Hartmut Rosa En Het Leven in Tijden Van Versnelling Een Half Millennium Van Thomas More’S Utopia René Gude Her-, Door- En Voortgedacht REDACTIONEEL RECONSTRUCTIE

iFilosofie FILOSOFIETIJDSCHRIFT VAN DE ISVW #24 DECEMBER 2016

Hartmut Rosa en het leven in tijden van versnelling Een half millennium van Thomas More’s Utopia René Gude her-, door- en voortgedacht REDACTIONEEL RECONSTRUCTIE

Tekst: Mark Leegsma is. Inmiddels heeft Fukuyama ruiterlijk toe- die zich kenmerken door een positief uto- gegeven de plank mis te hebben geslagen. pisch gehalte. Ook het fragment uit het in- Lange tijd was utopisch denken verdacht. Cri- terview dat Peter Henk Steenhuis hield tici brachten het in verband met totalitaire Meer en meer filosofen, wetenschappers, met Paul Verhaeghe, opgenomen in de maatschappijvisies die met dwang en geweld schrijvers en politici grijpen nu terug naar bundel Werk VerZetten, laat zich lezen als de geschiedenis zogenaamd een duwtje in de de utopistische literatuur die niet veel eer- een kritiek vanuit utopie. rug gaven. Het heeft de twintigste eeuw niet der bij het oud papier was gezet. De les, die aan totalitaire catastrofes ontbroken die de Bas Nabers in zijn bespreking van Het fi- Naast Thomas More gedenken we René Gu- critici in het gelijk lijken te stellen. nanciële regime van Joseph Vogl al te ber- de. Velen zullen zich Gude herinneren als de Begin jaren negentig kondigde de Ameri- de bracht, is dat er geen kritiek mogelijk is Denker des Vaderlands die, gewapend met kaanse filosoof Francis Fukuyama het ‘ein- zonder al een beter alternatief voor ogen te ‘humeurmanagement’, het beest dat Dood de van de geschiedenis’ af. Met de ineen- hebben. Oftewel: geen kritiek zonder uto- heet ‘recht in de bek keek’. Op dat proces storting van de Sovjet-Unie was aan het fei- pie – en, om utopie-criticus Hans Achter- blikt Gudes vrouw Babs van den Bergh terug, telijk bestaande communisme immers een huis tegemoet te komen, vice versa. terwijl Florian Jacobs zich een typische dag einde gekomen; de Volksrepubliek China Wie het utopisch denken wil reconstrue- ‘op de boot bij René’ voor de geest haalt. telde kennelijk niet mee. Achter de ideologi- ren moet terug naar de bron. In dit nummer Behalve een stoïsch humeurmanager was sche strijd werd een punt gezet, de ‘natuur- doen we dat door aandacht te besteden aan Gude ook een maatschappelijk betrokken lijke orde’ van liberale democratie en vrije de humanist Thomas More. Dit jaar is het denker. In de vorm van het Agoramodel liet markt was definitief boven komen drijven. maar liefst een half millennium geleden dat hij een ‘gereedschap’ na om na te denken Dat was de doodsteek voor het utopisch More het originele Utopia publiceerde – de over de verscheidenheid van ‘sferen’ waaruit denken. Althans, zo leek het. stad Leuven, waar het boek voor het eerst in onze samenleving bestaat. En voor zover Een kwart eeuw na de verdwijning van druk verscheen, viert dit met een heus festi- zijn model normen stelt voor het verbeteren de laatste ‘heilstaat’ weten we dat de geval. Gastbijdragen van Donald Loose en Jan van de relaties tussen de sferen, heeft Gude schiedenis helemaal niet ten einde is geko- Verplaetse, alsook een bespreking van Ko- zonder meer een steentje bijgedragen aan men. Sinds 9/11 weten we dat ideologisch ning van Utopia van Hans Achterhuis be- het reconstrueren van het utopisch denken. geweld geenszins tot het verleden behoort. lichten kritisch en met gevoel voor humor de En sinds 2008, toen de bankensector gered illustere voorganger en zijn nalatenschap. Namens allen die bij dit nummer van iFilo- werd met belastinggeld, weten we ook dat Daar plaatsen we nieuwe werken van sofie betrokken zijn geweest wens ik u veel er aan de financiële orde weinig natuurlijks Hartmut Rosa en Peter Venmans naast, plezier met deze reconstructie. iFilosoﬁe #24

THOMAS MORE’S UTOPIA STRESS EN TIJD DE RENÉ GUDEWEEK

Donald Loose en Jan Verplaetse Hartmut Rosa kritiseert de ge- René Gude (1957-2015) herdacht, gedenken de 500ste verjaardag stresste rede in Leven in tijden doordacht en voortgedacht tijdens van Thomas More’s Utopia van versnelling de Gudeweek van de ISVW

En verder: Waarom het anti-utopische denken van Hans Achterhuis draait om DE KONING VAN UTOPIA; Vers van de pers: Peter Henk Steenhuis interviewt Paul Verhaeghe in de bundel WERK VERZETTEN: Zingeving volgens René Gude; OP DE WEBSITE: AMOR MUNDI van Peter Venmans, SIDDHARTHA’S BREIN van James Kingsland en het volledige interview met RENÉ GUDE over René Descartes; SIGNALEMENT Een greep uit de nieuwste filosofieboe- ken; ISVW Agenda en colofon. THOMAS MORE’S UTOPIA

Van één ding is Thomas More over- Tekst: Donald Loose teerd als ondermijnd door nieuwe, re- tuigd: er komen andere tijden en volutionaire topoi. Het is daardoor he- die vereisen een adequate politieke Utopia biedt een perspectief op de u- lemaal niet meer duidelijk waar Tho- reactie. Hoe je de heersende macht topos, de niet aantoonbare maatschap- mas More zelf voor staat, verhuld en dat laat inzien is minder duidelijk. pij van de toekomst die ter discussie vermomd in velerlei gedaanten als hij En dat doen zonder zelf gevaar te lo- staat. Daarom is het werk ook geschre- zelf en zijn gesprekspartners worden pen, vereist de nodige literaire vin- ven als een onbeslisbaar wikken en we- opgevoerd. Hij presenteert zichzelf als dingrijkheid. Daarbij zijn scherts gen van fantasie en actuele werkelijk- Morus, de rapporteur van een verhaal en fantasie misschien nog wel het heid, en als een over en weer citeren uit de mond van een vreemdeling, Hy- veiligst. Utopia is een cryptisch lite- van gezaghebbende bronnen die el- thlodaeus, wiens naam zoiets als rair en politiek pamflet dat zowel kaar weerspreken. Het oordeel is aan praatjesmaker betekent. Morus uit de hofhouding en haar entourage als de nieuwe sociale ongerechtig- de lezers. De boodschap is uiteindelijk meerdere keren zijn twijfel over het heid aanklaagt. Eerder dan een geen andere dan de vorm waarin die vertelde. In het verhaal van deze Hy- blauwdruk voor een ideale utopi- werd gegoten: de politiek van de toe- thlodaeus wordt hij zelf weer vermeld sche samenleving is het een waar- komst zal er een van onderling be- als de jonge page aan het hof van kar- schuwing aan de machtigen dat er, raad, overleg en oordeelkundig beslis- dinaal Morton. More geeft ook nog kri- bij gebrek aan prudente juridische sen op grond van diverse meningen tisch commentaar in de inleiding en adaptatie aan de nieuwe tijden, wel zijn. ‘Ook de waarheid staat tegen- het slot. Daar vernemen we iets over eens een Utopus zou kunnen op- woordig ter discussie.’ zijn toenmalige diplomatieke functie staan die de samenleving met ge- Klassieke topoi (gezaghebbende en zijn vriendschap met Pieter Gillis. weld herinricht als een eiland van vindplaatsen) van de politieke filoso- Die laatste heeft ook weer een mening desolate gelijkvormigheid. fie worden zowel met instemming geci- over het vertelde. Over de misstanden van zijn tijd Lucianus over tirannie. Het is dus aan advies aan de tiran Dionysius: ‘niet zo on- laat More geen twijfel doorklinken. de lezer om tussen de regels door te le- bewimpeld, dat was immers niet veilig, Door het grootgrondbezit ‘eten scha- zen wat er wordt bedoeld. maar in bedekte termen’. Morus weet dat pen mensen’ en wordt de arme voor Zo zweert de praatjesmaker in Utopia je de wind van voren krijgt: diefstal ter dood veroordeeld. wel bij het openlijk van de daken schreeu- Van landconcentratie, machtswellust wen van het onrecht, maar hij weet ook – ‘Maar aangezien je de wind niet kunt van vorsten en hun slippendragers, en de klassieke Plato getrouw – dat, gezien laten stoppen met waaien zul je moe- van de militaire aristocratie valt niets de vorsten niet zelf filosofen zijn, dat alle- ten laveren, je zult de ductus obliquus, dan ellende te verwachten. Wat de huma- maal niets betekent. Maar Plato gaf toch de zijwaartse manoeuvre moeten prak- nistische schrijvers wel degelijk als ernsti- tiseren, wil je je doel bereiken. Je zult ge aanklacht van de misbruiken van hun als filosoof je plaats op de publieke tijd aan de kaak willen stellen, vermom- scène moeten zien te veroveren in een men ze echter veelal als ongeloofwaardi- toneelstuk dat al op de planken staat.’ ge spotternij. Erasmus schreef zijn Lof der Zotheid en presenteerde de Adagia Het leidt tot een niet beslechte discussie als een literair commentaar op spreuken, hoe je het verhaal zo zou kunnen brengen maar hij veegde tussendoor de wereldse zodat het toch effect heeft. More gelooft en kerkelijke vorsten wel de mantel uit. in de indirecte weg: de filosoof als raadge- Aangezien die kritische attitude de ver, als een stem in het beraad. Geen ‘aca- heersende machten en ideologieën con- demisch gefilosofeer waarbij je altijd alles testeert, dwingt het hen tot een indirec- kunt zeggen wat je denkt zonder rekening te schrijfstijl, tot ironie en allusies, fan- te houden met de realiteit’. Er is ook een tastische verhalen, eigenzinnige en ver- andere praktische vorm van filosofie. De- rassende commentaren van overigens ze filosoof kent zijn publiek en hij past canoniek erkende autoriteiten. Naast de zich aan aan de omstandigheden. klassieke vorstenspiegels, Plato’s Poli- Retorische en politieke topoi van hier teia en Ficino’s christelijke platonisme en nu en van ver weg en ooit, van geves- worden ook andere bronnen uit de oud- tigde machten en gefingeerde alternatie- heid als referenties opgevoerd, zoals de ven, worden parallel opgevoerd en spe- geschriften van Tacitus, Sallustius en len op elkaar in. De utopie is het effect More’s boodschap ligt listig opgeslagen in het pia. En al stort de ideologische legitime- ring van het gezag van de vorst als repre- wikken en wegen van de instituties van zijn tijd sentant van christus in, de onvoorwaarde- en mogelijke alternatieven. lijke loyaliteit aan contract en parlement – Machiavelli’s idolatrie van de Romein- se republiek – kon wel eens haar eigen van een dubbele ‘para-topie’: een zowel goede en slechte regimes en hij onder- tekorten hebben. Dan schuilt er ook weer politieke als een wijsgerig-retorische pa- schrijft diens overtuiging dat geen enkel waarheid in een overtuiging van de Utopi- rallelle betoogtrant. Daarin spelen beves- regime intrinsiek goed is. Het is een zaak anen: ‘Mensen voelen een sterkere band tiging en weerlegging tegelijkertijd, zo- van wikken en wegen. En net als Machia- als die berust op oprechte goede wil dan wel bij literaire bronnen als bij politieke velli is hij ervan overtuigd dat een goede op een verdrag, op geestesgesteldheid opvattingen. De literaire vorm is dus me- senaat belangrijker is dan een goede heer- eerder dan op woorden.’ teen de politieke inhoud. Politiek en reto- ser, alleen al omwille van het getal. Het More’s boodschap ligt dus listig opgesla- riek zijn intrinsiek verweven omdat de hof moet een ministeriële raad hebben ter gen in het wikken en wegen van de institu- literaire opgave om de ware betekenis vervanging voor de slippen dragende adel ties van zijn tijd en mogelijke alternatie- van de Utopia te achterhalen tegelijk de van wereldvreemde en ijdele vorsten zoals ven. De laatste woorden van de Utopia nieuwe politieke opgave van de moderne Henry VIII of François I. Er moet van ge- zijn een laatste vingerwijzing. Veel in de tijd suggereert. Door beraad en overleg dachten gewisseld worden zoals aan tafel republiek Utopia blijft hier en nu iets ‘wat zullen vorsten misschien wat adequater bij kardinaal Morton, de Lord Chancellor. hij eerder zou gewenst hebben dan erop reageren op de reële problemen van de More verzet zich echter niet alleen te- gehoopt’. Wat wel te verwerkelijken is en samenleving. Dat wordt geadstrueerd in gen de starre ideologie van zijn tijd, hij wat niet, dat blijft onuitgesproken. En van een geschrift dat zelf zijn betekenis waarschuwt ook voor het radicale eendui- sommige droombeelden is het vast niet slechts blootgeeft als een speurtocht naar dige alternatief. Al moet de landconcen- slecht dat het bij vrome wensen blijft. de juiste interpretatie aan de hand van tratie van het grootgrondbezit onvoor- elkaar weersprekende opinies. Maat- waardelijk worden aangeklaagd – ‘scha- schappelijke fenomenen zijn, net als tek- pen eten mensen’ – de afschaffing van Verkorte versie van ‘Utopia. Nieuwe vind- sten, niet langer eenduidig en niet langer alle privébezit en van alle onderscheiden plaatsen voor retoriek en politiek’, het monopolie van een elite. in de civil society is een brug te ver. Het in: M. Bronzwaer en J. van der Net Net als Machiavelli maakt More korte hoogste genot ligt er niet in dat alle fric- (red.), 500 Jaar Utopia. Valkhof Pers, metten met de klassieke indeling tussen ties worden weggemasseerd zoals in Uto- 2016, pp. 101-132. UTOPIA DE BLOEDELOZE HEILSTAAT

