Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014 ARTYKU£Y GEOTURYSTYCZNE Inwentaryzacja geostanowisk w projektowanym Geoparku „Polodowcowa Kraina Drawy i Dêbnicy” Katarzyna Kamieñska1, Aleksandra Giemza1 Inventory of geosites for the proposed geopark Post-Glacial Land of the Drawa and Dêbnica. Prz. Geol., 62: 15–21. A b s t r a c t. The idea of establishing the Post-Glacial Land of the Drawa and Dêbnica Geopark emerged on the initiative of the members of Polish Geological Institute – Pomeranian Branch of the National Research Institute and local authorities. At the beginning of the year 2011, commis- sioned by the Minister of the Environment by the funds of the NFEP&WM, launched works intending to establishment of the Geopark of the Post-Glacial Land of Drawa and Dêbnica. The major intention of the concept was researching and demonstrating the 50 geosites covering the Post-Glacial Land and their integration into a consistent network, establishing fundaments of K. Kamieñska A. Giemza the geopark. The geopark consists of the lands between Po³czyn-Zdrój, Barwice and Czaplinek and is positioned in the eastern part of the Zachodniopomorskie voivodenship. The geopark is located inside the early post-glacial landscape, with dominant form of undulant moraine uplands with: terminal moraines, dead ice moraines, kemes, tunel valleys, ice-marginal valleys, kettle holes and sandurs. The geotouristic potential of the region focuses on the early postglacial landscape, and its biggest beauty the shape of the terrain. Keywords: geopark, geotope, Post-Glacial Land, early post-glacial landscape Idea utworzenia Geoparku „Polodowcowa Kraina Drawy LOKALIZACJA PROJEKTOWANEGO GEOPARKU i Dêbnicy” powsta³a z inicjatywy pracowników Pañstwo- wego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Projektowany geopark obejmuje obszar pomiêdzy Badawczego Oddzia³u Pomorskiego w Szczecinie, staro- Po³czynem-Zdrojem, Barwicami i Czaplinkiem, w œrodko- sty drawskiego i dyrekcji Drawskiego i Iñskiego Parków wowschodniej czêœci województwa zachodniopomorskiego Krajobrazowych. Pomys³ powo³ania geoparku jest jednym (ryc. 1). Po³o¿ony jest w mezoregionie Pojezierze Draw- skie, w makroregionie Pojezierze Zachodniopomorskie z elementów strategii rozwoju i promocji nowego produktu (Kondracki, 2011). turystycznego „Polodowcowa kraina”, oferuj¹cego nie tylko Jego lokalizacjê i zasiêg (powierzchnia nie mniejsza walory turystyczne (przyrodnicze i kulturowe) Pojezierza ni¿ 300 km2) ograniczono do obszaru gmin Po³czyn-Zdrój, Drawskiego, lecz tak¿e us³ugi œwiadczone przez ró¿ne Barwice i Czaplinek oraz arkuszy Po³czyn-Zdrój (158), podmioty gospodarcze na podstawie istniej¹cego zagospo- Barwice (159) i Czaplinek (196) Szczegó³owej Mapy Geo- darowania turystycznego, dziedzictwa historycznego i kul- logicznej Polski (SMGP)1:50000. turowego, goœcinnoœci i przychylnoœci mieszkañców. W trakcie analizy materia³ów archiwalnych i rekonesan- W 2009 roku samorz¹dowcy gmin Po³czyn-Zdrój, Barwice su geologicznego stwierdzono, ¿e nale¿y skorygowaæ grani- i Czaplinek, naukowcy i mi³oœnicy regionu wraz z przed- ce geoparku, w³¹czaj¹c w jego obszar tereny po³o¿one we stawicielami lokalnych przedsiêbiorców, w porozumieniu