Nieuwe Kiezers Nieuwe Kansen
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
HONDERD JAAR ALGEMEEN KIESRECHT nieuwe nieuwe kiezers kansen colofon Teksten: Carla van Baalen, Lennaert van Heumen, Carla Hoetink, Heleen Hörmann, Ron de Jong, Wim de Jong, Harm Kaal, Alexander van Kessel, Fons Meijer, Harm Ramkema, Hilde Reiding Eindredactie: Hilde Reiding, Alexander van Kessel, Ron de Jong en Fons Meijer Deze brochure is tot stand gekomen met medewerking en financiële steun van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, de sectie Politieke Geschiedenis en het Institute for Historical, Literary and Cultural Studies van de Radboud Universiteit, de Kiesraad en ProDemos. Foto cover: Stemmen voor gemeenteraadsverkiezingen in Almere, We hebben getracht alle rechthebbenden van de geplaatste 21 september 1983 (Nationaal Archief, collectie Anefo, fotograaf illustraties te achterhalen en hen toestemming te vragen. Mocht onbekend) iemand desondanks menen dat zijn rechten niet zijn gehonoreerd, Foto achterpagina: Scholierenverkiezingen in Amstelveen, 24 mei 1982 dan verzoeken we hem met ons contact op te nemen. (Nationaal Archief, collectie Anefo, fotograaf onbekend) inhoud Inleiding 2 1 De Nederlandse weg naar algemeen kiesrecht 4 2 Alle mannen stemplichtig! 10 3 Zonder vrouwenstem verliezen wij het! 17 4 De herinneringen van de oudste politicus van ons land 22 5 Kom op voor Europa! 26 De eerste rechtstreekse verkiezingen voor het Europees Parlement 6 Kiezers tussen Indonesië en Nederland 31 7 Nederlanders in den vreemde naar de stembus 35 8 ‘Samen wonen samen stemmen’ 40 Lokaal kiesrecht voor niet-Nederlanders 9 ‘Er is maar één manier om wat te veranderen: ga stemmen!’ 44 De visie van het jongste Kamerlid 10 Het is zo’n leuke vent 47 Op, ten strijde! Mondige jongeren en de eerste Vrouwenkiesrecht scholierenverkiezingen INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE 11 GESCHIEDENIS, Nieuwe kiezers anno 2017 52 VERVAARDIGD DOOR Zes jongeren over hun eerste kans om te stemmen J.G. KESLER 4 inleiding Nieuwe kiezers, nieuwe kansen In 2017 is het precies honderd jaar geleden dat actief meermaals de stemgerechtigde leeftijd verlaagd en stemrecht niet langer voorbehouden werd aan een leverden ook de Nederlandse dekolonisatie, de komst selecte groep van vermogende burgers, maar werd van gastarbeiders en de Europese integratie nieuwe toegekend aan alle volwassen Nederlandse mannen. categorieën kiezers op. Deze uitbreidingen illustreren Dit betekende een flinke uitbreiding van het electo- dat democratie altijd in beweging is. Wie wel en wie raat: waar tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van niet tot het electoraat behoorden bleek immers niet 1913 maar zo’n 923.000 personen stemgerechtigd in beton gegoten te zijn; de opvattingen daarover waren, mochten in 1918 ruim 1,5 miljoen Nederlanders ontwikkelden zich onder invloed van wijzigende naar de stembus. Dat was nog maar het begin, want politieke opvattingen en concrete veranderingen in honderd jaar later vonden bijna 13 miljoen burgers een de samenleving. Tegelijk dwongen deze uitbreidingen persoonlijke stempas op hun deurmat voor de Tweede politici vaak tot reflectie. Hoe belangrijk vonden zij Kamerverkiezingen van 2017. de stem van de nieuwe kiezers? Hoe verwachtten zij Deze groei kan niet alleen verklaard worden door deze kiezers te kunnen verleiden om hun stem uit te de algehele bevolkingstoename; ook meer gerichte brengen? uitbreidingen van het electoraat die sinds 1917 hebben Deze brochure, die tot stand is gekomen uit een plaatsgevonden hebben daaraan bijgedragen. Zo werd samenwerking van het Centrum voor Parlementaire in 1919 besloten ook alle Nederlandse volwassen vrou- Geschiedenis, de sectie Politieke Geschiedenis van de wen actief stemrecht toe te kennen. Daarnaast werd Radboud Universiteit, de Kiesraad en ProDemos, gaat nieuwe kiezers, nieuwe kansen 5 over deze nieuwe groepen kiezers. In een reeks bijdra- eenzetting over de ontwikkeling van het kiesrecht gen onderzoeken elf historici hoe de politiek nieuwe verschillende groepen nieuwe kiezers aan bod. De kiezersgroepen naar de stembus heeft proberen te nieuwe kiezers die ontstonden als gevolg van de grote krijgen. De bijdragen laten zien dat daarbij steeds kiesrechtuitbreidingen van 1917 en 1919 worden als aandacht was voor twee componenten: informatie eerste behandeld, direct gevolgd door een artikel en mobilisatie. Om de (nieuwe) kiezer naar de stem- over de eerste Europese verkiezingen van 1979, die bus te krijgen moest deze in de eerste plaats weet alle stemgerechtigden - althans in dit verband - tot hebben van zijn of haar stemrecht, en er vervolgens nieuwe kiezers maakten. Daarop volgt een aantal van overtuigd raken dat het belangrijk was van dat artikelen over nieuwe groepen kiezers die eveneens recht gebruik te maken. Niet alleen vanuit principieel