Het is één van die beklijvende der wreedheid en eigendom en je barbaars gespuis overblijft. In Utopia scènes uit het tweede seizoen van krijgt de hemel op aarde. is de jacht verboden, evenals het offe- The Tudors (2008). Wanneer Tho- ren van dieren want God schept geen mas More in de zomer van 1535 op Tekst: Jan Verplaetse behagen in moord en bloed. De dood- een Londens schavot voor hoog- straf zonder welke Utopia niet kan be- verraad onthoofd wordt, valt zijn Wreedheid roei je kennelijk uit door staan, zoals voor burgers die erotisch Roomse kruisbeeldje in een bloed- alle contact met bloed te vermijden. geluk buiten het huwelijksbed zoeken, plas die aanzwelt tot je hele televi- Het slachten van dieren – want Uto- is het voorrecht van de vorst en een siescherm donkerrood kleurt. De pia is geen vegetarische gemeenschap, handvol magistraten. De hogepries- moralist More zou dit huiverbeeld al is er wel een veganistische sekte – ters hebben dit bloedrecht niet. Wel fel afgekeurd hebben. Angst voor gebeurt er door slaven en niet door ligt het in hun macht om oorlogen bloedlust is een terugkerend the- burgers die hun natuurlijke zachtmoe- niet in massacres te laten afglijden. La- ma in zijn Utopia dat 500 jaar gele- digheid zouden verliezen. Voor het ten de Zapoleten het afweten en moe- den verscheen. Hoewel die af- voeren van oorlog, mocht dit al nodig ten de Utopiërs zelf vechten, dan smo- schuw minder in het oog springt zijn want Utopiërs kopen hun vijan- ren die priesters elke bloedlust, ook dan de weerzin voor hebzucht, die den liever om, huren ze de Zapoleten die van de wrede vijand, in de kiem. dankzij het verbod op persoonlijk in; een ruig, ruw en woest volkje dat Waar haalde More die radicale bloeda- bezit in zijn communistische heil- niets liever doet dan bloedvergieten. versie vandaan? Minder wreedheid en staat verdwijnt, maakt ze toch Hun gewelddadige dood dient een dub- meer zachtmoedigheid zijn nobele doe- deel uit van More’s utopische for- bel doel. Hoe feller de strijd, hoe min- len, maar waarom staat bloedcontact mule: bouw een samenleving zonder vijanden én hoe minder er van dat beide in de weg? Worden chirurgen onvermijdelijk sadisten? Zijn slagers auto- Van een samenleving die slaven in dienst heeft matisch seriemoordenaars? Ondanks en de doodstraf voor bepaalde misdrijven oplegt, het zichtbare bloed waren heidense die- renoffers serene plechtigheden, geen ge- kun je niet beweren dat het een aards paradijs is. weldorgieën. Vanwaar die fantasie dat bloedcontact wreedheid opwekt? Een niet zo overtuigende verklaring is dat More Utopia zag als een aards paradijs. niet beweren dat het een aards paradijs te veroordelen. Niet alleen voor ander- In die tijd waren nogal wat mensen er- is. Zo ideaal was Utopia ook weer niet. mans fouten was hij onverdraagzaam, hij van overtuigd dat de Hof van Eden – of Een meer gewaagde verklaring bieden was dat ook voor zijn eigen zonden. More enkele perceeltjes ervan – zich nog er- Frank en Fritzie Manuel in hun onvolpre- onderwierp zich gewillig aan christelijke gens op aarde bevond. Die goed verbor- zen Utopian thought in the Western zelfkastijding. Vol afschuw over zijn zwak- gen tuin was van oudsher een bloedelo- World (1979). Ze suggereren het heel heden trok hij een schurend boetekleed ze wereld zonder slacht, jacht of geweld. voorzichtig, maar ze vermoeden dat More aan en sloeg hij zichzelf met een zweep ge- Wolf en lam graasden lieflijk naast el- met een persoonlijkheidsstoornis kampte maakt van geknoopte touwen. In werke- kaar en de leeuwen aten er hooi net als die naar sadisme neigde. Utopia bood al- lijkheid was de Engelse humanist een pas- runderen. Pijn was er onbestaande. Je les wat More’s eigen karakter niet bood. sionele flagellant die vocht tegen zijn duis- kon je zelfs niet prikken aan een spar- Terwijl die heilstaat uitblonk in gods- ter alter ego. Bloed speelde hierin een cru- rennaald. Imiteerde Utopia die mythi- dienstvrijheid, ging More fanatiek tekeer ciale ofschoon ambigue rol. Het wakkerde sche bloedeloze plek? Die visie is moei- tegen protestantse ketters. Zelf organiseer- zowel zijn gewelddadige passies aan als lijk vol te houden. Utopia is geen para- de hij raids op Duitse boekhandelaars die bracht die tot bedaren. Maar omdat bloed dijs want je moet er hard werken in uni- Bijbelvertalingen verkochten. Of werd hij hem altijd weer confronteerde met die on- forme werkkledij die je naakte lichaam ervan beschuldigd dat hij protestantse kin- fraaie karaktertrek leek een algemeen con- bedekt. Ook is misdaad er geenszins uit- deren in zijn eigen Londense tuin zweep- tactverbod met bloed de ultieme oplos- geroeid. Straffen en rechters blijven er slagen gaf. More stond bekend als een ge- sing. Omwille van die persoonlijke patho- noodzakelijk. Van een samenleving die vreesde rechter die frequent van zijn rech- logie werd Utopia een bloedeloos eiland. slaven in dienst heeft en de doodstraf terlijk macht gebruikmaakte om moorde- De Manuels halen die biografische ge- voor bepaalde misdrijven oplegt, kun je naars, dieven maar ook ketters ter dood gevens zo voorzichtig aan, alsof ze wil- Het idee is aantrekkelijk omdat het eenvoudig is. Schakel contact met bloed uit en de mens is niet langer een wolf voor de andere.

den zeggen: hecht er vooral niet te veel gevaarlijk toxisch effect had al een lite- waarde aan. De freudiaanse speculatie rair cliché. Bloedcontact vergiftigt onze dat More’s speelse maar dikwijls ook bij- moraliteit. Mogelijks nam More dit cli- tende humor het kanaal was waarlangs ché van Augustinus over en radicaliseer- hij zijn neurotische karakter sublimeer- de hij die bloedhuiver tot een funda- de, verstoppen ze diep in een voetnoot. ment van zijn ideale samenleving. Het Van deze psychologische verklaring hoe- cliché bleek onuitroeibaar. In heden- ven we dus niet veel te verwachten. daagse antivleesboeken, zoals Eating Waar komt zijn bloedaversie dan wel animals (2009) van Jonathan Safran vandaan? Wel, we weten dat More erg Foer, vind je nog steeds dat slachthuis- goed vertrouwd was met het werk van bloed slachters agressief zou maken. Augustinus. Ergens in zijn Belijdenis- We weten dat dit niet waar is. Maar het sen vertelt de kerkvader het verhaal idee is aantrekkelijk omdat het eenvou- over zijn discipel Alypius die met vrien- dig is. Schakel contact met bloed uit en den naar de Romeinse gladiatorenspe- de mens is niet langer een wolf voor de len meegaat. Wanneer hij het bloed van andere. Eenvoud is de kracht maar ook gedode mensen en dieren ziet vloeien, de misleiding van elke utopie. belandt hij in een roes en ‘verheugde hij zich in het misdadige gevecht en be- Jan Verplaetse is auteur van Bloedroes. dronk zich aan bloedig genot.’ Lang Over onmodern geluk. (Amsterdam: voor More was het idee dat bloed een Nieuwezijds, 2016) DE KONING IS DOOD, LANG LEVE DE MINI UTOPIE!

