasnosti u građenju objekata

Naziv programa/projekta:Približavanje standarda energetske efikasnosti u građenju objekata

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Enrgetskoj efikasnosti u svijtu se poklanja velika pažnja . Poboljšavanjem energetskih svojstava objekata ili drugih vidova potrošnje energije proizvode se uštede u energentu i novcu ali se štiti i šivotna sredina . Većina objekata za zagrijevanje koristi neko od goriva koje spaljuje u namjenskim kotlovima ili pećima . Ukoliko je energetska efiksnost objekta mala dolazi do veliih gubitaka toplotne energije što za posledicu ima veći utrošak goriva. Sagorijevanjem veće količie goriva u atmosferu se emituje veća količina otpadnih gasova koji zagađuju vazduh . loša finansijaska situacija ali i nedostatak projektne kuture utiče da se većina objekata koji se grade, grade sa niskom stopom energetske efikasnosti . Preko svojih slubi zaduženih za gradnju opština treba da : promoviše , edukje i priblizava standarde gradnje i projektovanja energetski efikasnih objekata . Opština treba da prilikom građenja objekata gradi energetski efikasne objekte i na taj način daje primjer drugima . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privreda  Veća primjena energtske efikasnosti u gradnji objekata i projektovanju

Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaji o provedenim edukacijama  Promovisana energetska efikasnost u  Broj podjeljenih brošura projektovanju i gradnji objekata

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Angažovanje edukatora Projekat bi se implementirao od 2014-2020 godine  Organizacija edukacija  Štampanje i distribucija brošura

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost građana i privrede za 5.000,00 KM ovu temu

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići : 5.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

219

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

SEKTOR BIODIVERZITET

PRIORITETNI PROBLEMI

Ne postoji istraživanje koje je preciznije ustanovilo biljne i životinjske vrste koje žive na našem području te o njihovom lokacijskom rasporedu .

Ne postoji strategija mjera žaštite karakterističnih biodiverziteta

Sa sigurnošću zanamo da su na našem području prisutne endemske , ugrožene i rijetke vrste a da nije ništa preuzeto na njihovoj zaštiti.

Nedovoljna promocija prirodnih vrijednosti

220

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

221

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

AKCIONI PLAN

Plan implementacije 2014 – 2020.

Sektor 4: Biodiverzitet

Orijentacijski period realizacije Problem koji se Nositelji Projekti / mjere Cilj (dinamika implementacije) Ciljne grupe (korisnici) rješava implementacije 2014. 2015. 2016. 2017 2018 2019 2020 Ne postoji istraživanje koje 1.1.Istraživanje je preciznije Opština Milići o prisutnosti i ustanovilo biljne (Odjeljenje rasprostranjen i životinjske Evidentiranje flore i zaprostorno osti boanskog vrste koje žive Privreda i građani faune opštine Milići uređenje šargana i na našem građevinarstvo i srodnih vrsta području te o ekologiju) životinja njihovom lokacijskom rasporedu . Ne postoji istraživanje koje 1.2. je preciznije Istraživanje o Opština Milići ustanovilo biljne vrstama ria i (Odjeljenje i životinjske drugih Evidentiranje flore i zaprostorno vrste koje žive Privreda i građani organizama faune opštine Milići uređenje na našem koje građevinarstvo i području te o naseljavaju ekologiju) njihovom naše vode lokacijskom rasporedu . Ne postoji 1.3. istraživanje koje Opština Milići Istraživanje o je preciznije (Odjeljenje vrstama i ustanovilo biljne Evidentiranje flore i zaprostorno rasprostranjen Privreda / građani i životinjske faune opštine Milići uređenje osti bilja i vrste koje žive građevinarstvo i drveća u našoj na našem ekologiju) opštini području te o

