ŁÓDZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE 90-505 Łódź, Ul

Home , Chojnice

ŁÓDZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE 90-505 Łódź, ul. M. Skłodowskiej-Curie 11 tel. 42 66 55 459, fax 42 66 55 464 http://www.ltn.lodz.pl/ e-mail: [email protected] sprzedaż wydawnictw tel. 42 66 55 448 księgarnia internetowa http://sklep.ltn.lodz.pl

REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTW ŁTN Krystyna Czyżewska, Adam S. Gala, Wanda M. Krajewska (redaktor naczelna), Edward Karasiński, Jan Szymczak

REDAKTOR SERII Krystyna Turkowska

REDAKTOR TOMU Krystyna Turkowska

RECENZENCI TOMU Ryszard K. Borówka, Tomasz Kalicki, Maria Łanczont, Małgorzata Roman

KOLEGIUM REDAKCYJNE Ryszard K. Borówka, Piotr Gębica, Maria Łanczont, Małgorzata Roman, Ewa Smolska, Urszula Somorowska, Juliusz Twardy

SEKRETARZ REDAKCJI Danuta Dzieduszyńska

KOREKTA JĘZYKOWA Ewa Komorowska-Jędrzejczak

Czasopismo jest indeksowane w bazie Copernicus i znajduje się na liście ministerialnej czasopism punktowanych. Artykuły czasopisma w elektronicznej wersji są dostępne w bazach: CEEOL, EBSCOhost, Proquest i na portalu ePNP i IBUK.

Wydano z pomocą finansową Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISSN 0065-1249

Wydanie pierwsze, wersja drukowana pierwotna

Projekt okładki: Agnieszka Roman Skład: Karolina Piechowicz Druk: DISPLAY Sylwester Wielanek Nakład: 200 egz. 7 czerwca bieżącego roku minęło czterdzieści lat od śmierci Profesora Jana Dylika: założyciela i organizatora łódzkiego ośrodka geograficznego, Dyrektora Instytutu Geografii UŁ (1958–1973), inicjatora i kierownika badań geomorfologicznych w regionie (1945–1973), założyciela i wieloletniego redaktora serii naukowych, m.in. „Acta Geographica Lodziensia” (od 1948) i „Biuletynu Peryglacjalnego” (1954–1999), twórcy łódzkiej szkoły peryglacjalnej, a przez 16 lat (1956–1972) Przewodniczącego Komisji Badań Peryglacjalnych Międzynaro- dowej Unii Geograficznej. Wymieniono tylko funkcje bezpośrednio związane z głównym kierunkiem badawczym Jana Dylika, tj. z geomorfologią, a przede wszystkim geomorfologią peryglacjalną. Śmierć Profesora wstrzymała okres rozwoju łódzkiej szkoły peryglacjalnej, która była Jego dziełem i nie mogła nie odczuć braku Mistrza. Funkcję Dyrektora Instytutu Geografii UŁ przejęła Profesor Anna Dylikowa, dążąca do podtrzymania tradycji powstałych podczas blisko czterdziestu lat istnienia i rozwoju ośrodka. Pod koniec 1981 r., wobec zbliżającej się emerytury prof. dr Anny Dylikowej, złożona struktura Instytutu Geografii UŁ, w której miejsce coraz trudniej znajdowały kolejne pokolenia geografów różnych specjalności, została dostosowana do bieżących potrzeb i aspiracji coraz liczniejszych pracowników. W przypadku znacznego grona geomorfologów, zgrupowanych wcześniej w kierowanym przez Annę Dyli- kową Zakładzie Geomorfologii i Paleogeografii Czwartorzędu, znaczyło to podział na dwie jednostki. Powstał Zakład Geomorfologii, którego kierownictwo od października 1982 r. ob- jął Zbigniew Klajnert oraz Zakład (od 1991 r. Katedra) Badań Czwartorzędu, zorganizowany i kierowany od 1981 do 1994 r. przez Halinę Klatkową. W październiku 1994 r., w związku z przejściem na emeryturę Profesor Haliny Klatkowej, kierownictwo Katedry objęła Krystyna Turkowska. Dwie jednostki o podobnym profilu badawczym i dydaktycznym, w tym wspólnej specja- lizacji magisterskiej, przetrwały do początku roku akademickiego 2012/2013. Po po trzydzie- stu latach nastąpiły kolejne zmiany organizacyjne w geomorfologii łódzkiej. Od października 2012 r. niżej podpisana zakończyła pracę w UŁ. W celu ujednolicenia nazewnictwa struktury Instytutu Nauk o Ziemi Wydziału Nauk Geograficznych UŁ, powrócono do historycznej nazwy Katedra Geomorfologii i Paleogeografii; jej kierownictwo objął Juliusz Twardy. Wymienione zmiany, które bez mała zbiegły się z czterdziestą rocznicą śmierci Profesora, skłaniają do refleksji na temat dziedzictwa myśli badawczej Jana Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu (1981–2012). Zarys historii i główne kierunki badań w Katedrze przypomniano w aneksie do niniejszego tomu. Z faktu, że jest to jednocześnie niejako sprawozdanie z pełnio- nej funkcji kierownika za lata 1994–2012, wynika ograniczenie rozważań do prowadzonej jednostki i jej pracowników, co nie oznacza, że również badacze spoza Katedry, a nawet Uniwersytetu Łódzkiego, nie rozwijali idei Profesora. Jako punkt odniesienia dla oceny drogi badań geomorfologicznych w Katedrze Badań Czwartorzędu zaproponowano programowy artykuł J. Dylika „Rozwój myśli badawczej w łódzkim ośrodku geomorfologicznym” (8/1958 AGUL), którego przedruk rozpoczyna niniejszy tom. Następujące artykuły merytoryczne stanowią dalszy ciąg przykładów (po jubileuszowym tomie 100/2012 AGL) z listy wątków realizowanych ostatnio w Katedrze Badań Czwartorzędu. Wraz z dwiema kończącymi listę pracami, w dużym stopniu opartymi na dawnych doświadczeniach i wspomnieniach, mogą stać się one materiałem do przyszłych rozwa- żań nad kontynuacją twórczej myśli Jana Dylika przez kolejne roczniki geomorfologów. Prace realizowane w Katedrze Badań Czwartorzędu, w tym prawie bez wyjątku prace na stopień, były publikowane w „Acta Geographica Lodziensia” (por. tom 100/2012 AGL i bi- bliografię 1948–2012). Założona przez Jana Dylika seria Łódzkiego Towarzystwa Naukowe- go była redagowana w Katedrze Badań Czwartorzędu przez wszystkie lata istnienia jednostki (1981–2012). Obecna zmiana nazwy i kierownictwa Katedry ma jednocześnie charakter pokoleniowy, gdyż autorka jest ostatnią, kończącą pracę uczennicą Profesora Jana Dylika i bezpośrednim świadkiem sukcesów łódzkiej szkoły peryglacjalnej.

Krystyna Turkowska

TREŚĆ

Jan Dylik (reprint) Rozwój myśli badawczej w łódzkim ośrodku geomorfologicznym (resumé: Developpement des recherches géomorphologiques à Łódź) 9

Danuta Dzieduszyńska Stan wiedzy o późnym vistulianie w regionie łódzkim (summary: State of knowledge about the Late Vistulian (Weichselian late glacial) in the Łódź Region) 25

Danuta Dzieduszyńska, Jacek Forysiak Sygnały zmian środowiskowych późnego vistulianu w archiwach biogenicznych regionu łódzkiego (summary: Signals of environmental changes of the Late Vistulian (Weichselian late glacial) in biogenic sediments of the Łódź Region) 37

Piotr Kittel Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej (summary: Geomorphologic conditions of settlement location: case study in the Rawka River Valley in Rawa Mazowiecka) 49

Krystyna Milecka Wyniki analizy pyłkowej osadów organicznych z doliny Rawki (summary: Results of pollen analysis of organic deposits in Rawa Mazowiecka) 81

Daniel Okupny, Anna Fortuniak, Julita Tomkowiak Cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań w osadach torfowiskowych (summary: Denudation features of the Late Vistulian (Weichselian late glacial) preserved in the geochemical analysis of the biogenic deposits of the Łódź Region) 89

Joanna Petera-Zganiacz Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej w południowo-zachodniej części poziomu katarzynowskiego (Polska Środkowa) (summary: Record of periglacial processes and age of the thermal contraction structures in the southwestern part of the Katarzynów Level (Central Poland) 101

Krystyna Turkowska Rozważania nad dziedzictwem myśli badawczej Jana Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu w latach 1994–2012 (summary: Reflections on the legacy of research idea of Jan Dylik in the Department of Quaternary Research (Łódź University) between 1994–2012) 117

Jadwiga Wieczorkowska Walewice – niezrealizowany projekt Profesora Jana Dylika (summary: Walewice – Professor’s unrealized project) 129

Aneks Krystyna Turkowska Historia i główne problemy badawcze Katedry Badań Czwartorzędu Uniwersytetu Łódzkiego 139

Jan Dylik

ROZWÓJ MYŚLI BADAWCZEJ W ŁÓDZKIM OŚRODKU GEOMORFOLOGICZNYM*

ZARYS TREŚCI

Trzonem łódzkiego ośrodka geograficznego jest katedra Geografii Fizycznej U.Ł. istniejąca od 1945 roku. Rozwój myśli badawczej w tym ośrodku odbywał się pod wpływem miejscowych warunków pracy, ogólnych, centralnych dyspozycji badawczych i kontaktu z nauką światową. Doniosłą rolę odegrało zjawienie się problematyki wynikającej z dążenia do współpracy nauki z życiem praktycznym. W pierwszym, wstępnym okresie mniej więcej trzyletnim, poza pracami organizacyjnymi pochłaniającymi wtedy najwięcej energii, w pracach badawczych osiągnięto wyniki o treści negatywnej. Okazała się wtedy zawod- ność dawnych metod opisowo wyjaśniających. Odkrycie struktur peryglacjalnych w plejstocenie okolic Łodzi rozpoczęło nowy okres pozytywnych osiągnięć i doprowadziło do realizowania kierunku geomorfologii klimatycznej. Oznaczało to jednocześnie początek badań dynamicznych, które się rozwinęły dalej pod wpływem impul- sów zrodzonych z problematyki zdjęcia geomorfologicznego Polski i z potrzeb życia gospodarczego. Pracom nad zdjęciem geomorfologicznym towarzyszył rozwój geomorfologii ogólnej, co potraktowano jako warunek koniecz- ny prawidłowego wykonania mapy. Doświadczenia z zakresu usiłowania realizowania zasady współpracy teorii z praktyką dowiodły pewnego zacofania geomorfologii. Wykazały, że teoria w obecnym momencie nie nadąża za potrzebami życia praktycznego. Rozwój kierunku dynamicznego jest warunkiem postępu geomorfologii i właści- wego realizowania postulatu współpracy teorii z praktyką.

Studia z geomorfologii dynamicznej są w znacznym stopniu refleksem idei nurtujących w współczesnej nauce światowej. Jednocześnie w nich znajduje swój wyraz najnowszy etap dziesięcioletniego rozwoju pracy badawczej łódzkiego ośrodka geograficznego skupionego przy katedrze Geografii Fizycznej Uniwersy- tetu Łódzkiego. Rozwój ten dokonywał się w znacznym stopniu pod wpływem warunków pracy świeżo utworzonego w Łodzi ośrodka pracy geograficznej, ogól- nych centralnych dyspozycji badawczych i kontaktu z nauka światową. Na szcze- gólne podkreślenie zasługuje znaczenie problematyki wynikającej z odczuwanej potrzeby współpracy nauki z życiem praktycznym. Miejscowe warunki pracy określają właściwości terenu, który stał się główną dziedziną badań katedry Geografii Fizycznej Uniwersytetu Łódzkiego oraz wła- ściwości placówki powstającej od nowa, bez doświadczonego personelu naukowego, bez uprzednio istniejącej biblioteki i bez jakichkolwiek najniezbędniejszych nawet pomocy. Spośród centralnych dyspozycji badawczych najważniejsze dla podjętego tematu były przeglądowe zdjęcia geologiczne Polski zainicjowane przez Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, oraz zdjęcia geomorfologiczne Polski wykonywane w podziałce 1:25 000 z polecenia Polskiego Towarzystwa Geograficznego a później przez Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk. Wreszcie realizacja zasady współpracy geomorfologii z życiem praktycznym po-

* Reprint: Acta Geographica Universitatis Lodziensis, 8, 1958 r.

9 JAN DYLIK stawiła przed badaniami geomorfologicznymi nowe problemy wpływając przez to na kierunki w teorii geomorfologii. Pierwszy okres istnienia ośrodka pracy geograficznej w Łodzi miał charakter wstępny. Od 1945 aż do mniej więcej 1948 roku trwały prace organizacyjne w zakresie pomocy naukowych, planu dydaktycznego, przygotowanie pierwszego zastępu współpracowników. Prace badawcze były ledwie w zaczątku. Zarysował się dopiero ogólny kierunek geomorfologiczny. Był to okres początkowo kontynuacji dawniejszych badań opartych na tradycyjnych metodach pracy. Rezultatem tych wstępnych poczynań było zdobycie przeświadczenia, że dotychczasowy spo- sób postępowania badawczego okazał się zawodny. Z perspektywy tych niewielu lat, które upłynęły od tego czasu, wolno dziś stwierdzić, że był to wynik cenny i tym cenniejszy, że osiągnięto go w stosunkowo krótkim czasie. Sprawa ta wymaga choćby krótkiego wyjaśnienia przedstawiającego treść uzyskanego doświadcze- nia w postępowaniu badawczym. Okolice Łodzi, główny obszar działania łódzkiego ośrodka, nie był dawniej przedmiotem dokładnych badań geomorfologicznych. Nie było więc dla tego obszaru żadnych gotowych rozwiązań. Wstępne badania młodego ośrodka pracy geograficznej prowadzone przy pomocy dawnych metod opisowo wyjaśniających nie dały rezultatów. Rzeźba podłódzkiego obszaru przeobrażona, jak się później oka- zało, przez morfogenezę peryglacjalną wymykała się schematycznym ujęciom stosowanym dla obszarów młodej akumulacji glacjalnej. Warto dodać, że nikt z pracowników łódzkiego ośrodka nie miał tak zadawnionych przyzwyczajeń w metodzie geomorfologii, aby chciał za wszelką cenę ratować schemat wbrew istotnemu obrazowi rzeźby. Z negatywnych wyników wstępnych badań geomorfologicznych wyciągnięto wnioski o pozytywnej treści: zawiodły dawne metody, trzeba przystąpić do dalszej pracy w oparciu o nowe metody. Ważność metodologiczna tego etapu polegała na tym, że zdano sobie w łódz- kim ośrodku sprawę z zawodności podstawowej metody postępowania badawczego geomorfologii tradycyjnej, w której wnioskowanie opierało się przede wszystkim na analizie form rzeźby. Okazała się konieczność możliwie dokładnego spojrzenia w głąb, lepszego rozpoznania budowy obszaru, zwłaszcza w zakresie utworów stropowych. Wniosek ten doprowadził w przyszłości do realizowania kierunku geomorfologii dynamicznej. Wprowadzenie w czyn zamierzeń, które wynikały z stwierdzonej konieczności bliższego poznania budowy geologicznej umożliwiło w wysokim stopniu wzięcie udziału w pracach nad przeglądową mapą geologiczną zainicjowaną przez Pań- stwowy Instytut Geologiczny. Włączenie się ośrodka łódzkiego do tej pracy wy- chodzącej z dyspozycji centralnej stworzyło nowe możliwości dla poznania utwo- rów zalegających blisko powierzchni pozostających w najściślejszym związku z obecnym obrazem rzeźby. W tych warunkach zostały w 1949 roku rozpoznane

10 ROZWÓJ MYŚLI BADAWCZEJ struktury peryglacjalne. Fakt ten miał podstawowe znaczenie dla dalszego rozwoju geomorfologii w Łodzi wpływając nań zarówno bezpośrednio jak i pośrednio. Bezpośrednim następstwem odkrycia struktur peryglacjalnych w plejstocenie okolic Łodzi była nowa koncepcja morfogenezy peryglacjalnej, która w decydują- cym stopniu ukształtowała obecny obszar rzeźby. Rozpoznane zostały utwory pokrywowe jako osady odpowiednie procesów wchodzących w skład morfogenetycznego zespołu peryglacjalnego. We współczesnym obrazie rzeźby stwierdzono również formy odpowiednie w stosunku do rzeźbotwórczych procesów. Dokonano pierwszych prób powiązania odpowiednich osadów i form z procesami i środowi- skiem morfogenetycznym. Rzeźba okolic Łodzi, a wraz z nią i wielu innych rozle- głych obszarów Polski stała się zrozumiała. Okazało się, że przyczyną dawnych niepowodzeń badawczych był mylny pogląd przyjmowany a priori, że ogólny charakter rzeźby wyznaczyły procesy akumulacji glacjalnej, gdy tymczasem obszary te noszą niewątpliwe piętno denudacji. Drugi błąd dawnego postępowania wy- nikał z niedostatecznego uwzględnienia środowiska klimatycznego i w ogóle morfogenetycznego zmiennego w czasie i przestrzeni. Znaną od dawna różnicę pomię- dzy rzeźbą obszarów ostatniego i starszych zlodowaceń tłumaczono w ten sposób, jak gdyby stwierdzenie faktu, że jedna z nich jest starą a druga młodą, wyczerpy- wałoby problematykę tych obszarów. Wyrażony w ten sposób stosunek do geomorfologii obszarów zlodowaconych w plejstocenie wyraża niemal całkowite za- poznanie procesów i środowiska morfogenetycznego. Interpretacja struktur peryglacjalnych i utworów pokrywowych dokonana przez łódzki ośrodek badań geomorfologicznych wskazała na procesy morfogenetyczne, które przeobraziły dawna rzeźbę akumulacji glacjalnej i określiła charakter środowiska klimatycznego, w którym te procesy działały. W ten sposób postępo- wanie badawcze łódzkiego ośrodka geomorfologicznego znalazło się na nowym etapie rozwoju. Koncepcja morfogenezy i rzeźby peryglacjalnej dowodzi bezpo- średnio przyjęcia i zastosowania kierunku klimatycznego w geomorfologii. Już to samo oznacza, że rozwój myśli badawczej w Łodzi doprowadził do dynamicznych metod w geomorfologii. To sformułowanie wynika bezpośrednio ze znanego faktu, że geomorfologia klimatyczna jest najdobitniejszym wyrazem stosowania metod dynamicznych. Pośrednim zaś objawem tego, że łódzki ośrodek już w pierwszym okresie swego właściwego rozwoju stanął na gruncie geomorfologii dynamicznej był sposób postępowania badawczego uwieńczony koncepcją morfogenezy określonej klimatycznie. Wszakże rzeźba środkowej Polski powstała w przeszłości. Jej ogólny charakter genetyczny i treść poszczególnych procesów biorących udział w jej wykształceniu wykryto w wyniku szczegółowych studiów analitycznych. Studia te objęły odpowiednie osady i odpowiednie formy rzeźby, z których jedne i drugie zawierały ślady minionych zdarzeń. Zdarzenia te składają- ce się na całość morfogenetycznego zespołu zdarzeń zostały odtworzone. Anali- tyczne badania zostały więc przeprowadzone w oparciu o wszystkie trzy podsta-