‘Links,’ zei de Poolse filosoof Les- Plato, maar ook het idee van het nieuwe lijvige essaybundel Andersland, waarin zek Kołakowski, ‘scheidt utopieën Jeruzalem, Arcadië en Luilekkerland – ook een uitgebreid overzicht is opgeno- af zoals een alvleesklier insuline af- was Utopia het begin van een nieuw men van deze duizelingwekkende hoe- scheidt.’ Dat bracht voormalig Den- genre en werd de utopie een van de veelheid publicaties. ker des Vaderlands Hans Achter- meest invloedrijke ideeën allertijden. Maar hoe populair utopieën ook ge- huis in een spagaat. Enerzijds was Na de verschijning van Utopia duurde weest mogen zijn in de 17e eeuw, wie ze hij het vaak inhoudelijk eens met het nog bijna honderd jaar voor de gou- las in de jaren 1960, zoals Achterhuis eigentijdse linkse dromen, ander- den eeuw van de utopie aanbrak. In deed, kent ook de duistere kanten van zijds verafschuwde hij ieder spoor- 1602 publiceerde de Italiaanse theoloog het utopisch denken. Sinds Wij van tje van utopisme. Door een herle- Tomasso Campanella de christelijke uto- Jevgeni Zamjatin en Brave New World zing van het klassieke Utopia komt pie De zonnestad, in 1627 volgde Francis van Aldous Huxley kennen we de dysto- Achterhuis daar in zijn nieuwe Bacon met Het Nieuwe Atlantis en in de pie, de anti-ideale toekomststaat. Boven- boek Koning van Utopia op terug. jaren daarna verschenen er tientallen dien hebben de verschrikkingen van het utopieën. Ze bevatten de meest uiteenlo- nazistisch en communistisch utopisme Tekst: Thomas Heij pende sociale fantasieën, experimenten de totalitaire kanten van de utopie per- en werelden. De ideale samenleving was manent in ons geheugen gegrift. Een half millennium geleden publiceer- vaak ver weg, lang geleden gesticht en de Thomas More zijn Utopia in 1516 te kende grote rijkdom. De ommekeer van Achterhuis Leuven. Hoewel er voor het verschijnen In de eeuwen erna verschenen vervol- In zijn voorwoord in Andersland be- van zijn beroemdste werk al ideeën leef- gens honderden publicaties in de utopi- schrijft Achterhuis hoe hij tegen die duis- den met utopische elementen – het versche traditie. Ter gelegenheid van 500 tere achtergrond kennis maakte met Uto- haal van Atlantis en de ideale staat van jaar Utopia verscheen eerder dit jaar de pia: op een druilerige zaterdagmiddag in 1963. Hij las Utopia in de jaren erna nog Rafaello Babbelario. Met andere woor- weest zou zijn en ontpopt zich als ge- tweemaal, telkens met Zamjatin en Hux- den, de fictieve verteller werd nog duide- haaide machtspoliticus. Achterhuis ver- ley in het achterhoofd, maar ook met Sta- lijker een praatjesmaker en ook de iro- diepte zich in de biografie die Peter lin en Mao, en ging in debat met ieder- nie in de beschrijving van Utopia kwam Ackroyd schreef en kwam tot de conclu- een die utopisch denken verdedigde. Het nadrukkelijker naar voren. sie dat More een harde en intolerante leverde hem de bijnaam de ‘nationale Ook Wolf Hall, de historische roman politicus was die fanatiek ketters ver- anti-utopie-filosoof’ op. van Hilary Mantel, waarop een gelijkna- volgde en op de brandstapel bracht. Dat Pas bij de vierde lezing van Utopia, mige BBC-serie werd gebaseerd, zette stond haaks op de ideeën in Utopia. veranderde Achterhuis’ oordeel en zijn Achterhuis aan het denken. More lijkt nieuwste boek Koning van Utopia is in Wolf Hall in niets op de vriendelijke Open einde daar de vrucht van. Dat nieuwe oordeel humanist die hij in zijn jonge jaren ge- In utopisch denken gaat het mis bij komt erop neer dat we Utopia niet moe- de wens de samenleving in zijn ge- ten lezen als een serieuze utopie. Wie heel te plannen. Dat soort totalitaris- dat wél doet, ziet namelijk een totalitai- me leidt onherroepelijk tot geweldda- re samenleving die alleen door geweld dige dictatuur. Maar waar de utopie bereikt en behouden kan worden. More onaf blijft, kan ze van onmisbare beoogde echter geen serieuze blauw- waarde zijn, zegt Achterhuis. druk voor de perfecte samenleving, Het beste voorbeeld daarvan is Het maar een ironische schets met com- Nieuwe Atlantis van Francis Bacon. In plexe retorische trucs. Het Nieuwe Atlantis strandt een groep De ommekeer van Achterhuis had reizigers op een eiland in de Stille Oce- twee aanleidingen, schrijft hij zelf. De aan en vinden er een samenleving waar eerste was de nieuwe vertaling van Paul wetenschap en religieuze tolerantie cen- Silverentand, die in tegenstelling tot eer- traal staan. In tegenstelling tot de grap- dere vertalingen de Griekse namen in pen en woordspelingen van More, is Ba- Utopia vertaalde naar het Nederlands. con heel ernstig. Zijn utopie onder- Zo werd het gewichtig klinkende Rap- scheidt zich van andere, omdat hij tot hael Hythlodeus in de nieuwe vertaling op zekere hoogte is uitgekomen: de Waar de utopie onaf blijft, kan ze van onmisbare het utopisch denken, namelijk het zoe- waarde zijn. Het beste voorbeeld daarvan is ken naar een ‘koning van utopia’. Net als de utopie van Bacon is de uto- Het Nieuwe Atlantis van Francis Bacon. pische/dystopische roman Atlas Shrug- ged van Ayn Rand onaf, maar waar bij Bacon de koning nauwelijks een rol speelt, is er bij Rand een duidelijke lei- Royal Society werd gemodelleerd op fobie van filosofen. Achterhuis illu- der. Het Nieuwe Atlantis kende vol- het instituut dat Bacon schetste. Nieu- streert die fobie met de weerstand die er gens de overlevering vroeger een ko- we technologische uitvindingen die was tegen melk in een kartonnen pak, of ning, maar het blijft vaag hoe het land door Bacon werden verzonnen, bijvoor- voorgesneden worteltjes in cellofaan. wordt bestuurd op het moment dat de beeld gemodificeerd voedsel, zijn later Dat lijken inderdaad veilige innova- reizigers er aankomen. Rand daarente- daadwerkelijk uitgevonden. ties, maar Achterhuis zet serieuzere gen heeft in de figuur van John Galt Het Nieuwe Atlantis eindigt met ‘the critici hiermee wel erg makkelijk weg. wel een messias geschapen. rest was not perfected’. En precies daar- Wat te denken van de bril van Google Volgens Achterhuis is populistisch in schuilt volgens Achterhuis de kracht. die overal foto’s kan maken? Wat te rechts tegenwoordig opzoek naar een Omdat Bacon afzag van een uitgewerkte denken van drones die overal kunnen dergelijke figuur; denk aan Trump en en gedetailleerde blauwdruk voor de sa- filmen? En wat te denken van de mas- Wilders. Zo’n koning van utopia mag menleving, zoals het tweede boek van sahysterie bij de onthullingsfeestjes er echter niet komen, want die zal zich Utopia, werd Het Nieuwe Atlantis niet en de rijen mensen die dag en nacht altijd ontpoppen tot een almachtig, on- totalitair. Het kan dus wel. buiten wachten op het verschijnen van feilbaar staatshoofd, zoals de Weldoe- Toch is de vraag of Bacons technologi- de nieuwste iPhone? ner bij Zamjatin of Big Brother in sche utopie niet snel ontaardt in een George Orwells 1984. dystopie. Hoewel we erg goed zijn ge- De koning van utopia worden in het verzinnen van en waar- Het gevaar van nieuwe technologie en Geld, water en zaden voor iedereen schuwen voor dystopieën, is er volgens gedachteloos consumeren ligt echter Aan het eind van Koning van Utopia Achterhuis niks engs aan de hand op niet in iedere utopie besloten. Achter- komt Achterhuis te spreken over mini- het moment. We leven niet in Huxley’s huis signaleert naast de allesomvatten- utopieën, die mogelijk de moeite waard Brave New World, dat is slechts techno- de blauwdruk nog een ander gevaar in zijn. Het basisinkomen, zoals verdedigd door Philippe van Parijs en Rutger Breg- kan. Achterhuis munt daarvoor een Erik de Bom en Toon van Houdt (red.): man, kunnen Achterhuis’ goedkeuring ‘nieuwe’ term, de ‘meent’: een ruimte Andersland, in de voetsporen van Tho- wegdragen, zolang het maar wordt ge- tussen privé- en staatseigendom in. mas More. –Uitgeverij Polis, 2016. zien als een kleine, beperkte utopie in Die ruimte, geïnspireerd op de com- plaats van de opmaat naar een totalitaire mons in het eerste boek van Utopia, Hans Achterhuis: Koning van Utopia. communistische staat – zoals sommige moet volgens Achterhuis heroverd wor- – Lemniscaat, 2016. tegenstanders vrezen. Achterhuis sugge- den. Bij More ging het om gedeelde ak- reert dat het basisinkomen misschien nu kers, weiden en bossen en de hout- In 2017 verschijnt bij ISVW Uitgevers nog wordt afgedaan als een utopische, sprokkel en veehouderij. Hoe de meent Nieuw-Atlantis, een nieuwe vertaling onhaalbare droom, maar in de toekomst er tegenwoordig uit moet zien, houden van Bacons utopie. vanzelfsprekend kan zijn. we nog van Achterhuis tegoed. Ook ziet Achterhuis wel toekomst in Koning van Utopia is een opmaat de verdediging van het gemeengoed zo- naar omvangrijkere studies naar mi- als dat wordt geschetst door Lieven de ni-utopieën. Vooralsnog werpt Achter- Cauter in Andersland, gebaseerd op huis geen nieuw licht op het utopisch het eerste boek van Utopia. Vandaag denken in het algemeen, maar wel op de dag maken we een oneigenlijke ont- zijn eigen denken over de utopie. Hij eigening mee, bijvoorbeeld door privati- keert zich overtuigend af van het sering van water en watervoorzienin- strenge anti-utopisme dat hij voor- gen of door het vastleggen van paten- heen verdedigde. Achterhuis schrijft ten op zaden. Tegelijkertijd waar- uitgebreid over zijn eigen leeservarin- schuwt Achterhuis de kleine utopist gen en zelfs over hoe hij, als opa met om niet alle goederen tot gemeenschap- kennis van zaken, zijn kleindochter pelijk staatseigendom te maken. helpt met huiswerk. Dat leidt al met Het doel van kleine utopieën is te la- al tot een boek met veel zelfreflectie ten zien hoe het anders, hoe het beter en een persoonlijke noot. KRITIEK VAN DE GESTRESSTE REDE

Stress wordt tegenwoordig als inhe- rent aan het werkzame leven geac- cepteerd. Een burn-out leidt vaker tot een verwijzing naar een arts of psycholoog dan tot algemene morele verontwaardiging. Zijn we soms niet meer in staat ons voor te stellen hoe het anders zou kunnen? In dat geval is Hartmut Rosa’s Leven in tijden van versnelling misschien een stap in de goede richting.