222

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

njihovom lokacijskom rasporedu . Ne postoji istraživanje koje je preciznije 1.4. Opština Milići ustanovilo biljne Istraživanje o (Odjeljenje i životinjske vrstama i Evidentiranje flore i zaprostorno vrste koje žive Privreda (građani) rasprostranjen faune opštine Milići uređenje na našem osti gljiva na građevinarstvo i području te o našoj opštini ekologiju) njihovom lokacijskom rasporedu . Ne postoji Zaštita karakterstinih Opština Milići 2.1. Izrada strategija mjera biodiverziteta (Odjeljenje strategije žaštite zaprostorno zaštite flore i Privreda (građani) karakterističnih uređenje faune opštine biodiverziteta građevinarstvo i Milići ekologiju) Sa sigurnošću Optimalizacija broja zanamo da su biljnih i životinjskih na našem vrsta i zaštita njihovih Opština Milići području (Odjeljenje 3.1. prisutne staništa zaprostorno Poribljavanje endemske , Privreda (građani) uređenje vodotokova ugrožene i građevinarstvo i rijetke vrste a da ekologiju) nije ništa preuzeto na njihovoj zaštiti. Nedovoljna Bolje iskorištenje Opština Milići 4.1.Promocija promocija prirodnog bogastva (Odjeljenje prirodnih prirodnih zaprostorno Privreda (građani) vrijednosti vrijednosti uređenje opštine građevinarstvo i ekologiju)

223

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

PROJEKTI ZA SEKTOR BIODIVERZITET (Primjer nekoliko razrađenih projektnih prijedloga)

Sektor/Oblast: BIODIVERZITET Sektorski cilj(evi): Evidentiranje flore i faune opštine Milići Naziv programa/projekta:Istraživanje o prisutnosti i rasprostranjenosti boanskog šargana i srodnih vrsta životinja . Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Za prisustvo bosanskog šargana na području opštine Milići nema zvanične naučne potvrde. Razlog ovakve pojave leži da je to malo poznat varijatet šarke koji se često i lako miješa sa drugim srodnim vrstma . Kao i ostale otrovnice izporodice ljutica ove životinje su neopravdano omražene u narodu . Postoji veoma vjerovatna predposavka o tome da ova endemska vrsta naseljava područje opštine Milići . U prilog ovoj predpostavci ide i činjenica da je ova vrsta zmije zvanično registrovana na prostoru Jahorine i romanijskom platou . Postoje pouzdani dokazi njenog prisustva na prostoru i u široj okolini Partizanskog polja (Kraljevo polje) u susjednoj opštini Han Pijesak, koje se nalazi u blizini graice sa našom opštinom . Takođe postoje i kazivanja ljudi koji opisuju viđene ili ubijene zmije za koje možemo reći da se najvjerovatnije radi o bosanskom šarganu . Ovo je endemska vrsta i predstavlja prestiž ukoliko se njeno stanište zvanično potvrdi u našoj opštini . Ideja je da se u prvom koraku prikupe informacije o mogućim lokacijama na terenu a da se zatim izvrši istraživanje i provjera u smislu evidentiranja postojaja i lokaliteta na kojima se ista pojavljuje . Ukoliko rezultati budu očekivani podatke o rasprostranjenosti ove endemske vrste ali i srodnih vrsta koji se uz put ustanove unesu u GIS karte . Dobijene podatke prezentovati pute medija i sajta opštine a ukoliko ostoji mogućnost urediti staze do njihovih staništa i ponuditi ih zainteresovanim turističkim potencijalima opštine radi obogaćenja ponude i razvoja ove grane . Takođe kako se radi o vrsti prema kojoj postoje predrasude neophodno je raditi na edukaciji stanovništva i primjeniti zakonom propisane mjere zaštite . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privreda  Evidentiranje i zaštita rijetkih i ugroženih vrsta  Proširenje turističke ponude Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaji o istraživanju  Izrađeno istraživanje o postojanju i  Objava rezultata na sajtu rasprostranjenosti

