Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014

ARTYKU£Y GEOTURYSTYCZNE

Inwentaryzacja geostanowisk w projektowanym Geoparku „Polodowcowa Kraina Drawy i Dêbnicy”

Katarzyna Kamieñska1, Aleksandra Giemza1

Inventory of geosites for the proposed geopark Post-Glacial Land of the Drawa and Dêbnica. Prz. Geol., 62: 15–21.

A b s t r a c t. The idea of establishing the Post-Glacial Land of the Drawa and Dêbnica Geopark emerged on the initiative of the members of Polish Geological Institute – Pomeranian Branch of the National Research Institute and local authorities. At the beginning of the year 2011, commis- sioned by the Minister of the Environment by the funds of the NFEP&WM, launched works intending to establishment of the Geopark of the Post-Glacial Land of Drawa and Dêbnica. The major intention of the concept was researching and demonstrating the 50 geosites covering the Post-Glacial Land and their integration into a consistent network, establishing fundaments of K. Kamieñska A. Giemza the geopark. The geopark consists of the lands between Po³czyn-Zdrój, and Czaplinek and is positioned in the eastern part of the Zachodniopomorskie voivodenship. The geopark is located inside the early post-glacial landscape, with dominant form of undulant moraine uplands with: terminal moraines, dead ice moraines, kemes, tunel valleys, ice-marginal valleys, kettle holes and sandurs. The geotouristic potential of the region focuses on the early postglacial landscape, and its biggest beauty the shape of the terrain.

Keywords: geopark, geotope, Post-Glacial Land, early post-glacial landscape

Idea utworzenia Geoparku „Polodowcowa Kraina Drawy LOKALIZACJA PROJEKTOWANEGO GEOPARKU i Dêbnicy” powsta³a z inicjatywy pracowników Pañstwo- wego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Projektowany geopark obejmuje obszar pomiêdzy Badawczego Oddzia³u Pomorskiego w Szczecinie, staro- Po³czynem-Zdrojem, Barwicami i Czaplinkiem, w œrodko- sty drawskiego i dyrekcji Drawskiego i Iñskiego Parków wowschodniej czêœci województwa zachodniopomorskiego Krajobrazowych. Pomys³ powo³ania geoparku jest jednym (ryc. 1). Po³o¿ony jest w mezoregionie Pojezierze Draw- skie, w makroregionie Pojezierze Zachodniopomorskie z elementów strategii rozwoju i promocji nowego produktu (Kondracki, 2011). turystycznego „Polodowcowa kraina”, oferuj¹cego nie tylko Jego lokalizacjê i zasiêg (powierzchnia nie mniejsza walory turystyczne (przyrodnicze i kulturowe) Pojezierza ni¿ 300 km2) ograniczono do obszaru gmin Po³czyn-Zdrój, Drawskiego, lecz tak¿e us³ugi œwiadczone przez ró¿ne Barwice i Czaplinek oraz arkuszy Po³czyn-Zdrój (158), podmioty gospodarcze na podstawie istniej¹cego zagospo- Barwice (159) i Czaplinek (196) Szczegó³owej Mapy Geo- darowania turystycznego, dziedzictwa historycznego i kul- logicznej Polski (SMGP)1:50000. turowego, goœcinnoœci i przychylnoœci mieszkañców. W trakcie analizy materia³ów archiwalnych i rekonesan- W 2009 roku samorz¹dowcy gmin Po³czyn-Zdrój, Barwice su geologicznego stwierdzono, ¿e nale¿y skorygowaæ grani- i Czaplinek, naukowcy i mi³oœnicy regionu wraz z przed- ce geoparku, w³¹czaj¹c w jego obszar tereny po³o¿one we stawicielami lokalnych przedsiêbiorców, w porozumieniu wschodniej czêœci gminy Ostrowice i obszar na pó³nocno- z pracownikami nadleœnictwa Po³czyn-Zdrój i Drawskiego -zachodnim krañcu arkusza £ubowo (197) SMGP, w okoli- Parku Krajobrazowego, za³o¿yli Stowarzyszenie „Polodo- cach miejscowoœci Sikory i £azice. wcowa Kraina Drawy i Dêbnicy”, z którego w przysz³oœci ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ maj¹ zostaæ wyodrêbnione jednostki administracyjne, I RZEBY TERENU zarz¹dzaj¹ce geoparkiem. Na pocz¹tku 2011 roku, na zamówienie ministra œro- Projektowany geopark jest po³o¿ony w obrêbie jed- dowiska, ze œrodków NFOŒiGW, rozpoczêto prace, zmie- nostki geostrukturalnej, okreœlanej jako wa³ pomorski rzaj¹ce do udokumentowania stanowisk geologicznych. (Dadlez, 1980). Kompleks cechsztyñsko-mezozoiczny Ich g³ównym celem by³o rozpoznanie, dokumentacja wa³u wykazuje cechy typowej tektoniki platformowej i inwentaryzacja 50 geostanowisk i utworzenie z nich (Dadlez & Marek, 1969). Powierzchniê podczwartorzê- spójnej sieci, po³¹czonej œcie¿kami geoturystycznymi, dow¹ bloku Czaplinka buduj¹ utwory triasu i jury, które maj¹ byæ atrakcjami turystycznymi powstaj¹cego wykszta³cone w postaci piaskowców, i³owców sedymenta- geoparku. cji brakiczno-l¹dowej (Lewandowski i in., 2008) oraz osady

1 Przedsiebiorstwo Geologiczne POLGEOL SA w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, ul. Uphagena 27, 80-237 Gdañsk; [email protected], [email protected].

