HONDERD JAAR ALGEMEEN KIESRECHT nieuwe nieuwe kiezers kansen colofon

Teksten: Carla van Baalen, Lennaert van Heumen, Carla Hoetink, Heleen Hörmann, Ron de Jong, Wim de Jong, Harm Kaal, Alexander van Kessel, Fons Meijer, Harm Ramkema, Hilde Reiding Eindredactie: Hilde Reiding, Alexander van Kessel, Ron de Jong en Fons Meijer

Deze brochure is tot stand gekomen met medewerking en financiële steun van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, de sectie Politieke Geschiedenis en het Institute for Historical, Literary and Cultural Studies van de Radboud Universiteit, de Kiesraad en ProDemos. Foto cover: Stemmen voor gemeenteraadsverkiezingen in Almere, We hebben getracht alle rechthebbenden van de geplaatste 21 september 1983 (Nationaal Archief, collectie Anefo, fotograaf illustraties te achterhalen en hen toestemming te vragen. Mocht onbekend) iemand desondanks menen dat zijn rechten niet zijn gehonoreerd, Foto achterpagina: Scholierenverkiezingen in Amstelveen, 24 mei 1982 dan verzoeken we hem met ons contact op te nemen. (Nationaal Archief, collectie Anefo, fotograaf onbekend) inhoud

Inleiding 2 1 De Nederlandse weg naar algemeen kiesrecht 4 2 Alle mannen stemplichtig! 10 3 Zonder vrouwenstem verliezen wij het! 17 4 De herinneringen van de oudste politicus van ons land 22 5 Kom op voor Europa! 26 De eerste rechtstreekse verkiezingen voor het Europees Parlement

6 Kiezers tussen Indonesië en Nederland 31 7 Nederlanders in den vreemde naar de stembus 35

8 ‘Samen wonen samen stemmen’ 40 Lokaal kiesrecht voor niet-Nederlanders 9 ‘Er is maar één manier om wat te veranderen: ga stemmen!’ 44 De visie van het jongste Kamerlid 10 Het is zo’n leuke vent 47 Op, ten strijde! Mondige jongeren en de eerste Vrouwenkiesrecht scholierenverkiezingen INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE 11 GESCHIEDENIS, Nieuwe kiezers anno 2017 52 VERVAARDIGD DOOR Zes jongeren over hun eerste kans om te stemmen J.G. KESLER 4 inleiding

Nieuwe kiezers, nieuwe kansen

In 2017 is het precies honderd jaar geleden dat actief meermaals de stemgerechtigde leeftijd verlaagd en stemrecht niet langer voorbehouden werd aan een leverden ook de Nederlandse dekolonisatie, de komst selecte groep van vermogende burgers, maar werd van gastarbeiders en de Europese integratie nieuwe toegekend aan alle volwassen Nederlandse mannen. categorieën kiezers op. Deze uitbreidingen illustreren Dit betekende een flinke uitbreiding van het electo- dat democratie altijd in beweging is. Wie wel en wie raat: waar tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van niet tot het electoraat behoorden bleek immers niet 1913 maar zo’n 923.000 personen stemgerechtigd in beton gegoten te zijn; de opvattingen daarover waren, mochten in 1918 ruim 1,5 miljoen Nederlanders ontwikkelden zich onder invloed van wijzigende naar de stembus. Dat was nog maar het begin, want politieke opvattingen en concrete veranderingen in honderd jaar later vonden bijna 13 miljoen burgers een de samenleving. Tegelijk dwongen deze uitbreidingen persoonlijke stempas op hun deurmat voor de Tweede politici vaak tot reflectie. Hoe belangrijk vonden zij Kamerverkiezingen van 2017. de stem van de nieuwe kiezers? Hoe verwachtten zij Deze groei kan niet alleen verklaard worden door deze kiezers te kunnen verleiden om hun stem uit te de algehele bevolkingstoename; ook meer gerichte brengen? uitbreidingen van het electoraat die sinds 1917 hebben Deze brochure, die tot stand is gekomen uit een plaatsgevonden hebben daaraan bijgedragen. Zo werd samenwerking van het Centrum voor Parlementaire in 1919 besloten ook alle Nederlandse volwassen vrou- Geschiedenis, de sectie Politieke Geschiedenis van de wen actief stemrecht toe te kennen. Daarnaast werd Radboud Universiteit, de Kiesraad en ProDemos, gaat nieuwe kiezers, nieuwe kansen 5

over deze nieuwe groepen kiezers. In een reeks bijdra- eenzetting over de ontwikkeling van het kiesrecht gen onderzoeken elf historici hoe de politiek nieuwe verschillende groepen nieuwe kiezers aan bod. De kiezersgroepen naar de stembus heeft proberen te nieuwe kiezers die ontstonden als gevolg van de grote krijgen. De bijdragen laten zien dat daarbij steeds kiesrechtuitbreidingen van 1917 en 1919 worden als aandacht was voor twee componenten: informatie eerste behandeld, direct gevolgd door een artikel en mobilisatie. Om de (nieuwe) kiezer naar de stem- over de eerste Europese verkiezingen van 1979, die bus te krijgen moest deze in de eerste plaats weet alle stemgerechtigden - althans in dit verband - tot hebben van zijn of haar stemrecht, en er vervolgens nieuwe kiezers maakten. Daarop volgt een aantal van overtuigd raken dat het belangrijk was van dat artikelen over nieuwe groepen kiezers die eveneens recht gebruik te maken. Niet alleen vanuit principieel ontstonden als gevolg van toenemende grensover- oogpunt was dit van betekenis. Vanwege de legitime- schrijdende mobiliteit. Afgesloten wordt met een rende werking van verkiezingen heeft de politiek zelf drietal artikelen die gerelateerd zijn aan de jongere ook direct belang bij een hoge opkomst. kiezer, die recent nogal in de belangstelling heeft Ook de ervaringen van de kiezers komen in deze gestaan. brochure aan bod. Hoe beleefden zij hun eerste stem- Al met al biedt deze brochure een intrigerende blik op busgang? Ervoeren zij het als een belangrijk moment? honderd jaar democratische cultuur in Nederland die En hoe bepaalden zij hun keuze? laat zien hoe veranderlijk de interactie tussen politiek In de brochure komen na een korte historische uit- en electoraat in verkiezingstijd is geweest. 6

1 De strijd voor algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen heeft in Nederland ongeveer een halve eeuw geduurd. De kiesrechtstrijd werd in de laatste decennia van de negentiende eeuw gedomineerd door vooruitstrevende liberalen, terwijl de sociaaldemocraten sinds de eeuwwisseling de boventoon voerden. In de jaren 1917/19 was het algemeen kies- recht een feit. Door Harm Ramkema De Nederlandse weg naar algemeen kiesrecht

Demonstratie voor algemeen kiesrecht op Roode Dinsdag in Den Haag, 1912

INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS, FOTO: C.J. HOFKER nieuwe kiezers, nieuwe kansen 7

De invoering van het algemeen kiesrecht voor 45.000 inwoners. Het kiesstelsel bestond Kamer waren het vooral de vooruitstrevende mannen en vrouwen in 1917 en 1919 is niet uit een meerderheidsstelsel in twee ronden. liberalen die de ‘sociale kwestie’ en de uitbrei- zonder slag of stoot gegaan. De grondwet Daartoe was het land ingedeeld in kiesdistric- ding van het kiesrecht op de politieke agenda van 1848 kende het kiesrecht slechts toe aan ten. Om gekozen te worden had een kandidaat zetten. Hiertegenover stonden de behoudende een beperkte groep mannen. Langzaam maar de absolute meerderheid van de stemmen (de liberalen en de conservatieven, die tegen kies- gestaag werd deze groep uitgebreid. Stap voor helft plus één) in een district nodig. Haalde hij rechtuitbreiding waren. De in 1885 opgerichte stap volgen we hier de weg van het beperkt die meerderheid niet, dan volgde een tweede Liberale Unie, een samenwerkingsverband naar het algemeen kiesrecht. ronde tussen de kandidaten die in de eerste van liberale kiesverenigingen, zou in de jaren ronde de meeste stemmen hadden gehaald. negentig een belangrijke rol gaan spelen in de de grondwet van 1848 kiesrechtkwestie. In 1848 werd de Nederlandse grondwet her- Terzelfder tijd ontstond in protestantse kringen zien. Dat gebeurde onder verantwoordelijkheid Bezit gold als een de beweging van ‘kleine luyden’, waaruit in van de liberale staatsman J.R. Thorbecke. De 1879 de Antirevolutionaire Partij voort­kwam. gewijzigde grondwet voerde onder meer de maatstaf voor Ook binnen de ARP stonden in de ­kwestie van rechtstreekse verkiezing van de Tweede Kamer het kiesrecht twee richtingen tegenover elkaar: in. Alleen mannen waren kiesgerechtigd, ontwikkeling en de conservatieven waren fel gekant tegen uit- hoewel dat niet expliciet in de grondwet stond. breiding, terwijl de groep rondom oprichter en Om kiesrecht te krijgen moest men onder meer onafhankelijk­heid partijleider Abraham Kuyper juist wel uitbrei- 23 jaar oud zijn en een bepaalde aanslag in de ding wilde; dat zou zowel de achterban als de directe belastingen ontvangen. Vanwege dat de kiesrechtkwestie partij ten goede komen. De meeste katholieken laatste spreken we wel van censuskiesrecht. Rond 1870 kwam het censuskiesrecht meer en in de Tweede Kamer waren fel gekant tegen De gedachte hierachter was dat mensen met meer ter discussie te staan. Dat had te maken kiesrechtuit­breiding; een belangrijke uitzonde- bezit belang hadden bij instandhouding van de met allerlei veranderingen in de Nederlandse ring hierop was de priester-politicus Herman maatschappelijke orde. Bovendien werd bezit maatschappij. Door de beginnende industri- Schaepman. gezien als een maatstaf voor ontwikkeling en alisatie verscherpten zich de sociale tegen- onafhankelijkheid. stellingen. De steden groeiden met de komst de grondwetswijziging van 1887 Tot 1887 stond het aantal leden van de Tweede van grote aantallen arbeiders, die verbetering In 1887 ging de Tweede Kamer akkoord met Kamer niet vast. Dat werd bepaald door de van de werkomstandigheden en uitbreiding ­wijziging van de grondwetsartikelen over het omvang van de bevolking: één Kamerlid per van hun politieke rechten eisten. In de Tweede kiesrecht. Het kiesrecht werd nu toegekend 8 de nederlandse weg naar algemeen kiesrecht

aan mannen van 23 jaar en ouder indien zij het ontwerp van tak van poortvliet ‘kenteekenen van geschiktheid en maatschap- De verkiezingen van 1891 bezorgden de liberalen pelijken welstand’ bezaten. De kieswet zou een klinkende overwinning. Er kwam een deze kentekenen moeten bepalen. Uitgesloten progressief-liberaal kabinet, waarin J.P.R. Tak van het kiesrecht waren onder anderen degenen van Poortvliet minister van Binnenlandse die een jaar voor vaststelling van de kiezers­ Zaken werd. Tak ontwierp een nieuwe kieswet. lijsten bijstand van een liefdadigheidsinstelling Hij noemde het voorzien in eigen onderhoud of van de gemeente ontvingen. Daarnaast en dat van het gezin een kenteken van zowel werd het kiesrecht onthouden aan personen geschiktheid als welstand. In het wetsontwerp die hun aanslag in de directe belastingen niet werden deze kentekenen nader omschreven. hadden betaald. De Tweede Kamer kreeg nu Zij zouden tot een aanzienlijke uitbreiding van een vast aantal leden, namelijk honderd, die in het kiesrecht leiden. kiesdistricten werden gekozen op basis van het Het ontwerp-Tak leidde tot grote verdeeldheid meerderheidsstelsel in twee ronden. in de Tweede Kamer. De tegenstellingen liepen Omdat een nieuwe kieswet nog wel even op dwars door de partijen heen. Aan de ene kant zich zou laten wachten, breidde een aan de bevonden zich de zogenoemde takkianen: de grondwet toegevoegd artikel het kiesrecht vooruitstrevende liberalen, een aantal anti- onmiddellijk uit. Het aantal kiezers groeide revolutionairen rondom Kuyper en een klein daardoor van 12 naar 24 procent van de volwas­ groepje katholieken rondom Schaepman. Aan sen mannelijke bevolking (van 134.000 naar de andere kant stonden de anti-takkianen: de 292.000 kiesgerechtigden). Veel antirevolu- behoudende liberalen, de meeste katholieken tionairen waren, anders dan de katholieken, en het grootste deel van de antirevolutionaire ingenomen met de kiesrechtuitbreiding tot fractie. Na langdurige debatten perkte de de ‘kleine luyden’, onder wie zij een stevige Tweede Kamer het voorstel van Tak toch aanhang hadden. ­enigszins in, waarna de minister zijn voorstel introk en het kabinet aftrad. Poster van het volkspetitionnement voor De verkiezingen van 1894 werden gewonnen algemeen kiesrecht, 1911, vervaardigd door door de anti-takkianen, die vervolgens een kabi- Albert Hahn net formeerden. Na deze verkiezingen leidden INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS nieuwe kiezers, nieuwe kansen 9

de al langer bestaande tegenstellingen over de Tak hadden gesteund in diens veel verder- de Liberale Unie en de oprichting in 1901 van kiesrechtkwestie bij zowel de liberalen als de gaande voorstellen tot kiesrechtuitbreiding. de Vrijzinnig-Democratische Bond, die meende antirevolutionairen tot blijvende scheuringen. In de Tweede Kamer waren de liberalen nu in dat zo spoedig mogelijk alle volwassen mannen drie groepen verdeeld: de behoudende liberalen én vrouwen actief kiesrecht moesten krijgen. de kieswet van van houten en twee clubs vooruitstrevende liberalen. De in 1894 opgerichte Sociaal-Democratische Na de verkiezingen van 1894 werd de liberaal Arbeiderspartij was voorstander van algemeen Samuel van Houten minister van Binnenlandse kiesrecht voor mannen en vrouwen van 20 Zaken. Aanvankelijk had hij Tak nog gesteund Een volkspetition­ jaar en ouder. In 1908, na de vorming van een in zijn plannen voor kiesrechtuitbreiding, confessioneel kabinet, nam de SDAP de leiding maar al spoedig verzette hij zich tegen de in nement voor op zich van de kiesrechtbeweging. De partij zijn ogen veel te ruime uitbreiding van het voerde de strijd vooral buiten het parlement.­ kiesrecht. Van Houten was er vooral op uit om algemeen kies­ Om de basis van de kiesrecht­beweging verder de welgestelde werkman kiesrecht te verlenen. te verbreden, besloot de SDAP in 1910 om een Uiteindelijk werd op basis van de wet-Van recht werd door volkspetitionnementsactie voor algemeen Houten uit 1896 het kiesrecht voor de Tweede 317.000 mensen kiesrecht te starten. Het petitionnement Kamer toegekend aan mannen van 25 jaar en werd door 317.000 mensen ondertekend. Op ouder, die in het voorgaande jaar een aanslag onder­tekend Prinsjesdag 1911 vond de eerste zogenoemde in de directe belastingen hadden gekregen en Roode Dinsdag plaats. Zo’n 20.000 mensen die ook hadden betaald. Deze groep noemde demonstreerden in Den Haag voor algemeen men de belastingkiezers. Wie hier niet aan Het aantal kiezers nam op grond van de kies- kiesrecht. De demonstratie gaf de kiesrecht- voldeed, kon op aanvraag het kiesrecht krijgen wet-Van Houten flink toe: van 302.000 in 1896 beweging nieuw élan. Een jaar later vond de als hij voldeed aan een eis die betrekking had naar 577.000 in 1897. In 1917 bedroeg het aantal tweede Roode Dinsdag in Den Haag plaats, op huisvesting, werk, spaargeld of een diploma. kiezers zelfs 1.079.000; dat was 71 procent van waarop SDAP-leider Pieter Jelles Troelstra de Dit waren de aangiftekiezers. de mannelijke bevolking boven de 25 jaar. verzamelde menigte toesprak. De stemmingen over het wetsontwerp leidden tot een breuk in de kring van de vooruit­ kiesrechtactie algemeen mannenkiesrecht strevende liberalen, omdat verschillende Aan het begin van de twintigste eeuw liepen de Bij de verkiezingen van 1913 behaalde de SDAP Kamer­leden uit deze groep voor het tegenstellingen in het liberale kamp weer hoog een grote overwinning, maar de partij wilde ­ontwerp-Van Houten stemden, terwijl zij eerder op. Zij leidden ten slotte tot een splitsing van niet deelnemen aan een regering met de libera- 10 de nederlandse weg naar algemeen kiesrecht