 Obogaćena turistička ponuda

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Prikupljanje informacija sa terena Projekat bi se implementirao od 2014-2016 godine  Istraživanje o rasprostranjenosti šargana i srodnih vrsta  Objava dobijenih rezultata  Izrada GIS karata sa arealima rasprostranjenosti  Štampanje i distribucija brošura  Edukacija stanovništva

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost za ovu temu 5.000,00 KM

224

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići : 5.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

Sektor/Oblast: BIODIVERZITET Sektorski cilj(evi): Zaštita karakterstinih biodiverziteta

Naziv programa/projekta:Izrada strategije zaštite flore i faune opštine Milići

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Nakon prikupljanja informacija o vrstama i rasprostranjenosti pojeednih biljnih i životinjskih vrsta, neophodno je napraviti strategiju zaštite karaktrističnih biodiverziteta . Izradom strategje stekao bi se jasan uvid u postojeće stanje. Analizom postojećeg stanja utvrdilo bi se koji biodiverziteti i koje vrste ugroženi te na koji način ih je potrebno zaštititi . Provođenjem mjera zaštite stvorili bi se uslovi za očuvanje ugroženih vrsta . Strategijom bi se uspostavio planski i sistemski pristup ovom problemu . Svi podaci bili bi obrađeni i unjeti u GIS karte . Dobijene podatke prezentovati pute medija i sajta opštine. Strategija bi prepoznala i koji su to turistički interesantni potencijali. Kada se isti prepozaju ponuditi ih zainteresovanim turističkim radnicima opštine radi obogaćenja ponude i razvoja ove grane . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privreda  Sistemski pristup zaštiti prirodnih vrijednosti  Proširenje turističke ponude

Očekivani rezultati: Indikatori:  Odluka o usvajanju strategije  Izrađena strategij zaštite biodiverziteta i  Objava rezultata na sajtu ugroženih vrsta opštine Milići

 Obogaćena turistička ponuda

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Prikupljanje informacija sa terena Projekat bi se implementirao od 2018-2020 godine  Analiza stanja  Izrada i usvajanje strategije  Objava dobijenih rezultata  Izrada GIS karata sa rezultatima  Promocija rezultata na sajtu Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost za ovu temu 2.000,00 KM

225

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići : 2.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 NVO Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

Sektor/Oblast: BIODIVERZITET Sektorski cilj(evi): Optimalizacija broja biljnih i životinjskih vrsta i zaštita njihovih staništa

Naziv programa/projekta:Poribljavanje vodotokova

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:

Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privreda  Obogaćivanje prirode  Proširenje turističke ponude

Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvjetaji sa akcija poribljavanja  Obogaćen riblji fond  Objava rezultata na sajtu  Obogaćena turistička ponuda

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Izrada plana poribljavanja Projekat bi se implementirao od 2014-2020 godine  Nabavka mlađi  Poribljavanje vodotokova  Uspostava posebnih revira  Izrada GIS karata sa rezultatima  Promocija rezultata na sajtu Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost za ovu temu 12.000,00 KM

226

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići : 12.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 NVO- SRD Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

227

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

SEKTOR KULTURNO ISTORIJSKI LOKALITETI

PRIORITETNI PROBLEMI

Nisu evidentirani svi kulturno-istorijski lokaliteti na opštini Milići

Ne provode se mjere zaštite kultuno-istorijskih vrijednosti

Lokacije kulturno-istorijskih lokaliteta nisu uređeni pristupačnost je otežana

Potencijali kulturno-istorijskih lokacija se malo koriste

Nepostoji strategija zaštite kulturno-istorijskih nalazišta

228

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

AKCIONI PLAN

Plan implementacije 2014 – 2020.