15 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014

Ryc. 1. Lokalizacja projektowanego Geoparku „Polodowcowa Kraina Drawy i Dêbnicy” eocenu, oligocenu i miocenu, które reprezentuj¹ piaski niæ piêæ kompleksów glacjalnych – glin zwa³owych razem kwarcowo-glaukonitowe, i³owce i mu³owce sedymentacji z osadami akumulacji limnoglacjalnej i wodnolodowco- limnicznej, i³owce i mu³owce, piaski kwarcowe akumulacji wej, odpowiadaj¹cych kolejnym zlodowaceniom: nidy, l¹dowo-brakicznej i p³ytkomorskiej oraz mu³ki i piaski sanu 1, sanu 2, odry, warty, wis³y. z wk³adkami wêgla brunanego akumulacji rzeczno-deltowej Dzisiejsza rzeŸba terenu jest efektem procesów i bagiennej (Lewandowski i in., 2008; Dobracka, 2009). zachodz¹cych podczas nasuniêcia i deglacjacji l¹dolodu Najwiêkszy wp³yw na uk³ad form w rejonie projekto- stadia³u g³ównego zlodowacenia wis³y, a ostatecznie wanego geoparku mia³o jego po³o¿enie w strefie tzw. garbu zosta³a ukszta³towana w wyniku póŸniejszego wietrzenia pojeziernego (Galon, 1968), który stanowi³ przeszkodê i erozji. Procesy te zachodzi³y na przestrzeni oko³o 6000 morfologiczn¹ dla kolejnych l¹dolodów, nadbudowuj¹cych lat, pomiêdzy 16 000 a 10 000 lat BP (Kozarski, 1995). to wyniesienie wa³ami moren czo³owych i towarzysz¹cymi Wystêpowanie garbu pojeziernego predysponowa³o im formami marginalnymi. W jego j¹drze wystêpuj¹ glaci- podzia³ l¹dolodu stadia³u g³ównego zlodowacenia wis³y na tektonicznie spiêtrzone osady oligocenu i miocenu oraz przykrywaj¹ce je osady plejstoceñskie zlodowaceñ œrod- poszczególne loby lodowcowe. Projektowany geopark, jak kowopolskich (Dobracki, 2008). i ca³e Pojezierze Drawskie, znajduj¹ siê w obrêbie lobu Na podstawie najnowszych opracowañ kartograficz- Parsêty i zajmuj¹ przestrzeñ pomiêdzy maksymalnym nych tego rejonu (Popielski, 1999, 2000; Lewandowski a g³ównym ci¹giem akumulacyjnych moren czo³owych i in., 2006a, b, 2007, 2008; Dobracka, 2009) mo¿na wyró¿- tego zlodowacenia (Dobracki, 2008; ryc. 2).