len. Omdat confessionelen noch liberalen een meerderheid hadden, formeerde de liberaal P.W.A. Cort van der Linden een extraparle- mentair kabinet (dat wil zeggen: zonder vaste steun in de Tweede Kamer). Het kabinet diende voorstellen in tot een grondwetswijziging met algemeen kiesrecht voor de man en het opheffen van de blokkade voor de invoering van vrouwenkiesrecht bij gewone wet. Om de noodzakelijke tweederdemeerderheid in de Tweede Kamer te verwerven, moest het kabinet tegemoet komen aan de door de confessionele Spotprent van partijen geëiste financiële gelijkstelling van het Albert Hahn in openbaar en het bijzonder onderwijs. Buiten De Notenkraker van het parlement nam de druk op de regering 20 september 1908 ook steeds verder toe: op zondag 17 december INTERNATIONAAL INSTITUUT 1916 betoogden 40.000 demonstranten in VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS Amsterdam voor algemeen kiesrecht. Het kabinet-Cort van der Linden presenteerde de invoering van het algemeen mannen­ kiesrecht als een ‘vrucht van de historische van zowel liberalen als katholieken. zijn van de politieke voorkeuren van de kiezers. ontwikkeling’, die in 1848 met de grondwet van Naast de invoering van algemeen mannen- De grondwet verklaarde het algemeen actief Thorbecke was begonnen. Op 12 december 1917 kiesrecht bevatte de grondwet van 1917 nog en passief kiesrecht en evenredige vertegen- vond de officiële afkondiging van de grondwet een andere belangrijke wijziging: het meerder- woordiging ook van toepassing in provincies en vanaf ’s lands gemeentehuizen plaats. De heidsstelsel maakte plaats voor een stelsel van gemeenten. nieuwe grondwet gaf alle in Nederland evenredige vertegenwoordiging. Nederland ­woonachtige mannen met de Nederlandse zou voortaan één groot kiesdistrict vormen, algemeen vrouwenkiesrecht nationaliteit het kiesrecht. Tegelijkertijd waardoor de zetelverdeling in de Tweede Bij de invoering van algemeen mannen­ werd de opkomstplicht ingevoerd – een wens Kamer een veel getrouwere afspiegeling zou kiesrecht in 1917 kwam het door confessionele nieuwe kiezers, nieuwe kansen 11

Troelstra spreekt na de officiële afkondiging van de grondwetsherziening op het bordes van het Haagse stadhuis zijn aanhang toe, 12 december 1917

INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS, COLLECTIE PIETER JELLES TROELSTRA

tegenstand niet tot de invoering van het hadden gekregen, kon Suze Groeneweg van partijen stemden in met de nieuwe wet, niet actieve vrouwenkiesrecht. Als compromis de SDAP als eerste vrouw haar intrede doen in de ­laatste plaats vanwege de revolutionaire kwam er een blanco-regeling uit de bus: de in de Tweede Kamer. Kort daarop kwam ­woelingen elders in Europa. In 1922 mochten belemmeringen voor vrouwenkiesrecht werden de kwestie van het vrouwenkiesrecht in vrouwen voor het eerst aan de verkiezingen uit de grondwet gehaald. een stroomversnelling. VDB-Kamerlid H.P. voor de Tweede Kamer meedoen, een jaar In 1918 vonden de eerste Tweede Kamer­ Marchant diende in september 1918 een initi- eerder al aan de gemeenteraadsverkiezingen in verkiezingen onder algemeen kiesrecht voor atiefwet in om vrouwen het actieve kiesrecht Amsterdam, die vanwege herindeling werden mannen plaats. Omdat vrouwen bij de grond- te verlenen, die in 1919 door het parlement gehouden. In 1922 werd de grondwet dienover- wetsherziening al wel het passieve kiesrecht werd aangenomen. Ook de confessionele eenkomstig aangepast. 12

2 De grondwetsherziening Een stembureau bij de Tweede van 1917 gaf een half Kamerverkiezingen van 3 juli 1918 miljoen mannen voor het eerst NATIONAAL ARCHIEF, COLLECTIE SPAARNESTAD, stemrecht. Door de invoering HET LEVEN, FOTO: KEES HOFKER van het stelsel van evenredige vertegenwoordiging telde bij de Kamerverkiezingen van 1918 meteen ook elke stem mee. Sommige partijen hadden daar- bij wel erg weinig vertrouwen in hun nieuwe kiezers.

Door Alexander van Kessel

Alle mannen stemplichtig! nieuwe kiezers, nieuwe kansen 13

Bij de Kamerverkiezingen van woensdag daar nogal eens afweten. Zo kwam het dat heuse strijd om de kiezer voerde de partij 3 juli 1918 waren 1.517.380 mannen van 25 jaar in het kiesdistrict Veghel tussen 1895 en 1918 stevige propaganda, vooral tegen de Sociaal- en ouder stemgerechtigd; dat waren er geen Kamerverkiezingen werden gehouden: Democratische Arbeiderspartij – de voornaam- 556.704 meer dan bij de Kamerverkiezingen de andere partijen stelden helemaal geen ste concurrent in de strijd om de katholieke van 1913. De grondwetswijziging van 1917 had tegenkandidaten. arbeider. niet alleen in één keer bijna een half miljoen In beginsel hoefden de partijen zich niet in nieuwe mannelijke kiezers gecreëerd, ook voor te spannen om de kiezer naar de stembus de kiezer bij de hand genomen degenen die al eerder hun stem hadden uitge- te lokken.­ De kieswet bevatte immers sinds In de overwegend katholieke regio’s was het bracht veranderde er nogal wat. Bij diezelfde eerder zaak dat de kiezers, waarvan er nogal grondwetswijziging van december 1917 was wat voor het eerst gingen stemmen, geen het meerderheids- of districtenstelsel immers In het nieuwe onhandigheden begingen en het juiste vakje vervangen door een systeem van evenredige aankruisten. ‘Ten gelieve van de vele nieuwe vertegenwoordiging, waardoor het karakter systeem telde kiezers, die dit werk nog nooit bij de hand heb- van de verkiezingen veranderde. In het nieuwe ben gehad, willen wij nog even enkele wenken systeem telde elke stem mee. Dat dwong de elke stem mee geven’, zo instrueerde het katholieke dag- grote landelijke partijen om over het hele land blad De Gelderlander aan de vooravond van de campagne te voeren. verkiezingen de Arnhemse en Nijmeegse lezers. 1918 een opkomstplicht. Dat was volgens het Stap voor stap werd de kiezer door het stem­ de strijd om de kiezer parlement een noodzakelijke aanvulling op de proces geleid; misverstanden waren on­mogelijk: Onder het meerderheidsstelsel had de evenredige vertegenwoordiging om de Tweede ‘Het eerste vakje van GROEP 8 voor den naam propaganda zich nog kunnen richten op de Kamer een ware afspiegeling van de samen- Baron VAN WIJNBERGEN zwart maken en districten waar kansen lagen. Zo loonde het leving te doen zijn. De verplichting stond ook ­volstrekt niets anders aan het biljet doen.’ voor de RK Staatspartij niet om campagne te vermeld op de oproepkaart, die iedere kiezer voeren in districten waar nauwelijks katholieken kreeg thuisgestuurd. De Nieuwe Tilburgsche Courant waarschuwde woonden. Overigens hoefde de RKSP in het De partijen moesten uiteraard wel hun best dezelfde dag de katholieke kiezers: katholieke Zuiden ook niet veel moeite te doen om zoveel mogelijk van de uitgebrachte doen: daar garandeerde de roomse overmacht stemmen te verkrijgen. De methode waarop Let er óp kiezers: slechts één hokje op uw dat de Kamerzetels zonder problemen geïn- dat gebeurde varieerde nogal, vooral bij de stembiljet mag zwart gemaakt – anders is casseerd werden. Andere partijen lieten het RKSP. In de regio’s waar sprake was van een het ongeldig 14 alle mannen stemplichtig!

Dat hokje vindt de katholieke kiezer in onzen kieskring op de ZESDE LIJST. De laatste kolom van de eerste rij op het biljet. De Partijdiscipline brengt mede, dat No.1 van de ZESDE LIJST voor den naam Bogaardt wordt zwart gemaakt. Ieder katholiek is in geweten verplicht te ­stemmen de katholieke lijst.

Niet alleen de katholieken bedienden zich van het middel van het stemadvies via de geest- verwante pers. Ook de liberalen deden een poging de achterban voor missers te behoeden. De Arnhemsche Courant plaatste twee dagen voor de verkiezingen deze aanbeveling:

Op grond van de verschillende motieven in artikelen over de a.s. Kamerverkiezingen in ons blad aangevoerd, bevelen wij onzen lezers met aandrang aan Woensdag 3 Juli hun stem uit te brengen op: Dr. C. LELY, den eersten Candidaat van de Liberale Unie, No.1 van lijst 17. De Kiezer mag slechts het witte stipje voor één naam zwart maken; in elk ander geval is zijn stembiljet ongeldig. Men stemme vroeg!

Voorpagina de Gelderlander, 2 juli 1918 nieuwe kiezers, nieuwe kansen 15

Toch ging het, ondanks de heldere instructies, zers. Blijkbaar werd het onwaarschijnlijk geacht Voorthuizen pas op honderdjarige leeftijd voor soms nog fout. De Gelderlander schreef op dat in het stembureau te Lent op de orthodoxe het eerst naar de stembus. Blijkbaar voldeed hij 10 juli: protestant Staalman werd gestemd. Voor veel eerder niet aan de door de grond- en kieswet kiezers leverde het stemformulier problemen gestelde vereisten: betaalde hij te weinig Men schrijft ons uit Lent: op, ook al omdat het geen partijnamen belasting of huur, had hij een te laag pensioen De uitslag van de verkiezing alhier bewijst, vermeldde en partijen niet in elke kieskring of te weinig spaargeld en beschikte hij ook niet dat het nieuwe stembiljet aanleiding heeft hetzelfde lijstnummer hadden. Pas vanaf 1956 over de door de wet voor dit doel vastgestelde gegeven tot misverstand onder de katholieke werd het door de kieswet mogelijk gemaakt op diploma’s; mogelijk had hij zich voordien uit kiezers. Er zijn n.l. nog 13 stemmen verdwaald desinteresse niet laten registreren als kiezer. op de 9de lijst, die op de katholieke volgde, omdat de kiezers gewoon waren, dat het Stap voor Als een buitegewoon groote bijzonderheid kan bewuste zwarte blokje met witte stip achter worden gemeld, dat de bijna 101-jarige oud-­ den naam der candidaten stond; want zeer stap werd de Indische militair J. v. d. Boom, te Voorthuizen, zeker kan vermeld worden, dat er te Lent geen Woensdag nog zijn stemplicht heeft vervuld. volgelingen van Staalman gevonden worden. kiezer door het De afstand tusschen zijn kosthuis en het Mogelijk kan hierin, bij een volgende stem- stem­bureau, ongeveer 15 minuten gaans, heeft ming, verbetering gebracht worden door de stemproces geleid hij heen en terug te voet afgelegd. Toen den afscheiding tusschen de lijsten zéér duidelijk krassen grijsaard door een vriend voor dit doel aan te brengen. een rijtuig werd aangeboden, antwoordde hij Ook op andere plaatsen hier in de buurt is het stembiljet boven de namen van de kandi- fier: ‘Dank je wel, daarvoor heb ik nog geen men overtuigd dat er kath. stemmen op de daten de partijnaam te zetten; de Nederlandse voertuig noodig, dát kan ik nog wel te voet af’. 9de lijst zijn verdwaald, zoodat het niet wetgever hield lang aan de suggestie vast dat Vóór het in werking treden der nieuwe kies- ­onmogelijk is, dat Staalmans zetel nog voor het bij verkiezingen niet om politieke partijen, wet, was het oudje tijdens zijn lange leven nog een beduidend gedeelte door katholieke maar om individuele kandidaten ging. nimmer kiezer geweest. ­stemmen is opgebouwd. (De Telegraaf, 4 juli 1918) de honderdjarige debutant Lijst negen, aangevoerd door A.P. Staalman, Onder de vele nieuwe stemgerechtigde man­nen de onwennige kiezer zou zodoende geprofiteerd hebben van de bevonden zich ook opmerkelijke individuen. Zo De verkiezingen verliepen niet geheel vlek- onhandigheid van onervaren katholieke kie- ging de voormalig soldaat J. van de Boom uit keloos, zoals onderstaande krantenberichten 16 alle mannen stemplichtig!

Verkiezingsaffiche SDAP, 1918

ATLAS VAN STOLK

Verkiezingsaffiche van de RK Staatspartij in 1918. Kolkman was lijstaanvoerder in Zuid-Holland

HAAGSE BEELDBANK nieuwe kiezers, nieuwe kansen 17

­duidelijk maken. Nog niet alle kiezers beheers- belachelijk figuur kunnen besparen! Te Winschoten moest Woensdag voor ’t eerst ten het ritueel, anderen toonden zich opstandig (Het Volk, 5 juli 1918) van zijn leven een bewoner van het huis voor onder de nieuwe regels; soms was sprake van daklozen stemmen. ’t Vlotte niet, zoodat na kinderziekten. Verschillende dagbladen deden De voorzitter van één der Utrechtsche bureaux lang wachten de voorzitter van het stembu- verslag van opmerkelijke incidenten. kreeg een oproepingskaart terug van iemand, reau den man vroeg, of hij gauw klaar was. die niet stemmen wilde. Gemoedsbezwaren. ‘Nog vijer, meneer, dan heb ‘k ze allemaal Men schrijft ons uit Edam: Hij had het biljet volgeklad met een even breed­ zwart’, luidde het antwoord. Twintig minuten vóór het sluiten der stembus voerige als onsamenhangende uiteenzetting. ’t Een kiezer te Delft, die uit de lijst van kwam een kiezer op het stembureau. De Kwam hierop neer, dat hij alléén God mocht 157 ­candidaten geen keuze kon doen, heeft oproepingskaart was geruild tegen het verkiezen en nimmer eenig mensch, ‘zelfs mijn op zijn stembiljet geschreven Psalm 14:3: ‘Hij stembiljet, toen de voorzitter van het bureau, eigen niet’ (dit laatste is wel karakteristiek!) zocht alom, maar ach! Hij vond er geen. Want burgemeester Caldoen, bemerkte dat de kiezer Aan hetzelfde stemlokaal vroegen twee kiezers, alle vleesch is trouwloos afgeweken: Het land nog een pet op het hoofd had. De voorzitter voor zij gingen stemmen, om een vergoeding. is vol van stikende gebreken. Geen sterveling zei dat hij zijn pet moest afdoen. De kiezer Zij vonden, dat als de overheid hen verplichtte wil ’t pad der deugd betreën. Ja zelfs niet een.’ merkte op: dat hij zóó wel kon stemmen. De te stemmen, zij recht hadden op schadever- Te Noord-Scharwoude, een dorpje met onge- voorzitter gaf de man in overweging dat hij goeding voor den verzuimden tijd. Natuurlijk veer 450 kiezers, heeft men verzuimd een moest bedenken dat hij tegenover Edams werd de schadeloosstelling geweigerd. Ze 15-tal kiezers op de kiezerslijst te plaatsen, magistraat stond. De kiezer zei zulks wel te beraadslaagden, wat nu te doen. Het resultaat waaronder er zijn, die reeds jaren kiezer weten. De voorzitter wilde de kiezer niet laten was dat ze stemden; zonder vergoeding. waren. De betrokken personen kwamen tot stemmen en belde om de politie. Politie kwam (Tilburgsche Courant, 5 juli 1918) deze ontdekking, toen ze geen stembiljet echter niet. De kiezer wilde nu stemmen doch ontvingen. de voorzitter zei: ‘Eerst je pet af!’ Onder het kopje ‘verkiezingsvaria’ beschreef de In sommige Rotterdamsche bureaux hebben De kiezer ging naar het raam en tikte iemand Tilburgsche Courant op 6 juli 1918 zelfs een hele zich volgens de ‘N.R.Cr.’ vermakelijke inciden- van buiten. Deze kwam binnen en in ’t kort reeks incidenten: ten afgespeeld. Een kiezer, die naar den trein werd hem het geval mede gedeeld. De voor- moest, bracht een lokaal in rep en roer toen zitter belde nog eens, vergeefs, om politie en Tragisch was het geval van den ouden post- hij voor wilde gaan. De voorzitter kon dat stelde daarna den kiezer in gelegenheid, met bode van den Zwarte Weg te Groningen, die verzoek niet inwilligen, zoodat de man onver- de pet op, zijn plicht te vervullen. dood neer viel, juist nadat hij zijn kiezersplicht richterzake aftrok. Later op den dag kwam Intusschen had de burgemeester zich een had vervuld. er een telegram van hem uit Den Haag: ‘Ben 18 alle mannen stemplichtig!