Sektor 4: KULTURNO ISTORIJSKI LOKALITETI

Orijentacijski period realizacije Problem koji se Nositelji Projekti / mjere Cilj (dinamika implementacije) Ciljne grupe (korisnici) rješava implementacije 2014. 2015. 2016. 2017 2018 2019 2020 Nisu Evidentiranje 1.1.Elaborat evidentirani svi nepoznatih i Opština Milići evidencije svih kulturno- sakupljanje (Odjeljenje za kulturno informacija o svim privredu i Privreda i građani istorijskih istorijski poznatim istorijskim društvene lokaliteta lokaliteti na lokalitetima opštine djelatnosti) opštini Milići Milići Nepostoji Opština Milići (Odjeljenje 2.1.Izrada strategija zaštite zaprostorno strategije kulturno- uređenje zaštite i Sistemski pristup istorijskih građevinarstvo i restauracije zaštite kulturno Privreda i građani nalazišta ekologiju) kultuno istorijskih vrijednosti i(Odjeljenje za istorijskog privredu i nasleđa društvene djelatnosti) Lokacije Opština Milići 3.1.Uređenje kulturno- (Odjeljenje kulturno istorijskih Zaštita uz otvatanje zaprostorno istorijskih kulturno-istorijskih Privreda / građani lokaliteta nisu uređenje lokaliteta i vrijednosti uređeni građevinarstvo i pristupa istim pristupačnost je ekologiju) otežana Opština Milići 4.1.Promocija Potencijali (Odjeljenje kulturno kulturno- Oplemenjivanje zaprostorno Privreda (građani) istorijskih istorijskih turističke ponude uređenje vrijednosti lokacija se malo građevinarstvo i 229

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

koriste ekologiju) i (Odjeljenje za privredu i društvene djelatnosti)

230

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

PROJEKTI ZA SEKTOR BIODIVERZITET (Primjer nekoliko razrađenih projektnih prijedloga)

Sektor/Oblast: KULTURNO ISTORIJSKI Sektorski cilj(evi): Evidentiranje nepoznatih i LOKALITETI sakupljanje informacija o svim poznatim istorijskim lokalitetima opštine Milići

Naziv programa/projekta:Elaborat evidencije svih kulturno istorijskih lokaliteta

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Na opštini Milići po podacima kojima se raspolaže, postoji veliki broj kulturno istorijskih nalazišta iz raznih istorijskih perioda . Pored onih koji su evidentirani a navedeni su i u ovom dokumentu u djelu analize stanja . Pored onih koji su evidentirani na cijelom području opštine postoji veliki broj onih koji nisu evidentirani . Neophodno je uz podršku ljudi na terenu (MZ. Lokalnih istoričara ...) prikupiti sve informacije o lokacijama i objediniti ih sa već utvrđenim . U elaboratu detaljno opisati stanje u kojem se nalaze napraviti fotodokuentacju i izvršiti procjenu starosti . Sve podatke obraditi kroz GIS baze . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privreda  Evidentiranje svih lokaliteta na opštini

Očekivani rezultati: Indikatori:  Izvještaji o istraživanju  Izrađen elaborat  GIS karte sa podacima iz istraživanja  Uređena GIS baza

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Prikupljanje informacija sa terena Projekat bi se implementirao od 2015 godine  Istraživanje i prikupljanje svih dokaza za lokalitet  Ažurirati podatke sa poznati nalazištima  Izrada GIS karata sa raspoloživim podacima  Štampanje i distribucija brošura

Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost za ovu temu 2.000,00 KM

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići : 2.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 MZ, lokalni istoričari Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

231

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast:KULTURNO ISTORIJSKI Sektorski cilj(evi): Sistemski pristup zaštite LOKALITETI kulturno istorijskih vrijednosti

Naziv programa/projekta:Izrada strategije zaštite i restauracije kultuno istorijskog nasleđa