16 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014

Strefê maksymalnego zasiêgu lobu Parsêty wyznaczaj¹ – geologia (geomorfologia) – punkty widokowe, ele- wa³y morenowe, ci¹gn¹ce siê od po³udniowych granic menty rzeŸby, g³azy, odkrywki (ods³oniêcia, wyrobiska, jeziora Drawsko przez ¯erdno, Kluczewo, Nowe Worowo, ¿wirownie) i in.; Toporzyk i Gawroniec, a dalej ku zachodowi przez depre- – hydrogeologia – jeziora, torfowiska, Ÿród³a (Ÿródli- sje marginalne jezior Komorze, ¯erdno i Drawsko. ska, wysiêki) i in.; Po ust¹pieniu l¹dolodu pozosta³ ró¿norodny zespó³ – elementy antropogeniczne zwi¹zane z eksploatacj¹ form rzeŸby (moreny akumulacyjne, spiêtrzone, moreny surowców, wykorzystywaniem surowców naturalnych martwego lodu, kemy, formy szczelinowe, rynny subgla- w budownictwie i wykorzystywaniem ukszta³towania cjalne, misy i jeziorka wytopiskowe, doliny wód roztopo- terenu do budowy grodzisk. wych), który dowodzi, ¿e powstawa³y one w warunkach Nastêpnie przeprowadzono ocenê ich atrakcyjnoœci geotu- ró¿nych typów deglacjacji, przebiegaj¹cej nastêpuj¹cymi rystycznej, uwzglêdniaj¹c nastêpuj¹ce kryteria (tab. 1): etapami: – dostêpnoœæ – przedstawia mo¿liwoœæ dotarcia do geo- – etap szar¿y lokalnej i deglacjacji arealnej l¹dolodu; stanowiska przez potencjalnego turystê oznakowanym – etap szar¿y i maksymalnego zasiêgu l¹dolodu sta- szlakiem geoturystycznym lub szlakiem turystycznym. dia³u górnego zlodowacenia wis³y; Kryterium to uwzglêdnia³o równie¿ takie elementy jak: – etap deglacjacji frontalnej – rozwoju g³ównych stopieñ trudnoœci w zwiedzaniu, po³o¿enie obiektu od ci¹gów morenowych i pól sandrowych; oœrodka turystyki (miasta, uzdrowiska), odleg³oœæ obiektu – etap deglacjacji arealnej – inwersji rzeŸby i pocz¹tko- od szlaku komunikacyjnego, miejsce do zatrzymania, wego stadium odtwarzania rynien subglacjalnych i kotlin widocznoœæ obiektu, wielkoœæ obiektu; wytopiskowych; – stopieñ zachowania – okreœla w jakim stopniu dany – etap deglacjacji subarealnej – ostatecznego wytapia- obiekt przedstawia stan pierwotny. Oceniano stan dewasta- nia bry³ martwego lodu, formowanie sieci rzecznej i drena- cji i formê zachowania obiektu, zaœmiecenie (w przypadku ¿u jezior (Dobracka & Piotrowski, 2002; ryc. 3). ods³oniêæ i wyrobisk). W odniesieniu do form rzeŸby zwra- cano uwagê równie¿ na typ pokrycia terenu (formy zagospo- ETAPY PRAC darowania) – teren projektowanego geoparku w znacznej W RAMACH REALIZACJI PROJEKTU mierze jest pokryty lasami; – wartoœæ naukowa – brano pod uwagê niepowtarzal- W pierwszym etapie prac przeprowadzono wizjê lokaln¹ noœæ cech danego stanowiska, potencja³ naukowy i badaw- i przyjêto wstêpn¹ koncepcjê poprowadzenia projektowanej czy, istotnoœæ obiektu w obrazowaniu budowy geologicznej granicy geoparku i przebiegu œcie¿ek geoturystycznych. regionu, wystêpowanie osobliwych struktur geologicz- Okreœlone w zamówieniu nazwy œcie¿ek geoturystycz- nych, nagromadzenie obiektów tego samego typu; nych (Dolina Piêciu Jezior, Dolina Wogry i okolice Po³czyna- – wartoœæ edukacyjna – charakteryzuje zakres tema- -Zdroju, Dolina Dêbnicy, Szwajcaria Po³czyñska, Wzgórza tyczny obiektu, zdolnoœæ percepcyjn¹ zagadnienia, mo¿li- morenowe wododzia³u Drawy i Dêbnicy) wskazywa³y woœci wykorzystania w celach dydaktycznych, wartoœci obszary o najwiêkszym potencjale geoturystycznym i mia³y kulturowo-historyczne obiektu, zwi¹zek obiektu z histori¹ bezpoœredni wp³yw na ich przebieg. Odleg³oœæ (dostêp- lub legendami regionu. Do oceny atrakcyjnoœci turystycznej, dydaktycznej noœæ) punktu dokumentacyjnego od œcie¿ki by³a wa¿nym i naukowej przyjêto dziesiêciopunktow¹ skalê wartoœci kryterium ich selekcji i nadania im rangi geostanowiska. geostanowiska: Dodatkowym czynnikiem ograniczaj¹cym wyznaczenie 1–2 – ocena bardzo niska, œcie¿ek geoturystycznych by³o po³o¿enie terenu w grani- 3–4 – ocena niska, cach chronionego obszaru Drawskiego Parku Krajobrazo- 5–6 – ocena œrednia, wego. Równie wa¿ne by³y sugestie Stowarzyszenia 7–8 – ocena wysoka, „Polodowcowa Kraina Drawy i Dêbnicy” dotycz¹ce 9–10 – ocena bardzo wysoka. kszta³tu œcie¿ek, sugeruj¹ce ich usytuowanie w formie pêtli. Prezentowane w tabeli 1 geostanowiska reprezentuj¹ W ramach prac terenowych wykonano rozpoznanie g³ównie grupê okreœlon¹ jako geologia z geomorfologi¹ – terenu, obejmuj¹ce analizê geomorfologiczn¹ i geolo- formy rzeŸby, punkty widokowe (poœrednio to tak¿e formy 2 giczn¹ na obszarze oko³o 350 km . W pocz¹tkowej fazie rzeŸby, poniewa¿ z tych wzniesieñ mo¿na dostrzec charak- marszruty prowadzono po istniej¹cych ju¿ szlakach tury- terystyczn¹ rzeŸbê m³odoglacjalnego krajobrazu) i g³azy stycznych, w kolejnych etapach pomiêdzy nimi, pokonuj¹c narzutowe (w tym eratyki przewodnie). oko³o 2000 km. Szczególn¹ wartoœæ merytoryczn¹ ma geostanowisko Wstêpnej identyfikacji potencjalnych geostanowisk na œcie¿ce Szwajcaria Po³czyñska – ska³ki plejstoceñskie dokonano na podstawie dostêpnych danych literaturowych w Lipowej Górze, jako rzadko spotykany przyk³ad powsta- i map geologicznych, równolegle prowadz¹c ich inwenta- wania zlepieñców czwartorzêdowych. Do grupy o wyso- ryzacjê. Sporz¹dzono 118 kart inwentaryzacyjnych geosta- kiej wartoœci dydaktycznej zaliczono 12 geostanowisk, nowisk – wytypowano 59 najbardziej reprezentatywnych które odpowiednio zagospodarowane mog¹ stanowiæ bazê i wprowadzono je do bazy Centralnego Rejestru Geostano- do prezentacji wiedzy geologicznej i historycznej na ró¿- wisk Polski (CRGP). Karty geostanowisk zawieraj¹ pod- nych poziomach nauczania. Wiêkszoœæ stanowisk jest stawowe dane dotycz¹ce lokalizacji obiektu (w tym po³o¿ona na szlakach turystycznych lub w ich bliskiej pomiary GPS), rodzaju geostanowiska, cech fizycznych, odleg³oœci i jest dobrze zachowana. stanu i charakterystyki geologicznej oraz dokumentacjê Œrednia ocena atrakcyjnoœci geoturystycznej wynios³a fotograficzn¹. 5,6 punktu w dziesiêciopunktowej skali, co jest wynikiem Geostanowiska podczas inwentaryzacji podzielono na przede wszystkim powtarzalnoœci i nagromadzenia obiek- nastêpuj¹ce bloki tematyczne: tów tego samego typu (g³azy narzutowe i formy rzeŸby

