Ewa Marczak Northern Masovia and Their Counterparts in Truszki-Zalesie – Gród Północnego Mazowsza
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Tom wydany wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 04 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS Grody średniowiecznego Mazowsza Księga poświęcona pamięci Marka Dulinicza pod redakcją Magdaleny Żurek i Małgorzaty Krasnej-Korycińskiej Warszawa – Zielona Góra 2015 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW Tom wydany wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Komitet Redakcyjny: Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek Adres Redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 27, e-mail: [email protected] www.archeologia.uksw.edu.pl Redakcja: Magdalena Żurek i Małgorzata Krasna-Korycińska Redakcja techniczna: Alina Jaszewska Korekty: Zbigniew Kobyliński Skład: Bartłomiej Gruszka (www.kerning.pl) Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Rycina na okładce: Grodzisko w Starej Łomży – Góra Królowej Bony (fot. Jerzy Miałdun) Publikacja recenzowana do druku przez prof. dr. hab. Martina Gojdę © Copyright by Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, Zielona Góra, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa and Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk ISBN 978-83-940985-1-3 Wydawnictwo: Fundacja Archeologiczna Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej ul. Ceramiczna 2, 65-954 Zielona Góra tel./fax: +48 68 323 12 83, kom. 604 933 447 www.fundacjaarcheologiczna.pl e-mail: [email protected] Książkę można kupić w sklepie internetowym: www.wydawnictwofa.pl SPIS TREŚCI 7 Andrzej Buko i Maria Dekówna 147 Andrzej Gołembnik Marek Dulinicz Czego (i dlaczego) nie wiemy (10 maja 1957 – 6 czerwca 2010) o przeszłości Płocka – zagadnienia wybrane 11 Bibliografia prac Marka Dulinicza 159 Dorota Stabrowska Zalążek miasta na wyspie pułtuskiej, 17 Andrzej Buko Anno Domini 1257 Marek Dulinicz jako badacz wczesnośredniowiecznego Mazowsza 181 Maciej Trzeciecki Gród radomski na pograniczu Małopolski 31 Wojciech Szymański i Mazowsza – zarys problematyki badawczej Refleksje na temat początków grodów u Słowian 201 Przemysław Urbańczyk Stratygraficzna opowieść o grodzie w Czersku 39 Felix Biermann The small Early Medieval lowland ringforts in 207 Ewa Marczak Northern Masovia and their counterparts in Truszki-Zalesie – gród północnego Mazowsza. the northern West-Slavic territory Cel i stan badań 51 Maria Miśkiewicz 215 Tomasz Kordala Wielkie grody Podlasia na przykładzie obiek- Cmentarzysko na wzgórzu Krasino tów w Niewiadomej i Krzesku 227 Urszula Iwaszczuk 63 Jarosław Ościłowski O czym mówią kości zwierzęce Badania archeologiczne grodzisk północno- z wczesnośredniowiecznych wschodniego Mazowsza grodzisk mazowieckich 89 Jacek Wysocki 237 Mariusz Błoński Grodziska Ziemi Łomżyńskiej: stan badań Dendrochronologia o początkach i problemy konserwatorskie grodu w Nasielsku 111 Zbigniew Kobyliński 243 Noty o autorach i Wojciech Szymański Grodzisko w Haćkach na Podlasiu ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 4 Ewa Marczak Truszki-Zalesie – gród północnego Mazowsza. Cel i stan badań „Obraz tworzony przy pomocy [źródeł archeologicznych] jest w naturalny sposób tymczasowy, bo każdy rok przynosi nowe, nie- kiedy rewelacyjne odkrycia. Dlatego można być pewnym, że kolej- ne pokolenia archeologów znacząco go uzupełnią i zmienią.” Marek Dulinicz *1 Wieś Truszki-Zalesie, gm. Kolno, leży w północno-zachod- niej części Wysoczyzny Kolneńskiej, na północnym Ma- zowszu, obecnie na terenie województwa podlaskiego (ryc. 1). W miejscowości tej znajduje się zespół osadniczy z okresu wczesnego średniowiecza – grodzisko otoczone trzema osadami. 1 Grodzisko „Okop” leży na lewym brzegu Wincenty, w odległości około 700 m od rzeki (ryc. 2-3). W średnio- wieczu Wincenta była rzeką graniczną między obszarem zajętym przez Zakon Krzyżacki a Mazowszem. Granicę na Wincencie poświadczono w źródłach pisanych z 1343 roku, po zawarciu ugody granicznej w Bratianie między Zakonem Krzyżackim a księciem płockim Bolesławem III i księciem mazowieckim Siemowitem II2. Natomiast nie wiemy, czy we wczesnym średniowieczu rzeka ta odgry- wała rolę granicy między plemionami bałtyjskimi a Sło- wianami. Nie dysponujemy bowiem żadnymi źródłami historycznymi na ten temat, a dotychczasowy stan ba- dań archeologicznych również nie rozstrzyga tej sprawy. Ryc. 1. Lokalizacja Truszek-Zalesia, gm. Kolno, w północno- Nie mamy więc żadnych podstaw, aby granicę między wschodniej Polsce Prusami a Słowianami wyznaczać wzdłuż Wincenty, któ- Fig. 1. Location of Truszki-Zalesie village, Kolno communi- ra ze względu na swoją wielkość (jest to krótka i bardzo ty, in north eastern Poland płytka rzeczka) nie mogła być ani znaczącym naturalnym zabezpieczeniem przed najazdami