11 JAN DYLIK wowe dziedziny rzeczy i zjawisk określające istotę dynamicznej metody w geomorfologii. Po zakończeniu etapu analitycznego w postępowaniu badawczym zna- lazły się podstawy do dalszego, syntetycznego etapu, w którym na przykładzie środkowej Polski określono istotę koncepcji i rzeźby peryglacjalnej. Wyniki metodyczne zdobyte w tym pierwszym okresie badan stały się pod- stawą wszystkich późniejszych studiów. Analiza form zwłaszcza drobnych, traktowanych jako odpowiednie w stosunku do zdarzeń morfogenetycznych, analiza osadów odpowiednich a wreszcie i środowiska morfogenetycznego, głównie klimatycznego oraz analiza współczesnych procesów morfogenetycznych wyznaczyły kategorycznie niemal kierunek postępowania badawczego. Później zwrócono jeszcze uwagę na konieczność badań procesów endogenicznych szczególnie młodych i współczesnych. Zdobyte wytyczne postępowania metodycznego wypracowane początkowo w odniesieniu do plejstoceńskiej problematyki peryglacjalnej zastosowano później i w innych badaniach związanych zarówno z okresami dawniejszymi jak i później- szymi. Przykładem zastosowania tych metod do morfogenezy glacjalnej są studia dynamiczne w zakresie zdarzeń, które doprowadziły do wytworzenia rzeźby glacjalnej tworzącej zrąb późniejszej rzeźby peryglacjalnej. W szeregu prac z tej dziedziny osiągnięto pewne wyniki na temat litologicznego wyrazu dawnych zdarzeń morfogenetycznych glacjalnych. Istotę tych badań określa analiza osadów odpowiednich w stosunku do procesów morfogenezy glacjalnej. Analiza dotyczyła szczegółowych cech struktury i tekstury tych osadów jako wyznaczników zdarzeń. W odniesieniu do późniejszej morfogenezy holoceńskiej – czy raczej szeregu okre- sów morfogenetycznych – stosowano metodę badania młodych form rzeźby, na przykład parowów, oraz analizę odpowiednich osadów tak zwanej fazy antropogenicznej denudacji. W zakresie najmłodszych zdarzeń morfogenetycznych zastosowano wreszcie metodę obserwacji bezpośredniej procesów żywo przebiegających jak odpływ wody powierzchniowej, wytwarzanie się okresowej zmarzliny i jej zaniku oraz związanych z tym zdarzeń takich jak odpływ wód roztopowych, miniaturowa kongeliflukcja okresowa i tym podobne. Przedstawiono wyżej w jaki sposób na kierunek myśli badawczej wpłynęły cechy obszaru. Podkreślono również, co wydaje się interesujące, że brak doświad- czonych współpracowników, zaprawionych w dawniejszych długoletnich badaniach ułatwił przejście na nowoczesne pozycje i metody geomorfologii. Te pozorną przeszłość tłumaczy to, że często synonimem długoletnich doświadczeń jest rutyna i oportunistyczny formalizm. Warto tutaj przytoczyć opinię Davisa, który omawia- jąc przyczyny wielkich osiągnięć Powella i Gilberta wymienia jako pierwszą tę, że uczeni ci nie nabrali geologicznej rutyny przed okresem swych wyjątkowo owocnych badań na zachodzie Stanów (W. M. Davis The Progress of geography in the United States. Ann. Assos. Am. Geographers, vol. 14, 1924. str. 182–183).

12 ROZWÓJ MYŚLI BADAWCZEJ

Kontakt z nauka światową i jej najnowszymi osiągnięciami miał doniosłe znaczenie dla rozwoju pojęć i metod stosowanych w łódzkim ośrodku pracy geomorfologicznej. W bibliotece katedry Geografii Fizycznej Uniwersytetu Łódzkiego tworzonej od początku przede wszystkim ze względu na potrzeby geomorfologii znalazły się naonczas najnowsze wydawnictwa zwarte, długie przeważnie kom- pletne serie wielu wydawnictw seryjnych i wielka seria prenumerowanych czasopism bieżących. Szczególna rolę odegrały takie wydawnictwa jak Geogr. Annaler, Rev. de Geogr. Phys. et Geol. Dyn., Revue de Geom. Dyn., Jour. Geol., Annales de Geogr., Jour. Geol., Jour. Glaciol., Am. Jour. of Sci., Bull. Geol. Soc. Am., Quar- terly Jour., Jour. of Geomorph., Bull. Soc. Geol. France, Erdkunde, Eiszeitalter u. Gegenwart, Izw. Wsjes. Gieogr. Obszcz., Izw. Akad. Nauk, ser. geogr. i geol., Woprosy Geogr. Znajomość podstawowej i bieżącej literatury światowej oriento- wała w ogólnym charakterze aktualnego rozwoju geomorfologii, pozwalała na konfrontację własnych spostrzeżeń i wniosków, rozszerzała świat poznawanych faktów i wspomagała metody postępowania badawczego. Odkrycie kopalnych struktur peryglacjalnych w okolicach Łodzi zbiegło się z ukazaniem się przeglądowego referatu Smitha o zagadnieniach peryglacjalnych w Bull. Soc. Geol. Am. i ze specjalnym zeszytem Jour. Geol. Poświęconym tym zagadnieniom oraz z szeregiem artykułów w Erdkunde. Publikacje te ułatwiły przebieg badań analitycznych bezpośrednio i za pośrednictwem odsyłaczy biblio- graficznych. W fazie postępowania syntetycznego ważna rolę odegrały między innymi artykuły Choley’a i Peltiera. Najnowsze publikacje francuskie, szczególnie zawarte w Geomorph. Dyn., Bull. Soc. Geol. France i C. R. Soc. Geol, France obok innych w Geogr. Annaler i Jour. Geol. i w wydawnictwach książkowych jak Ruchin, Twenofel, Krum- bein i Petijoh, wskazały wspaniałe perspektywy poznawania zdarzeń morfogenetycznych na podstawie analizy tekstury skał. Wreszcie, aby zakończyć cytowanie przykładów w tej dziedzinie, liczne arty- kuły i dyskusje na łamach Izwiestija Akad. Nauk i Izwiestija Wsjes. Geogr. Obszcz. i Revue de Geomorphologie Dynamique obudziły żywe zainteresowanie dla proce- sów współczesnych zewnętrznych i wewnętrznych oraz – głównie literatura ra- dziecka – zwróciły uwagę na zagadnienia możliwości przewidywania rozwoju rzeźby w przyszłości. Nową podnietą do rozwoju badań geomorfologicznych w Polsce stało się zdjęcie geomorfologiczne wykonywane w dużej podziałce na zlecenie Polskiego Towarzystwa Geograficznego a później Instytutu Geografii Polskiej Akademii Nauk. To nowe zadanie zostało potraktowane w Łodzi jako poważny problem, w którym od razu zarezerwowała się sprawa stosunku między problematyka geomorfologii ogólnej i regionalnej. Od ograniczenia zdarzeń do dziedziny geomorfologii regionalnej odstraszały przykłady tradycyjnej geomorfologii, która sprowa- dzała swe cele do określenia genetycznej klasyfikacji form, opartej na ogólnej

13 JAN DYLIK i dedukcyjnie wyprowadzonej opinii o dokonanych zdarzeniach morfogenetycznych. Rzetelna i właściwa klasyfikacja form jest możliwa jedynie na podstawie szczegółowych i bezpośrednich badań mających jako cel określenie dynamicznej treści wyrażonej przez obraz rzeźby i osady odpowiednie. Samo zdjęcie geomorfologiczne dostarcza cennego materiału niezbędnego do realizacji określonego powyżej celu. Jednakże konstrukcja mapy geomorfologicznej uprzedniego wypracowania koncepcji morfogenetycznej właściwej dla danego wycinka przestrzeni i dla po- szczególnych okresów, w których dokonywało się powstawanie i przeobrażanie rzeźby. Rozpoznanie typów poszczególnych procesów, odpowiadających im form rzeźby, mechanicznej treści pojedynczych zdarzeń i charakteru całych zespołów morfogenetycznych jest warunkiem koniecznym do stworzenia właściwego systemu genetycznego form. Wszystkie zaś te czynności należą do geomorfologii ogólnej. Aby uzasadnić te wywody wystarczy powołać się na przykład konstrukcji mapy geomorfologicznej okolic Łodzi. Bez koncepcji mapy geomorfologicznej wyprowadzonej w trudzie szczegółowych badań osadów pokrywowych i form odpowiednich obraz tych map byłby fałszywy. Z tej bowiem koncepcji wywodzą się także oznaczenia genetycznych typów form rzeźby, jak niecki korozyjne, ostrogi, ostańce kadłubowe, zrównania stokowe i terasy kongeliflukcyjne czy ekwiplana- cyjne. Zamiast nich zamieszczono by na mapie ogólne oznaczenia genetyczne za- czerpnięte ze słownika form akumulacji glacjalnej. A przecież wiadomo dziś nie- wątpliwie, że nie glacjalna morfogeneza zdecydowała o dzisiejszym obrazie tej rzeźby, że nie ona stanowiła ostatni i najdobitniejszy etap w kształtowaniu dzisiejszego krajobrazu na tym obszarze. Zdjęcie geomorfologiczne bezpośrednio wzbogaca wiedzę regionalną. Rów- nocześnie jednak stwarza lepsze warunki do rozwoju geomorfologii ogólnej. Wy- nika to nie tylko z tego, że wzrasta materiał faktyczny, lecz że wzmaga się potrzeba studiów ogólnych. Zdjęcie geomorfologiczne rozszerza podstawy materiałowe pożyteczne dla geomorfologii ogólnej, ale jednocześnie właściwe wykonanie mapy geomorfologicznej wymaga pomocy ze strony ogólnej geomorfologii, co wynika najkrócej mówiąc stąd, że przedstawienie regionalne rzeźby na mapie realizuje się przy pomocy oznaczeń typologicznych, które reprezentują pojęcia ogólne. Zadanie wykonania mapy geomorfologicznej wzmaga czujność metodolo- giczną zarówno w zakresie potrzeb teoretycznych jak problematyki wyrastającej z potrzeb życia praktycznego. Tak więc w odniesieniu do zagadnień teoretycznych kartowanie okolic Łodzi i Gór Świętokrzyskich spowodowało studia ogólne z zakresu poligenezy rzeźby, teras dolinnych, ogólnej problematyki kartowania geomorfologicznego i równań subaeralnych. Zdjęcie geomorfologiczne Polski pomyślano między innymi po to, aby stwo- rzyć niezbędne i właściwe podstawy do świadczeń geomorfologii na rzecz prakty- ki. Na tym tle zarysowuje się nowa problematyka, nowy warunek i nowa przyczy-

14 ROZWÓJ MYŚLI BADAWCZEJ na rozwoju geomorfologii. Pozornie sprawa przedstawia się prosto, w rzeczywisto- ści jednak na tym tle zarysowują się poważne trudności, jak to wykazały liczne dyskusje organizowane przez Polskie Towarzystwo Geograficzne i Instytut Geo- grafii Polskiej Akademii Nauk. W świetle tych dyskusji i na podstawie później- szych rozważań okazuje się niewątpliwie to, że współpraca teorii z praktyką nie może polegać na spełnianiu przez geomorfologię funkcji służebnych. Poczynania teoretyczne dla potrze życia praktycznego nie mogą się znajdować poza głównym nurtem rozwoju badań teoretycznych i nie mogą się sprowadzać do poczynań technicznych obciążających czas pracowników naukowych bez przyczyniania się do rozwoju własnej dyscypliny. Okaże się dalej, że realizacja zasady współpracy teorii z praktyką stawia badaniom teoretycznym geomorfologii takie zadania, do których nauka nasza nie była dostatecznie przygotowana. Oznacza to w sposób najogól- niejszy, że współpraca z praktyką wpływa na rozwój nauki. Takie właśnie zdobył ośrodek łódzki wykonując zdjęcie morfologiczne dorzecza Kamiennej i przekazu- jąc swe opracowania potrzebne do opracowania planu zagospodarowania Zagłębia Staropolskiego. Powstało wtedy przekonanie, że przedstawienie statycznego obrazu rzeźby okazane na mapie geomorfologicznej nie wystarcza. Stąd wyrosła potrzeba wskazania cech dynamicznych obszaru, a szczególności morfogenetycznych funkcji poszczególnych form rzeźby. Punktem najważniejszym w przedstawieniu tych tendencji skazało się zagadnienie stoku. Na tym też tle przede wszystkim stwierdzono niedostateczność rozwoju geomorfologii, która wobec tego musi od- robić szereg zaległości, aby sprostać zadaniom stawianym przez życie praktyczne. Można więc na przykładzie prac w dorzeczu Kamiennej wskazać na znaczenie współpracy z życiem gospodarczym dla rozwoju geomorfologii. W rezultacie wskazanego wyżej rozpoznania, które wykazało niedostatek badań geomorfologicznych, zwrócono uwagę na zaniedbanie problemu stoku i uznano konieczność wzmożenia prac w kierunku dynamicznej geomorfologii. Ze względu na potrzeby praktycznego życia przeprowadzono analizę stoku i przedstawiono i przedstawiono w granicach badanego obszaru zróżnicowanie formy powierzchni stokowych. W oparciu o tę analizę i przeszłość dynamiczna terenu wyrażona przez genetycznie określone najmłodsze formy rzeźby skonstru- owano mapę funkcjonalności morfogenetycznej obszaru. Przedmiotem specjalnych rozważań stało się zagadnienie problematyki geomorfologicznej wobec potrzeb życia praktycznego. Okazało się, że istotnie geomorfologia nie nadąża za potrzebami życia gospodarczego planowanego w oparciu o podstawy naukowe. Zawodność tych podstaw wynika z obciążeń metodologicz- nych tradycyjnej geomorfologii. Stąd też rozwój geomorfologii dynamicznej ko- nieczny ze względów teoretycznym jest również niezbędnym warunkiem właści- wej i owocnej współpracy teorii z praktyką. W świetle przeprowadzonych rozwa- żań utwierdza się przekonanie o konieczności rozwoju kierunku dynamicznego w geomorfologii. W łódzkim ośrodku uprawiającym ten kierunek od dawna do-

15 JAN DYLIK

świadczenia w współpracy z życiem praktycznym stwarzają nowy impuls inten- sywniejszego rozwoju tego kierunku. W związku z tym impulsem zdecydowano się również na wypowiedź teoretyczną określającą pojmowanie geomorfologii dynamicznej. Zagadnienie pojmowania geomorfologii dynamicznej wraz z szeregiem przykładów realizacji tego kierunku składają się na „Studia z geomorfologii dynamicznej” prezentujące obecny etap rozwoju myśli badawczej w łódzkim ośrodku geograficznym.

z Zakładu Geomorfologii Uniwersytetu Łódzkiego

BIBLIOGRAFIA 1947–1957

1947

1. Dylik J., Indywidualność geograficzna okolic Łodzi. Czasopismo Geogr., t. 18, 1947. 2. Dylik J., Ukształtowanie powierzchni i podział na krainy podłódzkiego obszaru (résumé: Unités morphographiques des environs de Łódź). Acta Geogr. Univ. Lodz., nr 1, Łódź, 1947.

1948

3. Dylik J., O genezie pagórków w okolicy Rudy Pabianickiej, Rzgowa i Chojen. Sprawozd. z Czynności i Posiedz. Łódzkiego Tow. Nauk., r. III, nr 1, 1948.

1949

4. Dylik J., Uwagi o morfologii wyspy Wolin. Sprawozd. z Czynności i Posiedz. Łódzkiego Tow. Nauk., r. IV, nr 2 (8), 1949.

1951

5. Dylik J., Some periglacial structures in Pleistocene deposits of Middle Poland. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 3, nr 2, 1951. 6. Dylik J., The loess-like formations and wind-worn stones in Middle Poland. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 3, nr 3, 1951. 7. Radłowska C., Morfologia doliny Prosny. Sprawozd. z Czynności i Posiedz. Łódzkiego Tow. Nauk., r. VI, nr 1 (10), 1951.

1952

8. Dylik J., Peryglacjalne struktury w plejstocenie środkowej Polski (summary: Periglacial structures in the Pleistocene deposits of Middle Poland). Biul. Państw. Inst. Geol., 66, 1952.

16 ROZWÓJ MYŚLI BADAWCZEJ

9. Dylik J., Głazy rzeźbione przez wiatr i utwory podobne do lessu w środkowej Polsce (summary: Wind-worn stones and loess-like formations in Middle Poland). Biul. Państw. Inst. Geol., 67, 1952. 10. Dylik J., Pierwsza wiadomość o utworach pokrywowych w środkowej Polsce (summary: First report on covering deposits in Middle Poland). Biul. Państw. Inst. Geol., 68, 1952. 11. Dylik J., The concept of the periglacial cycle in Middle Poland. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 3, nr 5, 1952. 12. Dylik J., Klatka T., Recherches microscopiques sur la désintégration périglaciaire. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 3, nr 4, 1952. 13. Dylikowa A., O metodzie badań strukturalnych w morfologii glacjalnej (résumé: De la méth- ode structurale dans la morphologie glaciaire). Acta Geogr. Univ. Lodz., nr 3, Łódź 1952. 14. Dylikowa A., De la méthode structurale dans la morphologie glaciaire. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 3, nr 18, 1952. 15. Dylikowa A., O czytaniu odkrywek w utworach akumulacji lodowcowej. Geogr. w szkole, nr 1, 1952. 16. Gołąb J., Rockslides and flows and their meaning for the tectonic of the Flysch of Podhale. Bull. Soc. Sci. Lettr, Łódź, vol. 5, nr 1, 1952.

