iFilosofie FILOSOFIETIJDSCHRIFT VAN DE ISVW #24 DECEMBER 2016 Hartmut Rosa en het leven in tijden van versnelling Een half millennium van Thomas More’s Utopia René Gude her-, door- en voortgedacht REDACTIONEEL RECONSTRUCTIE Tekst: Mark Leegsma is. Inmiddels heeft Fukuyama ruiterlijk toe- die zich kenmerken door een positief uto- gegeven de plank mis te hebben geslagen. pisch gehalte. Ook het fragment uit het in- Lange tijd was utopisch denken verdacht. Cri- terview dat Peter Henk Steenhuis hield tici brachten het in verband met totalitaire Meer en meer filosofen, wetenschappers, met Paul Verhaeghe, opgenomen in de maatschappijvisies die met dwang en geweld schrijvers en politici grijpen nu terug naar bundel Werk VerZetten, laat zich lezen als de geschiedenis zogenaamd een duwtje in de de utopistische literatuur die niet veel eer- een kritiek vanuit utopie. rug gaven. Het heeft de twintigste eeuw niet der bij het oud papier was gezet. De les, die aan totalitaire catastrofes ontbroken die de Bas Nabers in zijn bespreking van Het fi- Naast Thomas More gedenken we René Gu- critici in het gelijk lijken te stellen. nanciële regime van Joseph Vogl al te ber- de. Velen zullen zich Gude herinneren als de Begin jaren negentig kondigde de Ameri- de bracht, is dat er geen kritiek mogelijk is Denker des Vaderlands die, gewapend met kaanse filosoof Francis Fukuyama het ‘ein- zonder al een beter alternatief voor ogen te ‘humeurmanagement’, het beest dat Dood de van de geschiedenis’ af. Met de ineen- hebben. Oftewel: geen kritiek zonder uto- heet ‘recht in de bek keek’. Op dat proces storting van de Sovjet-Unie was aan het fei- pie – en, om utopie-criticus Hans Achter- blikt Gudes vrouw Babs van den Bergh terug, telijk bestaande communisme immers een huis tegemoet te komen, vice versa. terwijl Florian Jacobs zich een typische dag einde gekomen; de Volksrepubliek China Wie het utopisch denken wil reconstrue- ‘op de boot bij René’ voor de geest haalt. telde kennelijk niet mee. Achter de ideologi- ren moet terug naar de bron. In dit nummer Behalve een stoïsch humeurmanager was sche strijd werd een punt gezet, de ‘natuur- doen we dat door aandacht te besteden aan Gude ook een maatschappelijk betrokken lijke orde’ van liberale democratie en vrije de humanist Thomas More. Dit jaar is het denker. In de vorm van het Agoramodel liet markt was definitief boven komen drijven. maar liefst een half millennium geleden dat hij een ‘gereedschap’ na om na te denken Dat was de doodsteek voor het utopisch More het originele Utopia publiceerde – de over de verscheidenheid van ‘sferen’ waaruit denken. Althans, zo leek het. stad Leuven, waar het boek voor het eerst in onze samenleving bestaat. En voor zover Een kwart eeuw na de verdwijning van druk verscheen, viert dit met een heus festi- zijn model normen stelt voor het verbeteren de laatste ‘heilstaat’ weten we dat de ge- val. Gastbijdragen van Donald Loose en Jan van de relaties tussen de sferen, heeft Gude schiedenis helemaal niet ten einde is geko- Verplaetse, alsook een bespreking van Ko- zonder meer een steentje bijgedragen aan men. Sinds 9/11 weten we dat ideologisch ning van Utopia van Hans Achterhuis be- het reconstrueren van het utopisch denken. geweld geenszins tot het verleden behoort. lichten kritisch en met gevoel voor humor de En sinds 2008, toen de bankensector gered illustere voorganger en zijn nalatenschap. Namens allen die bij dit nummer van iFilo- werd met belastinggeld, weten we ook dat Daar plaatsen we nieuwe werken van sofie betrokken zijn geweest wens ik u veel er aan de financiële orde weinig natuurlijks Hartmut Rosa en Peter Venmans naast, plezier met deze reconstructie. iFilosofie #24 THOMAS MORE’S UTOPIA STRESS EN TIJD DE RENÉ GUDEWEEK Donald Loose en Jan Verplaetse Hartmut Rosa kritiseert de ge- René Gude (1957-2015) herdacht, gedenken de 500ste verjaardag stresste rede in Leven in tijden doordacht en voortgedacht tijdens van Thomas More’s Utopia van versnelling de Gudeweek van de ISVW En verder: Waarom het anti-utopische denken van Hans Achterhuis draait om DE KONING VAN UTOPIA; Vers van de pers: Peter Henk Steenhuis interviewt Paul Verhaeghe in de bundel WERK VERZETTEN: Zingeving volgens René Gude; OP DE WEBSITE: AMOR MUNDI van Peter Venmans, SIDDHARTHA’S BREIN van James Kingsland en het volledige interview met RENÉ GUDE over René Descartes; SIGNALEMENT Een greep uit de nieuwste filosofieboe- ken; ISVW Agenda en colofon. THOMAS MORE’S UTOPIA Van één ding is Thomas More over- Tekst: Donald Loose teerd als ondermijnd door nieuwe, re- tuigd: er komen andere tijden en volutionaire topoi. Het is daardoor he- die vereisen een adequate politieke Utopia biedt een perspectief op de u- lemaal niet meer duidelijk waar Tho- reactie. Hoe je de heersende macht topos, de niet aantoonbare maatschap- mas More zelf voor staat, verhuld en dat laat inzien is minder duidelijk. pij van de toekomst die ter discussie vermomd in velerlei gedaanten als hij