17 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014

Ryc. 2. Syntetyczny obraz budowy geologicznej projektowanego geoparku (na podstawie Dobrackiej & Lewandowskiego, 2002)

Ryc. 3. Uproszczony szkic geologiczny (na podstawie Popielskiego, 1999; Lewandowskiego i in., 2006a, b; Dobrackiej, 2009a)

18 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014

Tab. 1. Waloryzacja geostanowisk w obrêbie wydzielonych geokompleksów

Nr karty Nr obiektu Oceny atrakcyjnoœci geoturystycznej Nazwa dokumen- zgodny tacyjnej z map¹ Nazwa geostanowiska wartoœæ wartoœæ stopieñ œcie¿ki dostêpnoœæ œrednia geostano- geotury- naukowa dydaktyczna zachowania wiska styczn¹ 123 4 567 89 11756 2 punkt widokowy na Dolinê Piêciu Jezior 4 7 4 7 5,5 2545 3 punkt widokowy na Jezioro Krzywe 3 4 4 8 4,8 2887 16 dolina erozyjna w Dolinie Piêciu Jezior 4 6 7 6 5,8 3016 34 g³azy narzutowe „Dwa Micha³y” 5 6 8 8 6,8 Dolina Piêciu 2525 35 g³az narzutowy na wschód od Doliny Piêciu Jezior 3 5 8 8 6,0 Jezior 4692 37 g³azy narzutowe na Szlaku Solnym 3 5 8 5 5,3 3025 38 g³azowisko w lesie na Szlaku Solnym 4 5 9 6 6,0 3024 39 g³az narzutowy w Kolonii Bolego¿yn 3 5 7 6 5,3 2636 63 rezerwat ornitologiczny jezioro Prosino 7 6 8 9 7,5 3030 67 torfowisko wysokie przy Szlaku Solnym 4 7 9 7 6,8 2790 80 „grodzisko zbójów” 3 4 7 5 4,8 œrednia 3,9 5,5 7,2 6,8 5,8 2486 8 wzniesienie Trzy Garby 3 4 9 5 5,3 2506 9 Wilcze Jary 4 6 8 5 5,8 2886 10 Dêbowy Jar 5 7 8 7 6,8 Dolina 3017 15 oczko wytopiskowe na wysoczyŸnie morenowej 3 4 7 6 5,0 Wogry i okolice 3021 25 g³az narzutowy w Miêdzyborzu 3 5 7 6 5,3 Po³czyna- 3015 26 zespó³ g³azów narzutowych w Wilczych Jarach 4 5 8 6 5,8 -Zdroju 313, 314 49 ¿wirownia w Ostrow¹sie 5 5 5 6 5,3 3020 55 ska³a wapienna (porwak) 9 8 2 3 5,5 2889 71 wysiêk w Borkowie 3 5 8 7 5,8 2487 75 grodzisko pod Po³czynem-Zdrojem 8 8 10 5 7,8 œrednia 4,7 5,7 7,2 5,6 5,8 2565 21 rezerwat krajobrazowy Prze³om rzeki Dêbnicy 4 5 8 9 6,5 2788 23 ujœcie Dêbnicy do jeziora Dêbno 3 5 4 8 5,0 3019 24 Karsiñskie Jary 3 4 5 6 4,5 3022 28 Parchliñski G³az 4 5 6 6 5,3 Dolina Dêbnicy 2488 29 g³az narzutowy w Nowym Koprzywnie 3 5 8 9 6,3 3018 58 jezioro Koprzywno (Dêbnica) 2 4 7 7 5,0 2787 59 Jezioro Krynickiego 3 4 7 8 5,5 2789 60 jezioro Dêbno 3 4 8 8 5,8 2845 81 ruiny m³yna na rzece Dêbnica w Dêbnicy 3 5 8 4 5,0 œrednia 3,11 4,56 6,78 7,22 5,4 2465 1 wie¿a widokowa na Wolej Górze 4 6 9 10 7,3 11756 2 punkt widokowy na Dolinê Piêciu Jezior 4 7 4 7 5,5 2545 3 punkt widokowy na Jezioro Krzywe 3 4 4 8 4,8 2485 5 punkt widokowy na Spyczynej Górze 4 5 7 6 5,5 2891 12 dolinka z g³azowiskiem w Zdrojach 3 3 7 6 4,8 2805 13 jar Bliskiej Strugi i dop³ywów 4 5 5 8 5,5 3017 15 oczko wytopiskowe na wysoczyŸnie morenowej 3 4 7 6 5,0 3016 34 g³azy narzutowe „Dwa Micha³y” 5 6 8 8 6,8 3024 39 g³az narzutowy w Kolonii Bolego¿yn 3 5 7 6 5,3 Szwajcaria 3031 42 g³az narzutowy w ¯erdnie 3 7 3 6 4,8 Po³czyñska 3033 43 g³az narzutowy nad jeziorem Do³gie Wielkie 3 6 9 8 6,5 3034 44 g³az narzutowy 3 5 8 7 5,8 3035 45 g³az narzutowy w Czaplinku 3 5 10 9 6,8 17500 52 ¿wirownia (wyrobisko) w Czarnkowie 5 6 6 4 5,3 188 54 ska³ki plejstoceñskie w Lipowej Górze 8 8 6 5 6,8 2636 63 rezerwat ornitologiczny jezioro Prosino 7 6 8 9 7,5 2806 73 Ÿród³o w jarze Bliskiej Strugi 5 8 7 8 7,0 2491 89 koœció³ kamienny w Sikorach 3 4 10 10 6,8 2490 90 Osada ceramiczna w Sikorach 3 7 10 10 7,5 2505 91 Zamek Drahim 4 6 10 4 6,0 œrednia 4,0 5,7 7,3 7,3 6,0