ontstonden als gevolg van toenemende grensover- oogpunt was dit van betekenis. Vanwege de legitime- schrijdende mobiliteit. Afgesloten wordt met een rende werking van verkiezingen heeft de politiek zelf drietal artikelen die gerelateerd zijn aan de jongere ook direct belang bij een hoge opkomst. kiezer, die recent nogal in de belangstelling heeft Ook de ervaringen van de kiezers komen in deze gestaan. brochure aan bod. Hoe beleefden zij hun eerste stem- Al met al biedt deze brochure een intrigerende blik op busgang? Ervoeren zij het als een belangrijk moment? honderd jaar democratische cultuur in Nederland die En hoe bepaalden zij hun keuze? laat zien hoe veranderlijk de interactie tussen politiek In de brochure komen na een korte historische uit- en electoraat in verkiezingstijd is geweest. 6 1 De strijd voor algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen heeft in Nederland ongeveer een halve eeuw geduurd. De kiesrechtstrijd werd in de laatste decennia van de negentiende eeuw gedomineerd door vooruitstrevende liberalen, terwijl de sociaaldemocraten sinds de eeuwwisseling de boventoon voerden. In de jaren 1917/19 was het algemeen kies- recht een feit. Door Harm Ramkema De Nederlandse weg naar algemeen kiesrecht Demonstratie voor algemeen kiesrecht op Roode Dinsdag in Den Haag, 1912 INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS, FOTO: C.J. HOFKER nieuwe kiezers, nieuwe kansen 7 De invoering van het algemeen kiesrecht voor 45.000 inwoners. Het kiesstelsel bestond Kamer waren het vooral de vooruitstrevende mannen en vrouwen in 1917 en 1919 is niet uit een meerderheidsstelsel in twee ronden. liberalen die de ‘sociale kwestie’ en de uitbrei- zonder slag of stoot gegaan. De grondwet Daartoe was het land ingedeeld in kiesdistric- ding van het kiesrecht op de politieke agenda van 1848 kende het kiesrecht slechts toe aan ten. Om gekozen te worden had een kandidaat zetten. Hiertegenover stonden de behoudende een beperkte groep mannen. Langzaam maar de absolute meerderheid van de stemmen (de liberalen en de conservatieven, die tegen kies- gestaag werd deze groep uitgebreid. Stap voor helft plus één) in een district nodig. Haalde hij rechtuitbreiding waren. De in 1885 opgerichte stap volgen we hier de weg van het beperkt die meerderheid niet, dan volgde een tweede Liberale Unie, een samenwerkingsverband naar het algemeen kiesrecht. ronde tussen de kandidaten die in de eerste van liberale kiesverenigingen, zou in de jaren ronde de meeste stemmen hadden gehaald. negentig een belangrijke rol gaan spelen in de de grondwet van 1848 kiesrechtkwestie. In 1848 werd de Nederlandse grondwet her- Terzelfder tijd ontstond in protestantse kringen zien. Dat gebeurde onder verantwoordelijkheid Bezit gold als een de beweging van ‘kleine luyden’, waaruit in van de liberale staatsman J.R. Thorbecke. De 1879 de Antirevolutionaire Partij voort kwam. gewijzigde grondwet voerde onder meer de maatstaf voor Ook binnen de ARP stonden in de kwestie van rechtstreekse verkiezing van de Tweede Kamer het kiesrecht twee richtingen tegenover elkaar: in. Alleen mannen waren kiesgerechtigd, ontwikkeling en de conservatieven waren fel gekant tegen uit- hoewel dat niet expliciet in de grondwet stond. breiding, terwijl de groep rondom oprichter en Om kiesrecht te krijgen moest men onder meer onafhankelijk heid partijleider Abraham Kuyper juist wel uitbrei- 23 jaar oud zijn en een bepaalde aanslag in de ding wilde; dat zou zowel de achterban als de directe belastingen ontvangen. Vanwege dat de kiesrechtkwestie partij ten goede komen. De meeste katholieken laatste spreken we wel van censuskiesrecht. Rond 1870 kwam het censuskiesrecht meer en in de Tweede Kamer waren fel gekant tegen De gedachte hierachter was dat mensen met meer ter discussie te staan. Dat had te maken kiesrechtuit breiding; een belangrijke uitzonde- bezit belang hadden bij instandhouding van de met allerlei veranderingen in de Nederlandse ring hierop was de priester-politicus Herman maatschappelijke orde. Bovendien werd bezit maatschappij. Door de beginnende industri- Schaepman. gezien als een maatstaf voor ontwikkeling en alisatie verscherpten zich de sociale tegen- onafhankelijkheid. stellingen. De steden groeiden met de komst de grondwetswijziging van 1887 Tot 1887 stond het aantal leden van de Tweede van grote aantallen arbeiders, die verbetering In 1887 ging de Tweede Kamer akkoord met Kamer niet vast. Dat werd bepaald door de van de werkomstandigheden en uitbreiding wijziging van de grondwetsartikelen over het omvang van de bevolking: één Kamerlid per van hun politieke rechten eisten. In de Tweede kiesrecht. Het kiesrecht werd nu toegekend 8 de nederlandse weg naar algemeen kiesrecht aan mannen van 23 jaar en ouder indien zij het ontwerp van tak van poortvliet ‘kenteekenen van geschiktheid en maatschap- De verkiezingen van 1891 bezorgden