1953

17. Dorywalski M., Metody matematyczno-statystyczne w geomorfologii (summary: Mathe- matico-statistical methods in geomorphology). Przegląd Geogr., t. 25, 1953. 18. Dylik J., Stanowisko geomorfologii w Stanach Zjednoczonych. Czasopismo Geogr., t. 23–24, 1952–1953. 19. Dylik J., Première notion sur les formations de couverture dans la Pologne Centrale . Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 4, nr 1, 1953. 20. Dylik J., Periglacial investigations in Poland. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 4, nr 2, 1953. 21. Dylik J., Caractères du développement de la géomorphologie moderne. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 4, nr 3, 1953. 22. Dylik J., O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski (résumé: Du caractère périgla- ciaire de la Pologne Centrale). Acta Geogr. Univ. Lodz., nr 4, Łódź 1953. 23. Dylik J., Cechy rozwoju najnowszej geomorfologii (summary: Characteristic features of the development of modern geomorphology). Przegląd Geogr., t. 25, 1953. 24. Dylik J., Zagadnienie poligenezy rzeźby w pracach nad geomorfologiczną mapą Polski (rés- umé: Problème de la polygenèse du relief dans les travaux sur la carte géomorphologique de la Pologne). Przegląd Geogr., t. 25, 1953. 25. Dylikowa A., Metody sedymentologiczne i próby ich stosowania w geomorfologii (résumé: Méthodes de sédimentologie et essais de leur application en géomorphologie). Przegląd Geo- gr., t. 25, 1953. 26. Jewtuchowicz S., Ripple marki wodne jako kryterium w ocenie procesu sedymentacyjnego. Czasopismo Geogr., t. 23–24, 1952–1953. 27. Jewtuchowicz S., La structure du sandre. Bull. Soc. Sci. Lettr. Łódź, vol. 4, nr 4, 1953. 28. Jewtuchowicz S., Zagadnienie geomorfologicznej mapy w ZSRR (résumé: Problème de la carte géomorphologique dans l’URSS). Przegląd Geogr., t. 25, 1953. 29. Jurczyński J., Rzut oka na rozwój zagadnienia mapy morfologicznej Polski (résumé: Cartes morphologiques générales de la Pologne). Przegląd Geogr., t. 25, 1953.

17 JAN DYLIK

30. Klatka T., Dna dolin pobocznych i terasy zalewowe na mapach geomorfologicznych (résumé: Fonds de vallées collaterales et terrasses d’inondation sur les cartes géomorphologiques). Przegląd Geogr., t. 25, 1953. 31. Klatkowa H., Klatka T., Problematyka geomorfologicznego kartowania w środkowej Polsce w badaniach Ośrodka Łódzkiego. Przegląd Geogr., t. 25, 1953. 32. Pierzchałko Ł., Zagadnienie rozwoju stoku w świetle prac Bauliga, Birota i Sobolewa (summary: The problem of slope-formation in the light of the studies by Baulig, Birot and Sobo- lev). Przegląd Geogr., t. 25, 1953. 33. Dorywalski M., Zastosowanie wskaźnika zaokrąglenia do badań peryglacjalnych (Application de l’indice d’émoussé des galets aux recherches périglaciaires). Biul. Peryglacjalny, nr 1, 1954. 34. Dylik J., Zagadnienie genezy lessu w Polsce (The problem of the origin of loess in Poland). Biul. Peryglacjalny, nr 1, 1954. 35. Dylik J., Problematyka geomorfologiczna wobec potrzeb rolnictwa (summary: Geomorphologi- cal problems in relation to requirements of agriculture). Przegląd Geogr., t. 26, 1954. 36. Dylik J., Zagadnienie powierzchni zrównań i prawa rozwoju rzeźby subaeralnej (résumé: Le problème des surfaces d’aplanissement et les lois de développement du relief subaeral). Cza- sopismo Geogr., t. 25, 1954. 37. Dylik J., Chmielewska M., Chmielewski W., Badania osadów jaskiniowych w Dziadowej Skale (résumé: Etude des depôts de la grotte au lieu dit „Dziadowa Skała”). Biul. Perygla- cjalny, nr 1, 1954. 38. Dylikowa A., W sprawie nieporozumień terminologicznych w geomorfologii: pojęcia erozji i denudacji (résumé: Des malentendus terminologiques en géomorphologie: les termes d’érosion et de dénudation). Czasopismo Geogr., t. 25, 1954. 39. Dylikowa A., Olchowik J., Zmarzlina – pojęcia ogólne (Frozen ground – general terms). Biul. Peryglacjalny, nr 1, 1954. 40. Hombek M., Plejstoceński okres pluwialny (résumé: La période pluviale du pleistocene). Cza- sopismo Geogr., t. 25, 1954. 41. Klatka T., Peryglacjalne struktury tundrowe w Tychowie (résumé: Structures périglaciaires de tundra a Tychów). Biul. Peryglacjalny, nr 1, 1954. 42. Klatkowa H., Niecki korazyjne w okolicach Łodzi (résumé: Niches de corrasion aux environs de Łódź). Biul. Peryglacjalny, nr 1, 1954. 43. Pierzchałko Ł., Gleby kopalne w lessie w okolic Bodzechowa (summary: Fossil soils in the loess of the region of Bodzechów). Biul. Peryglacjalny, nr 1, 1954. 44. Pierzchałko Ł., Wstępne obserwacje współczesnych procesów stokowych w Górach Kaczaw- skich (summary: Preliminary investigations of Present-day slope erosion in Kaczawa Mounta- ins). Przegląd Geogr., t. 26, 1954. 45. Pierzchałko Ł., Zagadnienie dolin asymetrycznych na tle rozwoju geomorfologii klimatycznej (résumé: Le problème des vallées dissymetriques et le développement de la géomorphologie climatique). Czasopismo Geogr., t. 25, 1954. 46. Rulikowska J., Manikowska B., Geomorfologiczne znaczenie litologii (résumé: L’importance géomorphologique de la lithologie). Czasopismo Geogr., t. 25, 1954. 47. Sadłowska H., Jersak J., Struktury peryglacjalne w opoce kredowej w Mogilnie (résumé: Structures périglaciaires dans la roche crayeuse de Mogilno). Biul. Peryglacjalny, nr 1, 1954.

1955

18 ROZWÓJ MYŚLI BADAWCZEJ

48. Dorywalski M., Znaczenie powierzchni peryglacjalnej dla badań erozji i denudacji gleb w okolicach Łodzi (Importance de la surface périglaciaire pour les recherches concernant l’érosion du sol aux environs de Łódź). Biul. Peryglacjalny, nr 2, 1955. 49. Dylik J., Geomorfologia. Pojęcie, metody pracy badawczej i związek z życiem praktycznym. Geogr. w szkole, nr 6, 1954 i nr 1, 1955. 50. Dylik J., Badania peryglacjalne w Polsce (summary: Periglacial research in Poland). Biul. Inst., Geol., nr 70, 1955. 51. Dylik J., Peryglacjalne osady stokowe rytmicznie warstwowane (Rhythmically stratified periglacial slope deposits). Biul. Peryglacjalny, nr 2, 1955. 52. Dylikowa A., Olchowik-Kolasińska J., Procesy i struktury w strefie czynnej zmarzliny, cz. 1 (Processes and structures in the active zone of perennially frozen ground, Part 1). Biul. Peryglacjalny, nr 2, 1955. 53. Frankiewicz W., Młode formy denudacyjne na obszarze lessowym okolic Ostrowca (summary: Young erosional forms in the loess area around Ostrowiec). Przegląd Geogr., t. 27, 1955. 54. Jewtuchowicz S., Struktura sandru (summary: Structure of outwash plain). Acta Geogr. Univ. Lodz., nr 5, Łódź 1955. 55. Klatka T., Suche doliny płaskodenne na przedpolu Łysogór (summary: Flat-floored dry valleys in the foreland of the Łysogóry Mts). Biul. Peryglacjalny, nr 2, 1955. 56. Klatkowa H., Utwory stokowe na terasie Kamiennej pod Wąchockiem (résumé: Les formations des versants sur la terrasse de Kamienna près de Wąchock). Biul. Peryglacjalny, nr 2, 1955. 57. Olchowik-Kolasińska J., Struktury kongeliflukcyjne w okolicach Łodzi (summary: Con- geliflual structures in the region of Łódź). Biul. Peryglacjalny, nr 2, 1955. 58. Sadłowska A., Struktury peryglacjalne w Napękowie (résumé: Structures périglaciaires a Napęków). Biul. Peryglacjalny, nr 2, 1955.

1956

59. Chmielewska M., Pierzchako Ł., Stanowisko wczesnomezolityczne w schronisku skalnym koło Podlesic w pow. zawierciańskim (résumé: Le gisement de Mezolithique supérieur dans l’abri sous roche près de Podlesice, distr. de Zawiercie). Prace i Materiały Muz. Archeol. i Etnogr. w Łodzi, ser. Archeol., nr 1, 1956. 60. Dutkiewicz L., Struktury tundrowe w Patokach (summary: Tundra structures at Patoki). Biul. Peryglacjalny, nr 3, 1956. 61. Dylik J., Struktury peryglacjalne w Tarzymiechach i ich znaczenie dla morfogenezy i stratygrafii czwartorzędu (The periglacial structures at Tarzymiechy and their significance for the morphogeny and stratigraphy of the Quaternary). Biul. Peryglacjalny, nr 3, 1956. 62. Dylik J., Coup d’oeil sur la Pologne périglaciaire. Biul. Peryglacjalny, nr 4, 1956. 63. Dylik J., Esquisse des problemes périglaciaires en Pologne. Biul. Peryglacjalny, nr 4, 1956. 64. Dylik J., Gegenwärtige Probleme der Periglazialforschung in Polen. Pet. Geogr. Mitt., vol. 100, 1956. 65. Dylikowa A., Kliny zmarzlinowe w Sławęcinie (summary: The ice-wedges at Sławęcin). Biul. Peryglacjalny, nr 3, 1956. 66. Dylikowa A., Formes contemporaines du type congelifluctif sur le Turbacz. Biul. Pery- glacjalny, nr 4, 1956. 67. Dylikowa A., Klatkowa H., Exemple du modélé périglaciaire du Plateau de Łódź. Biul. Peryglacjalny, nr 4, 1956.

19 JAN DYLIK

68. Dylikowa A., Olchowik-Kolasińska J., Procesy i struktury w strefie czynnej zmarzliny, cz. 2 (Processes and structures in the active zone of perennially frozen ground, Part 2). Biul. Peryglacjalny, nr 3, 1956. 69. Gołąb J., Kliny zmarzlinowe jako drogi przewodzące wód gruntowych (Ice-wedges as groundwater conductors). Biul. Peryglacjalny, nr 3, 1956. 70. Jewtuchowicz S., Struktura drumlinów w okolicach Zbójna (résumé: Structure des drumlins aux environs de Zbójno). Acta Geogr. Univ. Lodz., nr 7, 1956. 71. Klatka T., Plejstoceńskie żyły zmarzlinowe na górze Skała (résumé: Les filons de glace du Pleistocene au Mont Skała). Biul. Peryglacjalny, nr 3, 1956. 72. Klatka T., Exemple du modélé périglaciaire de Łysa Góra. Biul. Peryglacjalny, nr 4, 1956. 73. Pierzchałko Ł., Periglacial phenomena in Northen Poland. Biul. Peryglacjalny, nr 4, 1956.

1957

74. Dorywalski M., Soil erosion in areas of low relief as the expression of the anthropogene phase of Holocene morphogeny. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid- Barcelona 1957. 75. Dylik J., Próba porównania powierzchni zrównań w warunkach półsuchych klimatów gorących i zimnych (Tentative comparison of planation surfaces occuring under warm and under cold semi-arid climatic conditions). Biul. Peryglacjalny, nr 5, 1957. 76. Dylik J., The morphogenetic and stratigraphic role of fossil soils in Poland. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 77. Dylik J., The zonal differentation of the glacial relief in Poland. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 78. Dylikowa A., Structural criteria in glacial morphology. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 79. Dylikowa A., The structure of dunes. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 80. Gołąb J., The hydrogeology of Quaternary formations in Poland. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 81. Jewtuchowicz S., The accumulation of drumlins and ground moraine in the light of the study their structure. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 82. Klatka T., The anthropogene morphogenetic phase as exemplified by the Świętokrzyskie Mountains. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 83. Klatkowa H., The geomorphic role of congelifluction and down-wash in areas of glacial accumulation. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957. 84. Manikowska B., Valley-floor outcrop sags. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communi- cations, Madrid-Barcelona 1957. 85. Pierzchałko Ł., Fossil gullies and small periglacial valleys in Poland. INQUA V Congr. Intern. Résumés des Communications, Madrid-Barcelona 1957.

Jan Dylik

DEVELOPPEMENT DES RECHERCHES GEOMORPHOLOGIQUES A ŁÓDŹ

Sommaire

La chaire de la Géographie Physique de l’Université qui existe depuis 1945 est la base du centre géomorphologique de Łódź. Le développement de l’idée investigatrice dans ce centre s’effectuait sous l’influence des conditions locales du travail, des générales dispositions centrales des recherches et du contact avec le monde scientifique étranger. La tendance, nouvellement apparue, de la coopération de la science avec la vie pratique a joué un rôle important dans ce mouvement. Dans la première période, préparatoire, qui a duré pràes de trois ans, ont a obtenu dans les recherches des résultats plutôt négatifs – exception faite des travaux d’organisation qui exigeaient alors le plus d’énergie. C’est alors que les anciennes méthods descriptives apparurent comme peu süres et décevantes. La découverte des structures périglaciaires dans le Pléistocène des environs de Łódź a ouvert une nouvelle période en ce qui concerne les obtentions positives et a mené a la réalisation du courant de la géomorphologie climatique. C’était en même temps le commencement des recherches dynamiques qui se sont développées plus tard poussées par les problèmes résultant de la nécessité de donner le tableau géomorphologique de la Pologne et les besoins de la vie économique. Le développement de la géomorphologie génerale allés de pair avec le levé géomorphologique ce qui a éte considéré comme une condition indispensable pour le juste établissement de la carte. Les expériences qu’on a faites en tentant de réaliser le principe de la coopération de la théorie avec la pratique, ont prouvé que la géomorphologie était quelque peu arriérée. Elles ont montre que la théorie n’arrivait pas en ce moment a suivre les besoins de la vie pratique. Le développement du courant dynamique est une condition du progrès de la géomorphologie et de la véritable réalisation du postulat de la coopération entre la théorie et la pratique.

Les premières années de l’existence du centre des travaux géographiques à Łódź – c’est a dire de 1945 a 1948 – ont été consacrées a l’organisation. Les travaux des recherches étaient à peine à leur debut. La direction générale de la géomorphologie ne faisait que s’esquisser. Les environs de Łódź n’etaient pas jadis l’objet de précises recherches géomorphologiques. Il n’y avait donc pas pour cette région des solutions toutes prêtes. Les recherches préliminaries du jeune centre géographique faites à l’aide des anciennes méthods descriptives et explicatives n’ont donné aucun résultat. Le relief du terrain des environs de Łódź ne se laissait pas renfermer dans les conceptions schématiques établis pour les régions de la jeune accumulation glaciaire. L’importance méthodologique de cette étape consistait dans ce fait que dans le centre de Łódź on s’est rendu compte de l’insuffisance de la méthode fondamentale appliqué dans les recherches de la géomorphologie traditionnelle. – Dans cette méthode la déduction se basait surtout sur l’analyse des formes de relief. On s’est trouvé dans la nécessité de regarder autant que possible dans le fond, de mieux discerner la structure géologique de la région, surtout dans la domaine des formations de la partie supérieure. Cette conclusion a amené dans la suite la réalisation du courant de la géomorphologie dynamique. Comme conséquence directe de la découverte aux environs de Łódź des structures périglaciaires dans le Pléistocene, apparut une nouvelle conception de morphogénèse périglaciaire qui a formé d’une façon decisive le relief actuel de la région. C’est pour la première fois qu’on a tenté de rattacher les dépôts correlatifs et les formes aux processus et

21 JAN DYLIK au milieu morphogenétique. Le relief des environs de Łódź et de bien des régions étandues de la Pologne est devenu compréhensible. On a constaté que la cause de l’insuccès d’anciennes recherches provenait d’une opinion erronée acceptée à priori. Cette opinion soutenait que les processus de l’accumulation glaciaire determinaient le caractère genéral du relief et cependant ces terrains portent indéniablement la marquee décisive de la dénudation. Le seconde erreur de l’ancien procédé résultait de ce qu’on n’avait pas tenu suffisamment compe du milieu climatique et du milieu morphogénétique variable dans l’espace et le temps. Les résultats méthodiques obtenues dans la première période de recherches ont servi de base dans toutes les études ultérieurs. L’analyse des formes – surtout des formes menus – considérées comme correspondent aux événements morphogénétiques; l’analyse des dépôts correlatifs et du milieu morphogénétique – principalement du milieu climatique – et enfin l’analyse des processus morphogénétiques contemporains ont designé d’une façon quasi catégorique la voie que les recherches devaient suivre. Les lignes méthodiques des recherches élaborées au début pour les problèmes pléistocènes périglaciaires ont été suivis plus tard dans d’autres recherches concernant aussi bien les périodes antérieures que postérieures. Comme exemple de l’application de ces méthods à la morphogenèse glaciare peuvent servir les études dynamiques ayant trait aux événements qui ont abouti à la formation du relief glaciaire constituent le corps du relief périglaciaire ultérieur. L’analyse des dépôts corrélatifs par rapport aux processus de la morphogénese glaciaire definit le fond meme de ces recherches. L’analyse concernait les traits détaillés de la structure et de la texture de ces dépots en tant que déterminant des événements. En ce qui concerne la morphogénese holocène plus tardive, on a eu recours a la méthode de l’étude des jeunes formes de relief ainsi que l’analyse des dépôts correlatifs de ce qu’on appelait phase de dénudation anthropogène. Dans le domaine des plus jeunes événements morphogénétiques, on s’est enfin servi de la méthode de l’observation directe des processus dont la marché était rapide tels que: l’écoulement de l’eau de la surface, la formation du sol gelé périodiquement et sa disparition ainsi que les événements qui s’y rattachaient tells que: l’écoulement des eaux de fonte, la congélifluxion périodiques en miniatures et autres. Le contact avec la science mondiale et avec ses nouvelles acquisitions avait une grande portée pour le développement des notions et des méthods appliqués par le centre de Łódź dans les travaux géomorphologiques. On pouvait trouver a ce moment à la bibliothèque de la chaire de Géographie Physique de l’Université de Łódź les plus récentes publications, de longues séries de nombreuses révues au complet et un grand nombre de publications périodiques auxquelles ont été abonné. Le levé géomorphologique a servi d’un nouveau stimulant dans le développement des recherches géomorphologiques en Pologne. Ce levé était fait a grande échelle à la demande de la Sociéte Polonaise de Géographie et ensuite de l’Insitut de Géographie de l’Académie Polonaise des Sciences. Cette nouvelle tâche a été considérée par l’Institut de Łódź comme un problème très grave dans lequel apparaissait tout de suite la question du rapport existant entre les problèmes de la géomorphologie générale et régionale. Les exemples de la géomorphologie traditionnelle rebutaient de limiter les problèmes aux domains d’une géomorphologie régionale qui bornait ces desseins à la définition de la classification génétiques des formes. Cette classification était basé sur une opinion générale, obtenue par déduction concernant les événements morphogénétiques accomplis.