geweest, maar was verhinderd. Wilt U voor stemplicht en thuisblijvers Naar wij vernemen, hebben van de 74479 mij stemmen op lijst…’ Op 3 juli 1918 gingen uiteindelijk 1.341.744 kiezers in den kieskring ’s-Gravenhage bij de mannen van 25 jaar en ouder ter stembus; dat op 3 Juli j.l. plaats gehad hebbende verkiezing Soms waren ook burgers opgeroepen die niet betekende dat ondanks de grondwettelijke voor afgevaardigden voor de Tweede Kamer stemgerechtigd waren, meldden de kranten. stemplicht toch ruim 175 duizend stem­ der Staten-Generaal 6963 kiezers niet voldaan gerechtigden thuis waren gebleven. De kieswet aan hun stemplicht. Op de kiezerslijst te Vlissingen komt onder bepaalde dat de spijbelende stemgerechtigde Op de uitnodiging van den burgemeester no. 2110 voor S. Kroeze. Bij de stemming is zich met een geldige reden moest verantwoor- om zich ter zake van het gepleegde verzuim gebleken dat dit is een kapiteine bij het leger te verantwoorden hebben 1409 kiezers niets des heils. Van het haar, te vroeg, toegekende van zich doen hooren, terwijl ten aanzien van kiesrecht heeft deze dame echter geen gebruik Spijbelende 627 kiezers den burgemeester van een geldige gemaakt. reden van verhindering niets is gebleken. (Het Volk, 18 juli 1918) stemgerechtigden (De Telegraaf, 18 augustus 1918)

Bij de jongste stemming voor de Tweede moesten zich Of er daadwerkelijk een sanctie werd opge- Kamer was ook een oproepingskaart uitgereikt legd, was dus in sterke mate afhankelijk van aan een 11-jarigen jongen. Nu thans de niet verantwoorden bij de strengheid van de burgemeester. Daarbij aan den stemplicht voldaan hebbende kiezers de burgemeester lijkt het erop dat burgemeesters van grote een kennisgeving thuis krijgen om zich te steden het er sneller bij lieten dan die van ­verantwoorden wordt ook hij niet vergeten. kleinere plaatsen. Willekeur was daardoor Zoo kan het voorkomen, dat een jongen van onvermijdelijk. 11 jaar een boete of berisping krijgt omdat den bij de burgemeester van zijn woonplaats. Een zeker paternalisme ten opzichte van de hij geen gebruik maakte van zijn stemrecht, Indien de burgervader de absentieverklaring ­kiezer bleef, ook nadat in 1922 de stemplicht uit waarvan hij geen gebruik mocht maken. accepteerde was de kous af, zo niet, dan werd de grondwet was geschrapt: tot 1971 vermeldde (Provinciale Drentsche en Asser Courant, de zaak aanhangig bij de kantonrechter. Deze de kieswet wel een opkomstplicht. 20 juli 1918) kon naar eigen inzicht een berisping of een boete van maximaal drie gulden opleggen. 19

3 In 1922 mochten volwas- sen vrouwen voor het eerst hun stem uitbrengen bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer. In één klap verdubbelde het aantal kiezers. Vrijwel alle partijen deden hun uiterste best de vrouwenstem binnen te halen. Tegelijkertijd hielden politici het beeld in stand dat vrouwen eigenlijk weinig met politiek op hadden.

Door Harm Kaal

Zonder vrouwenstem verliezen wij het! 20 zonder vrouwenstem verliezen wij het!

In 1922 vonden de eerste verkiezingen voor de strijd voor vrouwenkiesrecht. De socialisten voorlichting de Tweede Kamer plaats na de invoering van beschikten al vanaf 1905 over lokale vrouwen­ Het was dus zaak de nieuwe ‘kiezeressen’ het vrouwenkiesrecht drie jaar eerder. In een clubs en bij de liberalen en katholieken politiek te scholen, maar het was ook de Leids stemlokaal was tussen de ingevulde hielpen vrouwen mee bij de verspreiding van vraag hoe ver je hierin als politieke partij stembiljetten een gedicht aangetroffen: ‘Wie propagandamateriaal­ en het bijhouden van moest gaan. Zij die voor beperkte betrok- had vóór vijftig jaar gedacht/Dat vrouwen adressenlijsten. En in 1918 was zelfs het eerste kenheid pleitten, ­vroegen om begrip voor zouden moeten kiezen/Ja, elke partij, roept vrouwelijke Kamerlid, Suze Groeneweg, op vrouwen die met de toch vaak immorele thans met kracht/Zonder vrouwenstem, wereld van de politiek niets te maken wilden zouden wij ’t ­verliezen’ (Leidsch Dagblad, 6 juli hebben. Een tamelijk ­feitelijke uitleg over het 1922). De dichter of dichteres had het bij het Het beeld Nederlands staatsbestel – afgedrukt in een rechte eind: deze nieuwe groep kiezers deed er tijdschrift als De Katholieke Vrouw – volstond. toe. Het was de grootste kiesrechtuitbreiding bestond dat Voorstanders van actieve vrouwelijke betrok- die Nederland ooit had meegemaakt. Het kenheid in de politiek stelden dat politiek electoraat groeide van circa anderhalf naar drie vrouwen ­weinig bewustzijn noodzakelijk was om vrouwen miljoen kiezers. minder kwetsbaar te maken voor propaganda met politiek van andere partijen. Katholieken en socialisten de eerste keer kiezen op hadden kozen voor aanschouwelijk onder­wijs: onder De kranten toonden grote belangstelling de vrouwenclubs circuleerden de teksten van voor de eerste stembusgang van ‘het schone toneelopvoeringen waarin de ­werking en het geslacht’. Volgens Het Vaderland hadden veel belang van politiek werden uitgelegd. vrouwen de nacht voor de verkiezingen slecht het toneel verschenen. Niettemin overheerste Ook de integratie van vrouwen in de campagne geslapen vanwege de spanning, vervloekten ze het beeld dat vrouwen weinig met politiek kostte de partijen heel wat hoofdbrekens. Uit de lange rijen bij het stembureau die hen nog op hadden: ‘Och dan toch! Politiek! Ik geloof vrees dat de rokerige zaaltjes en cafés – want langer van huis en haard weghielden dan hun het wel, hoor! Ik heb politiek genoeg in de daar vonden de meeste campagnebijeenkom- toch al lief was, en doken ze, het stemgeheim huishouding!’, zo verwoordde een katholieke sten plaats – nauwelijks vrouwelijke bezoekers negerend, met vriendinnen samen een stem- politieke activiste in 1922 het sentiment onder zouden trekken, organiseerden veel partijen hokje in (Het Vaderland, 5 juli 1922). de vrouwen. Als ze al de krant lazen, dan werd aparte bijeenkomsten voor kiezeressen. Die Vrouwen hadden zich ook al voor 1919 met direct naar de advertenties en het feuilleton werden veelal overdag gehouden, wanneer de politiek bezig gehouden – en niet alleen met doorgebladerd. kinderen naar school waren. Er kwamen aparte nieuwe kiezers, nieuwe kansen 21

pamfletten en brochures speciaal op vrouwen gericht, omdat de ‘normale’, op mannen gerichte propaganda door de partijen als te ingewikkeld werd gezien. Ze openden vaak met de verontschuldiging dat politiek weliswaar ‘saai en vervelend’ was, maar toch te belangrijk om te negeren.

vrouwbeeld De propaganda geeft een interessant inzicht in het vrouwbeeld van Nederlandse politieke ­partijen in het interbellum: vrouwen zijn niet geïnteresseerd in politiek, ze zijn van nature gericht op harmonie en vrede en hun dominante rollen in het leven zijn die van moeder en huisvrouw. Zowel de socialist Pieter Jelles Troelstra als de christelijk-historische politicus J.R. Slotemaker de Bruïne verbonden aan het vrouwenkiesrecht de hoop dat zo een einde kon worden gemaakt aan de politieke cultuur van conflict en de dreiging van oorlog. Met name de socialisten plaatsten ontwapening voorop in hun vrouwen­propaganda en speelden Het A.B.C. voor de vol in op het sentiment met posters waarop een Roomsche vrouwelijke kind met een konijn op schoot was afgebeeld kiezer (1922) en op de achtergrond een angstaanjagend gas- KATHOLIEK DOCUMENTATIE masker was te zien. De confessionele partijen CENTRUM, ARCHIEF VAN DE op hun beurt aarzelden niet om vrouwen erop UNIE NEDERLANDSE KATHOLIEKE VROUWENBEWEGING te wijzen dat alleen ‘vrouwen zonder God’ op 22 zonder vrouwenstem verliezen wij het!

Ontwapening. Poster van de SDAP uit de campagne van 1933

INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS, ARCHIEF SDAP, AFFICHE VAN A.J. FUNKE KÜPPER

De wereld van morgen. Magazine dat in 1963 door de KVP werd verspreid

KATHOLIEK DOCUMENTATIE CENTRUM, ARCHIEF VAN DE KVP nieuwe kiezers, nieuwe kansen 23

de socialisten of liberalen stemden. manieren om vrouwen met politieke propa- met bladen als Libelle en Avenue ging de Na de verkiezingen van 1922 ebde bij de ganda te bereiken. In de jaren vijftig ­kwamen aandacht in de eerste plaats uit naar de ‘zeer ­confessionele partijen de aandacht voor de glossy magazines op waarin middels de menselijke mens … achter de soms onmense- vrouwelijke kiezers wat weg. Daar had men sandwichformule politiek werd verstopt tussen­ lijke partijpolitiek’. Politici werden thuis gefo- verheugd geconstateerd dat mede dankzij de artikelen over het huiselijk leven, ­recepten en tografeerd, met vrouw en kinderen, en kregen vrouwen negen zetels winst waren geboekt. puzzels. vragen voorgeschoteld over hun kledingstijl, Geheel terecht was dit niet; er lagen ook gevoelsleven en vrijetijdsbesteding. Tegen andere, meer kiestechnische, oorzaken aan het eind van de jaren zeventig kwam aan de ten grondslag. Maar de conclusie die men trok politisering van de vrouwenbladen al weer een was toch dat een tamelijk beperkte inspanning Politici werden einde vanwege teruglopende verkoopcijfers: kennelijk volstond. De socialisten daarentegen kennelijk viel het politieke engagement bij veel – die samen met de liberalen zeven zetels met vrouw lezers niet in de smaak. hadden verloren – probeerden het lek boven te Aandacht voor vrouwelijke kiezers is er ook krijgen. Plannen om bij alle lokale afdelingen en kinderen thuis daarna nog steeds geweest, maar politieke een bestuurslid ‘vrouwenpropaganda’ aan te partijen lijken vrouwen wel steeds minder als stellen liepen echter op niets uit. Het kwam gefotografeerd een uniforme categorie kiezers te beschouwen. uiteindelijk toch weer aan op de vrouwenclubs Met de opkomst van het steeds meer verfijnde die met beperkte middelen moesten proberen kiezers- en opinieonderzoek zijn vrouwen (en de vrouwen voor zich te winnen. In de jaren zestig en zeventig intensiveerde mannen) opgegaan in andere categorieën rond onder invloed van de tweede feministische levensstijl, beroep en welstand. invloed tweede feministische golf golf de aandacht voor vrouwelijke kiezers. Tot aan de tweede feministische golf van de Partijen plaatsten voortaan advertenties in jaren zestig en zeventig van de twintigste bladen als Libelle, Viva, Margriet en Story. eeuw, waarin activisten streden voor gelijke Bovendien verschenen in vrouwentijdschriften rechten voor vrouwen, bleven traditionele ook steeds meer politiek-inhoudelijke stukken man/vrouwverhoudingen de benadering van en werden lijsttrekkers aan de tand gevoeld de vrouwelijke kiezer domineren. Partijen over hun standpunten inzake vrouweneman- als de Katholieke Volkspartij en de Partij van cipatie. Voor politici was de aandacht vanuit de Arbeid gingen wel op zoek naar creatieve de ­vrouwenwereld even wennen: in interviews 24

4 In 1937 mocht Johan van Hulst voor het eerst zijn stem uitbrengen voor Tweede Kamerverkiezingen. Tachtig jaar later, in januari 2017, zocht Carla van Baalen hem op in zijn woon- plaats Amsterdam en vroeg hem naar zijn herinneringen daaraan. De bijna 106 jaar oude Van Hulst wist het nog heel precies! Door Carla van Baalen De herinneringen van de oudste politicus van ons land

Uitslag verkiezingen 1937. Het Volksdagblad. Dagblad voor Nederland, 27 mei 1937 nieuwe kiezers, nieuwe kansen 25