En dat doen zonder zelf gevaar te lo- staat. Daarom is het werk ook geschre- zelf en zijn gesprekspartners worden pen, vereist de nodige literaire vin- ven als een onbeslisbaar wikken en we- opgevoerd. Hij presenteert zichzelf als dingrijkheid. Daarbij zijn scherts gen van fantasie en actuele werkelijk- Morus, de rapporteur van een verhaal en fantasie misschien nog wel het heid, en als een over en weer citeren uit de mond van een vreemdeling, Hy- veiligst. Utopia is een cryptisch lite- van gezaghebbende bronnen die el- thlodaeus, wiens naam zoiets als rair en politiek pamflet dat zowel kaar weerspreken. Het oordeel is aan praatjesmaker betekent. Morus uit de hofhouding en haar entourage als de nieuwe sociale ongerechtig- de lezers. De boodschap is uiteindelijk meerdere keren zijn twijfel over het heid aanklaagt. Eerder dan een geen andere dan de vorm waarin die vertelde. In het verhaal van deze Hy- blauwdruk voor een ideale utopi- werd gegoten: de politiek van de toe- thlodaeus wordt hij zelf weer vermeld sche samenleving is het een waar- komst zal er een van onderling be- als de jonge page aan het hof van kar- schuwing aan de machtigen dat er, raad, overleg en oordeelkundig beslis- dinaal Morton. More geeft ook nog kri- bij gebrek aan prudente juridische sen op grond van diverse meningen tisch commentaar in de inleiding en adaptatie aan de nieuwe tijden, wel zijn. ‘Ook de waarheid staat tegen- het slot. Daar vernemen we iets over eens een Utopus zou kunnen op- woordig ter discussie.’ zijn toenmalige diplomatieke functie staan die de samenleving met ge- Klassieke topoi (gezaghebbende en zijn vriendschap met Pieter Gillis. weld herinricht als een eiland van vindplaatsen) van de politieke filoso- Die laatste heeft ook weer een mening desolate gelijkvormigheid. fie worden zowel met instemming geci- over het vertelde. Over de misstanden van zijn tijd Lucianus over tirannie. Het is dus aan advies aan de tiran Dionysius: ‘niet zo on- laat More geen twijfel doorklinken. de lezer om tussen de regels door te le- bewimpeld, dat was immers niet veilig, Door het grootgrondbezit ‘eten scha- zen wat er wordt bedoeld. maar in bedekte termen’. Morus weet dat pen mensen’ en wordt de arme voor Zo zweert de praatjesmaker in Utopia je de wind van voren krijgt: diefstal ter dood veroordeeld. wel bij het openlijk van de daken schreeu- Van landconcentratie, machtswellust wen van het onrecht, maar hij weet ook – ‘Maar aangezien je de wind niet kunt van vorsten en hun slippendragers, en de klassieke Plato getrouw – dat, gezien laten stoppen met waaien zul je moe- van de militaire aristocratie valt niets de vorsten niet zelf filosofen zijn, dat alle- ten laveren, je zult de ductus obliquus, dan ellende te verwachten. Wat de huma- maal niets betekent. Maar Plato gaf toch de zijwaartse manoeuvre moeten prak- nistische schrijvers wel degelijk als ernsti- tiseren, wil je je doel bereiken. Je zult ge aanklacht van de misbruiken van hun als filosoof je plaats op de publieke tijd aan de kaak willen stellen, vermom- scène moeten zien te veroveren in een men ze echter veelal als ongeloofwaardi- toneelstuk dat al op de planken staat.’ ge spotternij. Erasmus schreef zijn Lof der Zotheid en presenteerde de Adagia Het leidt tot een niet beslechte discussie als een literair commentaar op spreuken, hoe je het verhaal zo zou kunnen brengen maar hij veegde tussendoor de wereldse zodat het toch effect heeft. More gelooft en kerkelijke vorsten wel de mantel uit. in de indirecte weg: de filosoof als raadge- Aangezien die kritische attitude de ver, als een stem in het beraad. Geen ‘aca- heersende machten en ideologieën con- demisch gefilosofeer waarbij je altijd alles testeert, dwingt het hen tot een indirec- kunt zeggen wat je denkt zonder rekening te schrijfstijl, tot ironie en allusies, fan- te houden met de realiteit’. Er is ook een tastische verhalen, eigenzinnige en ver- andere praktische vorm van filosofie. De- rassende commentaren van overigens ze filosoof kent zijn publiek en hij past canoniek erkende autoriteiten. Naast de zich aan aan de omstandigheden. klassieke vorstenspiegels, Plato’s Poli- Retorische en politieke topoi van hier teia en Ficino’s christelijke platonisme en nu en van ver weg en ooit, van geves- worden ook andere bronnen uit de oud- tigde machten en gefingeerde alternatie- heid als referenties opgevoerd, zoals de ven, worden parallel opgevoerd en spe- geschriften van Tacitus, Sallustius en len op elkaar in. De utopie is het effect More’s boodschap ligt listig opgeslagen in het pia. En al stort de ideologische legitime- ring van het gezag van de vorst als repre- wikken en wegen van de instituties van zijn tijd sentant van christus in, de onvoorwaarde- en mogelijke alternatieven. lijke loyaliteit aan contract en parlement – Machiavelli’s idolatrie van de Romein- se republiek – kon wel eens haar eigen van een dubbele ‘para-topie’: een zowel goede en slechte regimes en hij onder- tekorten hebben.