22 ROZWÓJ MYŚLI BADAWCZEJ

Le levé géomorphologique élargit les bases des matériaux utiles à la géomorphologie générale. Cependant pour pouvoir dresser convenablement la carte géomorphologique l’aide de la géomorphologie générale est nécessaire. Le devoir de dresser la carte géomorphologique augmente la vigilance méthodologique tant dans le domaine des besoins théoriques le levé des environs de Łódź et des Monts de Ste Croix a provoqué des études générales sur la polygenèse du relief, les terasses de vallée, la théorie générale du levé géomorphologique et les aplanissements subaériens. On a eu, entre autres, l’idée de faire le levé géomorphologique de la Pologne afin de créer des bases justes et idispensables à la géomorphologie qui devait se mettre au service de la pratique. Sur ce fond se dessinent les nouveaux problèmes, un nouveau facteur et une nouvelle raison du développement de la géomorphologie. Il est evident que la collaboration de la théorie avec la pratique ne peut consister dans l’accomplissement par la géomorphologie des fonctions de service. Les considérations initiatives théoriques pour les besoins de la vie pratique ne peuvent pas se trouver en dehors du cours normal du développement des recherches théoriques. On verra par la suite que la réalisation du principe de collaboration de la théorie avec la pratique impose aux recherches théoriques de la géomorphologie des tâches auxquelles notre science n’était pas suffisemment préparé. Et c’est de la qu’est venu le besoin d’indiquer les traits dynamiques de la région et en particulier les fonctions morphogénétiques des formes respectives du relief. C’est le problème de versant qui s’est révélé comme le point le plus important dans les présentation de ces tendances. La question des problèmes géomorphologiques face au besoins de la vie pratique a fait l’objet de considérations spéciales. On a constaté qu’en effet les progress de la géomorphologie n’arrivaient pas à suffire aux besoins croissants de la vie économique conforme au plan dressé sur des bases scientifiques. L’incertitude de ces bases provient des défauts méthodologiques de la géomorpologie traditionnelle. Ainsi le développement de la géomorphologie dynamique nécessaire pour des raisons théoriques est également une condition indispensable de la collaboration réelle et fructueuse de la théorie avec la pratique. La manière d’envisager la géomorphologie dynamique constitue un problème qui avec une série d’exemples concernant la réalisation de cette discipline est le sujet des “Etudes de la géomorphologie dynamique” et représente l’étape actuelle du développement de l’idée investigatrice dans le centre géographique de Łódź.

Traduction de S. Lazarowa

AGL 101 ISSN 0065-1249

Danuta Dzieduszyńska*

STAN WIEDZY O PÓŹNYM VISTULIANIE W REGIONIE ŁÓDZKIM

ZARYS TREŚCI

Artykuł przedstawia stan rozpoznania paleogeograficznego późnego vistulianu w regionie łódzkim. Dla środowisk sedymentacyjnych: fluwialnego, stokowego i eolicznego, wyróżniono tendencje przebiegu agradacji i degradacji oraz scharakte- ryzowano zachowane dowody geologiczne i morfologiczne. Procesy morfogenetyczne zostały odniesione do globalnych, szybkich zmian klimatycznych okresu przejściowego plejstocen-holocen i zróżnicowanych warunków lokalnych. Zwrócono uwagę na niejednolitość stosowania terminu „późny vistulian”, zależnie od podziału stratygraficznego bądź dla obszarów glacjalnych, bądź ekstraglacjalnych. Podkreślono postęp, jaki dokonał się w rejestracji świadectw późnego vistulianu. W kontekście przyrastającej ilości danych z badań interdyscyplinarnych rysuje się możliwość konstrukcji regionalnego modelu rozwoju środowiska. Słowa kluczowe: schyłek plejstocenu, środowiska morfogenetyczne, paleogeografia, chronostratygrafia, denudacja, agradacja

WPROWADZENIE

Rekonstrukcje paleogeograficzne vistulianu, lian” był powodem dla którego dużo miejsca poprzedzone rozpoznaniem osadów, procesów poświęcono przedyskutowaniu jego pozycji stra- i form w peryglacjalnym środowiskiem morfoge- tygraficznej i chronologii w zależności od zasto- netycznym, były wiodącymi tematami badań, czę- sowanych kryteriów. Zestawione dane posłużyły sto realizowanymi w projektach łódzkiego ośrodka do przedstawienia stanu rozpoznania tego okresu geomorfologicznego. Przemiany glacjalnej rzeźby oraz do skomentowania postępu, jaki dokonał się Polski Środkowej podczas ostatniego okresu zim- w badaniach od czasów sformułowania koncep- nego plejstocenu były impulsem do rozwoju metod cji morfogenezy peryglacjalnej przez Profesora geomorfologii dynamicznej i zastosowania dyna- Jana Dylika (Dylik 1953). micznego podejścia w analizach rzeźby (Dylik Rozważania będące przedmiotem artykułu 1958a, b). odnoszą się do fragmentu środkowej Polski, W ocenie ewolucji rzeźby istotne wydaje się obejmującego wycinek warciańskiej strefy mor- zwrócenie uwagi na schyłkowy etap vistulianu. fogenetycznej, określonego przez Turkowską Nastąpiła wówczas przebudowa dziedziny pery- (2006) jako „region łódzki”. Współczesne bada- glacjalnej na umiarkowaną, implikująca charak- nia prowadzone są na podobnym obszarze, co terystyczne, szybkie zmiany klimatyczne. Celem pionierskie badania kopalnego środowiska pery- artykułu jest próba wykazania roli paleogeogra- glacjalnego w latach 50. i 60. ub. wieku (tzw. ficznej późnego vistulianu w regionie łódzkim „kraina podłódzka” – Dylik 1948), który od w świetle najnowszych interpretacji stratygra- zasięgu przestrzennego regionu łódzkiego różni ficznych i środowiskowych. Różny zakres cza- się w szczegółach niewpływających na realizację sowy odnoszący się do określenia „późny vistu- sformułowanego powyżej celu.

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: [email protected]

25 Danuta Dzieduszyńska

MIEJSCE PÓŹNEGO VISTULIANU W STRATYGRAFII SCHYŁKU PLEJSTOCENU

Późny vistulian jest ostatnią zimną jednostką jako schyłek ostatniego okresu zimnego, od vistulianu. Określenie „vistulian” odnosi się do ocieplenia po fazie pomorskiej do końca plejsto- różnych ram czasowych zależnie od podziałów cenu. Dla regionu łódzkiego krzywa termiczna stratygraficznych nawiązujących bądź do zdarzeń vistulianu została adoptowana przez Klatkową w środowisku ekstraglacjalnym, bądź do zdarzeń (1996). W zaproponowanym przez Autorkę ze- w vistuliańskiej strefie zajętej przez lądolód. stawieniu na skali czasu został umieszczony zapis W czasach intensywnych badań nad rolą plej- ewolucji paleogeograficznej podczas vistulianu, stoceńskich procesów peryglacjalnych w modelo- zrekonstruowany na podstawie cech diagnostycz- waniu rzeźby regionu w łódzkim ośrodku geomor- nych osadów deponowanych w warunkach pery- fologicznym określenie „późny vistulian” jeszcze glacjalnych. Należy nadmienić, że schemat ten jest nie funkcjonowało. Do ówczesnych rekonstrukcji unacześniany w miarę pozyskiwania nowych da- Dylik (1960) zaproponował terminologię odno- nych paleośrodowiskowych (Turkowska 2006; szącą się do alpejskiego podziału ostatniego piętra Dzieduszyńska i in. w przygotowaniu). zimnego plejstocenu P. Woldstedta na: Würm I, II Inne ramy czasowe stosowane są dla późnego i III. W badaniach regionu łódzkiego poszczególne vistulianu w podziałach stratygraficznych opartych części nazwano odpowiednio: würm wstępujący, na zdarzeniach glacjalnych, z przyporządkowa- pełnia würmu i würm zstępujący. Pierwsza część, niem kolejnych jednostek do morskich pięter izo- określana też jako faza wstępująca, identyfikowana topowych (MIS, OIS). Późny vistulian obejmuje tu była z narastaniem zimna. Część druga, inaczej stadium tlenowe 2 (trwające do początku holo- faza pełni, była synonimem apogeum zimna pod- cenu). Doszło wówczas do maksymalnego roz- czas maksymalnego zasięgu lądolodu. Ostatnią przestrzenienia pokrywy lodowej, a następnie jej jednostką zimną była faza zstępująca, czasowo recesji (Lindner 1992; Mojski 2005). W inter- wiązana z deglacjacją w północnej Polsce, do pretacji Mojskiego (2005) pojawia się wy- ocieplenia na granicy z holocenem. dzielenie „późny glacjał”, korelowane w czasie Podział alpejski był powszechnie stosowany z późnym vistulianem w ujęciu stratygraficznym, do lat 70. ubiegłego wieku. Następnie w regional- stosowanym dla obszarów staroglacjalnych. nych podziałach zaczęto powszechnie używać W świetle aktualnych badań z obszaru pół- terminów pochodzących od nazw rzek Niżu Euro- nocnej Polski początek późnego vistulianu pejskiego, nawiązując do terminologii zapropono- (w sensie podziałów z obszarów ekstraglacjal- wanej w Niemczech przez K. Keilhacka w latach nych), mierzony wycofywaniem się lądolodu 20. ubiegłego wieku. Określenie „vistulian”, po- z pozycji fazy pomorskiej, datowany jest na 14 600 chodzące od łacińskiej nazwy Wisły (Vistula) lat kalibrowanych BP (Marks 2010). Zakończe- i powszechnie używane w Polsce, koresponduje nie okresu stanowi dolna granica holocenu, co, z niemieckim terminem „Weichselian”. zgodnie ze stratotypem, zatwierdzonym przez Podział stratygraficzny vistulianu przyjmo- Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych, wany podczas rekonstrukcji paleogeograficznych przypada na 11 700 lat przed 2000 r. w regionie łódzkim, czyli w strefie ekstraglacjalnej Na podstawie danych z lądowych stanowisk ostatniego lądolodu plejstoceńskiego, nawiązuje do Europy północno-zachodniej okres schyłku vistu- wydzieleń opracowanych na podstawie przesłanek lianu jest dzielony na jednostki chronostratygra- paleobiologicznych w Europie północno-zachod- ficzne (tzw. chronozony), których granice zdefi- niej (np.: van der Hammen i in. 1967; Behre niowane są w konwencjonalnych latach radiowę- 1989). Okres glacjału dzieli się stosownie do glowych (Mangerud i in. 1974). Według tego etapów rozwoju i zaniku szaty roślinnej na: schematu późny vistulian trwał od 13 000 BP do wczesny, pełny i późny. 10 000 BP i obejmował następujące chronozony: W Polsce postrzeganie ostatniego okresu zim- bölling (13 000–12 000 BP), starszy dryas nego przez pryzmat zmian klimatycznych, w na- (12 000–11 800 BP), alleröd (11 800–11 000 BP) wiązaniu do stratygrafii holenderskiej, zostało i młodszy dryas (11 000–10 000 BP)1. zastosowane przez Dylika (1968). Następnie zmienność klimatyczna została dostosowana do 1 Schemat Mangeruda i in. (1974) jest powszechnie stoso- świadectw geologicznych i po raz pierwszy użyta wany. Podejmowane są próby przeliczania granic chrono- do rekonstrukcji regionalnych przez Starkla zon na lata kalibrowane (np. Walanus, Nalepka 2010; (1980) i Kozarskiego (1981). Późny vistulian Starkel i in. 2013). Przeglądu poglądów na czas trwania (= późny glacjał) jest w tym ujęciu rozumiany poszczególnych jednostek chronostratygraficznych późnego vistulianu dokonał Forysiak (2012).

26 Stan wiedzy o późnym vistulianie w regionie łódzkim

Podział wg Mangeruda i in. (1974) jest ficzna osadów laminowanych jeziora Meerfelder powszechnie stosowany w stratygrafiach regio- w północnych Niemczech była powodem dla nalnych i nawiązuje do niego także stratygrafia którego wyróżnione tam ciepłe wahnięcie Me- regionu łódzkiego (rys. 1). Rytm naprzemiennie iendorf, datowane na interwał 14 450–13 800 lat występujących chłodnych i ciepłych okresów kalibrowanych BP, zaliczono do późnego gla- późnego vistulianu jest dobrze udokumentowany cjału (Litt i in. 2001), a profil uznano za strato- w środowisku wydmowym (Dylikowa 1967, typowy w Europie Zachodniej. 1969; Krajewski 1977), badaniach paleope- W ostatnich latach coraz częściej w opisy- dologicznych (Manikowska 1966, 1985, 1999) waniu chronologii schyłku vistulianu badacze oraz paleobiologicznych (Wasylikowa 1964, posługują się terminologią opartą na tzw. event 1999; Balwierz 2010). W regionie łódzkim, stratigraphy, czyli podziale chronostratygraficz- późny vistulian obejmuje również ochłodzenie nym, w którym granice jednostek zostały zdefi- najstarszego dryasu, którego pozycja stratygra- niowane na podstawie przebiegu krzywej tleno- ficzna jest powszechnie uznawana (por. m.in. wej w grenlandzkich rdzeniach lodowych, ilu- Wasylikowa 1964; Manikowska 1995). Po- strującej wahania klimatu w skali globalnej (rys. nadto zakłada się istnienie jeszcze jednej ciepłej 1). Odcinek identyfikowany z późnym vistulia- jednostki, poprzedzającej ochłodzenie najstarszego nem trwał w sumie około 3150 lat kalendarzo- dryasu, tzw. fazy kamion, wydzielonej na podsta- wych. Obejmował jednostkę ciepłą Greenland wie datowania radiowęglowego soczewki osadów Interstadial 1 GI-1 (14 700–12 650 ice-core yr organicznych leżących pod wydmą na terasie Wi- BP) oraz jednostkę chłodną Greenland Stadial sły koło Wyszogrodu (Manikowska 1995). Faza 1 GS-1 (12 650–11 550 ice-core yr BP). W ra- ta została skorelowana z wyróżnioną w Danii jed- mach interstadiału GI-1 odnotowano trzy su- nostką ciepłą epe (Kolstrup 1980), która w stra- binter-stadiały i dwa substadiały. Schemat ten, tygrafii zachodnioeuropejskiej nie jest jednak włą- sporządzony dla rdzenia GRIP, został zapropo- czona do późnego glacjału. Zmiany środowiska nowany jako stratotypowy (Björck i in. 1998; przyrodniczego właściwe wszystkim z wyróżnio- Walker i in. 1999; Lowe i in. 2001, 2008). nych w stratygrafii regionu łódzkiego okresów (tj. Zaproponowano również korelację z zapisem kamion/epe, najstarszy dryas, bölling, starszy dry- lądowym w ujęciu Mangeruda i in. (1974). as, alleröd, młodszy dryas) zostały potwierdzone GI–1 miałby odpowiadać interwałowi bölling- badaniach cech osadów biogenicznych torfowisk alleröd, z chłodniejszym wahnięciem GI-1 d dla (Forysiak 2012). starszego dryasu, a GS-1 młodszemu dryasowi. Problem pierwszego ocieplenia na granicy A więc tylko ochłodzenie młodszego dryasu plenivistulianu i późnego vistulianu jest kwestią zostało odnotowane w skali globalnej, zaś pozo- dyskutowaną w literaturze przedmiotu. Zwykle stałe zimne i ciepłe okresy, udokumentowane czas pomiędzy 15 000 a 13 000 BP lokowany w środowisku lądowym, nie zostały tak wyraź- jest w plenivistulianie/pleniglacjale (Walker nie wyrażone i są odpowiednikami grenlandz- 1995). Z kolei jasna pozycja chronostratygra- kich jednostek niższej rangi.