Op 26 mei 1937 ging Johan van Hulst, geboren het stembureau en de radio in 1911, voor het eerst naar het stembureau. De ‘Het stembureau zelf? Nee, daar herinner ik uitslag van de verkiezingen was gunstig voor me niks van. Dat heeft geen enkele indruk op de partij van de zittende minister-president me gemaakt. Dat is toch ook niks bijzonders Colijn: de Antirevolutionaire Partij ging van – een stemlokaal. Ik zie dat als een formali- 14 naar 17 zetels. De Nationaal-Socialistische teit. Wat wél indruk op mij maakte, was het Beweging van Mussert betrad voor het eerst beluisteren van de radio op de avond van de Tweede Kamer, maar met een tegenvallend de verkiezingen. Dan kwamen alle uitslagen resultaat: vier zetels. De RK Staatspartij bleef ­binnen, en die ­werden dan voorgelezen. Dat de grootste met 31 zetels (+3) en de tweede vond ik prachtig.’ partij in omvang, de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, behaalde er 23 (+1). nog geen twintig en al lid van de chu Van Hulst betreurde het verlies van de ‘Ik zal een jaar of 19 geweest zijn, toen ik Christelijk-Historische­ Unie, de partij waarop mij aansloot bij de CHU-kiesvereniging. Ik hij had gestemd (zij kwam met twee zetels ver- Oud-premier Piet de Jong en Van Hulst, was toen onderwijzer in Oudewater. Ik had lies uit op acht Kamerzetels), maar hij vond het hier respectievelijk 97 en 101 jaar oud, bij de natuurlijk geen auto, maar andere CHU-leden niet erg dat de partij van zijn ouders haar enige presentatie van het Jaarboek Parlementaire beschikten wel over auto’s. Van die mooie, zetel moest inleveren… Geschiedenis 2012 grote auto’s. En dan mocht ik meerijden COLLECTIE CENTRUM VOOR PARLEMENTAIRE GESCHIEDENIS naar de landelijke CHU-dagen. Dat waren de eerste keer naar de stembus indrukwekkende meetings hoor! Daar kwamen ­herinner ik mij nog goed veel partijleden op af. Ik heb daar alle grote ‘Ik was 26 jaar toen ik voor het eerst naar de voormannen van de Christelijk-Historische stembus mocht. Ik herinner het mij nog goed Unie horen spreken: De Geer, Tilanus, Snoeck omdat mijn eerste gang naar het stemlokaal ­antikatholiek! De HGS hing de theorie aan dat Henkemans (die wij Henk Snoeckemans noem- een duidelijk protest inhield tegen mijn de paus de reïncarnatie van de antichrist was! den), Slotemaker de Bruïne en J.Th. de Visser, ouders, zeker tegen mijn vader. Mijn vader Ja, mijn keuze voor de CHU betekende echt een de man van de onderwijswet. was namelijk lid van de HGS, de Hervormd- breuk met het familieverleden. Mijn ouders Na de oorlog dachten wij echt dat de ‘Door­ Gereformeerde Staatspartij. Ik vond die accepteerden het overigens wel, ze zeiden: braak’ de CHU zou minimaliseren. Tegen partij echt een slechte zaak. Die partij was zó “Het had nog veel slechter gekund”.’ Tilanus werd gezegd: man, je mag blij zijn als je 26 de herinneringen van de oudste politicus van ons land

in je ééntje terugkeert! Maar die doorbraak was op een lijst gezet, maar op een onverkiesbare had nog nooit een zitting van die Kamer bijge- helemaal geen succes; de CHU kwam gewoon plaats. Op nummer 16 of 17 of zo. Ik kreeg waar- woond. Dus verder heb ik er ook niet meer over terug met acht zetels.’ achtig nog veel voorkeurstemmen ook. Maar ik nagedacht. Tot die brief van de Eerste Kamer had helemaal geen politieke aspiraties. op de mat viel. “U bent in de Kamer gekozen, altijd naar de stembus Een paar jaar later werd ik ’s nachts om half en u wordt dan en dan beëdigd.” ‘Of ik ooit niet gestemd heb? Nee! Ik ben één uit bed gebeld. Ik schrok me rot. Het was Tja, toen moest ik me wel vrij maken, voor een altijd geweest. Wat dacht je, ik heb die vijf de voorzitter van de CHU voor het kiesdistrict deel. Ik moet eerlijk zeggen: ik amuseerde mij jaren meegemaakt waarin we niet mochten daar geweldig. Mijn maidenspeech, waarin ik stemmen. Direct na de bevrijding kwam het een algehele salarisverhoging bepleitte voor kabinet-Schermerhorn. Verkiezingen waren ‘Ooit niet het onderwijspersoneel in ons land, was “een er niet geweest; in dat kabinet zaten ‘aange- openbaring”, aldus Het Parool. Alle partijen, trokken ministers’. Hij deed het goed hoor, ­gestemd? Wat van links tot en met rechts, schaarden zich ach- Schermerhorn. Ik kende hem persoonlijk. ter mijn voorstel en die salarisverhoging – die In die tijd was er in Nederland nog een dacht je? Ik heb kwam er. Tegen de zin van Drees in.’ opkomstplicht. Mensen spreken wel eens van ‘stemplicht’, maar die was er helemaal niet. de jaren mee­ feest van de democratie Nooit geweest: je mocht naar het stembureau gemaakt waarin ‘Ik zie verkiezingen zeker als het feest van de gaan en daar ter plekke het stembiljet ver- democratie! En al helemaal als je bedenkt dat scheuren als je dat wilde. Ik vond die opkomst- we niet mochten de invoering van het algemeen mannenkies- plicht zo gek nog niet. Zo dwong je de mensen recht in 1917 een onderdeel was van een deal. om in ieder geval iets te doen.’ stemmen’ De gelijkheid van openbaar en bijzonder onder- wijs was er immers aan gekoppeld. voor het eerst gekozen Ik herinner mij nog, ik zat op de lagere school, ‘Al heel snel vroeg de partij mij of ik op de lijst Zuid-Holland. “We zoeken nog een kandidaat dat die gelijkberechtiging ook werkelijk prak- voor de Tweede Kamer wilde. Maar daar voelde voor de Eerste Kamer en het moet perse een tijk werd. Voor de meesters en juffen op mijn ik niet voor. Ik had voor het onderwijs gekozen, onderwijsspecialist zijn.” Ik zei tegen die man: (christelijke) school betekende het dat ze er en daar wilde ik mijn energie in steken. Ik had “Als ik ja zeg, mag ik dan weer gaan slapen?” in één klap een mop salaris bijkregen. Nou, nog lang niet genoeg gedaan in het onderwijs. Dat was goed. Ik dacht: dat gebeurt toch nooit. dat was feest. Ze aten gebakjes! Wij leerlingen Op een gegeven moment hebben ze me toch Ik zag mijzelf niet in de Eerste Kamer zitten. Ik mochten toekijken.’ nieuwe kiezers, nieuwe kansen 27

president van amerika ‘Ik bewaar zeer goede herinneringen aan mijn lagere school. Ik had een onderwijzer – ik denk dat ik toen in de vijfde klas zat – die inter- nationaal zeer geïnteresseerd was. Er waren presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten op komst en hij hield ons van dag tot dag op de hoogte. Ik had al wel politieke belangstelling, maar die is door deze onderwijzer versterkt. Ik ben hem er nog altijd dankbaar voor.’

Interview afgenomen door Carla van Baalen, te Amsterdam, op 23 januari 2017 – vijf dagen voor de 106de verjaardag van Johan van Hulst.

Van Hulst en premier Van Agt in de Eerste Kamer, 11 december 1979

NATIONAAL ARCHIEF, COLLECTIE ANEFO, FOTO: KOEN SUYK 28

5 Op 7 juni 1979 vonden in Nederland voor het eerst rechtstreekse verkiezin- Kom op gen plaats voor het Europees Parlement. Alle stemgerechtig- den waren in dit verband nieuwe kiezers. Van regeringswege werd voor Europa! veel moeite gedaan hen naar de stembus te lokken, maar niet De eerste rechtstreekse verkiezingen iedereen was overtuigd van het voor het Europees Parlement belang van deze verkiezingen. Door Lennaert van Heumen en Hilde Reiding

Ondertekening van de verkiezingsakte op 20 september 1976. Zittend in het midden (vijfde en zesde van links) de Nederlandse bewindslieden­ Laurens Jan Brinkhorst en Max van der Stoel.

EUROPEAN UNION 1976 – EP nieuwe kiezers, nieuwe kansen 29

Op 20 september 1976 werd in Brussel de niet veel meer dan adviserende bevoegdheden. nationaal comité rechtstreekse ‘Akte betreffende de verkiezing van de ver- De hoop was dat fulltime Europarlementariërs ­verkiezingen europees parlement tegenwoordigers in het Europees Parlement, die zich konden beroepen op een direct kiezers­ De Nederlandse regering behoorde tot de door middel van rechtstreekse verkiezingen’ mandaat de positie van het parlement konden sterke voorstanders van directe Europese getekend. Achter de droge juridische formu- versterken. Concrete voorstellen hiertoe verkiezingen. Zij was van mening dat de over- leringen die de lidstaten van de Europese dracht van bevoegdheden van de nationale Gemeenschap (zoals de Europese Unie toen regeringen naar de Europese Gemeenschap nog heette) waren overeengekomen ging gepaard moest gaan met het overhevelen van een revolutionair besluit schuil: de leden van Er was de parlementaire competenties: waar de nationale het Europees Parlement zouden voortaan parlementen controle verloren moest het rechtstreeks door de burgers worden gekozen. regering veel aan Europees Parlement die overnemen. Directe Tot dan toe waren de leden van het Europees verkiezingen pasten daarbij, omdat ze de positie Parlement – Europarlementariërs, zoals ze gelegen de kiezers van het Europees Parlement konden versterken. in de volksmond ook wel werden genoemd – Een belangrijk, hoewel soms onuitgesproken altijd door de nationale parlementen afgevaar- naar de stembus argument, was ook dat verkiezingen het digde leden geweest. Zij hadden geen direct te krijgen Europese integratieproces als zodanig van een Europees kiezersmandaat en konden vanwege sterkere legitimatie konden voorzien. hun verplichtingen in de nationale parlemen- Uiteraard zou van een legitimerende werking ten slechts een deel van hun tijd besteden aan alleen sprake zijn bij een overtuigende op­ het Europese werk. ­stuitten tot dan toe steeds op tegenstand, komst. Er was de regering daarom veel aan voornamelijk van de zijde van de Franse gelegen de kiezers naar de stembus te krijgen. een langgekoesterde wens regering. Het parlement was volhardend en Hoewel de Europese stembusgang onder Voor het Europees Parlement ging hiermee eensgezind. Dat bleek wel toen in 1975 in het andere door vertragingen in de ratificatiepro- een langgekoesterde wens in vervulling. Al Europees Parlement onder luid applaus en cedure van verschillende lidstaten uiteindelijk decennialang had het samen met veel voor- met overweldigende meerderheid een con- pas in juni 1979 een feit was, werd kort na de aanstaande Europese politici en lobbygroepen, cept-verkiezingsvoorstel werd aangenomen, totstandkoming­ van de Europese verkiezings- zoals de Europese Beweging, gepleit voor dat uiteindelijk de basis zou vormen voor de akte al een ‘Nationaal Comité Rechtstreekse directe verkiezingen. Het Europees Parlement Akte van 1976. Verkiezingen Europees Parlement’ opgericht. had in de jaren zeventig van de vorige eeuw nog Dit comité had tot doel kiezers voor te lichten 30 kom op voor europa!

en te mobiliseren. Het comité stond onder leiding van de voorzitter van de Tweede Kamer, Anne Vondeling (PvdA), en had een budget van zo’n zes miljoen gulden ter beschikking.

‘kom op voor europa!’ Onder de centrale leus ‘Kom op voor Europa!’ ging er vanaf januari 1979 een publiciteits­ campagne van start. Via advertenties in kranten en opiniebladen, affiches, Postbus 51-televisiespotjes, een door het land toerende verkiezingsbus en een grote Europaquiz waar- aan beroemdheden uit de negen Europese lid- staten deelnamen, werd de bevolking bewust gemaakt van de aanstaande Europese verkie- zingen en gestimuleerd om te gaan stemmen. Ook werd, net als in sommige andere landen, een speciale verkiezingspostzegel ontworpen. In het Kamerdebat over de ratificatie van de Europese verkiezingsakte was hiervoor van verschillende zijden gepleit. Daarnaast stelde het Nationaal Comité nog geld beschikbaar aan tal van maatschappelijke organisaties om de geschiedenis en de werking van de Europese Gemeenschap uit te leggen en hun achterban te overtuigen van het belang van de eerste rechtstreekse verkiezingen. Zo schreef het Centraal Bureau voor het Katholiek Verkiezingsborden in Den Haag Onderwijs een onderwijsbrochure over het NATIONAAL ARCHIEF, FOTOCOLLECTIE ANEFO, FOTO: KOEN SUYK nieuwe kiezers, nieuwe kansen 31

functioneren van de Europese Gemeenschap moest lokken wel deze indruk. Zo vond poli- Nationaal Comité geschreven dat er nu ‘een onder de titel ‘Veel geschreeuw en weinig ticoloog Koen Koch de campagne ‘misleidend echte volksvertegenwoordiging’ zou ontstaan, demokratie’, waarin de hoop werd uitgespro- en onjuist’. Koch meende dat het Europees waar bovendien ‘de Raad van Ministers wel ken dat na de rechtstreekse verkiezing van Parlement geen serieuze mogelijkheden naar zal moeten luisteren.’ Die verwachting het Europees Parlement de democratie het had om de bij een echt parlement horende was volgens de Jonge Socialisten nergens geschreeuw zou overstemmen. ­controlerende taak effectief vorm te geven. op gebaseerd. De klacht over misleiding die zij daarom indienden bij de Reclame Code een misleidende campagne? Commissie werd gegrond verklaard omdat er Dat niet iedereen enthousiast was over de Tegenstanders volgens de Commissie ten onrechte de indruk Europese verkiezingen bleek uit de diverse werd gewekt dat het Europees Parlement een anti-verkiezingsacties die er in 1979 werden vonden de vergelijkbare macht en invloed zou krijgen als georganiseerd. Aan de linkerkant van het de Tweede Kamer. ‘De rechtstreekse verkiezin- ­politieke spectrum groeide begin jaren Europese gen zullen een dergelijke wijziging althans niet zeventig de kritiek op de Europese integratie. bewerkstelligen’ aldus de Commissie. Radicaal-linkse partijen beschouwden de verkiezingen Europese Gemeenschap als een conservatief misleidend anti-verkiezingsacties en ondemocratisch bolwerk en ook bij de Vanuit links-anarchistische kringen werd ­linkervleugel van de PvdA verwierf die opvat- het ‘Anti-Verkiezings Komitee’ opgericht dat ting (onder invloed van Nieuw Links) steeds De rechtstreekse verkiezingen waren zodoende in heel het land actie voerde en opriep tot meer steun. Zij waren tegen de verkiezingen, vooral interessant voor ‘uitgerangeerde of een boycot van de verkiezingen. Zo werden omdat deze volgens hen ten onrechte de ­werkeloze politici’. Volgens Koch was de in Amsterdam op verschillende plekken indruk wekten dat de Europese Gemeenschap ­‘huidige carnavalsvertoning’ niets minder dan alternatieve stembureaus ingericht waar een democratische organisatie was. Zij het ‘toppunt van parlementaristische zelf­ kiezers hun oproepkaart demonstratief in een geloofden niet dat het Europees Parlement in bevrediging’ (Maatstaf, aflevering 3, 1979). vuilnisbak konden deponeren. In Eindhoven, de toekomst meer macht en bevoegdheden Ook de Jonge Socialisten, de jongeren­ Breda en Tilburg werden aanplakbiljetten zou krijgen door het houden van rechtstreekse organisatie van de PvdA, vonden de nationale en vervalste brieven van de desbetreffende verkiezingen. campagne ‘Kom op voor Europa!’ misleidend. gemeentes verstuurd waarin vermeld werd dat Volgens diverse critici wekte de overheids- Zo werd in een campagne-advertentie in de verkiezingen met een dag waren uitgesteld. campagne die de kiezers naar de stembus landelijke en regionale kranten door het In Hoogeveen werden tientallen verkiezings- 32 kom op voor europa!

ting van de critici, niet echt warm liepen voor Opkomstpercentages verkiezingen de verkiezingen van het Europees Parlement Europees Parlement werd toen pijnlijk duidelijk. ‘Euro-stembus laat Nederlanders koud’ kopte De Telegraaf. 80 De opkomst bleef in Nederland steken op 60 58,1 procent, aanzienlijk lager dan de 68 tot 78 procent die door de peilingen tot een dag 40 voor de ­verkiezingen werden voorspeld. Ook een eerder gepubliceerde Eurobarometer, 20 waarin werd geconcludeerd dat 84 procent van de Nederlanders de Europese verkiezingen 0 1979 1984 1989 1994 1999 2004 2009 2014 steunde, had politici hoop gegeven op een veel hogere opkomst. Opkomst in Nederland Volgens De Telegraaf kwam de lage opkomst door ‘de pas laat gestarte en vrij gebrekkige voorlichtingscampagne.’ Ook hadden alle kritische geluiden over de positie van het Europees Parlement ‘de kiezers kopschuw affiches met een foto van Hitler en de tekst: opgenomen en de acties werden niet uitgezon- gemaakt.’ Vooral jongeren en laagopgeleiden ‘Verenigd Europa?, mijn idee!!’ door de politie den. Alleen in de krant was terug te lezen wat hadden het laten afweten, zo was de algemene verwijderd. In Nijmegen werden oproepkaarten er was voorgevallen. opvatting. VVD-fractievoorzitter Koos Rietkerk met ballonnen de lucht in gelaten, zo beschre- vond dat de geringe opkomst ‘niet te veel ven diverse kranten. de verkiezingsopkomst gedramatiseerd’ moest worden: het was pas de Ook de groots opgezette Europaquiz met Mies Ondanks de felle tegenbeweging werd de eerste keer dat er Europees gestemd werd. De Bouwman als presentator werd verstoord door campagne van de gevestigde politieke partijen opkomstcijfers zouden echter in de daaropvol- actievoerders die onder het motto ‘stem goed nooit echt spannend of interessant. Ook lag de gende Europese verkiezingen, ondanks sterk … stem niet’ een boycot van de verkiezingen focus vooral op nationale politieke kwesties. toenemende bevoegdheden van het Europees propageerden. Het publiek kreeg daarvan Op 7 juni 1979 was het dan eindelijk zover. Dat Parlement, niet beter worden dan in 1979. echter niets te zien - de show werd van tevoren de nieuwe kiezers, geheel volgens de verwach- 33

6 Na de onafhankelijkheid van Indonesië vertrokken bepaalde groepen inwoners van de voormalige kolonie naar Nederland. Sommigen van hen mochten in ons land echter nog niet stemmen en van anderen was het maar de vraag of ze überhaupt behoefte hadden aan dat stemrecht.