nieprzyjaciela, ani szla- kiem komunikacyjnym odgrywającym ważną rolę w roz- Badając duży zespół osadniczy, jakim jest gród wraz wijaniu się osadnictwa bałtyjskiego lub słowiańskiego na z przyległymi osadami w Truszkach-Zalesiu, musimy zadać omawianym terenie. W takiej sytuacji należy przyjąć, że sobie trzy podstawowe pytania: 1) kiedy powstał?, 2) dla- w okresie wczesnego średniowiecza północne Mazowsze czego w tym miejscu – nad Wincentą?, 3) do kogo należał: było pograniczem, na którym należy spodziewać się za- do Bałtów czy do Słowian? Próba odpowiedzi na te trzy równo śladów kultury bałtyjskiej, jak i słowiańskiej. Taka pytania jest zatem podstawowym celem naszych badań. postawa badawcza uzasadniona jest nie tylko obecnym Od nich bowiem zależy, czy wiedza (lub niewiedza) na te- stanem wiedzy o wczesnośredniowiecznym osadnictwie mat historii północnego Mazowsza ulegnie zmianie. na omawianym terenie, ale również wielokulturową tra- W okresie, gdy przystępowano do badań wykopalisko- dycją tych ziem, sięgającą starożytności. wych w Truszkach-Zalesiu kwestia przynależności etnicznej grodu wydawała się jasna. Przyjęto założenie, że jest to * Dulinicz 2006: 102. jeden z najdalej wysuniętych na północ grodów słowiań- 1 Na podstawie zdjęć lotniczych oraz w wyniku przeprowadzonych skich, wzniesiony w celu obrony północnego Mazowsza w ostatnich latach badań powierzchniowych w pobliżu grodziska przed plemionami pruskimi. Stanowisko datowano na pod- w Truszkach-Zalesiu odkryto dwa kolejne stanowiska archeologicz- stawie fragmentów glinianych naczyń na XI-XII/XIII wiek3. ne. Jednak dopiero dalsze badania pozwolą ustalić ich chronologię i funkcję. 2 Kowalczyk-Heyman 2003: 196-215. 3 Marczak 1985: 142, 1986a: 147, 1986b: 98. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 4 207-213 Ewa Marczak Ryc. 2. Lokalizacja wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Truszkach-Zalesiu na zdjęciu lotniczym (fot. D. Krasnodębski) Fig. 2. Location of Early Medieval settlement complex at Truszki-Zalesie on the aerial photography (photo by D. Krasnodębski) Ryc. 3. Grodzisko „Okop” w Truszkach-Zalesiu (fot. D. Krasnodębski) Fig. 3. „Okop” stronghold at Truszki-Zalesie (photo by D. Krasnodębski) 208 ARCHAEOLOGICA Hereditas • 4 ewa Marczak Truszki-zalesie – gród północnego Mazowsza. cel i stan badań Chronologię osad na „Siedlisku” i na „Górze Wieżowej” starannie wykonane, gorzej wypalone, bez tak bogatej or- ustalono wstępnie na ten sam okres4. Badania archeolo- namentyki. Na ich podstawie nie można było jednoznacz- giczne przeprowadzone w Truszkach-Zalesiu w latach 80. nie stwierdzić, że osada na „Nikienkach” istniała w tym XX wieku przyniosły szereg bardzo interesujących odkryć samym czasie, co gród i pozostałe dwie osady. Są jednak i zapoczątkowały, prowadzone na większą skalę, badania inne, pośrednie przesłanki przemawiające za tym. Otóż nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym na Wysoczyź- osada na „Nikienkach” leży u stóp osady na „Siedlisku”, nie Kolneńskiej5. W okresie od 2001 do 2011 roku konty- po jej północno-zachodniej stronie, na terenie położonym nuowano badania wykopaliskowe na grodzisku i „Górze niżej. Wraz z grodziskiem i osadą na „Siedlisku” tworzy pe- Wieżowej”. Poza tym rozpoczęto prace na „Siedlisku”. wien ciąg osadniczy, który nie mógł powstać przypadko- W 2004 roku odkryto kolejną osadę w miejscu noszącym wo. Ze szczytu wału grodziska doskonale widać, że osada nazwę „Nikienki”. Badania te przyniosły nowe, ciekawe na „Siedlisku” osłonięta jest od strony południowej wałem i ważne odkrycia. Niektóre z nich już opublikowano6, inne „Okopu”, a osadę na „Nikienkach „ukryto” za „Siedliskiem”. czekają na opracowanie i publikację. Badania archeologicz- Założenie to okazało się słuszne, ponieważ w 2009 roku na ne w Truszkach-Zalesiu nie zostały jeszcze zakończone, ale „Nikienkach” odkryto obiekt z naczyniami analogicznymi na obecnym etapie można już podjąć próbę ich podsumo- do tych, które znaliśmy wcześniej z grodziska i „Siedliska”. wania i przedstawić najważniejsze wyniki. Mamy zatem już dwie osady, które wraz z grodem funkcjo- Na podstawie analizy dendrochronologicznej wiemy, że nowały jako jeden zespół osadniczy. Czy osada na „Górze budowę grodu w Truszkach-Zalesiu rozpoczęto w latach Wieżowej” również należała do tego samego kompleksu? 20. X wieku. Niestety, na pozostałych stanowiskach arche- Wprawdzie świadczą o tym wstępne wyniki opracowania ologicznych w Truszkach-Zalesiu nie odkryto konstrukcji materiałów z tego stanowiska, ale lokalizacja „Góry Wie- drewnianych nadających się do datowania absolutnego żowej” względem pozostałych stanowisk budzi wątpliwo- tą metodą. Nie wiemy więc, w jakim dokładnie okresie ści. Osada leży bowiem na drugim brzegu bezimiennej powstały wymienione wyżej osady. Czy rzeczywiście funk- obecnie strugi,