PALEOGEOGRAFIA PÓŹNEGO VISTULIANU

Główne cechy wane, globalnie zmiany klimatyczne, na które środowiska przyrodniczego nakładały się uwarunkowania lokalne. W skali regionu łódzkiego były to przede wszystkim Rozwój paleogeograficzny podczas późnego zróżnicowana rzeźba i litologia poligenicznej vistulianu odbywał się w warunkach następują- powierzchni uformowanej przez lądolód stadiału cych po sobie krótkich okresów ochłodzeń warty i przekształconej w środowisku peryglacjal- i ociepleń. Najbardziej gwałtowny był przebieg nym wczesnego vistulianu i plenivistulianu. Wnio- ochłodzenia młodszego dryasu, które pojawiło skowaniu paleogeograficznemu sprzyja dobre się w ciągu kilkudziesięciu lat (por. Dziedu- rozpoznanie historii geologicznej i prawidłowości szyńska 2011). rządzących rozwojem lokalnej rzeźby regionu Na proces późnovistuliańskiej ewolucji (Turkowska 2006). rzeźby wpłynęły ogólne, dobrze udokumento-

Danuta Dzieduszyńska

–

1995,

2010; 2010;

rozw

–

tern: tern: a

Balwierz

Manikowska

2011; scheme of

river pat

Balwierz

–

inwolucje; 6

Manikowska

1995,

–

1964, 1999,

2011; schemat rozwoju

1995, 1995,

1964, 1999,

ieduszyńska

Goździk

involutions; 6

–

Goździk

Wasyliko

1989,

Dzieduszyńska

szczeliny mrozowe; 5 mrozowe; 5 szczeliny

1984, 1996,

Wasylikowa

tendencje to umiarkowanej erozji umiarkowanej to tendencje

1989,

–

frost fissures; 5

1984, 1996,

etyczne etyczne

e e after

Klatkowa

duże; 8duże;

syngen

–

Klatkowa

–

syngenetic syngenetic

Klatkowa

–

i i in. 1998; zakres temperatur lipca

umiarkowane, bumiarkowane,

–

1964; zmarzlina

1964; permafrost after

Lowe

tendency to medium erosion to tendency

2002; slope environment after

–

. 1998; range of July temperatur

i in

2002; środowisko stokowe

Petera

o vistulianu w regionie łódzkim

thermal thermal contraction cracks; 4

szczeliny 4 termicznej; kontrakcji

Wasylikowa

intensive; 8 intensive;

Lowe

the Łódź Regionduring Late the Vistulian

1988,

–

Petera

tendencje do agradacji: a agradacji: a do tendencje

epigenetic epigenetic

–

1988,

–

medium, b medium,

epigenetyczne epigenetyczne

–

995); stratygrafia grenlandzka

Turkowska

–

i i in. 2013; % AP/NAP

opromienne; 7opromienne;

Turkowska

i in. 2013; % AP/NAP after

Rys. Rys. 1. Cechy środowiska późneg

Manikowska

(1995); Greenland stratigraphy after

tendencies to degradation; 3

Featuresof natural in environment

meandrowe wiel meandrowe

–

tendency to aggradation: a a to tendencyaggradation:

Dzieduszyńska

tendencje do degradacji; 3do degradacji; tendencje

–

ieduszyńska

2007; after fluvial tendencies

1995

2102;

2007; tendencje fluwialne

sporadic; 2

1995

Manikowska

2102;

–

meanders; 7meanders;

anabranching, c

sporadyczna; sporadyczna; 2

Forysiak

–

large

–

tratygrafia tratygrafia Polski Środkowej

Manikowska

Dzieduszyńska

Forysiak

Manikowska

Dzieduszyńska

i i in. 2011;

discontinuous, c

nieciągła, c

–

roztokowe, b roztokowe,

–

Zganiacz

i in. 2011;

anabranching, c c anabranching,

–

Zganiacz

Płóciennik

Petera

permafrost: permafrost: a

zmarzlina: a a zmarzlina:

–

2010; 2010; Petera wydm śródlądowych 1 koryta: nięcie a stratigraphy of Central Poland after Płóciennik 1995, after inland dune formation 1 braided, b opracowano na podstawie: s

28 Stan wiedzy o późnym vistulianie w regionie łódzkim

Warunki środowiska naturalnego późnego vi- kim, w odkrywce KWB Bełchatów, potwierdzone stulianu w regionie są rekonstruowane na podsta- przez wskaźnikowe epigenetyczne kliny zmarzli- wie dowodów geologiczno-morfologicznych wią- nowe wiązane chronologicznie z młodszym dry- zanych z dziedziną peryglacjalną oraz wyników asem przez Kasse i in. (1998). O prawdopodo- badań paleobotanicznych i paleozoologicznych. bieństwie przetrwania klinów lodowych do po- Paleoklimat regionu łódzkiego odzwiercie- łowy młodszego dryasu pisze Goździk (1995). dlony jest w przemianach gatunkowych zbioro- Sezonowa bądź lokalna obecność przemarznięte- wisk roślinnych i zmieniającej się zwartości lasu go gruntu wyrażone strukturami niestatecznego oraz w reakcji wrażliwej na drobne zmiany kli- warstwowania gęstościowego została dobrze udo- matyczne fauny bezkręgowej. Stanowiskami z naj- kumentowana w stanowisku Koźmin Las na tera- bardziej kompletnymi profilami palinologicznymi sie nadzalewowej Warty (Petera 2002; Petera- są Witów (Wasylikowa 1964, 1999) oraz Ża- Zganiacz, Dzieduszyńska 2007; Dziedu- bieniec (Balwierz 2010). Rekonstrukcje tempe- szyńska, Petera-Zganiacz 2012). ratur opierające się na analizie szczątków mu- Podstawą wnioskowania o późnovistuliań- chówek pochodzą ze stanowisk Żabieniec (Płó- skich procesach morfogenetycznych jest stan śro- ciennik i in. 2011) i Koźmin Las (Dzied- dowiska oraz charakter powierzchni inicjalnej. uszyńska i in. 2013). W klimacie późnego vi- Krajobraz odziedziczony po poprzedzającym, stulianu, zmieniającego się od subarktycznego do górnoplenivistuliańskim etapie rozwoju, cechował kontynentalnego umiarkowanego chłodnego, tem- się małym urozmaiceniem rzeźby, która wykształ- peratura najcieplejszego miesiąca najstarszego cona została w warunkach zimnej pustyni arktycz- dryasu oscylowała pomiędzy 8 a 13 °C, a występu- nej, na peryferiach obszaru zajętego przez lądolód jącą formacją roślinną była tundra krzewiasta. stadiału głównego ostatniego zlodowacenia plej- W böllingu od 12 do 16 °C z luźnym lasem brzo- stoceńskiego. Monotonia rzeźby wynikała z bardzo zowym, w starszym dryasie 10–15,5 °C z tundrą wydajnych procesów, zarówno denudacyjnych jak parkową, w allerödzie 13–17 °C ze zwartym lasem i akumulacyjnych (Turkowska 2006, 2007). sosnowo-brzozowym w optimum, w młodszym Denudacja zapisała się w postaci zniwelowanych dryasie 10–16 °C z mozaiką lasu, tundry i stepu wysoczyzn oraz połogich stoków, zniszczonych (rys. 1). w górnych segmentach i nadbudowanych w dol- Późnovistuliańskie procesy morfogene- nych odcinkach. Wyjątkowo silne tendencje agra- tyczne odbywały się w warunkach postępującej dacyjne w dolinach, które trwały już od środkowe- degradacji permafrostu, hamowanej w fazach go plenivistulianu doprowadziły do ich wypełnie- chłodniejszych (rys. 1). W centralnej Polsce, po- nia osadami. W krajobrazie znaczącą rolę odgry- dobnie jak w północno-zachodniej Europie, osta- wały rozległe, piaszczyste powierzchnie utworzone teczny zanik ciągle przemarzniętego podłoża przez dna dolin plenivistuliańskich rzek roztoko- miał miejsce najpóźniej w allerödzie (m.in. Ko- wych. Wszystko to zatarło granice morfologiczne zarski 1995; Klatkowa 1996; Marks 1996). pomiędzy wcześniejszymi elementami rzeźby. Wytapianiu lodu podziemnego towarzyszyły pro- W późnym vistulianie generalny trend w kie- cesy termokrasowe, prowadzące do pojawiania się runku ocieplenia zahamował powszechną agrada- w krajobrazie zagłębień (np. w dorzeczu Widawki cję. Kierunek przekształceń środowiska różnicował – Goździk, Konecka-Betley 1992). Cechy się zależnie od środowiska morfogenetycznego. diagnostyczne obecności permafrostu w postaci Typ i bilans procesów zmieniał się ponadto w cza- struktur kontrakcji termicznej nie są w regionie sie, dostosowując się do globalnych tendencji kli- powszechne. Klatkowa (1996) jest zdania, że matycznych, oraz w przestrzeni, gdzie był wypad- późny vistulian charakteryzował się w regionie kową przemian ogólnych i uwarunkowań lokal- szybkim zanikiem zmarzliny, a w chłodniejszych nych. Procesy prowadzące do zmian w rzeźbie częściach mogły rozwijać się jedynie struktury były efektywne w trzech środowiskach sedymen- związane z sezonowym przemarznięciem gruntu. tacyjnych: fluwialnym, stokowym i eolicznym. Syngenetyczne struktury szczelinowe zostały stwierdzone w starszych późnovistuliańskich pia- Środowisko fluwialne skach eolicznych (Manikowska 1995). Przed- miotem dyskusji jest reaktywacja zmarzliny Stabilizacja warunków w środowisku flu- podczas młodszego dryasu. Pośrednie dowody, wialnym łączy się z zakończeniem zasypywania z których wnioskuje się o spadkach średnich tem- den dolinnych na przełomie górnego plenivistu- peratunajchłodniejszego miesiąca poniżej -25 °C lianu i późnego vistulianu. Jest ona potwier- (np. Kozarski 1995) zostały w regionie łódz- dzona konwencjonalnymi datowaniami radiowę-

29 Danuta Dzieduszyńska glowymi ze stanowisk położonych w stropie vistulianie określają datowania radiowęglowe spą- terasy górnoplenivistuliańskiej w dolinie Wi- gu wypełnień kopalnych starorzeczy (np. w dolinie dawki (Goździk 1992) i Wisły (Manikowska Neru 13 800 ± 200 BP – Turkowska 1995, 1995). Osady stropu tej terasy są synchroniczne w dolinie Moszczenicy 10 850 ± 180 BP – Ka- z pozycją górnego poziomu kamienistego na sto- miński 1993). W niektórych dolinach (np. Mro- kach i w suchych dolinach denudacyjnych (Tur- ga) układ roztokowy był kontynuowany przez cały kowska 1995, 2006, 2007). Tak udokumen- późny vistulian (rys. 1). towana sytuacja stała się reperem, dzięki któremu Warunki funkcjonowania rzek zmieniły się możliwe stało się nadanie wyrazu chronostra- w odpowiedzi na globalne ochłodzenie młod- tygraficznego szeregu zdarzeniom w ewolucji szego dryasu. Doszło wtedy do rozrzedzenia szaty rzeźby schyłku vistulianu, do których nie ma roślinnej i zwiększenia obciążenia rzek na skutek możliwości zastosowania izotopowych oznaczeń uaktywnionej denudacji i wzmożonych procesów wieku. stokowych. Tendencje erozyjne zostały zamienione Początek ocieplenia późnovistuliańskiego na akumulacyjne (rys. 1). W regionie łódzkim łączy się ze zmianą plenivistuliańskiej tendencji agradacja dotyczyła przede wszystkim tych rzek, agradacyjnej na erozyjną. Wydajna erozja rzeczna których dorzecza charakteryzowały się zróżnico- była jednocześnie następstwem obniżania się bazy waniem hipsometrycznym (np. Mrogi, Wolbórki erozyjnej w warunkach ustępującego lądolodu. – Turkowska 1988). Morfologicznym świadec- Zdarzeniem o istotnym znaczeniu paleogeogra- twem zmiany bilansu erozji na ujemny jest nadbu- ficznym było wcinanie się koryt rzecznych, które dowywanie den dolinnych, np. w dolinie Mrogi spowodowało morfologiczne wyłonienie się terasy wyrażone jest w szczątkowym zachowaniu listwy wysokiej (plenivistuliańskiej), czytelnej w dzisiej- terasy niskiej (Turkowska 1975, 1988). szym krajobrazie dolin rzecznych regionu. O skali Zasadniczą zmianę warunków podczas ochło- erozji na przełomie górnego plenivistulianu i póź- dzenia młodszego dryasu odnotowano w odcinku nego vistulianu świadczy głębokość wcięcia, sięga- basenu uniejowskiego środkowej Warty. Duża jąca na przykład: w dolinie Warty – 20 m (Fo- rzeka, płynąca w obszarze o niewielkim spadku, rysiak 2005), Luciąży – 10 m (Wachecka- być może przy lokalnej agradacji zmarzliny, zaczę- Kotkowska 2004), Mrogi – 12 m, Neru, Grabi ła rozwidlać się na wiele koryt, w układzie ana- – 4 m (Turkowska 1988, 1990), Rawki – 6 m branching typ II (rys. 1) (Petera 2002; Tur- (Kobojek 2000). kowska i in. 2000, 2004, Forysiak 2005). W wyniku dodatniego bilansu erozji nastąpiła Moment transformacji układu koryt znany jest zmiana w układzie sieci rzecznej. Dokumentują ją dzięki badaniom geologicznym, analizom paleo- na przykład przeobrażenia w dolinie środkowej ekologicznym i uzyskanym wskaźnikom wieku dla Warty polegające na wyłączeniu z systemu głów- osadów organicznych i szczątków kopalnego lasu nego dolin Teleszyny i Jadwichny-Pichny (Fory- in situ ze stanowiska Koźmin Las (Dziedu- siak 2005). Rozdzielenie odpływu powierzch- szyńska i in. 2011, 2012, 2013; Dzieduszyń- niowego zostało opisane z pradoliny Wolbórki ska, Petera-Zganiacz 2012). Okres stabiliza- (Wieczorkowska 1992). Intensywna erozja cji w dolinie odzwierciedlony jest w sekwencji była zdaniem Wacheckiej-Kotkowskiej zdarzeń w środowisku lądowym na równinie (2004) przyczyną kaptażu oraz powstania odcinka zalewowej Warty podczas allerödu i w początkach przełomowego w dolinie Luciąży. młodszego dryasu, takich jak zapoczątkowanie W martwych odcinkach dolin oraz na wil- procesów glebowych i rozwój ekosystemu leśnego. gotniejszych fragmentach powierzchni terasowych Reakcją na pogarszające się, w skali globalnej, powstawały dogodne warunki do rozwoju torfo- warunki klimatyczne były coraz częstsze ingeren- wisk (Forysiak 2012). cje wód powodziowych, obumarcie lasu aż wresz- Znacząca paleogeograficznie jest transfor- cie intensywne powodzie udokumentowane aku- macja koryt rzecznych z roztokowych w mean- mulacją około 1,5 m osadów pozakorytowych, drujące, która miała miejsce w różnych momen- budujących terasę niską. tach późnego vistulianu (Kozarski, Rotnicki Regułą w regionie było współistnienie rzek 1977). Turkowska (1995) twierdzi, że w re- o różnym rozwinięciu koryta oraz przeciwstaw- gionie łódzkim wiodącą rolę w zmianie koryt, nych tendencjach bilansu erozji i akumulacji obok klimatycznych i pochodnych klimatu, od- (rys. 1). Ilustracją twierdzenia jest lokalna sytu- grywały czynniki lokalne, takie jak urozmaicenie acja w dolinie Neru, gdzie w położonych w są- rzeźby oraz litologia doliny i dorzecza. Pojawianie siedztwie stanowiskach, w dolinie głównej i po- się wielkopromiennych meandrów w późnym bocznej, w tym samym czasie funkcjonował

30 Stan wiedzy o późnym vistulianie w regionie łódzkim odpływ meandrowy i roztokowy o odpowiednio Za facjalną odmianę serii piasków drobno- erozyjnym i agradacyjnym kierunku, wynikający laminowanych uznany jest tzw. osad depozycji z różnych etapów ewolucji morfologicznej tych naśnieżnej (rys. 1). Jego cechy tekstualno-struk- lokalizacji (Turkowska, Dzieduszyńska turalne (zróżnicowanie frakcji materiału budujące- 2011). go – od bardzo drobnej po bezładnie rozmieszczo- ne kamienie oraz deformacje nieciągłe w postaci Środowisko stokowe systemu spękań i uskoków), dowodzą akumulacji na śniegu osadu przemieszczonego przez spłuki- Podstawowym procesem dla rozwoju powanie, z udziałem spływów błotnych i procesów wierzchni nachylonych w późnym vistulianie było eolicznych, ich przetrwanie na płatach śniegu nie- spłukiwanie. Dynamika procesów stokowych, tajających w lecie oraz zaburzenie podczas gwał- towarzysząca poprawie warunków klimatycznych, townego topnienia podłoża (Klatkowa 1984; była najsilniejsza w obszarach o urozmaiconej Dzieduszyńska 2011). Odtworzone środo- rzeźbie, na przykład w strefie poziomów i krawę- wisko sedymentacji dało podstawy do uznania dzi morfologicznych na północ od Łodzi. Według osadu za paleogeograficzne świadectwo ochło- badań Turkowskiej (1975, 1988, 2007) ich dzenia młodszego dryasu (Dzieduszyńska wydajność zależała od ekspozycji powierzchni, 2011). Według Turkowskiej (1975, 1988) stra- przy czym intensywniejsza była na stokach zim- tygrafia i chronologia osadów złożonych na nych. śniegu odpowiada pozycji osadów terasy niskiej Wynikiem poprzecznych procesów denuda- w dolinach regionu łódzkiego. cyjnych jest zredukowana miąższość osadów odpowiednich plenivistulianu, poprzez wynoszenie Środowisko eoliczne ich przez procesy poprzeczne i podłużne oraz wy- równanie profilu stoku po zdegradowaniu jego Zimne części późnego vistulianu w regionie starszych elementów morfologicznych. Na przy- łódzkim charakteryzowane są poprzez procesy kład w dolinach Mrożycy i Mrogi doprowadziły kształtowania się form rzeźby eolicznej, a przede one do asymetrii dorzeczy (Turkowska 1999) wszystkim parabolicznych wydm śródlądowych. i nadały rzeźbie charakter degradacyjny. Zaproponowany przez Goździka (2007) model Akumulacyjnym wskaźnikiem spłukiwania peryglacjalnej aktywności w środowisku eolicz- jest seria piasków drobnolminowanych górnych nym zakłada, że efekty morfogenetyczne w postaci (rys. 1), wykształcona jako osad o klasycznym form eolicznych są wyrazem stabilizacji procesów, przemiennym warstwowaniu lamin o różnej które w Polsce Środkowej trwały ze zróżnicowaną charakterystyce granulometrycznej, bez śladów intensywnością od schyłku stadiału warty przez struktur mrozowych (Klatkowa 1964). Wypeł- cały vistulian. Czynnikami sprzyjającymi były nia ona strefy osiowe suchych dolin denudacyj- jednokierunkowe zachodnie wiatry i redukcja ro- nych i nadbudowuje powierzchnie stokowe. Za- ślinności, a terenami podlegającymi deflacji były sięg przestrzenny piasków górnych przekracza piaszczyste, rozległe dna plenivistuliańskich rzek zasięg starszych vistuliańskich serii, złożonych roztokowych, świeżo wyłonione jako terasy i osu- przez procesy poprzeczne. Fakt ten miał istotne szane w wyniku erozji oraz ustępowania zmarzli- znaczenie dla ostatecznego ustalenia zasięgu stref ny. Pagórki wydmowe są rozpowszechnione na dolinnych i wysoczyznowych. Depozycja serii wysoczyznach, schodzą też w doliny. Materiał spłukiwania rozpoczęła się najprawdopodobniej eoliczny wchodzi w skład wypełnień zagłębień wraz z początkiem późnovistuliańskiego ocieple- bezodpływowych. nia. Osad mineralny, o charakterystyce odpowiada- W regionie łódzkim okres późnovistuliań- jącej piaskom górnym, został opisany w pozycji skiej aktywności eolicznej został udokumento- pod najstarszymi osadami eolicznymi (Dylikowa wany przez Dylikową (1967, 1969), Gawlika 1967). Wiek osadów drobnolaminowanych po- (1970), Krajewskiego (1977), Manikowską twierdzony jest w stanowisku Dąbrowa w dorze- (1985, 1995) i rozdzielony na trzy fazy. W naj- czu Neru datowaniem radiowęglowym podściela- starszym dryasie, jeszcze w warunkach istnienia jącej warstwy mułku organicznego na 14 200 zmarzliny, przewiewany piasek hamowany był ± 400 lat BP, czyli fazę kamion (Klatkowa przez wilgotne podłoże i osadzany w postaci 1989). Wydaje się, że warunki środowiskowe tarczowatych pokryw eolicznych. Starszy dryas sprzyjające ich depozycji mogły trwać aż do zapa- był czasem zasadniczej akumulacji piasku, nowania zwartej pokrywy leśnej w allerödzie. w postaci wyraźnych morfologicznie pagórków o kilkunastometrowej wysokości. W serii z naj-

31 Danuta Dzieduszyńska starszego dryasu obecne są małe struktury po kli- Procesy eoliczne były wstrzymywane na nach lodowych, które sporadycznie występują czas rozwoju roślinności w böllingu i allerödzie również w osadach starszego dryasu. Podczas (Manikowska 1966, 1995, 1999). Rozpoczy- ochłodzenia młodszego dryasu wzmożona pręd- nały się wówczas procesy pedogenezy, w wy- kość wiatru na ogołoconych z pokrywy leśnej niku których powstały poziomy gleby inicjalnej wydmach powodowała rozcinanie powstałych (bölling) i słabo wykształconej gleby bielicowej form na pojedyncze wały, niszczenie części do- (alleröd). Możliwości datowania metodą radio- wietrznych i rozbudowywanie ich członów za- węglową stanowią o ich znaczeniu w rekon- wietrznych. Nie wpłynęło to zasadniczo na mor- strukcjach środowiska późnego vistulianu. fologię wcześniej utworzonych pagórków wydmowych (rys. 1).