Tekst: Mark Leegsma & Suze van Scheers Interview: Suze van Scheers

We leven in tijden van stressverheerlijking. Stress betekent dat je het druk stoornissen als burn-out en de popula- dat de individuele werknemer de volle hebt, en wie ‘druk druk druk’ is ver- riteit van yoga, mindfulnessmeditatie verantwoordelijkheid voor ‘zijn’ stress werft aanzien. Work hard, play hard is en andere onthaastingsstrategieën aanvaardt. Net als elke prestatie komt het credo. Het lijkt geen toeval dat evenredig toenemen. De onuitgespro- ook elk falen op de rekening van het in- werkgerelateerde psychosomatische ken voorwaarde voor deze tendens is dividu. Als morele consequentie volgt De morele consequentie van stressverheerlijking treedt op haast alle terreinen van het is dat mislukken een keuze is leven. Niet alleen vinden technische innovatie en maatschappelijke verandering in rap tempo plaats, maar ook het levensrit- me zelf wordt gestaag opgevoerd. Interes- sant is hoe Rosa deze verschillende speel- plaatsen van versnelling beeldend en daaruit niet minder dan dat mislukken vragen stellen over de omstandigheden herkenbaar onderbouwt, daar grote een keuze is – met keuzestress en faal- waaronder de ‘incidenten’ plaatsvinden. verbanden tussen legt en verheldert wat angst als ‘natuurlijk’ gevolg. Wanneer er op een kruispunt in een voor negatieve gevolgen hun dynamiek jaar tijd honderd aanrijdingen plaatsvin- van versnelling met zich meebrengt. Kruispunt den, spreken we ook niet van honderd Neem bijvoorbeeld de technologi- Er zou ons echter wel eens een kente- tragische ongevallen, maar gaat het sche versnelling. Aan de ene kant stelt ring in het denken over stress te wach- kruispunt op de schop. Rosa vast dat uitvindingen veelal een ho- ten kunnen staan. Want, zoals filosoof gere mate van efficiëntie met zich mee- en psychoanalyticus Paul Verhaeghe el- Kort-kort brengen. Met een e-mail vertellen we een ders in dit nummer oppert, het is maar Een van de vaandeldragers van deze ken- geadresseerde in een ogenblik wat via de de vraag of de verregaande individualise- tering zou wel eens Hartmut Rosa kun- snelste koerier uren, of toch minstens mi- ring en daarmee gepaard gaande psycho- nen zijn. In Leven in tijden van versnel- nuten zou duren; en met het vliegtuig rei- logisering van stress de kern van de ling analyseert de vooraanstaande Duitse zen we in een paar uur naar plaatsen die zaak raken. Nu burn-out epidemische socioloog hoe we tegenwoordig met tijd we per boot pas na dagen zouden berei- vormen aanneemt, kunnen we het ons omgaan, hoe we erover spreken en hoe ken. Maar hoewel technologische innova- niet veroorloven de blik alleen op indivi- ons begrip van tijd ook tegen ons werkt en ties er aanvankelijk voor zorgen dat we duele gevallen te blijven richten alsof tegen ons gebruikt wordt. Naast een analy- ‘tijd overhouden’, wordt vanwege diezelf- het om een reeks incidenten gaat. Wan- se biedt Rosa tevens een kritiek van de rol de innovaties even gauw verwacht dat we neer we het redelijke vermoeden heb- van tijd in onze moderne samenleving. ook meer van hetzelfde met en in even- ben dat er meer aan de hand is, zou het Volgens hem leven wij in een tijd waarin veel tijd doen. Gekoppeld aan de economi- toch raar zijn als we niet op zijn minst een ingrijpende mate van versnelling op- sche imperatief van voortdurende groei mondt deze dynamiek uit in een niet afla- troon aangediend dat wordt gekenmerkt een categorische afwijzing van technolo- tende versnelling. Het is de druk die van door flow-ervaring en een gevoel van leeg- gische innovatie geen antwoord op ver- deze versnelling uitgaat die, zo meent te achteraf. Wat we als versnelling erva- snelling. Die laatste hangt immers meer Rosa, aan onze alledaagse beleving van ren zou zijn grondslag mede in dit ‘kort- van onze verwachtingspatronen af dan tijd en stress ten grondslag ligt. kort’ patroon kunnen vinden. van de innovaties zelf. Aangezien Rosa Behalve met deze dynamiek heeft zich niet van tech afkeert, mag zijn be- versnelling volgens Rosa te maken met Resonantie toog evenmin worden gelezen als een een verandering in onze patronen van Trouw aan zijn eigen analyse kan Rosa pleidooi tegen snelheid als zodanig. Het tijdsbeleving. Die patronen, waarvan we vervolgens voorschrijven wat onthaas- gemak en de tijdwinst die innovaties op- er van oudsher twee zouden kennen, heb- ting niet betekent. Om te beginnen is leveren zijn simpelweg niet verkeerd. ben betrekking op de verhouding tussen Waar Rosa zijn pijlen op richt, is de tegenwoordige en de voltooide tijd. In eerder hoe maatschappelijke versnelling het ‘kort-lange’ patroon beleven we de te- individuen, collectieven, bedrijven, na- genwoordige tijd nauwelijks, want ze ties, enzovoorts onder een steeds stijgen- vliegt voorbij. We gaan op in de dingen de druk zet om meer te doen in dezelfde die we doen en meemaken, om pas aan hoeveelheid tijd. De constante noodzaak het einde van de dag te beseffen hoeveel om maar door te rennen is op zijn er wel niet is gebeurd. In de tegenwoordi- zachtst gezegd niet zo gezond. Het gevolg ge tijd duurde de dag kort, terwijl we hem is dat men vervreemd raakt van de we- ons in de voltooide tijd als lang herinne- reld en van zichzelf. De kennis van giste- ren. Het tegenovergestelde patroon is het ren is vandaag namelijk achterhaald, de ‘lang-kort’. Tijdens saai werk is het alsof dag wordt in kort-kort tijdsbeleving nau- de klok achteruit loopt, maar na een lange welijks beleefd en relaties – zowel werk dag zijn al die trage uren ook zo weer in als privé – worden almaar vluchtiger. Dit nietszeggende leegte verdwenen. Met de is de ervaring van het verstommen van introductie van moderne media als de de wereld, die steeds verder om zich smartphone en eerder al de televisie heeft heen grijpt en kan worden begrepen als zich volgens Rosa nu een derde tijdspa- de keerzijde van de toenemende efficiën- tie, voor zover die uitmondt in meer van Alternatieve verbeelding van elke massaproductie, die wezenlijk hetzelfde (moeten) doen, meer geestdo- Op zich komt Rosa daarmee tot een hel- repetitief is, impliceert en zo het einde dende herhaling en meer monotonie. der besluit. Het blijft echter de vraag van de economie zoals we die kennen Als antwoord op vervreemding welke bijdrage Leven in tijden van ver- vereist. pleit Rosa voor ‘resonantie’. Resonantie snelling kan leveren aan een kentering Hoe radicaal mogen we Rosa’s ver- is een relationele modus die getypeerd van ons denken over stress. Waar het snellingskritiek denken, hoe utopisch kan worden als een ‘zijnswijze van in ge- boek zich namelijk over op de vlakte de resonantie? Die vragen laat Leven in sprek zijn’ met een ander of iets anders; houdt is de reikwijdte van zijn kritiek. tijden van versnelling onbeantwoord. in de aan de Nederlandse editie van Le- Is het zo dat ieder van ons zo verant- Dat zouden we kunnen afdoen als de ven in tijden van versnelling toegevoeg- woordelijk dient te zijn om in zijn ‘vrije achilleshiel van het werk. Maar we kun- de inleiding vat Rosa samen wat hij hier- tijd’ te resoneren? Als dit het voorstel is, nen Rosa met evenveel recht prijzen om over zegt in ander recent verschenen dan zijn we niet veel beter af dan met zijn trouw aan de ‘zijnswijze van het ge- werk, Resonance: A Sociology of the Re- welke bootcamp, yogaklas of vipassana- sprek’, die hem ervoor doet waken de- lationship to the World. Resonantie kan retraite buiten werktijd dan ook. Zou de creten die geen wederspraak dulden uit voorkomen wanneer je letterlijk met werkvloer zelf dan een geleider van reso- te schrijven. Het zou hoe dan ook niet een ander in gesprek bent, maar ook in nantie moeten worden? Vanuit een der- fair zijn alleen maar kritische noten te je relatie tot een dier, tijdens een voet- gelijk idee richten techbedrijven als kraken zonder te benoemen dat Rosa’s balwedstrijd of een boswandeling. In Google hun werkplekken al zo in dat er kracht is gelegen in de analyse van ons elk geval vormt de structuur van een op- meer onverwachte ontmoetingen plaats leven in tijden van versnelling. Hoe rechte vraag enerzijds en een antwoord kunnen vinden. In zijn onlangs versche- klein de stap in de ogen van de criticus dat niet reeds uit de vraag te voorspel- nen De grote vlucht inwaarts hekelt ook mag zijn, Rosa voedt toch de ‘alter- len valt anderzijds de sleutel. Omdat de- Thijs Lijster dergelijke organisatieme- natieve verbeelding’, om met Willem ze structuur wezenlijk elke vorm van thoden echter, omdat de nieuwe creatie- Schinkel te spreken, van een leven voor- herhaling doorbreekt, is het ware alter- ve industrieën er baat bij hebben de ont- bij de stressverheerlijking. En dat is wel natief voor de monotone versnelling en moeting te instrumentaliseren, oftewel: degelijk een stap in de goede richting. het kort-kort patroon dat ermee samen- de resonantie van werknemers te exploi- hangt volgens Rosa gelegen in dergelij- teren. We zouden ons tot slot kunnen Hartmut Rosa: Leven in tijden van ke resonerende ervaring. afvragen of resonantie niet het einde versnelling. Boom, 2016. OP DE WEBSITE

HET MEDITERENDE BREIN BEGIN BIJ DE WERELD RENÉ OVER RENÉ

Tekst: Francien Homan Tekst: Marieke Veen Tekst: Florian Jacobs

De afgelopen tijd zijn mindfulness en ‘Hoe komen we tot een betekenisvol- René, wat is jouw dierbaarste filosofi- meditatie steeds meer ingeburgerd. le relatie met de ander?’ Zo luidt de sche boek? Cursussen, zelfhulpboeken en retrai- ondertitel van Amor Mundi, het Ik ben op mijn drieëntwintigste, in tes zijn alomtegenwoordig. Mindful- nieuwste boek van Peter Venmans. 1980, filosofie gaan studeren. Ik stu- ness lijkt iets magisch te zijn, iets mys- Een boektitel die Hannah Arendt deerde aardrijkskunde, en ben filoso- terieus dat de oplossing kan vormen ooit opperde maar nooit gebruikte. fie als bijvak gaan volgen. En de eer- voor problemen die we in de huidige Venmans pakt de vraag op en consta- ste knakker tegen wie ik aan liep, was prestatiemaatschappij ervaren, zoals teert in navolging van Arendt dat Descartes. En die heeft mij enorm ge- burn-out, depressie, stress en ang- niets problematischer is dan onze boeid, meteen, van dat moment af. En sten. Zweverig is het al lang niet meer houding tegenover de wereld terwijl ik ben afgestudeerd in de filosofie en en je hoeft er ook geen boeddhist voor de liefde voor het zelf is toegeno- ik ben filosofieleraar geworden. En te worden. Maar hoe effectief is mind- men. Omdat zingeving niet van bin- datgene wat mij in mijn carrière, ik fulness eigenlijk? En wat gebeurt er nenuit komt maar van buitenaf luidt ben nu zevenenvijftig, het meest ver- met je hersenen als je mediteert? zijn advies: begin bij de wereld. driet, als ik nou ergens spijt van heb James Kingsland, wetenschapper en of als ik nou vind dat iets mij echt niet journalist, ging op zoek naar het ant- gelukt is, dan is het om in die vieren- woord. dertig jaar Descartes te rehabiliteren.