19 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014

123 4 567 89 g³az graniczny miêdzy Marchi¹ Brandenbursk¹ 3032 30 5 7 5 5 5,5 a Koron¹ Polsk¹ Wzgórza morenowe 3036 40 g³az narzutowy w Czarnem Wielkiem 3 4 7 6 5,0 wododzia³u 3039 62 Jezioro Ko³backie 3 3 9 8 5,8 Drawy i Dêbnicy 2847 68 torfowisko wysokie na wododziale 3 4 7 7 5,3 2605 69 torfowisko wysokie w Misio³kach 7 7 8 9 7,8 2846 88 koœció³ kamienny w Czarnem Wielkiem 2 5 8 8 5,8 œrednia 3,8 5,0 7,3 7,2 5,8 dodatkowo maskowane przez obszary leœne) oraz niewiel- ramiczne opisuj¹ce otaczaj¹cy teren i procesy go kiej liczby osobliwych struktur geologicznych. kszta³tuj¹ce, mo¿e stanowiæ du¿¹ atrakcjê geoturystyczn¹ Geostanowiska ³¹czy sieæ nastêpuj¹cych œcie¿ek geo- regionu. turystycznych: Wed³ug wstêpnej koncepcji zagospodarowania geopar- 1. Dolina Piêciu Jezior (27 km) – œcie¿ka prowadzi ku jego osi¹ ma byæ Dolina Piêciu Jezior. Na wzniesieniu wokó³ najatrakcyjniejszego turystycznie obszaru projekto- otaczaj¹cej j¹ wysoczyzny mog³oby powstaæ centrum wanego geoparku – subglacjalnej rynny z piêcioma jezio- informacyjne geoparku. Sama dolina jest rezerwatem kra- rami rynnowymi i Ÿród³ami Drawy, wciêtej g³êboko jobrazowym, utworzonym w celu ochrony rzeŸby terenu w otaczaj¹c¹ wysoczyznê. Na trasie œcie¿ki i w jej bezpo- charakterystycznej dla Pojezierza Drawskiego. Obejmuje œrednim otoczeniu jest zlokalizowanych 16 stanowisk najatrakcyjniejszy pod wzglêdem widokowym obszar pro- zaopatrzonych w 5 tablic informacyjnych. jektowanego geoparku, na który sk³ada siê g³êboko wciêta 2. Dolina Wogry i okolice Po³czyna-Zdroju (21 km) – w wysoczyznê morenow¹ rynna subglacjalna o d³ugoœci œcie¿ka promuje walory krajobrazowe i kulturowe (np. 4 km i szerokoœci 200–300 m ze Ÿród³owym odcinkiem sanatorium w Po³czynie, Park Zdrojowy) po³udniowych Drawy oraz piêcioma ma³ymi jeziorami – Krzywe (Górne), rejonów Po³czyna-Zdroju, przecinaj¹c wzgórza morenowe Kr¹g (Okr¹g³e), D³ugie, G³êbokie i Ma³e, utworzonymi i rynnê subglacjaln¹ Wogry. T¹ tras¹ mo¿na dotrzeæ do 12 w rozszerzeniach i obni¿eniach doliny Drawy. stanowisk zaopatrzonych w 5 tablic informacyjnych. Kolejnym geostanowiskiem jest rezerwat ornitologicz- 3. Dolina Dêbnicy (18 km) – œcie¿ka prowadzi wzd³u¿ ny jezioro Prosino (ryc. 5 – patrz str. 2), utworzony w celu rynny subglacjalnej wype³nionej wodami rzeki Dêbnicy zachowania miejsc lêgowych i bytowych rzadko spotyka- i jezior Koprzywno i Dêbno. Trasa ma kszta³t zbli¿ony do nych ptaków wodnych i b³otnych. Po³o¿enie i geneza jezio- ósemki, której pêtle prowadz¹ wokó³ jezior. Zlokalizowano ra dobrze opisuj¹ proces tworzenia siê misy koñcowej tu 12 stanowisk i zaplanowano 5 tablic edukacyjnych. l¹dolodu na zapleczu g³ównego ci¹gu moren czo³owych. 