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Nakon prikupljanja informacija o lokalitetima kulturno istorijskih spomenika i njihovog trenutnog stanja, neophodno je napraviti strategiju zaštite i restauracije istorijskih spomenika. Izradom strategje stekao bi se jasan uvid u postojeće stanje. Analizom postojećeg stanja utvrdilo bi se koji spomenici i u kojoj mjeri su ugroženi te na koji način ih je potrebno zaštititi . Provođenjem mjera zaštite stvorili bi se uslovi za očuvanje i korištenje ovih resursa . Strategijom bi se uspostavio planski i sistemski pristup ovom problemu . Svi podaci bili bi obrađeni i unjeti u GIS karte . Dobijene podatke prezentovati pute medija i sajta opštine. Strategija bi prepoznala i koji su to turistički interesantni potencijali. Kada se isti prepozaju ponuditi ih zainteresovanim turističkim radnicima opštine radi obogaćenja ponude i razvoja ove grane . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privreda  Sistemski pristup zaštiti istorijskih vrijednosti  Proširenje turističke ponude Očekivani rezultati: Indikatori:  Odluka o usvajanju strategije  Izrađena strategij zaštite i restauracije  Objava rezultata na sajtu kulturno istorijskog nasleđa opštine Milići

 Obogaćena turistička ponuda

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Prikupljanje informacija sa terena Projekat bi se implementirao od 2016-2017 godine  Analiza stanja  Izrada i usvajanje strategije  Objava dobijenih rezultata  Izrada GIS karata sa rezultatima  Promocija rezultata na sajtu Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost za ovu temu 2.000,00 KM

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići : 2.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 NVO Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/ 232

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

Sektor/Oblast:KULTURNO ISTORIJSKI Sektorski cilj(evi): Oplemenjivanje turističke LOKALITETI ponude

Naziv programa/projekta:Promocija kulturno istorijskih vrijednosti

Opravdanost i kratak opis programa/projekta:Kada se dođe u situaciju da se kulturno istorijski spomenici urede i učine pristupačnim prirodan korak je korištenje ovih potencijala u korist lokalnog stanovništva . Promociju vršiti u partnrrstvu sa zainteresovanim privrednim subjektima u oblasti turizma . Prje samog početka reklame i promocije napraviće se plan promocije . U centru aktivnosti je kampanja koja će deinisati sve korake (podjela štampanog materijala, medijska reklama, internet reklama, nastup na sajmovima...) . Promocija za cilj im razvoj sektora turizma i upošljavanje ljudi u ovom sektoru . Cilj/evi projekta: Ciljna grupa: građani i privreda  Proširenje turističke ponude

Očekivani rezultati: Indikatori:  Brošure i vodiči  Promovisana turistička ponuda  Objava rezultata na sajtu

Glavne aktivnosti: Period implementacje:  Izrada plana prezentacije Projekat bi se implementirao od 2018-2020 godine  Štampanje propagandnog materijala  Kampanja za promociju istorijskih turističkih potencijala  Promocija rezultata na sajtu Glavni rizici: Predviđeni izdaci:  Mala zainteresovanost za ovu temu 12.000,00 KM

Status spremnosti projekta: Izvori financiranja/sufinanciranja: a) Spreman za implementaciju Izvori: Budžet opštine Milići : 6.000,00 KM b) Pozitivna studija predizvodljivosti c) Tehnička dokumentacija i analiza izdataka Privredni potencijali u turizmu : 6.000,00 KM d) Projektni prijedlog e) Projektna ideja

Nosilac projekta/implementacija/monitoring i Partner(i) evaluacija:

 Privredni potencijali u turizmu Opština Milići / Odjeljenje zaprostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju/

233

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

MONINTORING I EVALUACIJA

Nakon usvajanja plana od strane skupštine uspostaviće se tim za praćenje implementacije plana . Tim će plan pratiti i pripremati kvartalne izvještaje o implementaciji plana . Izvještaje će podnositi Skupštini koja će ih imenovati . U satav tima ući će : Službenik za komunalno stambene poslove i ekologiju, komunalni policajac i ekološki inspektor . Pored praćenja realizacije tim će imati zadatak da vrši ažuriranje plana u smislu zamjene ne učinkovitih aktivnosti ili nerealno postavljenih rezultata i ciljeva .