>> Lees verder >> Lees verder >> Lees verder BSK.FLYER.X.2017 04-10-16 10:38 Pagina 1 BSK.FLYER.X.2017 04-10-16 10:38 Pagina 3

ONDERWIJSSCHEURKALENDER

Beste collega, Wij attenderen u graag op een prachtig cadeau: de Bildung scheurkalender 2017. Het is een uniek geschenk voor iedereen die bij het onderwijs betrokken is. Dit jaar geen gebak, maar calorieën voor de geest! Het is pure inspiratie om eenmaal BILDUNG2017 daags in te nemen. Deze 365 onderwijscollega’s hebben bijgedragen aan de Bildung scheurkalender 2017

Januari 2017 Februari 2017 Maart 2017 April 2017 Mei 2017 Juni 2017 De Bildungkalender 2017 met 1 Jet Bussemaker 1 Geert ten Dam 1 Jelle Jolles 1 Martin Paul 1 Ton Bruining 1 Wilt Dijkstra 365 bijdragen! 2 Huub Nelis 2 Dolf Janson 2 Jasper Rijpma 2 Eelco Eerenberg, 2 Paul Laaper 2 Anna-Paulien Smits 3 Anneke Duit 3 Theo Magito 3 Ruud Klarus 3 Martin Jan de Jong 3 Bart Hoogendijk 3 Frans Faber De uitgave bevat 365 bijdragen van collega’s 4 Luc Stevens 4 Jan Terwel 4 Eva van Berne 4 Helen Adriani 4 Marcel van Herpen 4 Adriaan in ‘t Groen uit SO, PO, VO, MBO, HBO, WO en van collega’s 5 Sjef Drummen 5 Mireille David 5 Rika Schut 5 Rijk Vlaanderen 5 Tijs van Ruiten 5 Ramsey Nasr 6 Robert Viëtor 6 Els Loman 6 Karin Straus 6 Joka Slump 6 Bartha Huijberts 6 Elly Loman die werken voor het onderwijs. Ieder van de 7 Peter Lourens 7 Manon Ruijters 7 Dick de Haan 7 Petra Holstein 7 Elizabeth Langeveld 7 Don Kwast 365 collega’s heeft een inspirerende uit- 8 Erik Jan Bakker 8 Marcel Janse 8 Roelof Bisschop 8 Paul Rosenmöller 8 Iko Doeland en 8 Eva Naaijkens 9 Dorien Kok 9 Heleen Bouwmans 9 Johan Cruijff Foundation 9 Lidewey E.C. van der Sluis Hanke Drop 9 Kees van der Vloed spraak ingebracht en deze uitspraak toege- 10 Jacquelien Bulterman 10 Lucia Bruning 10 Jasper van Dijk 10 Inge Braam 9 Esther Schaareman 10 Robert Hommen licht in zo’n 200 woorden. Het geheel biedt 11 Harriet Marseille 11 Karin Donkers 11 Tanja Jadnanansing 11 Hans Nagtegaal 10 Jeroen van Waveren 11 Frum van Egmond dagelijkse inspiratie en een schitterende in- 12 Renske Valk 12 Walfred Haans 12 Michel Rog 12 Suzan Lutke 11 Dick den Bakker 12 Coen Free 13 Monique Leygraaf 13 Harrie J.Th. van de Ven 13 Inge Kirsten 13 Niek van den Berg 12 Paulien Meijer 13 Rob Menting kijk in wat de collega’s van PO t/m WO boeit, 14 Eduard de Graaf 14 Joost Hulshof 14 Arnold Jonk 14 Adri van der Ven 13 Hans Neven 14 Quinta Kools motiveert en inspireert. De liefde voor het 15 Angèle van der Star 15 Marloes van der Meer 15 Ronald van Bruggen 15 Wim de Boom 14 Hester IJsseling 15 Ilja Klink 16 Joseph Kessels 16 Harald van Vugt 16 Henk Oosterling 16 Rob van Otterdijk 15 Carl Foulon 16 Pieter Hettema onderwijs spat er vanaf. 17 Tanja van Hummel 17 Wim Schut 17 Miranda Timmermans 17 René Franquinet 16 Ferry Haan 17 Ton Bastings 18 Arnon Grunberg 18 Jan Willem Meinsma 18 Henk Stam 18 Lonneke Thijs 17 Jasja van den Brink 18 George Lengkeek Bijdragen van ...! 19 Pierre Heijnen 19 Marc Vermeulen 19 Rinke Huisman 19 Mariel Cordang 18 Bas Oldemans 19 Marc van der Meer Deze uitgave 20 Peter te Riele 20 Margéke Hoogenkamp 20 Jasmijn Kester 20 Kees Hoogland 19 Pieter Leenheer 20 Ilona Dulfer-Kooijman Aan deze uitgave hebben 21 Huib de Jong 21 Karen Peters 21 Gerard Verhoef 21 Christien de Graaff 20 Mathi Vijgen 21 Léon Dingemans is zeer 22 Luc Sluijsmans 22 Sandra Verbruggen 22 Riemke Leusink 22 Jennifer RN. Wessels 21 Karin den Heijer 22 Jürg Thölke meegewerkt: veel leraren 23 Edith H. Hooge 23 Robert-Jan Simons 23 Henk Galenkamp Boer-Barelds 22 Fransiscus Kusters 23 Harrie Jorna PO t/m WO, veel leraren van geschikt als 24 Nickel van der Vorm 24 Machiel Karels 24 Irma Smegen 23 Thirza de Booij 23 Suzan Koning 24 Hiltje Rookmaker het jaar 1999 t/m 2014 25 Hans Vanderspikken 25 Jeannette Schut 25 Ankie Verlaan 24 Dinand Ekkel 24 Dick Middelhoek 25 Paul Hennissen Sinterklaas- 26 Martijn Sytsma 26 Alex Otten 26 Marjan Oudeman 25 Bregje Pel 25 Ingrid de Bonth- 26 Hubert Winters PO t/m MBO, teamleiders en cadeau of 27 Gert Biesta 27 Geke Versprille 27 Dick van der Wateren 26 Jozef Kok Weekhout 27 Lia Voerman coördinatoren PO t/m WO, 28 Casper Hulshof 28 Janneke Oudshoorn- 28 Sjoerd Timmermans 27 Taco Keulen 26 Lucien Schoonwater 28 Leonard Geluk kerstgeschenk 29 Josée Bours Langstraat 29 Minke Bruning 28 Henriëtte Hoogenkamp 27 Patricia Bleeker 29 Lisette Ligtendag directeuren, rectoren, lecto- 30 Eddie Denessen 30 Rosa Rodrigues 29 Joost Westerlaken 28 Ingrid La Haye 30 Corine Korrel ren, hoogleraren, leden CvB voor alle collega’s 31 Ronny Vanderspikken 31 Monique Vogelzang 30 Roland Bruijn 29 Arjan Moree van PO t/m WO, wethouders 30 Han Leeferink die bij het 31 Regien Bloch onderwijs en collega’s van onderwijs BILDUNG2017 Onderwijsraad, Inspectie Juli 2017 Augustus 2017 September 2017 Oktober 2017 November 2017 December 2017 voor het Onderwijs, Ministe- zijn betrokken. 365 BIJDRAGEN | 740 BLADZIJDEN | € 15,95 1 Bertus Meijer 1 André van Dijk 1 Mark van der Werf 1 Ron Dorreboom 1 Diana Lorier-Kooi 1 Larike Bronkhorst 2 Helma Oolbekkink- 2 Izaak Dekker 2 Dirk Wakker 2 Hubertus Bahorie 2 Jan Jansen 2 Joris Berding rie OCenW, Tweede Kamer, Marchand 3 Wim Bos 3 Rob van den Berg 3 Jelmer Evers 3 Adrian van den Broek 3 Rikie van Blijswijk Onderwijscoöperatie, VSNU, de HBO-raad, de MBO-raad, de VO-raad, PO-raad, SER, De Bildungkalender 2017 heeft 736 bladzijden en kost 3 Stevan M Kühnen 4 Claudia van Werkhoven 4 Emin Kececi 4 Martin Bootsma 4 Simone Scholten 4 Roland Schut 4 Rob Rijken 5 Joop Berding 5 Niels Schieman 5 Onderwijscoöperatie 5 Marjan de Wilt 5 Clemens Levink BON, NIVOZ, KPC Groep, CPS, SLO, CINOP, NSO, CED-groep en TIAS, Young Works, Di- € 15,95. Er is korting mogelijk: 5 Paul Ket 6 Humberto Schwab 6 Aziza Mayo 6 Suzanne Verdonschot 6 Kees Meijlink 6 Mariëtte Lusse dactief, Van Twaalf Tot Achttien en nog heel veel meer onderwijscollega’s. > 100 exemplaren 10% korting 6 Anton Hermans 7 Jaimy van den Broeke 7 Harmen van Wijnen 7 Jacques Dane 7 Richard Toes 7 Rien Spies 7 Carlita Koningstein 8 Philippe Abbing 8 Rinda den Besten 8 Rijan van Geene 8 Monique Fischer 8 Brenda Sies > 250 exemplaren 20% korting 8 Harry Starren 9 Esther van Efferen- 9 Theo Wubbels 9 Simona Boersma 9 David Kymmell 9 José Hofman Ook Arnon Grunberg, Ramsey Nasr en Gijs Scholten van Aschat leveren bijdra- > 500 exemplaren 25% korting 9 Edith Henskens Wiersma 10 Rob Jasperse 10 Wouter Siebers 10 Marjo Wijnen-Meijer 10 Mark Picauly gen over het belang van kunstonderwijs. > 750 exemplaren 30% korting 10 Leo Huisman 10 Geert Bors 11 Manon Reiber - Kuijpers 11 Ton Zondervan 11 Cees de Jong 11 Fadoua Essabiri 11 Arie de Bruin 11 Kees Vernooij 12 Femke Geijsel 12 Arjan van der Meij 12 Fons Loogman 12 Boudewijn van Velzen > 1000 exemplaren of meer 40% korting en een 12 Ingrid van Engelshoven 12 Simon Verwer 13 Louis Steeman 13 Andrew Niemeijer 13 Renée van Eijk 13 Paul Kirschner omslag in eigen huisstijl 13 Nico Moen 13 Annemiek Staarman 14 Annette Pool 14 Jos van Zwieten 14 Boudewijn Hogeboom 14 Jan LGJ Morsink Zeker weten dat u en uw collega’s 14 Marion Stenneke 14 Jan van den Akker 15 Alexander Rinnooy Kan 15 Kees Koppers 15 Paul Frissen 15 Frederieke van der Vloed 15 Edith van Montfort 15 Louise Elffers 16 Rudger Minnee 16 Trudy Coenen 16 Koen Becking 16 Bas Huijbers • zullen genieten en uitgedaagd worden door heel veel bijdragen DIRECT BESTELLEN OF MEER INFORMATIE? 16 Fedor de Beer 16 Sara Albone 17 Marja Creemers 17 Pedro De Bruyckere 17 Monique Volman 17 Joep Dohmen 17 Alderik Visser 17 Ruud Hoogenboom 18 Simon Baars 18 Karin Winters 18 Jeroen Heuvel 18 Cobine Ramaekers • bijdragen ter herinnering aan het belang ervan ophangen Ga naar isvw.nl/scheurkalender, mail [email protected] of 18 Edwin Siemons 18 Rozemarijn Brus 19 Mariëtte Hamer 19 Joke Lorist-Klappe 19 Jan Paul de Vries 19 Janneke Hagenaar • veel bijdragen bij herhaling lezen bel 033-4650700. 19 Erik Renkema 19 Peter Hulsen 20 Jelle Kaldewaij 20 René Timmer 20 Dick van Teylingen 20 Tom van den Hoek 20 Marijke van Meenen 20 Lineke van Tricht 21 Hijlke Wijnja 21 Gerritjan van Luin 21 José van der Hoeven 21 Saskia Heusèrr • het jaarverslag, schoolgids, schoolplan, visiedocument kunnen aanscherpen met 21 Eva Pallandt 21 Jindra Divis 22 Sanne Dekker 22 Cok Bakker 22 Ronald Buitelaar 22 Hans Hendrikx bijdragen 22 José Oliehoek 22 Gerard van Stralen 23 Tineke van der Steen 23 Jos Zuylen 23 Judith Wensink 23 Sebastiaan (Bas) Aghina • bijdragen zullen agenderen voor vergaderingen en studiebijeenkomsten 23 Peter de Vries 23 Liesbeth van der Plas 24 Mathijs Drummen 24 Gea Koops 24 Miriam van Reijen 24 Hanno van Keulen 24 Cora Meyers 24 Ben de Kok 25 Femke Cools 25 Bart van Haaster 25 Jan van Veen 25 Harry Stokhof 25 Hartger Wassink 25 Joany Krijt 26 Paul de Blot SJ 26 Dominique Sluijsmans 26 Jos Hulsker 26 Jantiena Bakker Veel van de bijdragen uit de kalender editie 2016 zijn gebruikt om het bijeenkom- Wij vragen u deze flyer door te geven aan 26 Christiaan Gerrets 26 Monique Marreveld 27 Dominique Majoor 27 Maurice van Werkhooven 27 Mariël Rondeel 27 Hanneke Lokhoff sten en conferenties te starten of te eindigen met het voorlezen van een bijdrage. uw collega’s die de inkopen regelen voor 27 Jaap Buitink 27 Liesbeth E. Vos – van Rijn 28 Mirjam Jorink 28 Wendy Jansen- Olivier 28 Jan Lintsen 28 Werner Buurma 28 Charles Vandalon 28 Ab Groen 29 Nanda Carstens 29 Frank Weijers 29 Gijs Scholten van Aschat 29 Jan van Nuland Dat gaat in 2017 weer gebeuren! uw organisatie voor Sinterklaas en Kerst. 29 Mirella van Minderhout 29 Carla Haelermans 30 Mehmet Okuducu 30 Wouter Pols 30 Thea Wieringa 30 Ingrid Krooshof-de 30 Florian Jacobs 30 Jacqueline Jurna 31 Marij van Deutekom Keijzer 31 Peter Mol 31 Felix Huygen 31 Lilian Boonstra LEEF MEE MET BABS EN RENÉ