4. Szwajcaria Po³czyñska (45 km) – najd³u¿sza trasa, Powierzchniê wysoczyzny polodowcowej rozcina ³¹cz¹ca Po³czyn-Zdrój z Czaplinkiem. Koncentruj¹ siê tutaj gêsta sieæ dolin denudacyjno-erozyjnych. W ich dnach mo¿na obserwowaæ wiele aktywnych zjawisk geologicz- wszystkie atrakcje geoparku, a jego panoramê mo¿na podzi- nych, takich jak: erozja stoków, akumulacja utworów wiaæ z wielu punktów widokowych. Umieszczono tu 30 sta- przystokowych, erozja i akumulacja rzeczna. Przy odpo- nowisk, które s¹ objaœnione 5 tablicami informacyjnymi. wiednim zagospodarowaniu turystycznym tego rodzaju 5. Wzgórza morenowe wododzia³u Drawy i Dêbnicy (17 km) stanowiska mog¹ mieæ du¿¹ wartoœæ dydaktyczn¹. Strome – trasa biegnie wzgórzami moreny czo³owej, którymi prze- stoki umo¿liwiaj¹ wykorzystanie przestrzeni w celach biega dzia³ wodny I rzêdu. Prowadzi ona do 9 stanowisk, rekreacyjnych (np. park linowy). Przyk³adem takich miejsc a procesy i zjawiska geologiczne charakterystyczne dla tej s¹ Wilcze Jary po³o¿one w pobli¿u Po³czyna-Zdroju, Dolina okolicy s¹ objaœnione na 5 tablicach. Piêciu Jezior, dolina Bliskiej Strugi (ryc. 6 – patrz str. 2). Zebrane informacje o œrodowisku przyrodniczym Z uwagi na m³odoglacjalny charakter rzeŸby geoparku obszaru pozwoli³y na opracowanie spójnego graficznie uwagê przyci¹ga ogromna liczba g³azów narzutowych materia³u, który prezentuje walory projektowanego geo- o ró¿nych rozmiarach. Najwiêkszym z nich jest eratyk parku i popularyzuje wiedzê o budowie geologicznej rejo- przewodni – granit Karlshamn o obwodzie 14 m, po³o¿ony nu. W jego sk³ad wchodz¹ opisy 5 œcie¿ek geotury- w miejscowoœci (ryc. 7 – patrz str. 2). stycznych z folderami informacyjnymi, mapa geotury- Wiêkszoœæ g³azów o imponuj¹cych rozmiarach jest objêta styczna w skali1:25000, projekty 25 tablic edukacyjnych, ochron¹ pomnikow¹. film promocyjny, przewodnik geoturystyczny, prezentacja Z inicjatywy mieszkañców ¯urawca utworzono dwie multimedialna oraz strona internetowa. W ramach projektu œcie¿ki petrograficzne, prezentuj¹ce ró¿norodnoœæ ska³ wykonano równie¿ dokumentacjê obejmuj¹c¹ bazê danych pozostawianych przez l¹dolód. Uzupe³nione o tabliczki GIS, opis oraz karty dokumentacyjne zarejestrowanych z pochodzeniem i genez¹, choæ oddalone od œcie¿ek geotu- geostanowisk w CRGP. rystycznych, zapewne bêd¹ stanowiæ osobliwoœæ turystyczn¹. Ciekawostk¹ historyczn¹ jest g³az graniczny, wyzna- WYBRANE PRZYK£ADY GEOSTANOWISK czaj¹cy w przesz³oœci granicê miêdzy Marchi¹ Branden- bursk¹ a Koron¹ Polsk¹. Jest to eratyk przewodni – p³aski Jedn¹ z atrakcji turystycznych regionu jest wie¿a piaskowiec jotnicki o wymiarach 1,7 na 1,25 m (ryc. 8 – obserwacyjna nadleœnictwa w Wolej Górze, po³o¿ona na patrz str. 2). wzniesieniu moreny czo³owej (216 m n.p.m.) (ryc. 4 – Atrakcj¹ petrologiczn¹ na skalê regionaln¹ s¹ ska³ki patrz str. 2). Z wysokoœci 48 m mo¿na podziwiaæ m³odo- plejstoceñskie na Lipowej Górze w okolicach miejscowoœci glacjalny krajobraz geoparku z najbardziej charaktery- £azice. To skalcyfikowane zlepieñce utworzone w wyniku stycznymi formami rzeŸby. Udostêpniona dla turystów cementacji piasków i ¿wirów wêglanem wapnia, wyp³uki- w sezonie wiosenno-jesiennym, uzupe³niona o tablice pano- wanym z glin lodowcowych.