PODSUMOWANIE

Świadectwo późnego vistulianu nie jest poziomów glebowych (Manikowska 1966, w regionie łódzkim tak powszechne, jak efekty 1985, 1999). Jak wskazują badania Twardego procesów, które miały miejsce podczas wcze- (2008), część klasycznie wykształconych pagór- śniejszych okresów vistuliańskich. Wynika to ków w regionie łódzkim jest produktem prze- zarówno z nieporównywalnie krótszego czasu, wiewania i depozycji osadów tzw. fazy antropo- jak i ze zmienności warunków przyrodniczych, genicznej w holocenie. odpowiedzialnych za opóźnienia w dostosowy- Warto zwrócić uwagę na fakt, że czas trwania waniu się geosystemów do dynamiki środowiska fazy zstępującej würmu, do którego odnoszone (np. Kasse 2002), a również ze specyfiki re- były rekonstrukcje paleogeograficzne w latach 50. gionu, polegającej na złożoności rzeźby różnicu- i 60. XX w., nie jest równoznaczny z późnym vi- jącej przestrzennie rozkład stref niszczenia stulianem. O wydzieleniu tego pierwszego zdecy- i akumulacji (Turkowska 2006). Tereny poło- dowały cechy litologiczne osadów deponowanych żone poza obszarami agradacji były narażone na w czasie zmiany klimatu podczas deglacjacji ostat- niszczenie przez procesy erozyjno-denudacyjne niego plejstoceńskiego lądolodu. Dylik (1967) i wietrzeniowe. Jest to dobrze widoczne w re- zastrzegał, że „zakres czasowy […] oznaczenia – konstrukcjach paleogeograficznych młodszego faza zstępująca – jest zbliżony do zakresu pojęcia dryasu (Dzieduszyńska 2011), podczas które- Spätglazial, ale się z nim nie pokrywa. Późny gla- go ekstrema klimatyczne, uwalniające mechani- cjał liczy się od odwrotu lodowca z pozycji moren zmy prowadzące do przekraczania wartości pro- czołowych stadium pomorskiego. Faza zstępująca gowych, doprowadzały lokalnie do zamiany natomiast jest rozumiana jako okres, na początku tendencji erozyjnej na akumulacyjną na stokach którego zaznacza się zmiana klimatu w kierunku i w dnach dolin. względnego ocieplenia i większej wilgotności […] W czasie formułowania koncepcji morfoge- początek fazy zstępującej musiał być znacznie nezy peryglacjalnej przez Dylika (1953) wcześniejszy”. i pierwszych studiów dotyczących funkcjonowa- Dokonane w niniejszym artykule zestawienie nia poszczególnych środowisk sedymentacyj- procesów i form, podsumowujące stan wiedzy o nych w warunkach klimatu zimnego, stan rozpo- późnym vistulianie, jest świadectwem postępu, jaki znania paleogeografii schyłku plejstocenu (Dy- dokonał się w rozpoznaniu paleogeografii środo- lik 1967) był nieporównywalny ze stanem obec- wisk morfogenetycznych obszarów lądowych, nym. Wyróżnikiem würmu zstępującego była ak- w tym badań zainicjowanych przez Jana Dylika, tywność eoliczna wyrażona dobrze rozwiniętą a kontynuowanych przez jego bezpośrednich na- rzeźbą w postaci wydm śródlądowych. Na wyrazie stępców i kolejne pokolenia geomorfologów. morfologicznym działalności wiatru oparto pierw- W ostatnich latach często podejmowanym wąt- sze wnioski chronostratygraficzne w regionie. kiem badawczym w ośrodku łódzkim są studia Identyfikowana wówczas skala akumulacji mogła interdyscyplinarne osadów biogenicznych, rów- być przeszacowywana, ponieważ przy bardzo nież schyłkowovistuliańskich (Forysiak 2012; ograniczonej możliwości wykorzystania analiz Dzieduszyńska, Forysiak 2013, w tym to- radiometrycznych opierała się ona na założeniu mie). Pozyskane wyniki pogłębiają wiedzę o zja- a priori późnovistuliańskiego wieku wydm, wiskach przyrodniczych na obszarach staroglacjal- ewentualnie popartego makroskopową oceną nych środkowej Polski i powinny stać się pod-

32 Stan wiedzy o późnym vistulianie w regionie łódzkim stawą opracowania modelu rozwoju środowiska grafii omawianego okresu w wymiarze ponad- w okresie przejściowym plejstocen-holocen, który regionalnym. stałby się przyczynkiem do rozwoju paleogeo-

LITERATURA

Balwierz Z., 2010 – Analiza pyłkowa osadów tor- Dzieduszyńska D., Petera-Zganiacz J., fowiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Krąpiec M., 2011 – The age of the subfossil Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki trunk horizon in deposits of the Warta River naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekolo- valley (central Poland) based on 14C datings. gicznych w jego osadach. Bogucki Wydaw- Geochronometria, 38: 334-340. nictwo Naukowe, Poznań: 179-188. Dzieduszyńska D., Kittel P., Petera-Zganiacz Björck S., Walker M., Cwynar L., Johnsen S., J., Twardy J., 2012 – Paleogeograficzne ele- Knudsen K.-L., Lowe J., Wohlfarth B. menty rozwoju doliny Warty w Kotlinie Kol- and INTIMATE Members, 1998 – An skiej w świetle badań w stanowisku „Koźmin event stratigraphy for the last Termination in the Las”. Acta Geographica Lodziensia, 100: 35- North Atlantic region based on the Greenland 49. ice-core record: a proposal by the INTIMATE Dzieduszyńska D.A., Kittel P., Petera-Zga- group. Journal of Quaternary Science, 13: 238- niacz J., Brooks S.J, Korzeń K., Krąpiec 292. M., Pawłowski D., Płaza D.K., Płócien- Dylik J., 1948 – Ukształtowanie powierzchni i po- nik M., Stachowicz-Rybka R., Twardy dział na krainy podłódzkiego obszaru. Acta J., 2013 – Environmental influence on forest Geographica Universitatis Lodziensis, 1: 46 s. development and decline in the Warta River val- Dylik J., 1953 – O peryglacjalnym charakterze rzeźby ley (Central Poland) during the Late Weichselian. środkowej Polski. Acta Geographica Univer- Quaternary International, sitatis Lodziensis, 4: 107 s. http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint. 2013.07.017. Dylik J., 1958a – Rozwój myśli badawczej w łódz- Dzieduszyńska D., Petera-Zganiacz J., Ro- kim ośrodku geomorfologicznym. Acta Geo- man M., Wachecka-Kotkowska L. graphica Universitatis Lodziensis, 8: 7-21. (w przygotowaniu) – Glacial-interglacial cy- Dylik J., 1958b – Istota i metody geomorfologii cles in Central Poland in the Łódź University dynamicznej. Acta Geographica Universitatis geomorphological scientific achievements. Lodziensis, 8: 23-66. Dzieduszyńska D., Forysiak J., 2013 – Sygnały Dylik J., 1960 – Sur le système triparti de la strati- zmian klimatycznych późnego vistulianu graphie du Pleistocène dans les pays w archiwach biogenicznych regionu łódzkie- d’accumulation glaciaire. Biuletyn Perygla- go. Acta Geograpica Lodziensia, 101: 37-48. cjalny, 9: 25-39. Forysiak J., 2005 – Rozwój doliny Warty między Dylik J., 1967 – Główne element paleogeografii Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu war- młodszego plejstocenu Polski Środkowej. W: ty. Acta Geographica Lodziensia, 90: 116 s. R. Galon, J. Dylik (red.) Czwartorzęd Polski. Forysiak J., 2012 – Zapis zmian środowiska przy- PWN, Warszawa: 311-352. rodniczego późnego vistulianu i holocenu Dylik J., 1968 – The earliest warmer substage of the w osadach torfowisk regionu łódzkiego. Acta Würm (Amersfoort) in Poland. Bull. Soc. Sci. Geographica Lodziensia, 99: 164 s. et Lettr. de Łódź, XIX, 4. Gawlik H., 1970 – Geomorfologia Kotliny Szczer- Dylikowa A., 1967 – Wydmy śródlądowe i ich zna- cowskiej. Acta Geographica Lodziensia, 26: czenie dla stratygrafii schyłkowego plejstocenu. 104 s. W: R. Galon, J. Dylik (red.), Czwartorzęd Pol- Goździk J., 1992 – Stanowisko Bełchatów – Rozwój ski. PWN, Warszawa: 353-371. wieloletniej zmarzliny na tle zmian warunków Dylikowa A., 1969 – Problematyka wydm śródlą- sedymentacji i porządku stratygraficznego osadowych w Polsce. Prace. Geograficzne. IG dów młodszego vistulianu z kopalni „Bełcha- PAN, 74: 39-74. tów”. Przew. Konf. „Ewolucja środowiska natu- Dzieduszyńska D., 2011 – Ochłodzenie młodszego ralnego Polski w okresie przejściowym plejsto- dryasu i jego efekty morfogenetyczne w regio- cen – holocen 20 000 – 8 000 lat”. BP. 1– nie łódzkim. Acta Geographica Lodziensia, 3.10.1992 r., Łódź: 20-24. 98: 104 s. Goździk J., 1996 – A permafrost evolution and its Dzieduszyńska D., Petera-Zganiacz J., 2012 – impact on some depositional conditions be- Geologic position of the Younger Dryas sub- tween 20 and 10 ka in Poland. Biuletyn Pery- fossil forest in the Warta River Valley, central glacjalny, 34: 53-72. Poland. Bulletin of the Geological Society of Finland, 84: 69-79.

33 Danuta Dzieduszyńska

Goździk J., 2007 – The Vistulian aeolian succession Krajewski K., 1977 – Późnoplejstoceńskie i holo- in central Poland. Sedimentary Geology, 193: ceńskie procesy wydmotwórcze w pradolinie 211-220. warszawsko-berlińskiej. Acta Geographica Goździk J., Konecka-Betley K., 1992 – Póź- Lodziensia, 39: 87 s. novistuliańskie utwory węglanowe w zagłę- Lindner L., 1992 – Stratygrafia (klimatostratygra- bieniach bezodpływowych rejonu kopalni Beł- fia) czwartorzędu. W: L. Lindner (red.) Czwar- chatów. Cz. I. Geneza i stratygrafia. Roczniki torzęd. Osady, metody badań, stratygrafia. Gleboznawcze, 43, 3-4: 103-112. PAE, Warszawa: 441-633. van der Hammen T., Maarleveld G.C., Vogel Litt T., Brauer A., Goslar T., Merkt J., Bałaga J.C., Zagwijn W.H., 1967 – Stratigraphy, K., Müller H., Ralska-Jasiewiczowa M., climatic succession and radiocarbon dating of Stebich M., Negendank J.F.M., 2001 – the last glacial in the Netherlands. Geologie en Correlation and synchronisation of Lateglacial Mijnbouw, 46: 79-95. continental sequences in northern central Eu- Kasse C., 2002 – Late Weichselian (O.I.S. 2 to 1 rope based on annually laminated lacustrine Transition) climate change and fluvial response, sediments. Quaternary Science Reviews, 20: Maas valley, the Netherlands. Konferencja 1233-1249. „Transformacja systemów fluwialnych I stoko- Lowe J.J., Hoek W.Z., INTIMATE group, 2001 wych w późnym vistulianie i holocenie”. Łódź- – Interregional correlation of palaeoclimatic Uniejów, 25-27 września 2002 r.: 18. records for the Last Glacial-Interglacial Transi- Kasse C., Huijzer A.S., Krzyszkowski D., tion: a protocol for improved precision recom- Bohncke S.P.J., Coope G.R., 1998 – We- mended by the INTIMATE project group. ichselian Late Pleniglacial and Late-glacial de- Quaternary Science Review, 20: 1175-1187. positional environments, Coleoptera and pe- Lowe J.J., Rasmussen S.O., Björck S., Hoek riglacial climatic records from central Poland W.Z., Steffensen J.P., Walker M.J.C., Yu (Bełchatów). Journal of Quaternary Sciences, Z.C., the INTIMATE group, 2008 – Syn- 13: 455-469. chronization of palaeoenvironmental events in Klatkowa H., 1964 – Niecki i doliny denudacyjne the North Atlantic region during the Last Ter- w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lo- mination: a revised protocol recommended by dziensia, 19: 142 s. the INTIMATE group. Quateranary Science Klatkowa H., 1984 – Osady depozycji naśnieżnej Review, 27: 6-17. późnego vistulianu. Acta Geographica Lo- Mangerud J., Andersen S.T., Berglund B.E., dziensia, 50: 51-72. Donner J.J., 1974 – Quaternary stratigraphy Klatkowa H., 1989 – Postwarciańskie kształtowa- of Norden, a proposal for terminology and nie górnych odcinków dolin. Przykłady classification. Boreas, 3: 109-128. z Wyżyny Łódzkiej. Acta Geographica Lod- Manikowska B., 1966 – Gleby młodszego plejsto- ziensia, 59: 61-74. cenu w okolicach Łodzi. Acta Geographica Klatkowa H., 1996 – Symptoms of the permafrost Lodziensia, 22: 166 s. presence in Middle Poland during the last Manikowska B., 1985 – O glebach kopalnych, 150 000 years. Biuletyn Peryglacjalny, 35: 45- stratygrafii i litologii wydm Polski środkowej. 86. Acta Geographica Lodziensia, 52: 137 s. Kolstrup E., 1980 – Climate and stratigraphy in Manikowska B., 1995 – Aeolian differentiation in north-western Europe between 30 000 BP and the area of Poland during the period 20–8 BP. 13 000 BP with special reference to the Neth- Biuletyn Peryglacjalny, 34: 125-164. erlands. Mededelingen Rijks Geologische Di- Manikowska B., 1999 – Gleby kopalne i okresy enst, 32: 181-253. pedogenetyczne w ewolucji środowiska Polski Kobojek E., 2000 – Morfogeneza doliny Rawki. środkowej po zlodowaceniu. Acta Geogra- Acta Geographica Lodziensia, 77: 157 s. phica Lodziensia, 76: 41-100. Kozarski S., 1981 – Stratygrafia i chronologia Marks L., 1996 – Rola martwego lodu w kształto- Vistulianu Niziny Wielkopolskiej. PAN, Od- waniu mis jeziornych obecnych pojezierzy. dział w Poznaniu. Geografia: 44 s. Acta Geographica Lodziensia, 71: 181-192. Kozarski S., 1995 – Deglacjacja północno-zachod- Marks L., 2010 – Timing of the Late Vistulian niej Polski: warunki środowiska i transforma- (Weichselian) glacial phases in Poland. Qu- cja geosystemu (~20 ka →10 ka BP). Doku- aternary Science Review, 44: 81-88. mentacja Geograficzna, 1: 82 s. Mojski J.E., 2005 – Ziemie polskie w czwartorzędzie. Kozarski S., Rotnicki K., 1977 – Valley floors Zarys morfogenezy. PIG, Warszawa: 404 s. and changes of river channel patterns in the Petera J., 2002 – Vistuliańskie osady dolinne North Polish Plain during the Late-Würm and w basenie uniejowskim i ich wymowa pale- Holocene. Quaestiones Geographicae, 4: 51- ogeograficzna. Acta Geographica Lodziensia, 93. 83: 164 s.