wschodniej czêœci gminy Ostrowice i obszar na pó³nocno- z pracownikami nadleœnictwa Po³czyn-Zdrój i Drawskiego -zachodnim krañcu arkusza £ubowo (197) SMGP, w okoli- Parku Krajobrazowego, za³o¿yli Stowarzyszenie „Polodo- cach miejscowoœci Sikory i £azice. wcowa Kraina Drawy i Dêbnicy”, z którego w przysz³oœci ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ maj¹ zostaæ wyodrêbnione jednostki administracyjne, I RZEBY TERENU zarz¹dzaj¹ce geoparkiem. Na pocz¹tku 2011 roku, na zamówienie ministra œro- Projektowany geopark jest po³o¿ony w obrêbie jed- dowiska, ze œrodków NFOŒiGW, rozpoczêto prace, zmie- nostki geostrukturalnej, okreœlanej jako wa³ pomorski rzaj¹ce do udokumentowania stanowisk geologicznych. (Dadlez, 1980). Kompleks cechsztyñsko-mezozoiczny Ich g³ównym celem by³o rozpoznanie, dokumentacja wa³u wykazuje cechy typowej tektoniki platformowej i inwentaryzacja 50 geostanowisk i utworzenie z nich (Dadlez & Marek, 1969). Powierzchniê podczwartorzê- spójnej sieci, po³¹czonej œcie¿kami geoturystycznymi, dow¹ bloku Czaplinka buduj¹ utwory triasu i jury, które maj¹ byæ atrakcjami turystycznymi powstaj¹cego wykszta³cone w postaci piaskowców, i³owców sedymenta- geoparku. cji brakiczno-l¹dowej (Lewandowski i in., 2008) oraz osady 1 Przedsiebiorstwo Geologiczne POLGEOL SA w Warszawie, Zak³ad w Gdañsku, ul. Uphagena 27, 80-237 Gdañsk; [email protected], [email protected]. 15 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014 Ryc. 1. Lokalizacja projektowanego Geoparku „Polodowcowa Kraina Drawy i Dêbnicy” eocenu, oligocenu i miocenu, które reprezentuj¹ piaski niæ piêæ kompleksów glacjalnych – glin zwa³owych razem kwarcowo-glaukonitowe, i³owce i mu³owce sedymentacji z osadami akumulacji limnoglacjalnej i wodnolodowco- limnicznej, i³owce i mu³owce, piaski kwarcowe akumulacji wej, odpowiadaj¹cych kolejnym zlodowaceniom: nidy, l¹dowo-brakicznej i p³ytkomorskiej oraz mu³ki i piaski sanu 1, sanu 2, odry, warty, wis³y. z wk³adkami wêgla brunanego akumulacji rzeczno-deltowej Dzisiejsza rzeŸba terenu jest efektem procesów i bagiennej (Lewandowski i in., 2008; Dobracka, 2009). zachodz¹cych podczas nasuniêcia i deglacjacji l¹dolodu Najwiêkszy wp³yw na uk³ad form w rejonie projekto- stadia³u g³ównego zlodowacenia wis³y, a ostatecznie wanego geoparku mia³o jego po³o¿enie w strefie tzw. garbu zosta³a ukszta³towana w wyniku póŸniejszego wietrzenia pojeziernego (Galon, 1968), który stanowi³ przeszkodê i erozji. Procesy te zachodzi³y na przestrzeni oko³o 6000 morfologiczn¹ dla kolejnych l¹dolodów, nadbudowuj¹cych lat, pomiêdzy 16 000 a 10 000 lat BP (Kozarski, 1995). to wyniesienie wa³ami moren czo³owych i towarzysz¹cymi Wystêpowanie garbu pojeziernego predysponowa³o im formami marginalnymi. W jego j¹drze wystêpuj¹ glaci- podzia³ l¹dolodu stadia³u g³ównego zlodowacenia wis³y na tektonicznie spiêtrzone osady oligocenu i miocenu oraz przykrywaj¹ce je osady plejstoceñskie zlodowaceñ œrod- poszczególne loby lodowcowe. Projektowany geopark, jak kowopolskich (Dobracki, 2008). i ca³e Pojezierze Drawskie, znajduj¹ siê w obrêbie lobu Na podstawie najnowszych opracowañ kartograficz- Parsêty i zajmuj¹ przestrzeñ pomiêdzy maksymalnym nych tego rejonu (Popielski, 1999, 2000; Lewandowski a g³ównym ci¹giem akumulacyjnych moren czo³owych i in., 2006a, b, 2007, 2008; Dobracka, 2009) mo¿na wyró¿- tego zlodowacenia (Dobracki, 2008; ryc. 2). 