Babs van den Bergh, de vrouw van fi- zowel voor haar man en diens twee grote zo- impact die ziekte heeft en van de veer- losoof en Denker des Vaderlands Re- nen te zijn als ook een carrière op hoog ni- kracht die je onder moeilijke omstandighe- né Gude (1957-2015), schreef jaren- veau vol te houden, eerst in Den Haag bij den blijkt te hebben. En hoe lastig het is je lang mails aan hun grote vrienden- een adviesraad en op het Ministerie van On- voor te bereiden op het naderende einde kring over het verloop van Renés ziek- derwijs en later aan de Universiteit van Am- van je partner en je leven daarna, met nog te. Die mails – het bulletin Leef mee sterdam, veel dichter bij huis op het mo- een hele tijd fantoompijn. Net als Babs mis- met het been van René – vormen de ment dat dat echt belangrijk is geworden. sen wij René. Maar we hebben gelukkig zijn rode draad van een boeiende boek. Ondertussen vormt zich een steeds verder boeken, en nu ook het hare! uitdijend netwerk van hulpkrachten om hen Tekst: Rogier van der Wal heen, van ‘leuke lunchers’ tot handige buur- Babs van den Bergh, Wat kan mij gebeu- mannen. En niet te vergeten Thuiszorg ren? Atlas Contact, 2016. Het boek begint met een onschuldige afgelas- Thea, een Amsterdamse engel. ting van de inwijding van de nieuwe Uit het boek rijst het beeld op van een woonark in 2007, omdat René gevallen is en mix van onverwoestbaar optimisme en ge- zijn been heeft gebroken. Het eindigt met nadeloos realisme. Humor is daarbij een een mail van 14 maart 2015, de dag na het belangrijke steun. Zo noemt René zijn ge- overlijden van René. Daar tussenin staan spalkte been “geen fijn timmerwerkje” en veel avonturen: op de fiets in Frankrijk sa- moet hij veel later erg lachen om een huis- men met de bevriende Duitse filosoof Peter arts die eruit flapt: “Ben jij nou nóg niet Sloterdijk, of in diverse ziekenhuizen, waar dood?” Maar al in 2008 geeft hij aan het ge- de Gude’s noodgedwongen kind aan huis voel te hebben dat het nooit meer goed worden en het samen met de artsen nog ver- komt. En als twee jongens met wie hij her- rassend lang weten vol te houden. haaldelijk op zaal ligt veel eerder dan hij Van den Bergh, door haar man conse- overlijden, grijpt dat hem en zijn vrouw erg quent aangeduid als ‘Frøken’, is ontwape- aan. In het eerste deel van het boek gaat nend eerlijk over de zwakheden van haar het tussen hoop en vrees; deel twee begint man én zichzelf. Tegelijk laat ze zien hoeveel bij de onvermijdelijk geworden beenampu- kracht er schuilt in oprecht partnerschap en tatie. En in deel drie is het ook met de lon- ‘samen uit, samen thuis’. Ze slaagt erin er gen mis. We krijgen een goed beeld van de EEN DAG OP DE WOONBOOT

Amsterdam Centraal, half negen men rust: het pontje. Amsterdam- ren de meeuwen aan, bewonderen de in de ochtend. Aan de drukte Noord, een van de snelst groeiende zwanenfamilie die een nest aan het komt geen eind. Is er geen pelo- stadsdelen van Amsterdam, is nog al- bouwen is en manoeuvreren tussen de ton van rolkoffers dat de onoplet- tijd voornamelijk per schommelende fietsenparkeerhekjes door naar een tende wachtende van zijn sokken pont te bereiken. Nu, tijdens het spits- groene deur tussen het struikgewas. veegt, dan is er wel een toerist die uur, valt de drukte ook hier niet mee. Daarachter, na het tuinpad, ligt de de weg vraagt of iemand die bot- De mensen staan samengeperst, woonboot waar de Denker des Vader- send en duwend langs rent om schijnbaar bij honderdtallen, tegen de lands zijn gedachtespinsels bouwt. een trein te halen. Aan de noord- reling aan. Het pontje maakt zich daar zijde van het station wordt het niet druk om. Het dobbert eerst lang- Woonboot, half elf in de ochtend. René rustiger. Mits de reiziger de aan- zaam in de juiste richting, voordat het en ik hebben het filosofische nieuws snellende fietsers weet te ontwij- er de vaart inkrijgt. Sommige meeu- doorgenomen – er stond iets onaardigs ken, ligt het IJ vredig klotsend wen fladderen mee. over Kant in een filosofisch tijdschrift aan zijn voeten. Soms is er zelfs Zo’n vijf minuten later klinkt het geen dat mag niet – de eerste kan koffie iemand rustig aan het vissen, weg- piep dat aankondigt dat de overkant is soldaat gemaakt en nemen nu het ma- gedoken in zijn kraag. Meeuwen bereikt. De mensenmeute gaat zijns nuscript van een nieuw werk door. Er krijsen als aan zee. weegs. Vrijwel niemand blijft achter moeten hoofdstuktitels worden be- op het aankomstplatform. Alleen de dacht bij een stuk of twintig hoofdstuk- Tekst: Florian Jacobs bezoekers van de boot van René Gude ken. En dat moet vandaag. René her- en zijn vrouw Babs van den Bergh fiet- leest de tekst en roept enkele woorden Een nieuw verkeerselement doet een sen, scheuren of lopen niet verder. die in hem opkomen. Ik noteer de kern- aangename bijdrage aan de toegeno- Die drentelen misschien nog wat, ho- woorden, samen brouwen we er inlei- dingen in het hoofdstuk van en daaruit Woonboot, twee uur ’s middags. René fen. Dát is wat je kunt leren van Descar- volgt een kwinkslag van René die als doet een middagdutje. Intussen heb ik tes, Kant en Sloterdijk. En doe Wittgen- titel dient. Een ander peinst dagen de menselijke vermogens volgens Aris- stein er ook maar bij, want die kan je over een geschikte titel, ik sta paf dat toteles in kaart gebracht – daar had helemaal helpen om de knoopjes uit je René de ene na de andere originele René om gevraagd – en spit ik de ou- verstand te halen. Ik loop de boekenkas- aanhef weet op te dissen in een tijdsbe- de artikelen van René door. Ik zoek ten langs om werken uit de kast te pluk- stek van luttele minuten. Het is je rein- een vertaling die hij ooit van het werk ken. Het huiswerk luidt: grondige Duit- ste poëzie. Zo komt het boek snel af. van die andere René, Descartes, heeft se filosofie doorlezen en samenvatten gemaakt. Aha, gevonden. Is dit een voor René. Ze bedoelen het allemaal Woonboot, half een ’s middags. De vertaling? Dit is een herschrijven! Re- goed, maar vergaten humor in hun coauteur van het boek kwam langs en né Gude weet beter dan René Descar- tekst te stoppen. Een goeie grap, dan deed vrolijk mee met het bouwen van tes wat René Descartes eigenlijk be- gaat filosofie leven! hoofdstuktitels. Vervolgens bespraken doelde en dus schrijft René Gude het we krantencolumns – René komt dage- op zoals René Descartes het oorspron- Pontje, half zes. De donkerte valt en lijks in een landelijke krant en het lijkt kelijk had bedoeld. Oké, in de grote het spitsuur is in volle gang. Aan de erop dat hij de hele menselijke geschie- categoriseermap ermee. We kunnen linkerzijde van de pont schitteren de denis in die columns wil uitleggen – en dit vast gebruiken. lichten van het station en ratelen de maakte ik broodjes pindakaas klaar. treinen voorbij. Aan de rechterzijde Nu is de coauteur ervandoor en bezoek Woonboot, half vier. René is wakker en zie ik nog juist de grote ramen van de twee gearriveerd: een fantastische grap- heeft er zin in. We gaan een nieuw boek woonboot. De zwanen glijden voorbij, penmaker. René en hij bespreken de maken! Verstandhoudingen moet het hun kleintjes dobberen mee. Het licht stand van de wereld en improviseren gaan heten, een boek met teksten van is aan; Babs loopt rond. René zal wel eigenlijk een glorieus cabaret in elkaar. Renés favoriete filosofen en Renés aan het kletsen zijn. Tot morgen! Ik had dit op moeten nemen. hoogstpersoonlijke uitleg van die filoso- RENÉ GUDEWEEK DE HELDEN VAN RENÉ