34 Stan wiedzy o późnym vistulianie w regionie łódzkim

Petera-Zganiacz J., Dzieduszyńska D., 2007 – Turkowska K., Forysiak J., Petera J., Miotk- Wymowa paleogeograficzna horyzontu pni Szpiganowicz G., 2000 – Morfogeneza kopalnych w osadach późnego vistulianu. Acta powierzchni Kotliny Kolskiej w okolicach Geographica Lodziensia, 93: 57-66. Koźmina. Acta Geographica Lodziesnia, 78: Płóciennik M., Self A., Birks H.J.B., Brooks 98-134. S.J., 2011 – Chironomidae (Insecta: Diptera) Turkowska K., Forysiak J., Petera J., Miotk- succession in Żabieniec bog and its palaeo-lake Szpiganowicz G., 2004 – A Warta River (Central Poland) through the Late Weichselian system during the Younger Dryas in the Koło and Holocene. Paleogeography, Palaeoclima- Basin (Middle Poland). Quaestiones Geogra- tology, Palaeoecology, 307: 150-167. phicae, 23: 83-107. Starkel L., 1980 – Stratigraphy and chronology of Twardy J., 2008 – Transformacja rzeźby centralnej the Vistulian in the Polish Carpathians and in części Polski Środkowej w warunkach antro- the Subcarpathian Basins. Quaternary Studies popresji. Wyd. UŁ, Łódź: 292 s. in Poland, 2. Wachecka-Kotkowska L., 2004 – Ewolucja doliny Starkel L., Michczyńska D.J., Krąpiec M., Luciąży – uwarunkowania klimatyczne a lokal- Margielewski W., Nalepka D., Pazdur ne. Acta Geographica Lodziensia, 86: 161 s. A., 2013 – Progress in the Holocene chrono- Walanus A., Nalepka D., 2010 – Calibration of climatostratigrpahy of Polish territory. Geo- Mangerud’s boundaries. Radiocarbon, 52, 4: chronometria, 40,1: 1-21. 1639-1644. Turkowska (Kuydowicz-) K., 1975 – Rzeczne pro- Walker M.J.C., 1995 – Climatic changes in Europe cesy peryglacjalne na tle morfogenezy doliny during the last glacial/interglacial transition. Mrogi. Acta Geographica Lodziensia, 36: 122 s. Quaternary International, 28: 63-76. Turkowska K., 1988 – Rozwój dolin rzecznych na Walker M.J.C., Bjorck S., Lowe J.J., Cwynar Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie. L.C., Johnsen S., Knudsen K.-L., Wohl- Acta Geographica Lodziensia, 57: 157 s. farth B., INTIMATE group, 1999 – Iso- Turkowska K., 1995 – Recognition of valleys evo- topic ‘events’ in the GRIP ice core: a stratotype lution during the Pleistocene-Holocene transi- for the late Pleistocene. Quaternary Science tion in non-glaciated region of Polish Low- Review, 18: 1143-1150. land. Biuletyn Peryglacjalny, 34: 209-227. Wasylikowa K., 1964 – Roślinność i klimat późnego Turkowska K., 1999 – Kryteria oceny roli morfo- glacjału w środkowej Polsce na podstawie badań genezy peryglacjalnej w środkowej Polsce. w Witowie koło Łęczycy. Biuletyn Peryglacjal- Acta Geographica Lodziensia, 76: 101-131. ny, 13: 261-417. Turkowska K., 2006 – Geomorfologia regionu Wasylikowa K., 1999 – Przemiany roślinności jako łódzkiego. Wyd. UŁ, Łódź: 237 s. odbicie procesów wydmotwórczych i osadni- Turkowska K., 2007 – Rzeźba i struktura wypełnień czych w młodszym dryasie i holocenie na sta- dolin górnej Mrogi i Mrożycy jako świadectwa nowisku archeologicznym w Witowie koło Łę- polodowcowych etapów ewolucji międzyrzecza. czycy. Prace i Materiały Muzeum Archeolo- Acta Geographica Lodziensia, 93: 87-105. gicznego i Etnograficznego w Łodzi, Ser. Turkowska K., Dzieduszyńska D., 2011 – Local Arch., 41: 43-79. evidence of landform evolution vs. global Wieczorkowska J., 1992 – Geneza i rozwój pra- changes – a case of Younger Dryas study in doliny Wolbórki. Acta Geographica Lodzien- the upper Ner Valley system, central Poland. sia, 63: 95-105. Geographia Polonica, 84,1: 147-162.

35 Danuta Dzieduszyńska

STATE OF KNOWLEDGE ABOUT THE LATE VISTULIAN (WEICHSELIAN LATE GLACIAL) IN THE ŁÓDŹ REGION

SUMMARY

Abstract. The article presents the palaeogeographical recognition of the Late Vistulian in the Łódź Region. For three sedimentary environments – fluvial, slope and aeolian – tendencies of aggradation and degradation have been identified and preserved geological and morphological evidences have been characterized. Morphogenetic processes have been related to global climatic changes of the Pleistocene-Holocene transition and varying local conditions. Attention was drawn to non- uniformity in the application of the term “Late Vistulian”, depending on the stratigraphical division, or to glacial or extraglacial areas. The progress that has been made in the registration of the Late Vistulian processes is emphasized. In view of the increasing data of interdisciplinary research, the construction of a regional model for the environmental development is possible in the nearest future. Key words: Pleistocene decline, morphogenetic environments, palaeogeography, chronostratigraphy, denudation, aggradation

The article draws attention to the Vistulian de- In river valleys this time period in the Łódź cline in which there was a transformation from the region is considered as dominated by tendency to periglacial realm into moderate conditions as well erosion, which resulted in the morphological emer- as to the environmental implications of the rapid gence of the Plenivistulian terrace. This erosion climatic changes. Also, an attempt to show the was responsible for transformation in the river important palaeogeographical role of the Late Vis- network, such as the changes of a river course or tulian in the Łódź Region in the light of recent the elongation of the valley axes due to headward stratigraphical and environmental interpretations cutting. The channel pattern and tendency shows was made. diversity, depending largely on local conditions. The term Late Vistulian refers to different time The cooling of the Younger Dryas caused an in- framework. In the stratigraphical divisions for crease in bedload and a tendency to intensified extraglacial areas, so to the discussed area, it is an braiding or multichanneling or no change has been equivalent of the “late glacial” that started from the registered. In the valleys of Mroga and Warta Riv- Pomeranian Phase ice sheet retreat. On the basis of ers aggradation resulted in the formation of the records from Central Poland, the Late Vistulian terrace step. encompasses three warm units – Kamion Phase, The leading hillslope process during the Late Bölling, Alleröd – and three cool units – Oldest Vistulian was slopewash. The sedimentary archives Dryas, Older Dryas and the longest and coldest, point to the formation of the series of thinly lami- Younger Dryas (GS-1 in the Greenland stratigra- nated deposits that are the uppermost periglacial unit phy). of the dry valleys of the region. In the Younger Climatic conditions of the Late Vistulian are re- Dryas the material transported along a slope was constructed in the Łódź Region from the pa- accumulated on the snow, while a snow decay laeoecological data and geologic record. There are caused discontinuous disturbances of the series (so- known only two palynological profiles covering the called over-snow deposits). The most vulnerable for entire period, Witów and Żabieniec. Also from two slopes processes were east- and north-facing slopes. sites, Żabieniec and Koźmin Las, chironomid-based The Late Vistulian evolution of the aeolian quantitative inferences of mean summer tempera- sedimentary system is one of the best recognized in tures are provided. This contribution is the first one the region. The sands were derived from broad based on this index for the Late Vistulian time avail- aggradational plains of Plenivistulian braided riv- able in Poland. The Late Vistulian morphogenetic ers, gradually drained as a result of a positive bal- processes took place under conditions of permafrost ance of erosion. Three phases of the formation of disappearance. Its reactivation in the Younger Dryas inland dunes: the initial phase completed with the cold spell still remains in doubt. Studies provide accumulation of aeolian patches (Oldest Dryas), some basis for the conclusion that ice wedges might the main phase of the formation of parabolic dunes have been present and seasonal or at least local per- (Older Dryas) and the dune transformation phase mafrost conditions are suggested from flat-bottomed (Younger Dryas). Deposition of sand in the form of involutions. The Late Vistulian left legible changes aeolian hillocks was interrupted with the initial in the geology and landscape of fluvial, slope and soil-forming processes. aeolian sedimentary environments.

36 AGL 101 ISSN 0065-1249

Danuta Dzieduszyńska*, Jacek Forysiak*

SYGNAŁY ZMIAN KLIMATYCZNYCH PÓŹNEGO VISTULIANU W ARCHIWACH BIOGENICZNYCH REGIONU ŁÓDZKIEGO

ZARYS TREŚCI

W ostatnich latach znacząco zwiększyła się ilość danych będących źródłem informacji na temat środowiska późnego vistulianu. Jest to rezultat zwiększonego zainteresowania badaniami osadów biogenicznych, zwierających szczątki organiczne pozwalające na rekonstrukcje warunków środowiska przyrodniczego. Cennym naturalnym archiwum są te profile ze zbiorników akumulacji biogenicznej, w których zarejestrowana została zmienność tego okresu zarówno pod względem ekologicznym, jak i zróżnicowania procesów morfogenetycznych. W artykule przedstawiono stanowiska regionu łódzkiego posiadające najpełniejszą dokumentację, opracowaną w ramach badań interdyscyplinarnych. Zwrócono uwagę na możliwości rekonstrukcyjne parametrów środowiska, jaką dają poszczególne analizy paleośrodowiskowe. Wskazano na przewagę stanowisk Polski Środkowej, w stosunku do stanowisk strefy młodoglacjalnej, spowodowane wcześniejszym rozpoczęciem cyklu akumulacji biogenicznej. Słowa kluczowe: naturalne archiwa, rekonstrukcja środowiska, badania interdyscyplinarne, paleogeografia, Polska Środko- wa

WPROWADZENIE

W drugiej połowie XX w., w badaniach Badania interdyscyplinarne jezior lub tor- współczesnego stanu środowiska, a także anali- fowisk prowadzone są zwykle w dwóch płasz- zach paleogeograficznych i paleoekologicznych, czyznach. Pierwsza dotyczy specjalistycznych coraz wyraźniejszy jest udział prac prowadzonych analiz na obiektach określonego obszaru. Druga to w zespołach badawczych obejmujących kilka, laboratoryjna analiza osadów, skoncentrowana na a czasem kilkanaście rodzajów analiz, których określonych profilach utworów biogenicznych, przedmiotem jest ten sam obiekt geomorfo- dająca wielowskaźnikowe wyniki (multiproxy). logiczny czy geologiczny. Najlepsze efekty takie W artykule, stanowiącym przegląd opubli- wielokierunkowe analizy przynoszą wówczas, kowanych dotychczas prac, zostały zebrane wy- gdy prowadzone są synchronicznie oraz zmierzają niki badań interdyscyplinarnych osadów bioge- do wspólnych syntez i wniosków. Jednymi nicznych torfowisk, jak też kopalnych jezior z obiektów, najczęściej badanych przez zespoły i mokradeł regionu łódzkiego, które zdepono- interdyscyplinarne, są zbiorniki akumulacji osa- wane zostały w okresie vistuliańskiego późno- dów biogenicznych, głównie misy jezior i torfo- glacjalnego ocieplenia, cechującego się dużą wisk. Z natury tych obiektów wynikają możliwo- zmiennością klimatu, towarzyszącą transforma- ści deponowania i konserwacji materiału geolo- cji warunków peryglacjalnych na umiarkowane. gicznego, a także złożony zespół warunków Zmiany klimatu późnego vistulianu, które wpływających na ich funkcjonowanie. Są one kierowały przemianami środowiska, mają cha- powodem dla którego dokonuje się komplek- rakter globalny. Zarejestrowany we wskaźnikach sowych studiów, angażujących specjalistów z grenlandzkich rdzeni lodowych generalny z różnych dziedzin. Wykorzystywane metody trend w kierunku ocieplenia u schyłku plejsto- należą do grupy badań geologicznych, geomor- cenu rozpoczął się około 14 700 kalibrowanych fologicznych, paleobotanicznych, paleozoolo- lat BP (wg event stratigraphy – Björck i in. gicznych, geochemicznych, geochronometrycz- 1994; Walker i in. 1999). Początek tego okresu nych i archeologicznych.

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: [email protected]; [email protected]

37 Danuta Dzieduszyńska, Jacek Forysiak odznaczał się gwałtownym wzrostem temperatury wątpliwości co do wydzielania tej fazy (np. Ma- podczas Greenland Interstadial (bölling? Meien- nikowska 1995). Różnie ujmowany jest rów- dorf?). Po nim nastąpiły mniejszej rangi fluktu- nież początek późnego vistulianu. acje, w stratygrafii kontynentalnej korelowane Kwestie chronostratygrafii oraz miejsca póź- z ochłodzeniem starszego dryasu oraz ze zróżnico- nego vistulianu w stratygrafii późnego plejstocenu waną w czasie ciepłą fazą allerödu. Po nich miało w kontekście danych z regionu łódzkiego zostały miejsce raptowne pogorszenie warunków Green- przedyskutowane przez Forysiaka (2012) oraz land Stadial, czyli młodszy dryas, które zahamo- poruszone przez Dzieduszyńską (2013, w tym wało na około 1100 lat późnovistuliańską poprawę tomie). Zgodnie z przedstawionymi poglądami warunków klimatycznych. w niniejszym artykule późny vistulian rozumiany Różnice w chronologii późnego glacjału jest jako czas od końca plenivistulianu (17 000 lat vistulianu, wyróżnienie lub brak poszczególnych kalibrowanych BP – wraz z fazą epe/kamion) do jednostek w lądowych stratygrafiach regional- początku ocieplenia preborealnego w holocenie nych są pochodną różnic stosowanych kryteriów (11 500 lat kalibrowanych BP). Wyniki wielow- podziałów. W stratygrafii opartej na zmianach skaźnikowych badań interdyscyplinarnych opra- szaty roślinnej ochłodzenie starszego dryasu czę- cowanych profili osadów organicznych dostarcza- sto nie zaznaczyło się w sposób wystarczający do ją informacji przydatnych do uporządkowania uznania go za odrębną jednostkę (np. Tobolski i weryfikacji kwestii stratygraficznych w skali 1998). Z kolei dowody morfologiczne w postaci regionalnej. faz akumulacji wydmowej nie pozostawiają

Rys. 1. Zestawienie profili litologicznych badanych osadów biogenicznych późnego vistulianu grubszą linią zaznaczono na profilach granice stratygraficzne późnego vistulianu z holocenem (H) i z górnym plenivistulianem (GPV) litologia: 1 – piaski, 2 – piaski i rozproszoną materią organiczną, 3 – torfy, 4 – mułki mineralno-organiczne (jeziorne), 5 – mułki organiczno-mineralne, 6 – mułki organiczne, 7 – gytia drobnodetrytusowa, 8 – gytia grubodetrytusowa, 9 – gytia węglanowa, 10 – gytia ilasto-węglanowa Lithological profiles of the studied Late Vistulian biogenic sediments thicker line marks stratigraphical boundaries between Late Vistulian with Holocene (H) and with Upper Plenivistulian (GPV) lithology: 1 – sand, 2 – sand with scattered organic matter, 3 – peat, 4 – mineral-organic lacustrine silt, 5 – organic-mineral silt, 6 – organic silt, 7 – fine detrital gyttja, 8 – coarse detrital gyttja, 9 – calcareous gyttja, 10 – clay calcareous gyttja

38 Sygnały zmian klimatycznych późnego vistulianu w archiwach biogenicznych regionu łódzkiego

Oczywiste jest, że złożone warunki środo- z udokumentowanymi osadami biogenicznymi wiskowe pociągały za sobą zmiany warunków wskazanego wieku, jedynie dla kilku obiektów środowiska zbiorników akumulacji biogenicznej, podjęto badania w szerokim zakresie: Witów, a także dużą dynamikę procesów morfogene- Rąbień, torfowiska w dolinie Świętojanki (Wola tycznych w ich otoczeniu. Ta zmienność i dy- Grzymalina), Ner-Zawada, Żabieniec i Koźmin namika zostały zapisane w zdeponowanych wów- Las (rys. 1, tab. 1). Dla szeregu stanowisk wy- czas osadach, a właściwa i możliwie pełna inter- konano na ogół jedynie analizę litologiczną pretacja tego zapisu oraz rekonstrukcja warunków i pyłkową, uzupełnioną pojedynczymi oznacze- paleośrodowiska późnego vistulianu, wymagają niami wieku osadów organicznych (por. Dzie- objęcia takich miejsc badaniami interdyscy- duszyńska 2011; Forysiak 2012). plinarnymi. Pomimo znacznej ilości stanowisk

Tabela 1 Zestawienie analiz paleoekologicznych wykonanych dla osadów biogenicznych późnego vistulianu w wybranych stanowiskach regionu łódzkiego Results of palaeoecological analyses of biogenic sediments in selected sites of the Łódź Region

stanowisko Witów Wola Rąbień Ner-Zawada Żabieniec Koźmin Grzymalina Las

profile I+II zbiornik 1 profile: 1/3 profil NZ-1 profil Z-2 profil KL 2,4 + 1,1 m 2,0 m 2/3; 3; R-II 2,1 m 2,8 m 0,5 m rodzaj analizy 0,4 + 0,3 + 2,3 m Palinologia (1964) (1997) (2005) (2010) (2010) (2013) 10 próbek 48 + 41 próbek 11 próbek (2012) 26 próbek 36 próbek 17 próbek 24 próbki Makroszczątki (1964) (2005) (2010) (2013) roślinne 36 + 16 próbek 4 próbki 3 próbki 13 próbek Okrzemki (2010)

41 próbek Wioślarki (2010) (2010) (2013)

26 próbek 58 próbek 13 próbek Muchówki (2010) (2013)

25 próbek 13 próbek Geochemia (1992) (2012) (2010)

18 próbek 46 próbek 50 próbek Datowania (1964) (1992) (2005, (2010) (2010) (2013) radiowęglowe 2012) 4 próbki 1 próbka 4 próbki 1 próbka 2 próbki 25 próbek Paleopedologia (1992) (2013)

Inne (2013)

Łączna ilość 145 30 88 53 215 81 oznaczeń w główce tabeli podano oznaczenia badanych profili oraz miąższość osadów w odcinkach skorelowanych z późnym vistulianem, poniżej daty pierwszych publikacji wyników oraz ilość oznaczonych próbek w poszczególnych analizach head of the table contains signatures of the profiles and thickness of Late Vistulian sediments, below dates of first publication and the amount of samples

39 Danuta Dzieduszyńska, Jacek Forysiak

W regionie łódzkim, z racji położenia w stre- wielkich, płytkich jezior. Są to głównie torfy, fie staroglacjalnej, brakuje osadów jeziornych gytie lub kreda jeziorna, a udokumentowane pro- o dobrze zachowanej laminacji, pozwalających na file osadów uzyskano z obiektów o różnej genezie prowadzenie rekonstrukcji zmian wielu elemen- i morfologii, co poza możliwościami odtworzenia tów środowiska przyrodniczego z dużą rozdziel- cech klimatu opisywanego okresu, pozwala także czością czasową (high resolution) i przedstawia- na ocenę lokalnych warunków i procesów geo- nych na skali czasu lat kalendarzowych. Sygnały morfologicznych. Rozdzielczość czasowa jest zmian klimatycznych oraz szerzej, środowisko- tutaj osiągana poprzez możliwie duże zagęsz- wych późnego vistulianu, są w regionie zachowa- czanie poboru próbek poddawanych następnie ne w osadach biogenicznych torfowisk lub nie- analizom.