20 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014

Innym cennym znaleziskiem jest porwak utworów tralnym Rejestrze Geostanowisk Polski 59 stanowisk, mezozoicznych odkryty w nieczynnym wyrobisku w Ogrod- reprezentuj¹cych obszar planowanego geoparku. Efektem nie (ryc. 9 – patrz str. 2). koñcowym prac by³o stworzenie spójnego graficznie mate- Wa¿n¹ czêœci¹ planowanego geoparku jest wododzia³ ria³u, prezentuj¹cego walory przyrodnicze i kulturowe geo- I rzêdu pomiêdzy rzekami Przymorza i dorzecza Odry, parku, w którego sk³ad wchodz¹: foldery 5 œcie¿ek przebiegaj¹cy zgodnie z ci¹gami wzgórz morenowych, geoturystycznych, mapa geoturystyczna w skali1:25000, wyznaczaj¹cy maksymalny zasiêg stadia³u g³ównego zlo- projekty 25 tablic edukacyjnych, film promocyjny, prze- dowacenia wis³y. Jego przebieg determinuje wystêpowanie wodnik geoturystyczny, prezentacja multimedialna oraz charakterystycznych zespo³ów przyrodniczych – torfowisk strona internetowa. wysokich, bêd¹cych siedliskiem chronionych gatunków roœlin torfowo-baginnych. Wiêksze i wartoœciowsze torfo- LITERATURA wiska objêto ochron¹ rezerwatow¹ (np. „Rezerwat Zielone Bagna”). DADLEZ R. 1980 – Tektonika wa³u pomorskiego. Kwart. Geol., 24 (4): 741–767. Nierozerwaln¹ czêœci¹ obecnego krajobrazu s¹ prze- DADLEZ R. & MAREK S. (red.) 1969 – Styl strukturalny kompleksu kszta³cenia rzeŸby zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ cz³owieka. cechsztyñsko-mezozoicznego na niektórych obszarach Ni¿u Polskiego. Najstarszym œladem s¹ pozosta³oœci grodzisk œrednio- Kwart. Geol., 13 (3): 543–565. DOBRACKA E. 2009a – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski wiecznych. Najlepiej jest zachowane grodzisko po³o¿one 1 : 50 000, arkusz Po³czyn-Zdrój (158), materia³y autorskie. Narod. na po³udnie od Po³czyna-Zdroju w Zespole Przyrodniczo- Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. -Krajobrazowym Doliny Wogry. DOBRACKA E. 2009b – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geolo- gicznej Polski1:50000, ark. Po³czyn-Zdrój (158), materia³y autor- skie. Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. PODSUMOWANIE DOBRACKA E. & LEWANDOWSKI J. 2002 – Strefa marginalna fazy pomorskiej lobu Parsêty (Pomorze Œrodkowe). [W:] Plejstocen Pomo- Projekt utworzenia Geoparku „Polodowcowa Kraina rza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. IX Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Oddz. Pomor. Pañstw. Inst. Geol., Drawy i Dêbnicy” jest jednym z elementów strategii roz- i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec. woju i promocji produktu turystycznego „Polodowcowa DOBRACKA E. & PIOTROWSKI J. 2002 – Budowa geologiczna kraina”, zapocz¹tkowanego przez gminy Po³czyn-Zdrój, i rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej. [W:] Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. IX Konferencja „Straty- Barwice i Czaplinek. Nadrzêdnym celem strategii, wyni- grafia plejstocenu Polski”. Oddz. Pomor. Pañstw. Inst. Geol., Szczecin kaj¹cym g³ównie z planów rozwoju gmin z uwzglêdnie- i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec. niem interesów przedsiêbiorców prywatnych, jest szeroko DOBRACKI R. 2008 – Projekt utworzenia Geoparku Pojezierza Draw- skiego. [W:] VIII Zachodniopomorski Festiwal Nauki. Spotkania pojêty rozwój turystyki, który bezpoœrednio wp³ynie na z nauk¹ w Po³czynie-Zdroju, Barwicach i Czaplinku. Szczecin – rozwój lokalny i podwy¿szenie jakoœci ¿ycia mieszkañ- Po³czyn-Zdrój. ców. Kluczem do realizacji tego celu ma byæ poszerzenie DOKTÓR S. & GRANICZNY M. 1990 – Mapa fotolineamentów sate- oferty turystycznej, która w przysz³oœci ma skutkowaæ litarnych w skali 1 : 200 000, ark. . Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. miêdzy innymi zwiêkszeniem mo¿liwoœci zarobkowania GALON R., 1968 – Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. i ograniczeniem bezrobocia (Walter & Czubak, 2009). Ety- [W:] Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. kieta geoparku ma podkreœlaæ wyj¹tkowoœæ obszaru i pro- Geogr. PAN, 74: 201–206. KONDRACKI J. 2011 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. mowaæ produkt turystyczny. PWN, Warszawa, s. 444. Ta lokalna inicjatywa utworzenia geoparku wpisuje siê KOZARSKI S. 1995 – Deglacjacja pó³nocno-zachodniej Polski: w przesz³o 20-letni¹ praktykê powo³ywania geoparków na warunki œrodowiska i transformacja geosystemu. Dokumentacja Geo- graficzna. IGiPZ PAN, 1. Wyd. Continuo, Wroc³aw. œwiecie. Za podstawy ich funkcjonowania uznaje siê LEWANDOWSKI J., HELIASZ Z. & CHYBIORZ R. 2006a – Objaœ- ochronê zasobów przyrody nieo¿ywionej, unikatowych ze nienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski1:50000, ark. wzglêdu na wartoœci naukowe, edukacyjne, historyczne £ubowo (197). Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. i turystyczne oraz popularyzacjê dziedzictwa geologiczne- LEWANDOWSKI J., HELIASZ Z., CHYBIORZ R., 2006b – Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski1:50000, ark. Czaplinek (196). go, ³¹cz¹c zadania geoochrony z lokaln¹ polityk¹ zrów- Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. nowa¿onego rozwoju spo³eczno-ekonomicznego (Trela LEWANDOWSKI J., HELIASZ Z. & CHYBIORZ R. 2007 – Szcze- & Z³onkiewicz, 2009). gó³owa Mapa Geologiczna Polski1:50000, ark. £ubowo (197). Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. Projektowany geopark ma funkcjonowaæ jako sieæ LEWANDOWSKI J., HELIASZ Z. & CHYBIORZ R. 2008 – Objaœ- reprezentatywnych geostanowisk, zlokalizowanych w re- nienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski1:50000, ark. jonie o wyj¹tkowej georó¿norodnoœci. Pod tym pojêciem Czaplinek (196). Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. rozumie siê zró¿nicowanie poszczególnych elementów POPIELSKI W. 1999 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Barwice (159). Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, Warszawa. przyrody nieo¿ywionej (budowa geologiczna, geomorfolo- POPIELSKI W. 2000 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicz- gia, krajobraz, wody powierzchniowe i podziemne), które nej Polski1:50000, ark. Barwice (159). Narod. Arch. Geol. PIG-BIP, znajduje odbicie w rozmieszczeniu i typologii geokom- Warszawa. pleksów w okreœlonym rejonie. WALTER S. & CZUBAK M. 2009 – Strategia rozwoju turystycznego i promocji produktu turystycznego Polodowcowa Kraina na lata Zachowanie georó¿norodnoœci jest warunkiem rozwoju 2009–2013. Konsorcjum doradcze Prolandia, s. 181. zró¿nicowanego œrodowiska organicznego, zachowania TRELA W. & Z£ONKIEWICZ Z. 2009 – Perspektywy rozwoju geopa- struktury i cech krajobrazu, charakterystycznych form rzeŸ- ków w regionie œwiêtokrzyskim. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, . by oraz stanowisk dokumentacyjnych (Dobracki, 2008). Kielce, s. 145 Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji okre- Praca wp³ynê³a do redakcji 20.03.2013 r. œlono georó¿norodnoœæ regionu i zarejestrowano w Cen- Akceptowano do druku 8.08.2013 r.

21 Inwentaryzacja geostanowisk w projektowanym Geoparku „Polodowcowa Kraina Drawy i Dêbnicy”(patrz str. 15)

Ryc. 4. Punkt widokowy na wzniesieniu moreny czo³owej Wola Ryc. 5. Rezerwat ornitologiczny, obejmuj¹cy wytopiskowe jezioro Góra. Fot. T. Chmielewski Prosino wraz z okalaj¹cymi je szuwarami. Utworzony w celu ochrony siedliska rzadkich ptaków wodno-b³otnych

Ryc. 6. G³êboko wciêta w otaczaj¹c¹ wysoczyznê dolina ero- Ryc. 7. Granit Karlshamn w Nowym Koprzywnie. Najwiêkszy zyjno-denudacyjna Wilcze Jary. Ryc. 5–9 fot. K. Kamieñska g³az narzutowy o obwodzie 14 m na terenie geoparku

Ryc. 8. Eratyk przewodni – piaskowiec jotnicki, stanowi¹cy g³az Ryc. 9. Porwak mezozoiczny odnaleziony w osadach czwarto- graniczny miêdzy Marchi¹ Brandenbursk¹ a Koron¹ Polsk¹ rzêdowych ¿wirowni w Ogrodnie

2