‘Aristoteles, Descartes, Kant, Wittgenstein en Sloterdijk: Deelname wat een prachtig zootje ongeregeld!’, zei René Gude over • Arrangement 1: € 616,- zijn lievelingsfilosofen. Gude maakte in de laatste jaren van (inclusief 3x diner met wijn, 4x lunchbuffet en koffie/thee). zijn leven weliswaar naam met filosofische termen die hij • Arrangement 2: € 752,50,- zelf had bedacht, zoals ‘humeurmanagement’ en ‘stemming- (arrangement 1 + standaardkamer en ontbijt). makerij’; hij bleef toch bovenal een filosofieleraar. Wie met • Arrangement 3: € 805,- hem sprak, kreeg de geschiedenis van de filosofie er altijd (arrangement 1 + comfortkamer en ontbijt). gratis bij. Altijd was hij bezig om ‘de ouwe zooi af te stoffen en te actualiseren’, op zijn eigen(zinnige) manier. Data Dinsdag 27 t/m vrijdag 30 december 2016 In de laatste maanden van zijn leven was Gude enthousiast Aanvang dinsdag 10.30 uur, einde vrijdag 17.00 uur. bezig met een project met de naam ‘Verstandhoudingen’. Dat moest een boekje worden waarin een tekst van een filosoof die Gude na aan het hart ging zou worden vergezeld van een tekst van René over die filosoof. Ofwel: wie waren Descartes, Kant, Wittgenstein en Sloterdijk en wat kunnen we ermee?

In deze filosofieweek zet de ISVW dit project van Gude voort in cursusvorm. U krijgt college over Renés helden van specialisten als Jabik Veenbaas en Han van Ruler. Ook zijn de gedachten van René Gude zelf onderwerp van gesprek – met onder andere Joep Dohmen, Daan Roovers, Wilma de Rek en Bert Keizer. Ten slotte treden persoonlijke vrienden van René Gude op, onder wie zijn ISVW-collega’s en geliefde Babs van den Bergh, Lau- ra van Dolron en, onder voorbehoud, Peter Sloterdijk. Interview René over Descartes video: Erno Eskens VERS VAN DE PERS WERK VERZETTEN

‘Dan maak je maar zin!’ riep René Gu- Peter Henk Steenhuis is journalist de, Denker des Vaderlands, geregeld en filosofieredacteur voor Trouw. uit. Hoe? Door aan ‘humeurmanage- Hij schreef meer dan vijftien ment’ te doen. Gude noemde dat ook boeken, veel over kunst. In 2010 wel ‘ambachtelijk zingeven’. Om dat te publiceerde hij, samen met docu- kunnen, moet je weten wat het begrip mentairemaker Marcel Prins, Ande- ‘zin’ inhoudt. René Gude onderscheidde re Achterhuizen. Verhalen van vier betekenissen van zin: het zinnelijke, Joodse onderduikers. Het bijbeho- het zintuiglijke, het zinrijke en het zin- rende kinderboek Ondergedoken volle. Met deze vierdeling wilde René als Anne Frank werd vertaald in het bedrijfsleven bestormen om zo zin het Duits (2013), het Engels (2014) te geven aan werk. Het kwam er niet en het Spaans (2016). Van de Ame- van, Gude overleed in maart 2015. rikaanse versie zijn inmiddels Trouw-redacteur Peter Henk Steenhuis, meer dan 150.000 exemplaren ver- kocht. Eerdere boeken bij ISVW die veel met Gude samenwerkte, toetst Uitgevers: Door het woord/Door deze vierdeling nu aan de praktijk. In het beeld en De Zaanse agora. analyses, interviews en essays verdiept hij de vier Z-ten. Het resultaat is Werk Peter Henk Steenhuis: Werk verZetten, het boek dat zingeving con- VerZetten. ISVW Uitgevers, 2016 creet maakt: zó krijg je zin in werk. De invulling van ons werk is op het randje van zinloos geworden

GESPREK MET PAUL VERHAEGHE, PSYCHOANALYTICUS

In december 2015 maakte psychoanalyticus Paul Verhaeghe deel uit van een rondetafelconferentie op het paleis in Brussel. De Belgische koning en koningin hadden zes experts uitgenodigd hun visie op burn-out te geven. Op basis van onderzoek en klinische ervaring waren de experts er allen van overtuigd dat de problemen met uitval structureel zijn en te maken hebben met de arbeidsorganisatie binnen een ruimere maatschappelijke context. Paul Verhaeghe: ‘Het is nodig die open deur in te schoppen omdat op de werkvloer het idee blijf bestaan dat burn-out een individueel probleem is.’ Slachtofers van burn-out, zo verwoordt Verhaeghe de nog steeds heersende misvatting, zouden mensen zijn met weinig draagkracht. ‘Zo’n mening wordt snel een beschuldiging: niet fink genoeg. En met het huidige rechtse, politieke klimaat in Vlaanderen wordt men al snel beschuldigd een profteur te zijn die lekker thuiszit.’ Langzamerhand komt er nu wel een kentering en begint men in te zien dat het om een structureel probleem gaat. Verhaeghe: ‘Wat er niet volgt, zo consta- teerden we ook op die rondetafelconferentie met onze vorst, is dat een structureel probleem gediend is bij een structurele aanpak. Zoals de publieke opinie nog steeds geneigd is de oorzaak van burn-out bij het individu te leggen, zo is ook de behandeling en begeleiding van mensen met burn-out nog steeds op het individu toegespitst.’ ‘De vertegenwoordigers van het bedrijfsleven aan de rondetafelconferentie in Brussel bevestigen dit: de verantwoordelijkheid voor uitval, ziekte en her- intreding bij burn-out ligt bij het individu. Dat is vreemd, want ook bedrijven zouden zeer gebaat zijn bij lagere uitvalcijfers en dus bij een structurele aanpak. Ze hebben dan minder zieken, meer gemotiveerde werknemers, hogere pro- ductiviteit, hogere efciëntie, kortom: meer winst.’

WAAR WACHTEN ZE OP? ‘Op een andere tijdsgeest. Want die andere arbeidsorganisatie vraagt meer vertrouwen in de werknemer, vraagt om een minder gelaagde organisatie, om 74 WERK VERZETTEN vermindering van regelgeving, om de toelating van meer autonomie op de werkvloer. Die vereisten gaan in tegen de heersende trend: meer regelgeving en minder autonomie.’

INTERVIEWS 75 BURN-OUT HEEFT TOCH MET HARD WERKEN TE MAKEN EN WAT IS HET VERSCHIL TUSSEN VRIJHEID EN AUTONOMIE? NIET MET REGELGEVING? ‘Nederlanders staan op zijn zachtst uitgedrukt ambivalent tegenover autoriteit ‘Toch wel. Als mensen steeds minder vertrouwen hebben in steeds meer lei- en autonomie. Jullie denken zelfstandig te zijn, wars van autoriteit, maar al die dinggevenden die steeds meer regels opleggen waarbij steeds minder aan de eigen meningen zitten gevangen in een strak keurslijf.’ inventiviteit van de werknemer wordt overgelaten, zorgt dat voor frustratie. Voeg daar nog bij: de steeds verder doorgevoerde individualisering, waardoor mensen naast elkaar maar los van elkaar werken, en er ontstaat een neer- “Als ik van collega’s hoor hoe de Nederlandse waartse spiraal, waaruit nauwelijks een weg omhoog te vinden lijkt.’ zorgsector overgereglementeerd is, waardoor HEEFT DIE SPIRAAL TE MAKEN MET ZINGEVING? de eigenlijke zorg ernstig in het gedrang ‘Zonder de minste twijfel.’ komt, dan vraag ik mij af waarom al die KAN ZINGEVING ERBIJ HELPEN DEZE NEGATIEVE SPIRAAL TE mondige Nederlanders dat toegelaten DOORBREKEN? hebben?” ‘Zeker. Maar dan moet je er wel van uitgaan dat zingeving of zinverlening haaks staat op individualisering.’

WAAROM? WIJ, NEDERLANDERS, IN EEN STRAK KEURSLIJF? ‘Mensen ervaren hun werk niet meer als zinvol omdat het steeds meer verbrok- ‘Ik begrijp dat u verrast bent. Toen ik nog niet zo lang geleden op regelmatige keld raakt en zij geen eindverantwoordelijkheid meer dragen. Een journalist die basis naar Nederland begon te komen, was het eerste wat mij opviel inderdaad een verhaal maakt voor de krant kan zijn verhaal later als geheel product lezen. de vaak verfrissende mondigheid in combinatie met een veronderstelde vrij- Hij is een uitzondering geworden. Het merendeel van de mensen heef geen heid. Maar het heef niet lang geduurd vooraleer ik ontdekte dat Nederlanders baan meer waarbij hij of zij verantwoordelijk is voor een afzonderlijk product. zeer gezagsgetrouw zijn. Het verlies aan verantwoordelijkheid over een geheel, in combinatie met indivi- Een voorbeeld. Vanuit de Angelsaksische wereld is het psychotherapeu- dualisering leidt tot zinverlies.’ tisch en medisch werken met protocollen steeds meer een verplichting geworden. In de praktijk werken die vaak niet, en zal een ervaren therapeut daarvan ZINVERLIES, IS DAT IETS WAT SPEELT SINDS DE TOENAME VAN ALLE afwijken. Een paar jaar terug zag ik op de boekenstand bij het jaarlijkse congres BURN-OUTS? voor de Nederlandse vereniging voor psychiatrie een handleiding liggen met de ‘Nee. Ik ben nu ruim veertig jaar psychotherapeut, en het probleem van zinver- titel Richtlijnen om af te wijken van de richtlijnen. Als ik van collega’s hoor hoe lies duikt om de zoveel tijd op. de Nederlandse zorgsector overgereglementeerd is, waardoor de eigenlijke zorg Aanvankelijk dacht ik daar heel naïef over. Onze generatie, meende ik, had heel ernstig in het gedrang komt, dan vraag ik mij af waarom al die mondige vroeger zingeving gehaald uit religie, of anders wel uit een bepaalde ideologie. Nederlanders dat toegelaten hebben?’ Op een bepaald ogenblik hebben we dat allemaal bij het groot-huisvuil gezet. Dat noemen we het einde van de grote verhalen. We kregen daardoor meer IS DAT TYPISCH IETS VOOR NEDERLAND? vrijheid en autonomie. En toen dook daar het thema zinverlies op. We hebben ‘Nee, het is iets voor de westerse maatschappij, maar jullie Nederlanders heb- die vrijheid nu, dacht ik, doe er iets mee, in plaats van te janken dat we iets ben wel heel sterk het idee vrij en autonoom te zijn. Het is een illusie. Zoals de kwijt zijn dat we juist kwijt wilden. Dat was naïef, die vrijheid zorgde voor een Poolse flosoof Leszek Kołakowski zei: “Nooit zijn we zo vrij geweest en nooit enorme individualisering, het zette ons apart, zonder dat we daarbij de beoogde hebben we ons zo machteloos gevoeld.” Dat vind ik een prachtige uitspraak. autonomie behielden.’ Autonoom betekent dat je over een aantal velden van je privéleven zelf kunt beslissen. Dat kunnen we steeds minder. Overal zijn er regeltjes voor, die uiteindelijk niet alleen ons handelen maar ook ons denken beperken.’ “Zingeving is iets wat je met anderen doet”