Door Fons Meijer

Kiezers tussen Indonesië

Molukkers in woonoord en Nederland De Schattenberg, Drenthe NATIONAAL ARCHIEF, COLLECTIE ANEFO, FOTO: WINTERBERG 34 kiezers tussen indonesië en nederland

Tussen 1945 en 1962 zag Nederland zijn naar Nederland vanwege de vijandige houding de stembus? Dit bleek afhankelijk van de vraag bevolking groeien als gevolg van de komst die inmiddels jegens hen werd aangenomen. of zij in het bevolkingsregister waren opge- van ­voormalige inwoners van ‘de Oost’: repa- Toen de latere repatrianten nog in Nederlands- nomen. Tot 1951 werd de kiezerslijst slechts trianten en Molukkers. Het betrof allerminst Indië woonden konden zij niet meedoen aan eenmaal per jaar vastgesteld; wie zich daarna een coherente nieuwe groep kiezers: de eerste Nederlandse verkiezingen. Afgezien van het in een gemeente vestigde, moest wachten op groep kon bij aankomst direct stemrecht feit dat Nederlands-Indië in de vorm van de het volgende vaststellingsmoment. ­krijgen maar werd door politieke partijen Volksraad haar eigen representerende orgaan aanvankelijk over het hoofd gezien, terwijl het weinig interesse voor een deel van de tweede groep de vraag In totaal kwamen er in de periode 1945-1952 was of zij ooit de stembusgang zou maken. Politieke partijen ruim driehonderdduizend repatrianten naar Nederland – goed voor zo’n zes Tweede positie van de repatrianten toonden bij de Kamerzetels – waarvan zeker de helft Indisch- De repatrianten (van het Latijnse repatria, Nederlander was. Toch toonden politieke ‘terug naar het vaderland’) die na de verkiezingen partijen in het begin weinig interesse in Tweede Wereldoorlog en begin jaren vijftig deze grote groep nieuwe kiezers. Op korte naar Nederland kwamen, waren altijd al weinig interesse passages in verkiezingsprogramma’s over Nederlander geweest. Dit betekende niet in de repatrianten gerepatrieerdenbeleid na leek het er niet op dat voor alle repatrianten de komst naar dat zij hun best deden repatrianten voor de Nederland een letterlijke terugkeer was: de verkiezingen te mobiliseren. Een uitzondering zogenaamde Indische Nederlanders hadden had, bepaalde de grondwet tot 1983 dat niet-­ was de conservatieve Katholiek Nationale het Nederlanderschap verkregen doordat zij ingezeten Nederlanders uitgesloten waren van Partij, die zich eind jaren veertig uit onvrede een Nederlandse ouder hadden, maar waren in deelname aan Nederlandse verkiezingen. Dat met het Indiëstandpunt van de Katholieke Nederlands-Indië geboren en hadden de kolonie laatste veranderde toen zij naar Nederland Volkspartij had afgesplitst. Zij plaatste voor de nooit verlaten. In de jaren vijftig en zestig werd verhuisden. verkiezingen van 1952 de Indisch-Nederlandse vooral deze groep bedoeld als er werd gerept In de aanloop naar de eerste naoorlogse jurist William Lemaire als nummer 2 op de over repatrianten of gerepatrieerden. Een klein Tweede Kamerverkiezingen van 16 mei 1946 stemlijst en afficheerde zich hiermee als dé deel van die Indische Nederlanders besloot besteedden verschillende regionale kranten repatriantenpartij. In 1956, na de ‘repatriatie’ na de soevereiniteitsoverdracht Indonesisch aandacht aan de kwestie van het stemrecht van van de KNP (zij ging weer op in de KVP), staatsburger te worden, maar het gros vertrok repatrianten. Mochten zij nou wel of niet naar verdween Lemaire uit de politiek en werd nieuwe kiezers, nieuwe kansen 35

hij hoogleraar internationaal privaatrecht in Leiden. De aandacht voor repatrianten als groep kiezers nam pas eind jaren vijftig en begin jaren zestig toe. De Nieuw-Guineakwestie en verslechte- rende relaties tussen Nederland en Indonesië zorgden ervoor dat enkele tienduizenden als- nog repatrieerden. Nederland ging zich verant- woordelijker voelen voor zijn staatsburgers van Indische herkomst, die daardoor ook explicieter in beeld kwamen als potentiële stemmers. Zo organiseerde de KVP in Heerlen twee maanden voor de verkiezingen van mei 1963 een ‘forum’ voor repatrianten, waarmee in een ‘duidelijke behoefte aan voorlichting’ werd voorzien.

molukkers en het stemrecht Anders dan de repatrianten kregen de Molukkers bij aankomst in Nederland niet direct stemrecht. Sterker nog, een deel van Indisch-Nederlandse deze groep is in Nederland nog nooit naar de dames naar de stembus geweest. Hoe kwam dat? stembus bij Begin jaren vijftig werd de Nederlandse Gerepatrieerden­ regering geconfronteerd met een rechte- centrum De Branding, lijke uitspraak die bepaalde dat zo’n 12.500 12 maart 1959 Molukkers naar Nederland moesten worden overgebracht. Dit kwam hen toe: de gezins- NATIONAAL ARCHIEF, ANP, hoofden van deze Molukkers hadden tijdens de ELSEVIER, FOTO: CO ZEYLEMAKER Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog aan de 36 kiezers tussen indonesië en nederland

kant van het Koninklijk Nederlandsch-Indisch politieke participatie niet welkom in Indonesië en als Nederlander Leger (KNIL) voor Nederland gevochten; in Naast de beperkende regelgeving was er ook konden ze tenminste op bezoek bij vrienden en de nieuwe Indonesische republiek zou hun een gevoelsmatige reden die veel Molukkers familie op de Molukken. veiligheid en die van hun gezin in het geding bij de stembus weghield: velen wilden niet. Dit pragmatische Nederlanderschap groeide in zijn. De Nederlandse nationaliteit kregen ze Stemmen voor de Nederlandse volksver- de loop der jaren uit tot een oprechte betrok- niet, omdat verondersteld werd dat hun verblijf tegenwoordiging werd opgevat als een kenheid bij de Nederlandse samenleving. Ook hier maar tijdelijk zou zijn. Zowel de Molukkers loyaliteits­verklaring aan Nederland, en van een de politieke participatie nam toe. Zo werd na de als de Nederlandse overheid gingen er immers verkiezingen van 1986 PvdA’er John Lilipaly het vanuit dat ze in de nabije toekomst zouden eerste Molukse lid van de Tweede Kamer. terugkeren.­ Het gebied waar zij vandaan kwa- Stemmen werd De mogelijkheid te kunnen stemmen op men behoorde weliswaar nog tot Indonesië, iemand met wie zij zich konden identificeren maar zou als onafhankelijke Republiek der Zuid-­ opgevat als verleidde meer Molukkers ertoe hun stem uit Molukken tot een zelfstandige staat moeten te brengen. In de volgende dertig jaar zouden worden ongevormd. een loyaliteits-­ nog twee Molukkers voor de PvdA zitting Het liep anders: die Molukse staat zou er nooit nemen in de Tweede Kamer: Usman Santi werd komen, zo werd gedurende de jaren vijftig al verklaring aan lid in 1998 en Grace Tanamal in 2012. duidelijk. Hoewel dit meteen al vragen opriep Hoewel de PvdA op deze manier het meest suc- over de rechtspositie van de Molukkers, ­Nederland cesvol bleek in het aanspreken van de Molukse duurde het tot de jaren zeventig voordat de stem op landelijk niveau, zouden ook andere Nederlandse overheid – onder druk van een partijen Molukkers opnemen in gemeente­ ontevreden en radicaliserende tweede generatie dergelijke loyaliteit was in de eerste decennia raden. GroenLinks had van 2001 tot 2006 in de Molukkers – enige duidelijkheid verschafte van hun verblijf in Nederland bij Molukkers persoon van Sam Pormes het eerste Molukse en hen een bijzondere status toekende. Ook nauwelijks sprake. Velen hielden vast aan het Eerste Kamerlid, al eindigde zijn senatorschap toen kregen Molukkers echter nog altijd geen ideaal van de onafhankelijke Republiek der na een conflict met de partijtop. kiesrecht. Pas in 1985, bij de openstelling Zuid-Molukken en hoopten ooit nog terug van het stemrecht voor gemeenteraden voor te keren naar de Gordel van Smaragd. Dat niet-Nederlandse ingezetenen, kregen zij voor individuele Molukkers in de loop der jaren toch het eerst de mogelijkheid mee te doen aan voor de Nederlandse nationaliteit kozen had Nederlandse verkiezingen. eerder een praktische reden: statelozen waren 37

7 Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 1986 mochten in het buitenland woonachtige Nederlanders voor het eerst hun stem uitbrengen. Nederlanders Het bleek een lastig te mobilise- ren groep kiezers en dit zou in de jaren daarna niet veranderen. in den vreemde Door Fons Meijer naar de stembus

Het stembiljet voor Nederlanders in het buitenland met de kenmerkende oranje envelop, 2017

PRIVÉCOLLECTIE JOHANNA SLOT 38 nederlanders in den vreemde naar de stembus

Halverwege de jaren tachtig kende Nederland van belang geacht dat alleen Nederlanders Niet alle landen verleenden medewerking: zo’n zes à zevenhonderdduizend staatsburgers die nog werkelijk een band hadden met Zwitserland en West-Duitsland maakten bij- die om uiteenlopende redenen niet (meer) in Nederland deelnamen aan verkiezingen. Dat voorbeeld bezwaar tegen het feit dat ‘vreemde’ Nederland woonden – veelal aangeduid als kon natuurlijk nooit echt worden aangetoond, verkiezingen op hun grondgebied werden ‘Nederlanders woonachtig in het buitenland’. maar wanneer Nederlanders die woonachtig gehouden. Daar konden op hun grondgebied Hoewel een herziening van de kieswet in 1977 waren in het buitenland de moeite namen woonachtige Nederlanders uiteindelijk alleen het al mogelijk had gemaakt dat Nederlanders zich te laten registreren werd de band veron- stemmen als zij naar de Nederlandse ambassade in diplomatieke dienst en uitgezonden militai- kwamen of iemand in Nederland volmachtigden. ren stemrecht kregen en mochten stemmen per volmacht, bepaalde de grondwetsherziening Het bestaan van de kiezers bereiken van 1983 pas dat ingezetenschap geen vereiste Het heen en weer sturen van formulieren en meer was voor het verkrijgen van kiesrecht. Dit een werkelijke stembiljetten kostte de Nederlandse overheid maakte de weg vrij voor een herziening van de drie miljoen gulden. Daarnaast plaatste het kieswet in 1985, die het kiesrecht uitbreidde band met Neder­ ministerie van Buitenlandse Zaken ook adver- naar alle in het buitenland woonachtige tenties in binnen- en buitenlandse kranten om Nederlanders. Nog geen acht maanden later, land werd belang­ geëmigreerde Nederlanders aan te moedigen tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 21 rijk gevonden zich daadwerkelijk als kiezer te registreren. mei 1986, kon deze categorie kiezers voor het Hierbij richtte de overheid zich met name eerst naar de stembus. Dit had echter nog flink op kernen waar veel Nederlanders woonden, wat voeten in de aarde. zoals de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen, dersteld nog in voldoende mate aanwezig te waar zo’n zestigduizend mensen met de een ingewikkelde procedure zijn. Wanneer geëmigreerde Nederlanders de Nederlandse nationaliteit verbleven. Allereerst moesten de ‘Nederlanders in den formulieren voor 24 maart terugstuurden naar De politieke partijen realiseerden zich vreemde’ natuurlijk op de hoogte worden Nederland werden zij officieel geregistreerd als ondertussen dat de nieuwe groep kiezers bij gebracht van het feit dat ze hun stem konden kiezers. Zij kregen vervolgens een stembiljet elkaar goed zou zijn voor zo’n acht Tweede gaan uitbrengen. In samenwerking met opgestuurd om per brief te kunnen stemmen. Kamerzetels. Op verschillende manieren Nederlandse ambassades en consulaten Als ze nog familie of vrienden in Nederland probeerden zij deze stemmen te winnen. Zo werden zij aangeschreven en kregen ze hadden wonen, konden ze er ook voor kiezen reisde VVD-minister Frits Korthals Altes naar registratieformulieren opgestuurd. Het werd per volmacht te stemmen. New York om er de Nederlandse gemeenschap nieuwe kiezers, nieuwe kansen 39

toe te spreken en liet de PvdA onderzoek uitvoeren naar de voorkeuren van de nieuwe groep kiezers. Het verst ging echter het CDA, dat een heuse afdeling oprichtte in Washington DC. De christendemocraten hoopten daarmee zoveel mogelijk van de naar de Verenigde Staten geëmigreerde Nederlanders voor zich te winnen. het ‘westerbork-incident’ Het resultaat van alle moeite viel tegen: uiteindelijk registreerden slechts 55 duizend in het buitenland woonachtige Nederlanders zich als kiezer, nog geen tien procent van het totale aantal. Er was dan ook flink wat misgegaan in de mobilisering van de nieuwe groep kiezers. Zo waren er in het begin al problemen met het lokaliseren van de nieuwe kiezersgroep. In eerste instantie kwam veertig procent van de registratieformulieren onbestelbaar terug. Na een intensieve en dure opsporingsactie lukte het de overheid uiteindelijk om dertig procent van het totaal alsnog te bezorgen. Ook liet de bezorging te wensen over. Sommige registratieformulieren werden bijvoorbeeld per bootpost verstuurd, waardoor deze veel te laat op de plaats van bestemming aankwamen. Vervolgens bleken er in verschillende landen ook wat kinken in de kabel te zijn gekomen. De Het Vrije Volk, 22 mei 1986 40 nederlanders in den vreemde naar de stembus