16 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 1, 2014 Strefê maksymalnego zasiêgu lobu Parsêty wyznaczaj¹ – geologia (geomorfologia) – punkty widokowe, ele- wa³y morenowe, ci¹gn¹ce siê od po³udniowych granic menty rzeŸby, g³azy, odkrywki (ods³oniêcia, wyrobiska, jeziora Drawsko przez ¯erdno, Kluczewo, Nowe Worowo, ¿wirownie) i in.; Toporzyk i Gawroniec, a dalej ku zachodowi przez depre- – hydrogeologia – jeziora, torfowiska, Ÿród³a (Ÿródli- sje marginalne jezior Komorze, ¯erdno i Drawsko. ska, wysiêki) i in.; Po ust¹pieniu l¹dolodu pozosta³ ró¿norodny zespó³ – elementy antropogeniczne zwi¹zane z eksploatacj¹ form rzeŸby (moreny akumulacyjne, spiêtrzone, moreny surowców, wykorzystywaniem surowców naturalnych martwego lodu, kemy, formy szczelinowe, rynny subgla- w budownictwie i wykorzystywaniem ukszta³towania cjalne, misy i jeziorka wytopiskowe, doliny wód roztopo- terenu do budowy grodzisk. wych), który dowodzi, ¿e powstawa³y one w warunkach Nastêpnie przeprowadzono ocenê ich atrakcyjnoœci geotu- ró¿nych typów deglacjacji, przebiegaj¹cej nastêpuj¹cymi rystycznej, uwzglêdniaj¹c nastêpuj¹ce kryteria (tab. 1): etapami: – dostêpnoœæ – przedstawia mo¿liwoœæ dotarcia do geo- – etap szar¿y lokalnej i deglacjacji arealnej l¹dolodu; stanowiska przez potencjalnego turystê oznakowanym – etap szar¿y i maksymalnego zasiêgu l¹dolodu sta- szlakiem geoturystycznym lub szlakiem turystycznym. dia³u górnego zlodowacenia wis³y; Kryterium to uwzglêdnia³o równie¿ takie elementy jak: – etap deglacjacji frontalnej – rozwoju g³ównych stopieñ trudnoœci w zwiedzaniu, po³o¿enie obiektu od ci¹gów morenowych i pól sandrowych; oœrodka turystyki (miasta, uzdrowiska), odleg³oœæ obiektu – etap deglacjacji arealnej – inwersji rzeŸby i pocz¹tko- od szlaku komunikacyjnego, miejsce do zatrzymania, wego stadium odtwarzania rynien subglacjalnych i kotlin widocznoœæ obiektu, wielkoœæ obiektu; wytopiskowych; – stopieñ zachowania – okreœla w jakim stopniu dany – etap deglacjacji subarealnej – ostatecznego wytapia- obiekt przedstawia stan pierwotny. Oceniano stan dewasta- nia bry³ martwego lodu, formowanie sieci rzecznej i drena- cji i formê zachowania obiektu, zaœmiecenie (w przypadku ¿u jezior (Dobracka & Piotrowski, 2002; ryc. 3). ods³oniêæ i wyrobisk). W odniesieniu do form rzeŸby zwra- cano uwagê równie¿ na typ pokrycia terenu (formy zagospo- ETAPY PRAC darowania) – teren projektowanego geoparku w znacznej W RAMACH REALIZACJI PROJEKTU mierze jest pokryty lasami; – wartoœæ naukowa – brano pod uwagê niepowtarzal- W pierwszym etapie prac przeprowadzono wizjê lokaln¹ noœæ cech danego stanowiska, potencja³ naukowy i badaw- i przyjêto wstêpn¹ koncepcjê poprowadzenia projektowanej czy, istotnoœæ obiektu w obrazowaniu budowy geologicznej granicy geoparku i przebiegu œcie¿ek geoturystycznych. regionu, wystêpowanie osobliwych struktur geologicz- Okreœlone w zamówieniu nazwy œcie¿ek geoturystycz- nych, nagromadzenie obiektów tego samego typu; nych (Dolina Piêciu Jezior, Dolina Wogry i okolice Po³czyna- – wartoœæ edukacyjna – charakteryzuje zakres