76 WERK VERZETTEN INTERVIEWS 77 HOEZEER ONS DENKEN? “We zijn niet langer ons lichaam, we hebben ‘Ander voorbeeld: iedereen moet het tegenwoordig druk hebben; heb je het niet een lichaam. En wij moeten aan dat lijf zin druk, dan wringt er iets. Dan heb je te weinig succes. En succes is de graadmeter van zinvolheid. En die graadmeter is zeer oppervlakkig en kwetsbaar, want gaan geven” kan zo, door anderen aangetast worden. Het is een vorm van zingeving die niet gedragen wordt.’ Er zin in hebben heef ook volgens René Gude in eerste instantie een lichamelijke betekenis. Hij noemt het ook wel het lekkere of het lustvolle. “Taal is alleen maar zinvol op het ogenblik ‘Het Lustvolle is fundamenteel, in de letterlijke betekenis. Alle projecten dat de betekenis ervan gedragen wordt door beginnen bij de lustgevoelens van de deelnemers of lopen stuk op onlust- gevoelens. Lust is de vitale bron, zonder trek gebeurt er niets.’75 een groep” Net als bij Verhaeghe begint volgens Gude elk project bij het Lustvolle. Sterker nog, dat geldt voor ons hele leven. ‘Mensen komen ter wereld als lustige wolballetjes. Die zinnelijkheid wordt beetje bij beetje door ande- GEDRAGEN? HOE MOET JE ZINGEVING DRAGEN? ren in banen geleid. Cultivering en civilisering, waarbij de volwassene wikt ‘Ik ben opgeleid als lacaniaanse psychoanalyticus. Dat betekent dat voor mij en de kleine toch altijd beschikt. Die wikkende volwassenen kunnen pas taal erg belangrijk is. Taal, identiteit en subjectiviteit vallen samen. beginnen als de zintuigen, het verstand en uiteindelijk de wil zich bij het Taal is alleen maar zinvol op het ogenblik dat de betekenis ervan gedragen nageslacht geleidelijk aan melden.’76 wordt door een groep. Stuit je bij iemand op een taal die alleen voor één individu opgaat, dan spreken we over waanzin, en hebben we te maken met een HOE DOEN WIJ DAT? psychose – een van de ernstigste vormen van mentale stoornissen. ‘De westerse traditie kent niet alleen een breuk tussen lichaam en “ik”, ook wel Binnen een normale situatie wordt de betekenis van taal gedragen door een geest genoemd, maar kent zelfs een oppositie tussen die twee. In zowel de pro- collectief. Dat geldt ook voor zinverlening, dat is ook iets dat gedragen moet testantse als de katholieke traditie moet het lichaam bevochten worden. Terwijl worden. het lichaam juist de basis zou kunnen zijn van zingeving en zinverlening.’ Nu kom ik terug bij mijn kritiek van dertig jaar geleden. Toen zei ik: zeur niet en zorg zelf voor je zingeving. Nu besef ik dat dat eigenlijk niet kan. Zinge- LICHAAM EN ‘IK’ ZOUDEN WEER SAMEN MOETEN VALLEN? ving is iets wat je met anderen doet, met minstens drie mensen, die zich inzet- ‘Dat lukt nooit. Het is al mooi als we overeen kunnen komen met dat lijfelijke ten voor een bepaald doel. Dat heef te maken met gedeelde symbolen, gedeelde in ons. woorden, gedeelde taal. Dat kan over werk gaan, maar ook over iets anders.’ Tot pakweg 1970 bestond het lichaam uitdrukkelijk binnen een verbod- scultuur: gij zult niet. Ik heb die opvoeding nog ten volle meegemaakt. Als ik LATEN WE ONS NU BEPERKEN TOT WERK. GUDE BEGINT BIJ DE ZINGEVING eraan terugdenk hoe alles van het lichamelijke verboden was – vreselijk. Binnen VAN WERK BIJ HET LICHAMELIJKE, LIJFELIJKE. een aantal jaar is die houding gekanteld in haar tegendeel: gij zult genieten. ‘Het lichaam is het begin van alles. En het is ook het einde van alles. Onze Die verplichting is zo massief geworden dat zij allesbehalve genotvol is. In mijn existentie zit daaraan gekoppeld. Tot een tijdje na onze geboorte zijn wij ons boek Identiteit staat de zin “We genieten ons te pletter, maar niemand is geluk- lichaam. Vanaf het moment dat we passief taalgevoel gaan ontwikkelen, en dat kig”. Die zin riep bij veel lezers herkenning op.’ is al na een aantal maanden, vindt er een splitsing plaats: we zijn niet langer ons lichaam, we hebben een lichaam. Maar de vraag is: wie heef er wie? Heb ik HOE KAN DAT? een lichaam of heef mijn lichaam plotseling een “ik” gekregen? Ongeacht het ‘Omdat we een verkeerde invulling geven aan genot. We verwarren genot met antwoord op die vraag: er is een kloof ontstaan, en wij moeten aan dat lijf zin consumptie en overmaat. De overgang van extreem verbod naar extreme ver- gaan geven.’ plichting beschouw ik als een oversprongbeweging.’

78 WERK VERZETTEN INTERVIEWS 79 SIGNALEMENT

Quentin Meillassoux Kwame Anthony Appiah Alain Badiou Na de eindigheid De erecode Filosofie van het ware geluk

>> Quentin Meillassoux’ opmerkelijke >> Kwame Anthony Appiah laat zien >> De fundamentele wijsgerige vraag debuut is een buitengewoon oorspronke- dat gewoonten niet veranderen door ra- naar de betekenis van geluk is door de lijke bijdrage aan de hedendaagse Fran- tionele argumenten, maar eerder door consumptiedwang en de maatschappe- se filosofie die ongetwijfeld een grote im- verschuivende gevoelens van eer. Prak- lijke realiteit die daaraan beantwoordt pact zal hebben op de tijken als slavernij en – die van de zelfge- toekomstige continen- het afbinden van vrou- noegzaamheid – naar tale filosofie. In een wenvoeten waren tij- de achtergrond ge- bijzonder heldere, denlang de gewoonste drongen. Alain Badi- streng argumenteren- zaak van de wereld, ou, wellicht de belang- de stijl geeft Na de ein- maar wekken van het rijkste Franse filosoof digheid een gedurfde ene op het andere mo- van deze tijd en emeri- nieuwe interpretatie ment schaamte op. Ze tus-hoogleraar aan de van de geschiedenis zijn niet langer eervol. École Normale Supéri- van de filosofie en for- ‘Een revolutie is een eure te Parijs, onder- muleert het een vernie- plotselinge grote veran- zoekt hoe we deze ont- tigende kritiek op het onuitgesproken dering. Daarom moet een morele revolu- wikkeling kunnen tegengaan. Het ‘wa- fideïsme in het hart van de post-kanti- tie gepaard gaan met een snelle verande- re geluk’ ontwaart hij in de subjective- aanse filosofie. ‘Slechts zelden komen ring in moreel gedrag en niet alleen van ring van het individu, een proces dat wij een boek tegen dat niet alleen aan de morele gevoelens. Aan het einde van in vier etappes verloopt: van de poli- hoogste normen van het denken beant- een morele revolutie, net zoals na een tiek, via de poëzie en de filosofie, naar woordt, maar zelf ook nieuwe normen wetenschappelijke revolutie, hebben de de liefde. Het gaat hem om een deel- instelt en het veld waarin het opereert dingen een nieuw aanzien. Als de men- hebben van het individu aan het abso- volledig omgooit. Het is precies wat sen daarna terugkijken, vragen ze zich lute (aan de waarheden), en daarmee Quentin Meillassoux doet.’ Slavoj Žižek af: “Wat dachten we wel niet?”’ om het geluk van ieder afzonderlijk. ISVW AGENDA

December 17-12 Filosofie en literatuur: Nihilisme. Met prof. dr. Maarten van Buuren. 17-12 Existentiële vaardigheden: Heidegger. Met Jan Flameling. 27-12 René Gudeweek. De helden van René. Met Jabik Veenbaas, Babs van den Bergh, Daan Roovers, Wilma de Rek, Bert Keizer en Laura van Dolron.

Januari 02-01 Start: Het leven als reis. Met prof. dr. Joep Dohmen. 02-01 Start: Het bestaansmysterie. Met Arnold Ziegelaar. 07-01 Oosterse Filosofie: Krishnamurti en Tagore. Met Michel Dijkstra en dr. Victor van Bijlert 07-01 Filosofie en literatuur: Existentialisme en liberalisme. Met prof. dr. Maarten van Buuren. 08-01 Willen, kiezen en handelen. Met dr. Miriam van Reijen. 14-01 Existentiële vaardigheden: de Beauvoir en Sartre. Met Jan Flameling. 16-01 De kunst van het vragen stellen. Met Hans Bolten. 20-01 Nederlandse Filosofie Olympiade. (filosofieolympiade.nl) 21-01 Start: Leven en dood. Met prof. dr. Laurens ten Kate en Jan Flameling. 23-01 Start: Denkers over de natuur. Met Ankie van Savooyen. 30-01 Start: Moreel beraad. Met o.a. Dick Kleinlugtenbelt. 30-01 Start: Hoe de mens zich uitvond. Met dr. Pouwel Slurink. COLOFON In 2016 viert de Internationale School voor Wijsbegeerte haar 100-jarige be- iFilosofie is het gratis digitale tijdschrift van de In- staan. In het jubileumboek Markante ternationale School voor Wijsbegeerte ISVW. Met Denkers blikken we terug op de rijke een kleine donatie (vanaf € 5,00) draagt u bij aan geschiedenis van de ISVW. de voortzetting van iFilosofie.

Hartelijk dank!

Redactie Medewerkers Met dank aan

Erno Eskens (uitgever) Florian Jacobs Jürgen Bauer (cover) Mark Leegsma (hoofdredacteur) Donald Loose Erica van ‘t Leven (Uitgeverij Boom) Thomas Heij (eindredacteur) Jan Verplaetse Hartmut Rosa Conny van der Meer (vormgever) Rogier van der Wal Peter Henk Steenhuis Daniëlle Drenth Francien Homan Marthe Kerkwijk Anne Schaap Suze van Scheers Paul Troost Marieke Veen Volg ISVW-iFilosofie door op een icoon te klikken.