Nederlandse gemeenschap in Dakar (Senegal) zich, nog niet de helft van het aantal van 1986. steeds niets hadden vernomen over de ver- beklaagde zich bijvoorbeeld over het feit dat Doordat de verkiezingen relatief onverwacht kiezingen, werd ons doodleuk verteld dat de door fouten van de ambassade slechts een derde werden aangekondigd (op 3 mei viel het aanvraagdatum al achter de rug was. Dat had van de geregistreerde kiezers een stembiljet had kabinet en vier maanden later werden de in een piepkleine advertentie in een Belgische ontvangen. Het meest beschamende incident verkiezingen gehouden) stak de Nederlandse krant gestaan. Schandalig, die lezen wij deed zich echter voor in Israël. Daar ontvingen overheid aanzienlijk minder moeite in het Nederlanders hier helemaal niet.’ verschillende Nederlanders een stembiljet mobiliseren van de emigranten. Ze zag af van (De Telegraaf, 18 augustus 1989) waarop het concentratiekamp Westerbork als hun ‘laatste woonplaats’ werd omschreven. In de jaren daarna zou de procedure stukje bij De verschillende incidenten en het teleur­ Na de verkiezingen beetje vereenvoudigd worden. In 1997 werd stellende aantal registraties leidden tot de semipermanente registratie ingesteld, wat veel kritiek. Zo pleitte CDA-kamerlid Hans van 2010 stelde inhield dat kiesgerechtigden nadat ze zich Gualtherie van Weezel in De Telegraaf voor eenmaal hadden geregistreerd bij volgende een drastische herziening van het systeem. de Wereldomroep verkiezingen automatisch een registratiefor- Hij beargumenteerde dat alle geëmigreerde mulier kregen toegezonden. Dit maakte de Nederlanders in dezelfde kieskring inge- een ‘Zwartboek’ op procedure voor hen eenvoudiger. Sinds 2013 schreven zouden moeten worden, zodat kunnen de registratieformulieren ook digitaal een meer centrale procedure mogelijk worden ingeleverd. werd. Staatssecretaris voor Binnenlandse een arbeidsintensieve individuele benadering Toch deden problemen zich nog altijd voor. Zaken Dieuwke de Graaff-Nauta nam dit advies en beperkte zich tot het adverteren via de Na de verkiezingen van 2010 kwamen er bij ter harte en zorgde dat dit met ingang van 1989 Wereldomroep, binnen- en buitenlandse de Wereldomroep zoveel klachten binnen dat het geval was. kranten en Nederlandse ambassades en vereni- de omroep besloot een heus ‘Zwartboek’ op gingen. Een ‘gedupeerde’ liet in de krant blijken te stellen. Zo kwamen registratieformulieren nieuwe ronden, nieuwe kansen? niet gecharmeerd te zijn van deze procedure. te laat online, werden stembiljetten naar Ondanks de verbeteringen van het systeem verkeerde adressen verstuurd of werden ze was er tijdens de verkiezingen van 1989 zowaar ‘Ik vind het volstrekt onbehoorlijk dat mijn helemaal niet verstuurd. Dit Zwartboek werd een nog lagere opkomst. In de aanloop naar vrouw en ik niet kunnen stemmen. datzelfde jaar nog aan de Tweede Kamer over- de verkiezingen van dat jaar registreerden Toen we vorige maand bij de Nederlandse handigd. Veel problemen met de registratie slechts 22.000 geëmigreerde Nederlanders ambassade informeerden waarom we nog zullen waarschijnlijk echter spoedig tot het nieuwe kiezers, nieuwe kansen 41

De zetelverdeling op basis van de briefstemmen, Tweede Kamerverkiezingen 2017 Van de drie kandidaten lukte het alleen VVD’er Joost Taverne om in de Tweede Kamer 11 te komen nadat hogergeplaatste partijgenoten 5 5 35 na de formatie opschoven naar het kabinet. 9 Van 2010 tot 2012 zat hij ook al in de Tweede

12 Kamer, daarvoor was hij werkzaam op de ambassade van Washington DC. 12 35 Vijf jaar later, tijdens de verkiezingen van 2017, voerde D66’er en kandidaat-Kamerlid Eelco 26 Keij (die in 2012 ook al een poging deed) een

D66 VVD GL PvdA PVV CDA PvdD SP Overig ‘Internationale Nederlanders-campagne’, deels omdat hij als nummer 39 op de lijst zonder voorkeursstemmen de Kamer niet in kon. De campagne bleek succesvol in die zin, dat D66 verleden behoren. Op 1 april is namelijk een van de ‘nieuwe media’, waaronder bijvoorbeeld dat jaar onder Nederlanders in het buitenland wijziging van de kieswet in werking getreden YouTube, steeds populairder geworden. Zo de grootste partij werd, met meer dan 14.000 die het mogelijk maakt Nederlanders die vanuit maakte ouderenpartij 50Plus voor de Europese stemmen. Voor Keij zelf mocht het niet baten: het buitenland willen stemmen permanent te Parlementsverkiezingen van 2014 een filmpje hij behaalde niet genoeg voorkeursstem- registreren: wie zich eenmalig registreert krijgt dat zich vooral richtte op de naar zonniger men om een Kamerzetel op te eisen. VVD, in het vervolg bij elke verkiezing vanzelf het oorden geëmigreerde gepensioneerde. GroenLinks en PvdA volgden op de ranglijst stembiljet opgestuurd. Het argument uit 1985 Ook houden partijen bij de samenstelling van van bij expats meest populaire partijen met dat er een daadwerkelijke band met Nederland hun kandidatenlijsten steeds meer rekening respectievelijk ongeveer 13.900, 10.100 en moet zijn, komt daarmee grotendeels stilzwij- met de stem van geëmigreerde Nederlanders. 4.900 stemmen. Opvallend was dat de PVV, gend te vervallen. Zo nomineerden CDA, VVD en D66 voor de die na de verkiezingen de tweede partij van Tweede Kamerverkiezingen van 2012 speciale Nederland werd, door slechts 4.800 buitenlan- expatkandidaten ‘expatkandidaten’ als lijstduwer, die zich als ders gekozen werd. Politieke partijen hebben ook de afgelopen (soms voormalige) ervaringsdeskundigen spe- jaren geprobeerd om Nederlanders in het bui- cifiek voor de belangen van deze groep zouden tenland te mobiliseren. Hierbij zijn de kanalen gaan inzetten. 42

8 Bij de gemeenteraads- verkiezingen van 1986 konden niet-Nederlandse inge- zetenen voor het eerst stemmen. Dat was even wennen. Voor de nieuwe kiezers, voor de politieke partijen en de overheid.

Door Heleen Hörmann en Ron de Jong

‘ Samen wonen

De publieke tribune tijdens een commissievergadering­ over de Minderhedennota samen stemmen’ in de Tweede Kamer NATIONAAL ARCHIEF, COLLECTIE ANEFO, Lokaal kiesrecht voor niet-Nederlanders FOTO: ROB CROES nieuwe kiezers, nieuwe kansen 43

‘Ze kunnen je wel stemrecht geven maar daar- Ook de Nederlandse regering erkende de men’ was er in opdracht van het kabinet voor- mee verandert je huidskleur nog niet. Je blijft bredere betekenis. In de Minderhedennota van lichtingsmateriaal in dertien talen ontwikkeld. een buitenlandse’, aldus mevrouw Achtot. Ze het kabinet-Lubbers I (1983) was het ‘lokale Verder waren er onder meer videocassettes, was de eerste buitenlandse kiezer die zich op kiesrecht’ als een van de middelen genoemd advertenties, en een postbus 51-spotje. Al 19 maart 1986 meldde in stembureau 331, in de ter vergroting van de invloed van minderheden het materiaal was zorgvuldig afgestemd op Rotterdamse Oranjeboomstraat. Het waren op de samenleving en ter bevordering van de verschillende doelgroepen. Zo werd er in de eerste gemeenteraadsverkiezingen waar hun emancipatie. Een ander motief voor de een instructiefilm voor Marokkanen, die een niet-Nederlandse ingezetenen, in die tijd vaak invoering was de Europese eenwording. Vanuit schrift kennen dat van rechts naar links wordt nog medelanders genoemd, konden stemmen. de Europese Gemeenschap werd het verlenen geschreven, op gewezen dat als iemand op Mits ze minimaal vijf jaar in Nederland woon- van kiesrecht aan buitenlanders uit andere de lijsttrekker van ‘de eerste partij’ zou willen den, en een geldige verblijfsvergunning hadden EG-lidstaten gestimuleerd. stemmen, deze linksboven op het stembiljet Leerdam had feitelijk de primeur. Bij de herin- stond - en niet rechtsboven. eerste ervaringen delingsverkiezingen aldaar, eind 1985, konden Aanvullend op de van rijkswege verstrekte Wennen was het wel. Sommige van de nieuwe niet-Nederlandse ingezetenen voor het eerst voorlichtingsmaterialen waren er gemeentelijke kiezers hadden aangegeven liefst in aparte hun stem uitbrengen voor de gemeenteraad. initiatieven. De gemeente Maassluis richtte stemlokalen te willen stemmen, uit angst Daarbij ging het nodige mis. Kiezers met een bijvoorbeeld in het stadhuis een model-stem- te worden aangestaard door de geoefende niet-Nederlandse nationaliteit hadden soms bureau in. Daar konden medelanders komen Nederlandse kiezers. Dick Houwaart, hoofd moeite het stemlokaal te vinden, omdat ze de kijken hoe het stemmen in zijn werk ging. afdeling Voorlichting van het ministerie van bordjes niet konden lezen. Op stembiljetten In Amsterdam was voorzien in tolken die bij Binnenlandse Zaken en de grote man achter een werd de naam van de partij omcirkeld, of er de ingang van stemlokalen nog het een en voorlichtingscampagne waarmee de invoering werden meerdere kandidaten aangekruist. Het ander konden toelichten. Dat laatste was goed van het kiesrecht vergezeld ging, adviseerde ministerie van Binnenlandse Zaken conclu- bedoeld, maar werd gewantrouwd door althans Nederlanders die op 19 maart gingen stemmen deerde in een persbericht dat meer instructie Marokkaanse kiezers, na een oproep van koning ‘ Samen wonen daarom: ‘Gaap de buitenlanders niet aan.’ over de stemprocedure noodzakelijk was. Hassan ‘om geen twee heren te dienen’, ofte- Thanasis Apostolou, directeur van een stichting wel: niet te gaan stemmen. voor buitenlandse werknemers, zag de toe- voorlichting kenning van de ‘door ons al jarenlang gestelde Aan voorlichting ontbrak het bij de gemeente- doelgroep in de campagne samen stemmen’ eis om stemrecht’ als een doorbraak naar ‘de raadsverkiezingen van 1986 niet, integendeel. De regeling in de kieswet van de kiesgerech- volledige gelijkberechtiging die wij nastreven’. Onder het motto ‘Samen wonen samen stem- tigdheid van niet-Nederlandse ingezetenen 44 ‘samen wonen samen stemmen’

was voorafgegaan door een wijziging van artikel 130 van de grondwet: voor het mogen kiezen van de leden van de gemeenteraad werd het vereiste van de Nederlandse nationaliteit losgelaten. De termijn van vijf jaar verblijf, die als voorwaarde werd gesteld, berustte volgens de regering op de veronderstelling dat men dan ‘in het algemeen een voldoende sterke binding’ zou hebben met de Nederlandse samen­leving. Bovendien zou men, zo was de gedachte, na een periode van vijf jaar in elk geval één gehele zittingsperiode van de gemeenteraad hebben meegemaakt. Alleen de kleine christelijke partijen (SGP, RPF en GPV) wilden het nationaliteitsvereiste niet loslaten. ‘Samen wonen, samen Voor de kleine linkse partijen (PSP, CPN en stemmen. Wij gaan PPR) had de termijn korter dan vijf jaar mogen onze gemeente een zijn. Alles bij elkaar kregen in 1985 zo’n 350.000 goede raad geven’, niet-­Nederlandse ingezetenen kiesrecht. Chinees affiche voor Onder hen waren veel Turken en Marokkanen, de gemeenteraads­ maar ook Duitsers en Britten. verkiezingen van 1986 Was dat aantal electoraal interessant? ‘Nou en INTERNATIONAAL INSTITUUT of’, was door de werkgroep ter begeleiding van VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS de invoering van het kiesrecht doorgerekend: ‘Als alle buitenlandse kiesgerechtigden, bij wijze van voorbeeld, allemaal op één lijst zouden stemmen, zouden zij in Amsterdam of Rotterdam misschien wel vijf of zes zetels beha- De Telegraaf, len.’ Genoeg reden voor politieke partijen om te 15 maart 1986 nieuwe kiezers, nieuwe kansen 45

dingen naar de gunst van de nieuwe kiezers. van de Progressieve Aktie Leeuwarden: Premier Lubbers mocht in Paspoort, de De PvdA manifesteerde zich het sterkst, maar bekende actualiteitenrubriek van de NOS voor bleek dan ook favoriet onder de niet-Neder- buitenlandse werknemers, ‘in vijf talen’ de landse kiezers. Niet alle acties van de politieke nieuwe kiezers toespreken. PvdA-voorzitter partijen waren even gelukkig. Woordvoerder Max van den Berg deed zijn beklag bij de NOS. Roseboom van het Nederlands Centrum voor Buitenlanders repte van ‘acties waardoor je je belachelijk gemaakt voelt’. Hij noemde een Niet-Nederlandse verkiezingsstunt met kamelen van het CDA inwoners kregen Den Haag. beperkt kiesrecht alleen voor de Voor een uitbreiding van de kiesgerechtigdheid voor niet-Nederlanders naar verkiezingen gemeenteraad voor Provinciale Staten en Tweede Kamer stemrecht was destijds onvoldoende draagvlak – en dat geldt tegenwoordig nog steeds. Wanneer niet-Nederlanders konden stemmen voor de Tweede Kamer zou dit hen invloed geven op Het was overduidelijk, zei hij, dat Lubbers hier buitenlands beleid en defensie, en dat werd niet als premier sprak maar als lijsttrekker van niet gepast gevonden. Dat niet-Nederlandse het CDA. De klacht had effect: ook de lijsttrek- inwoners alleen voor de gemeenteraad stem- kers van de andere partijen kregen gelegenheid recht kregen was destijds voor Mohammed om zich te presenteren in Paspoort. Op lokaal Rabbae, toen directeur van het Nederlands niveau deden de meeste politieke partijen, Centrum voor Buitenlanders, echter reden om in de ogen van het Nederlands Centrum voor te spreken van een ‘gecastreerd kiesrecht’. De Buitenlanders althans, niet bijster veel moeite meest gevoelige problemen van buitenlanders, om de nieuwe kiezers voor zich te winnen. Met zo stelde hij, worden immers in de Tweede een enkele uitzondering, getuige dit affiche Kamer behandeld en niet op lokaal niveau. 46

9 Behalve nieuwe, jonge Rens Raemakers voor zijn kiezers brengt elke campagneposter verkiezing ook nieuwe, jonge PRIVÉCOLLECTIE RENS RAEMAKERS gekozenen. Zeker sinds de leeftijdsgrens om gekozen te worden op 18 jaar ligt, is het een wedstrijdje wie zich de jongste volksvertegenwoordiger mag noemen. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2017 ging die eretitel naar Rens Raemakers van D66.