Monitoring podrazumijeva formiranje tijela u Opštini koje će pratiti indikatore i realizaciju plana, na godišnjem nivou.

Praćenje implementacije LEAP-a u svim njegovim segmentima, prema utvrđenoj dinamici i rokovima za realizaciju vršiti će Radna grupa za provedbu LEAP-a. Radnu grupu čine: načelnik opštine, šefovi službi zaduženih za provođenje LEAP-a i to Odjeljenja za privredu i društvene djelatnosti, Odjeljenja za finansije, Odijeljenja za opštu upravu, Odjeljenja za prostorno uređenje građavinarstvo i ekologiju, I šefa inspekcijske službe, Direktora komunalnog preduzeća, Načelnika komunalne policije i službenika iz nabrojanih službi koji imaju udio u implementaciji

Radnu grupu Rješenjem imenuje načelnik opštine na planski period određen LEAP-om u roku od 15 dana od usvjanja LEAP-a. Prvi osnivački sastanak Radne grupe se planira u periodu maj 2014. radi planiranja aktivnosti i prijedloga proračuna u 2014. godini.

Imenovana osobe mogu operativno delegirati odgovorne osobe za sudjelovanje u radu Radne grupe, pri čemu se ne isključuje potreba za njihovom nazočnošću i sudjelovanjem u procesu praćenja i ocjene postignutih ciljeva. Zadatak Radne grupe je da:

 prikuplja podatke, odbrađuje ih i analizira indikatore stanja životne sredine,  analizira, ocjenjuje i sumira rezultate završenih aktivnosti u tekućoj godini,  planira aktivnosti i sredstva za narednu godinu,  utvrđuje način pristupanja vanjskim izvorima financiranja za one projekte za koje je to predviđeno.

U planskom periodu, Radna grupa će se inače sastajati najmanje dva puta godišnje i to:

 Prvi radni sastanak u mjesecu maju radi evaluacije aktivnosti u tekućoj godini. Nakon prvog radnog sastanka, Radna grupa priprema Prvi izvještaj o stupenu implementacije Plana koji se podnosi Skupštini opštine na prvoj narednoj sjednici. Skupština usvaja ili odbija izvještaj i predlaže korektivne akcije u cilju postizanja učinkovitosti i djelotvornosti na implementaciji LEAP-a.  Drugi radni sastanak u mjesecu Septembru radi ažuriranja Akcionog plana i planiranja redoslijeda implementacije aktivnosti, sredstava potrebnih za njihovu realizaciju u opštinskom budžetu za narednu godinu i načina pristupanja vanjskim izvorima finansiranja za one projekte za koje je to predviđeno. Nakon drugog radnog sastanka, Radna grupa priprema Konačni izvještaj o implementaciji LEAP-a za tekuću godinu te na osnovu njega i Revidirani akcioni plan za narednu godinu sa prijedlogom budžeta. Svi dokumenti se podnose Skupštini na prvoj narednoj sjednici koje usvaja ili odbija izvještaj i odobrava planiranje sredstava u budžetu za narednu godinu.

Ocjena uspješnosti projekata se vrši u skladu sa indikatorima postavljenim u Akcionom planu. Ocjena

234

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN OPŠTINE MILIĆI

LITERATURA

Prostrni plan opštine Milići 2011-2031 Strategija razvoja opštine Milići 2011-2015 Plan upavljanja otpadom opštine Milići 2013-2018 Lovna osnova lovačkog udružeja KOMIĆ Milići 2011-2021 Elaborat zane sanitarne zaštite za izvorište Nikoline vode Elaborat zone sanitarne zaštite za izvorište Jama Elaborat za zone sanitarne zaštite za izvorište Banjica Službeni glasnik opštine Milići br10/2013

235