Door Carla Hoetink

‘ Er is maar één manier om wat te veranderen: ga stemmen!’ De visie van het jongste Kamerlid nieuwe kiezers, nieuwe kansen 47

Na de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 jongere kandidaten. De Partij voor de Dieren Zo jong al verslingerd aan de politiek? werd Rens Raemakers Kamerlid voor D66. spande daarbij de kroon: op plek 37 prijkte Waar die passie voor de politiek bij hem van- Eerder was hij raadslid in de gemeente Leudal de naam van Malou Herstel, 17 lentes jong en daan komt, kan Rens eigenlijk niet goed zeg- en jurist/bestuurskundige via detacherings­ daarmee op de dag van de verkiezingen nog gen. ‘Thuis waren we niet echt van een partij. bureau Maandag. Op de dag van zijn installatie, niet eens stemgerechtigd. Als zij met voor­ Mijn vader was nog het meest van de PSP en 23 maart 2017, was de Limburger op vier dagen keursstemmen gekozen zou zijn, dan had ze later de PvdA. Gelukkig is hij me nu naar D66 na 26 jaar, wat hem het jongste lid van de nog tot haar 18e verjaardag moeten wachten gevolgd… Mijn moeder is sowieso niet echt in Tweede Kamer van dat moment maakte. voor ze haar zetel had mogen innemen. Dat politiek geïnteresseerd. lijkt wel een trend: partijen zoeken voor hun Op mijn elfde kende ik alle feiten over de Tweede jong? lijst bewust ook naar jonge gezichten om Kamer al uit mijn hoofd. Ik was wat die fasci- Maar wacht even, 26 is toch helemaal niet zó ­jongeren als doelgroep aan te spreken. natie voor politiek Den Haag betreft op school jong? Farshad Bashir, de benjamin tussen 2008 Ook gemiddeld gezien zijn Kamerleden de wel een beetje een buitenbeentje. Dat wordt en 2017, was pas 20 jaar toen hij voor de SP in afgelopen decennia wat jonger geworden. Lag in Limburg toch een beetje raar gevonden. “Ze de Kamer kwam. Daarmee was hij het jongste de gemiddelde leeftijd in 1987 nog op 47 jaar, beslissen daar maar wat in Den Haag. Die zijn Kamerlid uit de parlementaire geschiedenis. inmiddels is ze onder de 45 jaar gezakt. De niet van hier.” Vóór hem was de VVD’er Hans Wiegel lange opkomst van 50Plus, die in 2012 met twee Waarom ik daar anders in stond? Ik kan het tijd recordhouder, met 25 jaar. Bij de Tweede zetels de Kamer binnenkwam en sinds 2017 eigenlijk niet zeggen. Het kan blijkbaar ook Kamerverkiezingen van 1967 was dat de nieuwe met vier zetels vertegenwoordigd is, verandert iets autonooms zijn. Ik zocht vanzelf gelijk­ minimumleeftijd. Stapsgewijs is de vereiste daaraan niets. De ouderenpartij levert wel het gestemden op, bijvoorbeeld door mee te doen leeftijd voor het Kamerlidmaatschap in de oudste Tweede Kamerlid, namelijk de 74-jarige aan de VARA-debatwedstrijd Op weg naar het twintigste eeuw naar beneden gegaan. Aan het Martin van Rooijen – eerder al eens staats­ Lagerhuis. Na mijn eindexamen kon ik mijn begin van de eeuw lag de grens nog bij 30 jaar. secretaris van Financiën voor de Katholieke belangstelling helemaal kwijt in mijn studie Bij de grondwetswijziging van 1963 werd deze Volkspartij. Daartegen steekt Rens Raemakers Bestuurskunde. Ook heb ik me toen aan­ verlaagd naar 25. Sinds 1983 staat de minimum- als twintiger toch jong af. gesloten bij een debatclub.’ leeftijd op 18 jaar. Ik sprak hem tijdens de verkiezingscampagne Rens Raemakers is naar die maatstaven dus van 2017. Wat betekent stemrecht voor deze Herinneringen aan de eerste keer naar de inderdaad niet opvallend jong. Hij was dan D66-kandidaat? Hoe ontwikkelde hij zo jong al stembus? ook niet het jongste kandidaat-Kamerlid op de een fascinatie voor politiek? En hoe denkt hij ‘De gemeenteraadsverkiezingen van maart lijst: op onverkiesbare plaatsen stonden veel die bij leeftijdsgenoten aan te wakkeren? 2010 waren mijn eerste verkiezingen. Het was 48 ‘er is maar één manier om wat te veranderen: ga stemmen!’

voor mij vanzelfsprekend om te gaan stemmen. Alexander stak er voor mij echt bovenuit. echt de weg. Ik heb via een opiniestuk in De Maar de lokale politiek volgde ik verder niet Dat neerkijken op de lokale politiek was voor Limburger vorig jaar bij jongeren gepolst of ze supergoed. Allemaal klein gedoe, dacht ik. Ik mij de prikkel om, vanuit D66, uiteindelijk wel het een goed idee zouden vinden de stemge- had niet veel op met lokale partijen, die toen in de lokale politiek actief te worden. In de rechtigde leeftijd naar 16 jaar te verlagen. Weet nogal polariserend optraden, ook in Limburg. Ik aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen je wat voor appjes en snapchats ik terugkreeg? keek neer op hoe ze het spel speelden en elkaar van 2014 besloot ik juist dat geluid van ver- “Niet doen!” Heel veel van hen vonden dat de vliegen afvingen. Op de middelbare school nieuwing te brengen in een politieke omgeving meeste jongeren in hun omgeving er op die was ik eigenlijk alleen geïnteresseerd in het waar ik het niet mee eens was. Met het motto leeftijd nog helemaal niet klaar voor waren hun Haagse. Bij die gemeenteraadsverkiezingen, in “Verjonging en vernieuwing” kwamen we in hersens verstandig te gebruiken.’ 2010, stemde ik bewust op een landelijke partij. één klap met twee zetels in de raad.’ Dat was trouwens nog wel een dilemma, want Hoe denk je ze wel te kunnen motiveren? welke moest ik dan kiezen? Ik was al heel erg De komende verkiezingen mag een grote ‘Zo vanzelfsprekend als stemmen voor mij voor D66, maar die had bij ons in de Gemeente groep 18-jarigen voor het eerst gaan stem- was, is het duidelijk niet voor veel jongeren… Leudal geen kandidaat. Ik moest uiteindelijk men. Richt jij je nu opnieuw bewust op die Ik probeer vooral hun vertrouwen te winnen; kiezen tussen PvdA en VVD.’ doelgroep? duidelijk te maken dat ik hun belangen in de ‘Eerst en vooral wil ik voor D66 het gat dichten Tweede Kamer kan vertegenwoordigen. Maar D66 en Limburg, dat is inderdaad geen geijkte tussen Limburg en Den Haag. Maar ja, ik heb als ze echt niet willen? Dan vind ik dat we daar combinatie. Of wel? natuurlijk veel jongeren in mijn netwerk en ook niet te krampachtig over moeten doen. ‘Mijn sympathie voor D66 dateert eigenlijk van zoek die ook bewust op. Ik doe veel op social Ik zeg dan altijd dat het hun vrije keuze is na de verkiezingen van 2006, juist toen de partij media en geef ook graag gastlessen op scholen. om thuis te blijven, maar dat ze dan ook niet verder terugviel van 6 naar 3 zetels. Ik was Ik heb gemerkt dat jongeren langs die weg moeten zeuren dat ze niet gehoord worden. Als toen 15 jaar. Ik vond het eerst vooral spannend veel te weinig kennis wordt bijgebracht over jongeren iets willen veranderen aan de situatie hoe de gevestigde orde links en rechts harde politiek. Dat moet echt beter.’ waarin ze verkeren, is er maar één manier om klappen kreeg, vooral van de SP en PVV. Toen ik daar iets aan te doen: stemmen!’ de Kamerdebatten ging volgen, kreeg ik steeds Is een stem- of opkomstplicht geen oplossing? meer sympathie voor het parlementaire optre- ‘Nee, ik ben niet voor dat soort verplichtingen. den van D66. Dat was de tijd waarin Fatma Koser Stemmen is een vrij recht. En ook andere Kaya en Boris van der Ham de fractie een gezicht verbeteringen die de ronde doen, zoals het gaven, samen natuurlijk met Alexander Pechtold. veranderen van het kiesstelsel, lijken niet 49

10 De belangstelling voor Scholierenverkiezingen voor de Tweede Kamer; de politieke mening van leerlingen van de Van der Waals jongeren is sinds de Tweede Scholengemeenschap in Amsterdam Wereldoorlog wisselend brengen hun stem uit geweest. Jongeren voelen zelf NATIONAAL ARCHIEF, COLLECTIE ANEFO, FOTO: ROB BOGAERTS vaak afstand tot de politiek en maken daarom minder gebruik van hun stemrecht. Daarom probeert men ze bij de politiek te betrekken door campagnes en sinds de jaren zestig ook door de scholierenverkiezingen.

Door Wim de Jong

Het is zo’n leuke vent Mondige jongeren en de eerste scholierenverkiezingen 50 het is zo’n leuke vent

Tegenwoordig vinden we het volstrekt normaal dat we proberen jongeren bij de politiek te be­trekken. Als uit onderzoeken blijkt dat jonge- ren weinig vertrouwen hebben in de democra- tie, leidt dit tot bezorgde bespiegelingen. De verhouding van de politiek tot de jongeren is ambivalent: enerzijds bestaat de neiging hen te bevoogden en te twijfelen aan hun vermogen om politieke keuzes te maken; anderzijds ziet de oudere generatie de uitslag van jongeren- verkiezingen en onderzoeken onder jongeren vaak als een indicatie voor wat in het verschiet ligt. De jeugd heeft tenslotte de toekomst.

verlaging van de kiesgerechtigde leeftijd Tot de Tweede Wereldoorlog waren wat wij nu jongeren noemen nog uitgesloten van de verkiezingen: je moest 25 zijn om te mogen stemmen, pas vier jaar na het passeren van de meerderjarigheidsgrens die toen lag op 21 jaar. De politieke mening van ‘jongeren’ deed er ­volgens toenmalige Nederlanders zeker toe, maar dan wel de mening van die jongeren die de jaren des onderscheids hadden bereikt. Tijdens de oorlog gingen de ideeën hierover schuiven. Veel jongeren zaten in verzets­groepen, en in kringen zoals die van De eerste burgerdag in Utrecht in 1949 het krantje Ons Verzet werd ervoor gepleit UTRECHTS ARCHIEF nieuwe kiezers, nieuwe kansen 51

om de stemgerechtigde leeftijd na de bevrij- van de Katholieke Volkspartij, C.P.M. Romme, een generatiekloof met de jeugd. Gaandeweg ding te verlagen naar 23 jaar. Dat gebeurde viel te verwachten dat jongeren zich ‘hun groeide bij volwassenen het idee dat jongeren ook, waarmee de politieke elite de bijdrage verantwoordelijkheid jegens staat en maat- niet onverschillig waren, maar sceptisch ten van ­jongeren aan het verzet erkenning gaf. schappij meer bewust zullen worden’. Bij de opzichte van de volwassen maatschappij, en Bovendien stelden verschillende fracties in de sociaaldemocraten en antirevolutionairen wellicht ook terecht. Misschien was het beter Tweede Kamer dat de politieke bewustwording bestonden daartegen reserves, mede vanwege te proberen de veronderstelde apathie van onder jongeren door de bezetting zodanig was wantrouwen tegen de kinderrijke katholieken. jongeren om te zetten in betrokkenheid bij toegenomen dat dit verantwoord was. PvdA-prominent M. van der Goes van Naters de democratie en hen meer mogelijkheid te Toch werden jongeren tot de jaren zestig beje- bijvoorbeeld vreesde dat jongeren veel te vat- bieden uiting te geven aan hun ideeën. In 1963 gend als onmondige personen die er bovendien baar waren voor extremistische ideeën. verlaagde de Tweede Kamer de kiesgerechtigde toe neigden in apathie weg te zakken. Aan de leeftijd dus tot 21 jaar. Dat was de norm in verlaging van de kiesgerechtigde leeftijd in omliggende landen en daarmee hield men ook 1946 was veel discussie voorafgegaan. Ook De verhouding rekening met de Europese verkiezingen waar- organiseerden de gemeentebesturen in veel van men verwachtte dat die spoedig zouden steden en dorpen zogenaamde ‘burgerdagen’ van de politiek plaatsvinden. voor de nieuwe kiesgerechtigden die hen bewust moesten maken van hun politieke ver- tot de jongeren is scholierenverkiezingen antwoordelijkheid. Dat gebeurde vaak jaarlijks Als jongeren niet goed wisten wat er speelde, op vijf mei. Gezagsdragers – burgemeesters of ambivalent lag dat niet aan hen maar kwam dit doordat ze zelfs een minister – hielden toespraken over de niet goed werden voorgelicht. Dat moest niet burgerplichten in een democratie en de jonge- meer met een preek, maar met informatie over ren kregen een boekje, getiteld Burgerschap en Echte verschuivingen kwamen er in de tweede de wereld om hen heen. Geschiedenisleraar burgerzin uitgereikt. Soms mochten ook verte- helft van de jaren vijftig. In 1956 ging de PvdA, C.J. Canters van het Johan de Witt-lyceum genwoordigers van jongerenorganisaties het toen de grootste partij in de Tweede Kamer, in Scheveningen gaf daartoe sinds 1959 via woord voeren en werd het geheel verlevendigd bijvoorbeeld overstag voor de leeftijdsverla- Keesings Onderwijsbladen de Reflector van door muziek of zelfs een bal. ging. Naar aanleiding van het verschijnsel van het hedendaags wereldgebeuren uit, een blad Begin jaren vijftig wilden vooral de katho- de ‘nozems’ – arbeidersjeugd die schijnbaar waarin journalisten als J.L. Heldring actuele lieken de kiesgerechtigde leeftijd graag nog apathisch rondhing of zelfs rotzooi trapte – ontwikkelingen voor scholieren samenvatten. verder omlaag brengen. Volgens de leider ontstond een groot maatschappelijk debat over In 1963 kwam Canters met een nieuw idee: 52 het is zo’n leuke vent

waarom jongeren niet naar hun politieke mening vragen? In 1963 ontstond Zo ontstond het idee van de scholierenver- kiezingen. Via Keesing werden op zo’n 290 het idee van scholen zo’n 32.000 stembiljetten ingevuld door jongeren vanaf de derde klas. De de scholieren­ aangezochte scholen waren keurig verdeeld over de levensbeschouwelijke richtingen: verkiezingen protestants-christelijk, katholiek, openbaar en bijzonder-neutraal. De kranten hadden grote belangstelling voor dit initiatief. De stem- Een 15-jarige lyceïste schreef het volgende: ‘De verklaringen die de jongeren mochten geven doelstellingen van de PvdA en de VVD komen gaven inzicht in hun manier van denken. Daar overeen met mijn opvattingen, maar ik ben werd soms wat badinerend over geschreven, tegen het beleid van de PvdA, dus stem ik soms werden ze ook als een spiegel voor vol- VVD.’ Een 16-jarig joods meisje stemde de AR wassen kiezers beschouwd, onder wie, volgens en motiveerde dat kernachtig met: ‘Weet ik het Algemeen Handelsblad van 22 mei 1963, ook veel’. Voorts waren er meisjes die op mevrouw ‘grapjassen’ zouden zijn: Van Someren stemden, ‘omdat ik op de een of andere manier een spontane sympathie voor Behalve het rood maken van het vakje haar voelde toen zij op de TV was’ en op minis- Uitslag scholierenverkiezingen. achter de naam van de kandidaat moesten ter Toxopeus: ‘’t Is zo’n leuke vent’. Nieuwsblad van het Noorden, de leer­lingen ook nog hun personalia en een Dan waren er nog de serieuze beschouwinkjes: 25 mei 1963 stem­motivering opgeven. Die motiveringen ‘De PSP heeft weinig zin omdat het pacifis- muntten vaak uit in beknoptheid, breed­ tisch socialisme geen wereldbeweging is. PSP sprakigheid, spitsvondigheid, gebrek aan taxa- heeft gemakkelijk praten, maar zodra deze tie en ongeïnteresseerdheid, maar interessant partij een regeringspartij zou worden is het uit zullen zij ongetwijfeld zijn voor de mensen die met het geschreeuw’, en een ander: ‘Ik stem er een wetenschappelijk onderzoek naar zullen op de VVD, omdat die voor zo weinig mogelijk instellen. staatsbemoeienis is en in staat is tot vrucht- nieuwe kiezers, nieuwe kansen 53

bare samenwerking.’ Een jongen stemde op de De scholierenverkiezingen waren een succes. partijen en juist meer door uitdagers, zoals PvdA omdat die voor hogere belastingen is en De organisatoren hoopten dat ze een politiek eind jaren zestig D’66, in de jaren negentig meer voor de sport wil doen. vormende uitwerking zouden hebben op GroenLinks en nu de PVV. Een 20-jarige kweekschoolleerling stemde op ­jongeren. In 1967 breidde het aantal deelne- de Lijst Economisch Appel, want: ‘Ik houd wel mers zich al uit tot over de honderdduizend lage opkomst jongeren van appels’. jongeren tussen 15 en 20 jaar. Het duurde Voor stemgerechtigde jongeren blijft er echter wel tot 1977 voor Keesing weer een ondanks alle pogingen om hen te betrekken politieke voorkeur verkiezing organiseerde, nu voor 200.000 bij de verkiezingen toch een drempel bestaan. Ten aanzien van de representativiteit van de ­jongeren, ook in mavo en beroepsonderwijs. De opkomst is onder jongeren relatief laag. Er uitslag werden er wel kanttekeningen geplaatst. Door de koppeling aan de onderwijsbladen zijn af en toe initiatieven, zoals de scholieren- Jongeren gaven de PvdA veel minder stemmen werden werkende jongeren er echter nog altijd verkiezingen, om daar iets aan te doen. In 2010 dan volwassenen en de VVD maakten ze niet bij betrokken. werd de jongerenpartij LEF opgericht, die voor met 40 zetels in een klap de tweede partij Net als schoolgaande jongeren waren zij zich een Kamerzetel echter onvoldoende stemmen van Nederland. Dit bleek samen te hangen vanaf de jaren zestig wel duidelijker politiek kreeg. In 2012 was er het initiatief van Sywert met de actualiteit: veel jongeren gaven aan gaan manifesteren. De moderne politieke van Lienden, de G500, waarbij een grote groep VVD te hebben gestemd vanwege haar felle ­cultuur die in deze jaren ontstond bood daar- jongeren zich ten doel stelde de politiek van pleidooi voor commerciële televisie. Dat de voor meer gelegenheid. In deze trend paste ook binnenuit te hervormen. En bij de verkiezings­ Pacifistisch Socialistische Partij het goed deed, een verdere verlaging van de kies­gerechtigde campagne van 2017 de actie van BNN- was niet vreemd want deze partij liet zich erg leeftijd tot achttien jaar, die in 1972 zonder enig presentator Tim Hofman om zoveel mogelijk voorstaan op haar appeal bij jongeren. Maar probleem werd doorgevoerd. jongeren naar de stembus te krijgen. of jongeren zodra ze stemgerechtigd waren Sinds 1977 zijn bijna bij alle Tweede Kamer­ dezelfde keuzes zouden maken was natuurlijk verkiezingen ook scholierenverkiezingen lang niet zeker. De organisatoren benadrukten gehouden, waarvan de uitslagen worden gere- ook dat de uitslag niet representatief was voor gistreerd door ProDemos. Statistisch onder- de hele jeugd: vele arbeiderskinderen volgden zoek van ProDemos naar die uitslagen wijst uit immers geen middelbaar onderwijs of zaten dat het stempatroon vergelijkbaar is met dat niet op HBS, lycea of kweekschool, wat huns van volwassenen, maar met grotere uitschie- inziens het lagere resultaat van de PvdA mede ters. Jongeren lijken ook minder te worden­ kon verklaren. aangetrokken door traditionele bestuurlijke 54

11 Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 15 maart 2017 was er een grote groep jongeren die voor het eerst mocht gaan stemmen. Nieuwe kiezers Verschillende initiatieven wer- den gelanceerd om hun aandacht te trekken. Maar wat waren eigenlijk de verkiezingservarin- anno 2017 gen van de jongeren zelf? Zes jongeren over hun Door Hilde Reiding eerste kans om te stemmen

Flyer voor de Tweede Kamer­ verkiezingen van 2017, uitgedeeld op de Radboud Universiteit Nijmegen nieuwe kiezers, nieuwe kansen 55

Jongeren lopen over het algemeen niet erg wijzer ontworpen speciaal voor jongeren en uitbrengen voor de Tweede Kamerverkiezingen? warm voor Kamerverkiezingen. De opkomst liet het nieuwsprogramma Editie NL wekelijks Ik vroeg zes willekeurige jongeren in de aanloop onder hen is meestal relatief laag. Net als in een klas MBO-studenten in gesprek gaan met naar de verkiezingen van 2017 om hun mening. voorgaande decennia haalden politici ook in een aantal lijsttrekkers in het op Facebook Hoewel hun antwoorden uiteraard gerelateerd de aanloop naar de verkiezingen van 15 maart uitgezonden programma ‘De Klas Kiest’. Vooral waren aan de verkiezingen van 2017, geven hun 2017 het nodige uit de kast om de circa BNN-presentator Tim Hofman trok veel aan- opvattingen een breder beeld van hoe jongeren 850.000 jongeren­ die dat jaar voor het eerst in het huidige tijdsgewricht verkiezingen bele- mochten stemmen naar de stembus te lokken. ven. Of althans kunnen beleven. De jongeren Gebruik maken van social media leek daarbij In het nieuws die ik sprak waren, hoewel willekeurig gekozen, het ­toverwoord. Kandidaat-Kamerleden waren allemaal vast van plan te gaan stemmen, en actief op Facebook, in het nieuws werd melding werd melding een aantal van hen wist ook al op welke partij. gemaakt van vloggende politici en snapchat- GroenLinks, Partij voor de Dieren en D66 wer- tende ministers, en de jongerenorganisatie van ­gemaakt van den genoemd als definitieve keuzes; VVD, CDA GroenLinks plaatste aan het begin van de cam- en SP werden overwogen als serieuze opties pagne een veelbekeken filmpje op YouTube van ­vloggende ­politici door degenen die nog twijfelden. Geen thuis- een fictief computerspel waarin GroenLinks- en ­snapchattende blijvers dus. Achteraf gezien is dat opvallend, lijsttrekker Jesse Klaver PVV-aanvoerder Geert want na de verkiezingen bleek uit peilingen Wilders overwon. ministers al snel dat de opkomst onder jongeren tussen Daarnaast werden meer traditionele middelen 18 en 24 jaar met een opkomstpercentage van ingezet om jongeren te bereiken, zoals door 66 procent lager was uitgevallen dan bij de D66 dat een speciaal voor studenten bedoelde dacht door met een ‘Stembus’ het land door te verkiezingen van 2012. folder liet uitdelen op universiteiten. trekken om jongeren te motiveren hun stem uit Deze jongeren waren echter unaniem van te gaan brengen. De filmpjes op zijn YouTube mening dat stemmen ‘leuk!’ en ‘belangrijk!’ is. op jongeren gerichte initiatieven kanaal #Boos Polertiek trokken veel bekijks. ‘Ik vind het goed dat je als je meerderjarig bent Ook van buiten de politiek werden voor de ver- mag meebeslissen over wie er in de Tweede kiezingen van 2017 initiatieven gelanceerd om stemmen: leuk en belangrijk Kamer komt, want zij gaan voor ons bepalen stemgerechtigde jongeren te verleiden tot het Er was, kortom, veel aandacht voor de nieuwe wat er in het land gebeurt’, zei de 18-jarige uitbrengen van hun stem. Zo werd op ­initiatief kiezers. Maar hoe ervoeren de jongeren het zelf student middelbaar laboratoriumonderwijs van een aantal jongerenorganisaties een kies- eigenlijk om voor het eerst hun stem te mogen Corné Vermeer. ‘Het is fijn dat je in Nederland 56 nieuwe kiezers anno 2017

vanaf je achttiende jaar mag meebepalen welke beste dat je kunt doen om te voorkomen dat het recht, het privilege eigenlijk, om te stem- kant het op moet’, vond ook zijn studiegenoot er in Nederland iets vergelijkbaars gebeurt is men, kon Milou maar moeilijk begrijpen: ‘het Geerte van Mil (19 jaar). zelf te gaan stemmen.’ Dat was ook de mening gaat om jouw samenleving, om jouw land en van Marin Bont (18 jaar). Zij keerde vlak voor jouw leven’. Dat vond Corné ook, maar toch Zou het ook al kunnen vanaf zestien jaar, de verkiezingen terug van een paar maanden kon hij zich wel inleven in jongeren die niet zoals door sommigen in Nederland wel wordt in Botswana en ontmoette in het ziekenhuis gaan stemmen. ‘Er zijn zoveel partijen, het is bepleit? ‘Het lijkt me erg jong’, oordeelde waar ze bij wijze van tussenjaar werkte vaak moeilijk om te kiezen.’ ‘Zomaar wat stemmen Milou Overbeeke, zelf negentien jaar en Amerikanen die haar vertelden dat veel van is in ieder geval niet goed’, vond Thomas student HBO Bestuurskunde in Den Haag. hun bekenden niet de moeite genomen hadden Kruijtzer, 18 jaar en student HBO Commerciële ‘Stemmen gaat wel echt ergens over en met Economie in Utrecht. ‘Als het mensen niet zestien jaar weet je eigenlijk nog zo weinig van interesseert, dan is het nog beter dat ze niet de wereld.’ De anderen waren dat met haar ‘Er zijn zoveel stemmen dan dat ze min of meer willekeurig eens. ‘Je bent dan echt nog met hele andere hun stem uitbrengen alleen om maar te kunnen dingen bezig’, vond Geerte. ‘Dit is voor mij in partijen, het zeggen dat ze zijn gaan stemmen.’ ieder geval het juiste moment’, meende de 18-jarige VWO-scholiere Kadija Kabba, ‘toen ik is moeilijk om bronnen van informatie zestien was had ik al wel belangstelling voor Waar het ging om de vraag waar jongeren de politiek, maar ik had mijn mening nog veel te kiezen’ informatie vandaan halen die hen hielp bij het minder goed ontwikkeld’. bepalen van hun stem kwamen er tussen de zes wel verschillen aan het licht. Ieder bleek zo motivatie om te gaan stemmen te gaan stemmen, omdat ze ervan uit gingen zijn eigen favoriete mix van informatiebronnen In tegenstelling tot veel leeftijdgenoten vonden dat Hillary Clinton toch wel zou winnen, iets te hebben. ‘Meestal weet ik in de trein wel de de geïnterviewde jongeren het wel belangrijk waar ze achteraf veel spijt van hadden gehad. hand te leggen op een achtergelaten krant’, hun stem uit te brengen. Wat motiveerde­ ‘Ik vind het ook belangrijk dat iedereen gaat zei Corné, en ook Milou vertelde iedere dag de hen eigenlijk om wel te gaan stemmen? ‘Ik stemmen, omdat dat de enige manier is om krant te lezen. De webpagina’s van de partijen ben best wel geschrokken van de uitslag van er achter te komen hoe er gedacht wordt werden genoemd als goede informatiebronnen het referendum over de Brexit en de verkie- onder de bevolking’, zei Marin verder, ‘mensen voor partijstandpunten, een aantal van de zingsoverwinning van Donald Trump in de die hun stem niet uitbrengen worden niet jongeren maakte gebruik van een stem- of Verenigde Staten’, antwoordde Kadija. ‘Het gehoord.’ Dat je geen gebruik zou maken van kieswijzer, of keek naar tv-debatten en talk- nieuwe kiezers, nieuwe kansen 57

Boven, van links naar rechts: Corné Vermeer, Geerte van Mil, Kadija Kabba Onder, van links naar rechts: Thomas Kruijtzer, Marin Bont, Milou Overbeeke 58 nieuwe kiezers anno 2017

shows waarin de kandidaten optraden. Of juist voor en door jongeren met nieuws uit de onderwijs als een voor hen essentieel verkie- niet optraden... ‘Dat Mark Rutte afzegde voor Bijlmer en Amsterdam, en ik heb daar geleerd zingsthema. Thomas Kruijtzer kon dat wel een debat vond ik echt heel vreemd en niet dat de eerste dertig seconden van een filmpje begrijpen maar dacht er zelf anders over. ‘Ik ­kunnen’, aldus Marin. bepalend zijn: pas als die pakkend zijn, kijken kijk niet echt speciaal naar onderwijs’, bekende Over het gebruik van social media als bron van jongeren tot het einde door. Je moet dus eerst hij, ‘ik stem op basis van wat ik denk dat goed politieke informatie verschilden de meningen. de aandacht trekken met iets geks of schok- is voor de hele samenleving. Als ik alleen zou Marin, Kadija en Geerte volgden wat ze via kends, en pas daarna kun je informatie gaan stemmen op basis van wat op dit moment in Facebook binnenkregen over de politiek wel, geven. Zo zijn die filmpjes van Tim Hofman ook het onderwijs voor mij van belang is, dan zou ‘maar’, tekende Geerte aan, ‘deze informatie opgebouwd.’ ik toch al te laat zijn. Als er nieuwe wetgeving kent wel een beperking: je krijgt vooral komt, dan wordt die toch pas over een paar jaar nieuws over de partijen die je hebt “geliked” ingevoerd, en dan ben ik al geen student meer.’ en dan krijg je dus vaak alleen hun kant van ‘Stemmen is het verhaal.’ Voor Thomas was dat een reden terugblik om Facebook niet te gebruiken: ‘Ik heb geen gewoon Hoe keken de zes jongeren achteraf aan tegen Facebook, en ik haal mijn informatie ook liever hun eerste stembusgang? Waren ze van plan van echte nieuwssites; dat is veel objectiever.’ superbelangrijk!’ bij volgende verkiezingen opnieuw te gaan Van Tim Hofman’s #Boos Polertiek, had niet stemmen? Drie maanden na de verkiezingen meer dan de helft van de geïnterviewde benaderde ik hen opnieuw met deze vraag. jongeren gehoord. ‘Bij ons op school is het belangrijke onderwerpen Wanneer bij een volgende verkiezing het inderdaad niet zo bekend’, bevestigde Kadija. Gevraagd naar de onderwerpen waaraan ze het opkomstpercentage onder de jongeren weer Net als Milou en Geerte vond ze wat hij deed meeste belang hechtten werden het milieu, tegenvalt, zal het aan deze zes jongeren niet wel heel goed. ‘Veel jongeren haken af als de immigratie en de standpunten ten aanzien liggen. ‘Het proces na de verkiezingen is politici verhalen gaan houden over onderwer- van de Europese Unie veelvuldig genoemd behoorlijk saai en langdradig’, vond Kadija. pen als de AOW of Europa; het betekent niets als belangrijke onderwerpen. Kadija en Corné ‘Ik heb de politiek daardoor wel minder goed voor ze. Maar zoals Tim Hofman het brengt noemden ook de zorg als onderwerp. Met het gevolgd dan tijdens de verkiezingscampagnes.’ spreekt het ze aan’, legde Milou uit. ‘Voor bereiken van de leeftijd van 18 jaar, moesten ze Toch was ze vast van plan bij volgende verkie- jongeren is het belangrijk dat een item echt voor het eerst een zorgverzekering afsluiten; zingen haar stem opnieuw uit te brengen. Ook hun aandacht trekt’, meende ook Kadija. ‘Ik dat onderwerp ging voor hen dus leven. voor de anderen gold dat. ‘Stemmen is gewoon ben zelf actief voor ‘Bijlmerenzo’, een website Vijf van de zes jongeren noemden ook het superbelangrijk!’ auteurs carla van baalen harm kaal Directeur van het Centrum voor Parlementaire Universitair docent politieke geschiedenis aan Geschiedenis en hoogleraar parlementaire de Radboud Universiteit geschiedenis aan de Radboud Universiteit alexander van kessel lennaert van heumen Historicus, verbonden aan het Centrum voor Promovendus politieke geschiedenis aan Parlementaire Geschiedenis de Radboud Universiteit fons meijer carla hoetink Research Masterstudent Historical Studies aan Docent politieke geschiedenis aan de de Radboud Universiteit Radboud Universiteit harm ramkema heleen hörmann Projectleider bij ProDemos – Huis voor democratie Communicatieadviseur bij de Kiesraad en rechtsstaat ron de jong hilde reiding Onderzoeker bij de Kiesraad Historicus, verbonden aan het Centrum voor wim de jong Parlementaire Geschiedenis Docent politieke geschiedenis aan de Radboud Universiteit