PRZEGLĄD BADAŃ OSADÓW BIOGENICZNYCH ZE STANOWISK REGIONU ŁÓDZKIEGO I ICH WYMOWA PALEOGEOGRAFICZNA

Witów to pierwsze w regionie łódzkim sta- dów z profilu Witów II wykonano także datowa- nowisko zbadanych osadów biogenicznych późne- nia radiowęglowe (Wasylikowa 1964), jedne go vistulianu, dla którego można mówić o bada- z pierwszych oznaczeń wieku utworów późnovi- niach interdyscyplinarnych: geologicznych (Dy- stuliańskich w Polsce, których wyniki bardzo do- likowa 1958), archeologicznych (Chmielew- brze odpowiadają współczesnym schematom stra- ska, Chmielewski 1960) i paleobotanicznych tygraficznym. Pozostałe profile obejmowały utwo- (Wasylikowa 1964). Torfowisko, wraz z przyle- ry o mniejszej miąższości oraz krótszym czasie gającą do niego wydmą, położone jest w pradolinie akumulacji. warszawsko-berlińskiej, w jednej z rozległych Dzięki badaniom utworów w Witowie Wa- i słabo zarysowanych we współczesnej rzeźbie sylikowa (1964) zaproponowała schemat zmian terenu dolin rozcinających poziom równiny Woli warunków klimatyczno-wilgotnościowych dla Mąkolskiej. Osady biogeniczne późnego vistulianu późnego vistulianu, który bez większych modyfi- uzyskano z wykopów oraz wierceń ściśle związa- kacji zachowuje do dziś swą aktualność. W pracy nych ze stanowiskami analizowanymi archeolo- z 1999 r. Wasylikowa dokonała pewnych mo- gicznie i o oznaczonej litologii, które prezentowały dyfikacji schematu młodszego dryasu, korelując utwory zdeponowane w strefie kontaktu wydmy go z wynikami badań osadów laminowanych i torfowiska (jeziora). Analizom paleobotanicznym z jeziora Gościąż (Ralska-Jasiewiczowa i in. (pyłkowej i makroszczątków roślinnych) w tej 1998). Stanowisko Witów, pomimo upływu 50 części stanowiska poddano 5 profili (Wasyli- lat od opracowania wyników badań paleobota- kowa 1964, 1999), zbudowanych z torfów i utwo- nicznych, pozostaje podstawowym dla stratygra- rów jeziornych, zawierających domieszki piasku fii i paleogeografii późnego vistulianu w Polsce. (rys. 1). Wykonana została także analiza pyłkowa W obrębie odkrywki Kopalni Węgla Bru- osadów jeziornych z obszaru torfowiska Silne natnego „Bełchatów”, w dolinie Świętojanki, Błoto (Wasylikowa 2011). Profil Witów I, zostały udokumentowane 4 misy torfowisk, obejmujący utwory organiczno-mineralne późnego z utworami jeziornymi w podłożu serii torfów vistulianu o miąższości 2,4 m, udokumentowano (Goździk, Konecka-Betley 1992a). Naj- 48 próbkami poddanymi analizie pyłkowej oraz 36 większa z nich, określona jako zagłębienie nr 1, próbkami dla których oznaczono skład makro- w Woli Grzymalinie, zawiera w spągu cienką szczątków roślinnych (tab. 1) (Wasylikowa wkładkę torfu zielnego, a podstawową serię wy- 1964). Pozwoliły one na wyróżnienie zapisu pełnienia biogenicznego stanowi kreda jeziorna ochłodzeń najstarszego, starszego i młodszego o miąższości niemal 2 m, przykryta przez torfy dryasu oraz rozdzielających je ociepleń bölling (rys. 1) (Goździk, Konecka-Betley 1992a). i alleröd. Dla profilu Witów II, gdzie miąższość Wypełnienia zagłębień poddano badaniom lito- osadów organiczno-mineralnych późnego vistu- logicznym. Dokonano również analizy składu lianu była mniejsza niż w profilu Witów I (łącznie chemicznego i mineralogicznego. Dla profilu 1,1 m), spektrum pyłkowe oznaczone zostało dla z zagłębienia nr 1 analizy objęły 18 próbek 41 próbek, zaś skład makroszczątków dla 16 pró- (Goździk, Konecka-Betley 1992b). Z zagłę- bek (tab. 1). Daje to rozdzielczość około 2,5 cm, bień 1 i 3 także pobrano próbki do analizy pali- jaka nie została dotychczas osiągnięta w żadnym nologicznej, dla 12 próbek z zagłębienia 1 ozna- innym stanowisku w regionie łódzkim. Dla osa- czono spektra pyłkowe (tab. 1) (Balwierz,

40 Sygnały zmian klimatycznych późnego vistulianu w archiwach biogenicznych regionu łódzkiego

Goździk 1997). Uzyskane wyniki, z rozdziel- późnego vistulianu, ukazująca zmienność wa- czością 20 cm, oraz datowanie spągowej warstwy runków klimatycznych i siedliskowych. torfu dały jedynie podstawy do określenia przybli- W dolinie Neru, w rejonie gdzie rzeka wkra- żonego wieku wypełnienia. Uznano, iż torfowisko cza w obręb pradoliny warszawsko-berlińskiej, na zaczęło rozwijać się w najstarszym dryasie, rozległej równinie aluwialnej, stanowiącej wspólny a w okresie böllingu rozpoczęło się wytapianie poziom morfologiczny niskiej terasy i dna doliny, lodu gruntowego i powolne obniżanie powierzchni występuje kilka torfowisk. W jednym z nich, okre- zajętej przez torfowisko. W wyniku wytopienia ślanym jako Ner-Zawada, udokumentowano powstało jeziorko, gdzie w starszym dryasie, znacznej miąższości przegłębienie, wypełnione allerödzie i młodszym dryasie trwała akumulacja niemal 5-metrową serią utworów biogenicznych. osadów węglanowych (Goździk, Konecka- Ich dolny odcinek o miąższości 2,1 m został Betley 1992a; Balwierz, Goździk 1997). złożony w późnym vistulianie (Forysiak i in. Pod koniec młodszego dryasu jeziorko uległo 2010 a; Forysiak 2012). Na serii piasków zatorfieniu. z humusem zalega warstwa torfu niskiego, złożo- Torfowisko Rąbień jest położone na po- nego w böllingu i starszym dryasie, przykryta gytią graniczu Łodzi i Rąbienia, w strefie działu wod- ilasto-wapienną (rys. 1), skorelowaną czasowo nego pierwszego rzędu. Zajmuje kopalne obni- z allerödem i młodszym dryasem (Forysiak żenie, zamknięte przez ciąg wydm (Marosik i in. 2010 a). Dla utworów tych wykonano ozna- 2011; Forysiak 2012). Utwory biogeniczne były czenia podstawowych cech fizykochemicznych przedmiotem analiz paleobotanicznych (Bal- (zawartości węgla, węglanu wapnia i odczynu – wierz 2005, 2011; Kloss 2005, 2007; Kloss, w rozdzielczości 10 cm), przeprowadzono analizę Żurek 2005), zaś na przyległych od zachodu pyłkową (M. Obremska) oraz analizę wioślarek wydmach wykonano badania archeologiczne (D. Pawłowski), którym poddano 26 próbek (tab. (Niesiołowska-Śreniowska, Płaza 2011). 1) z odcinka skorelowanego z późnym vistulia- Analizie pyłkowej i makroszczątków roślinnych nem (Forysiak i in. 2010a). poddano rdzeń osadów pobrany we wschodniej Stanowisko to jest jednym z nielicznych udo- części zbiornika, obejmujący serię jeziorną i przy- kumentowanych dotychczas przykładów zbiornika krywające ją torfy. Z późnym vistulianem skore- (obok opisanego powyżej z Woli Grzymaliny), lowano spągową serię osadów jeziornych, o miąż- gdzie torfowisko w późnym vistulianie przeszło szości około 45 cm, w której spektra pyłkowe w fazę jeziorną. Zbiornik Ner-Zawada w późnym wskazują na starszy dryas, alleröd i młodszy dryas vistulianie, zarówno w fazie torfowiska, jak i jezio- (Balwierz 2005). Wiek potwierdziły datowania ra, zasilany był wodami gruntowymi, zasobnymi radiowęglowe (Balwierz 2005; Kloss 2005). w węglan wapnia, co wpływało za warunki siedli- W 2010 r., dzięki szczegółowemu kartowa- skowe roślin oraz organizmów wodnych, dając niu miąższości wypełnienia biogenicznego misy nieco odmienny zapis niż w innych stanowi- torfowiska, udokumentowano w jej środkowej skach regionu (Forysiak i in. 2010a). Pierwot- części przegłębienie, gdzie zdeponowane osady nie przyjęto, że przegłębienie może mieć związek mają łączną miąższość 6,2 m (Forysiak 2012; procesami rzecznymi Neru na przełomie plenivi- Okupny 2013), z czego na późny vistulian stulianu i późnego vistulianu (Forysiak i in. przypada 2,2 m profilu gytii detrytusowo-ilastej 2010a), jednak budowa geologiczna otoczenia (rys. 1). Rdzeń ten został opróbowany z rozdziel- i podłoża torfowiska, a także analogie w stratygra- czością 5 cm. Następnie zagęszczono opróbowanie fii wypełnienia ze wspomnianym powyżej stano- do 1 cm. Wstępne, opublikowane dotychczas wy- wiskiem w dolinie Świętojanki, pozwoliły powią- niki (Forysiak i in. 2012), wskazują ciągłość zać genezę zagłębienia i jego zmiany w późnym akumulacji jeziornej od najstarszego dryasu po vistulianie z procesami termokrasowymi (Fory- neoholocen, z dobrze zapisanymi fazami ociepleń siak 2012). i ochłodzeń późnovistuliańskich. Dla osadów tych Torfowisko Żabieniec położone jest w obrę- wykonane zostały analizy: palinologiczna (M. bie Wysoczyzny Łódzkiej, około 25 km na wschód Obremska), makroszczątków roślinnych (M. Sło- od centrum Łodzi. Zlokalizowane jest w środkowej wiński), muchówek (M. Płóciennik), okrzemek (A. części obniżenia o genezie wytopiskowej (No- Witkowski), wioślarek (D. Pawłowski) oraz geo- wacki 1990; Forysiak, Twardy 2010), poło- chemiczna (R.K. Borówka), uzupełnione 7 ozna- żonego w obszarze wododziałowym pomiędzy czeniami wieku (tab. 1). Obecnie przygotowywana dolinami Mrogi i Mrożycy. Powierzchnia współ- jest publikacja ich wyników, obejmująca okres czesnego torfowiska jest niewielka – około 2,4 ha. W misie torfowiska zalegają osady bio-

41 Danuta Dzieduszyńska, Jacek Forysiak geniczne późnego vistulianu i holocenu o najwięk- analizy uzupełniono dwoma datowaniami osa- szej dotychczas stwierdzonej w regionie łódzkim dów metodą AMS. miąższości, wynoszącej łącznie 12,4 m (Bal- Badania wypełnienia misy torfowiska Żabie- wierz i in. 2009; Lamentowicz i in. 2009). niec pozwoliły na prześledzenie zmian warunków Osady te rozpoznane zostały w 2001 r., kiedy środowiska od schyłku plenivistulianu do współ- pobrano pierwszy rdzeń osadów. W 2005 r., za czesności (Forysiak i in. 2010 b; Forysiak pomocą sondy Więckowskiego, uzyskano podwój- 2012). W odcinku zawierającym zapis późnego ny rdzeń Z-2 ze środkowej części zbiornika, vistulianu wyróżniono ocieplenia: epe (kamion), o miąższości 16,4 m (Twardy 2010). Spąg sta- bölling i alleröd oraz rozdzielające ochłodzenia nowią osady złożone w schyłku plenivistulianu. najstarszego, starszego i młodszego dryasu. Podję- Utwory późnego vistulianu mają miąższość 2,8 m, to próbę rekonstrukcji paleoklimatycznych, po- a stanowią je wyłącznie osady jeziorne w postaci ziomu i trofii wody w zbiorniku oraz natężenia gytii detrytusowo-ilastej (rys. 1). Rdzeń opróbo- i charakteru denudacji w zlewni. Wykonane bada- wano generalnie z rozdzielczością 5 cm, ale nia interdyscyplinarne ukazały wysoką jakość w ramach poszczególnych analiz nie dokonano zachowanego materiału biogenicznego, co daje dotychczas oznaczeń wszystkich próbek. podstawę do sugerowania konieczności znacznego Wykonane zostały analizy litologiczne (ro- powiększenia rozdzielczości wykonanych ozna- dzaju gytii, zawartości substancji organicznej, czeń, umożliwiających bardziej precyzyjną rekon- węglanu wapnia, odczynu, uziarnienia metodą strukcję zmian środowiska w tej części regionu. laserową), paleobotaniczne (makroszczątków ro- Stanowisko Koźmin Las zlokalizowane jest ślinnych, pyłkowa, okrzemek), paleozoologiczne w dolinie rzecznej Warty, w obrębie Kotliny Kol- (kopalnych wioślarek i muchówek), geochemii skiej, gdzie rozszerzenie doliny oraz specyfika osadów oraz datowania radiowęglowe (tab. 1). geologiczna i geomorfologiczna obszaru była po- Analiza makroszczątków roślinnych z przedziału wodem wyróżnienia odrębnej jednostki – basenu osadów przypisanych do późnego vistulianu obję- uniejowskiego (Klatkowa, Załoba 1991). Pod ła jedynie 3 próbki, co pozwoliło na określenie względem geomorfologicznym stanowisko znajdu- dominujących gatunków roślinności wodnej je się na terasie niskiej, położonej 1–2 m ponad (Kloss, Żurek 2010). Analiza pyłkowa objęła dzisiejszym dnem doliny i około 2 km na zachód 36 próbek i wyróżniono 4 lokalne poziomy pył- od współczesnego koryta rzeki. Wielowskaźniko- kowe (Balwierz 2010). W analizie kopalnych wym badaniom poddane zostały osady tej terasy okrzemek opracowano skład gatunkowy dla 41 do głębokości 2,5 m poniżej współczesnej po- próbek, zaliczając niemal cały opisywany odcinek wierzchni. Analizowane osady podzielono na 3 do jednego poziomu okrzemkowego, z trzema ogniwa (Dzieduszyńska, Petera-Zganiacz podpoziomami (Żelazna-Wieczorek 2010). 2012; Dzieduszyńska i in. 2012, 2013): ogni- Opracowanie kopalnych wioślarek w odcinku wo dolne (zbudowane z późnovistuliańskich pia- korelowanym z późnym vistulianem objęło 58 sków zdeponowanych w środowisku fluwialnym), próbek, które pogrupowano w 2 fazy (II i III, ogniwo środkowe (składające się z serii organicz- z trzema podfazami) (Pawłowski 2010). Analizę nej i organiczno-mineralnej z pozostałościami kopalnych muchówek (puszek głowowych) wyko- kopalnego lasu ze schyłku allerödu i początku nano dla 25 próbek, ujętych zasadniczo w dwie młodszego dryasu) oraz ogniwo górne (utworzone strefy zmienności gatunkowej (Płóciennik przez piaski i mułki rzeczne interpretowane jako 2010; Płóciennik i in. 2011). Warto podkreślić, młodszodryasowe aluwia facji pozakorytowej) iż jest to pierwsza analiza tego typu organizmów (rys. 1). Rozciągłość lateralna podstawowej dla dla osadów późnego vistulianu z obszaru Polski. badań serii ogniwa środkowego wynosi kilkanaście Kopalne ameby skorupkowe stwierdzono jedynie kilometrów. w odcinku neoholoceńskim (Lamentowicz i in. Szczegółowa dokumentacja była prowadzona 2009). Bardzo ważną częścią badań osadów w wykopie o wymiarach 6x20 m. Dla stanowiska z Żabieńca jest analiza geochemiczna. W odcinku wykonane zostały analizy litologiczne (uziarnienia, późnovistuliańskim wykonano oznaczenia 10 podstawowe oznaczenia geochemiczne), dendro- pierwiastków dla 50 próbek, które zaliczono do logiczne i dendrochronologiczne, paleopedolo- dwóch poziomów geochemicznych (Borówka, giczne, paleobotaniczne (makroszczątków roślin- Tomkowiak 2010). Rdzeń Z-2 jako pierwszy nych, pyłkowa), paleozoologiczne (wioślarek, w regionie łódzkim został przeanalizowany metodą muchówek) oraz datowania radiowęglowe (tab. 1) spektrometrii absorpcji atomowej. Wymienione (Dzieduszyńska i in. 2013). Rdzeń do analiz

42 Sygnały zmian klimatycznych późnego vistulianu w archiwach biogenicznych regionu łódzkiego paleobiologicznych, o miąższości 50 cm, został oraz AMS dla 9 próbek osadów organicznych oraz pobrany z materiału ogniwa środkowego. Opró- 16 pni, które wskazały wiek pomiędzy schyłkiem bowano go z rozdzielczością co 4 cm, we frag- allerödu a młodszym dryasem. mencie dla analizy pyłkowej z zagęszczeniem do Obszar w promieniu 10 km był poddany ob- 2 cm. Opisano ponad 300 fragmentów drzew, serwacji archeologicznej. W toku są dokładne ba- głównie sosny zwyczajnej, w postaci bardzo dania geochemiczne oraz interpretacja oznaczeń dobrze zachowanych okorowanych pni, z wi- wieku metodą OSL osadów mineralnych. docznymi pierścieniami przyrostowymi, gałęzie Wyniki badań interdyscyplinarnych na stano- i karpy in situ. wisku Koźmin Las zarejestrowały zmienność śro- Analizę pyłkową (K. Korzeń) wykonano dla dowiska, poczynając od fazy sosnowej allerödu do 17 próbek. Zidentyfikowano 1 poziom pyłkowy, co najmniej końca młodszego dryasu. Zmienność podzielony na 2 podpoziomy. Analiza stanowiła była odpowiedzią na globalne zmiany klimatyczne uzupełnienie badań wykonanych uprzednio schyłku vistulianu. Dla odcinka czasu około 2000 (G. Miotk-Szpiganowicz) dla tego stanowiska lat udało się uchwycić szereg zjawisk, od stabiliza- (Turkowska i in. 2000, 2004). Analiza makrosz- cji warunków na terasie zalewowej (wyrażonej czątków roślinnych (R. Stachowicz-Rybka) doty- zapoczątkowaniem procesów glebowych, istnienie czyła 13 próbek. Wyróżniono na jej podstawie 3 lasu), poprzez pogorszenie warunków w postaci poziomy świadczące m.in. o mało zwartej pokry- podtapiania siedliska, funkcjonowanie płytkiego wie roślinnej, charakterystycznej dla niskich tor- zbiornika, aż do wystąpienia fazy intensywnych fowisk. Badania kopalnych wioślarek (D. Pawłow- powodzi (Dzieduszyńska, Petera-Zganiacz ski) dostarczyły informacji o 2 fazach rozwoju 9 2012; Dzieduszyńska i in. 2011, 2012, 2013; gatunków, głównie litoralnych. Strefa zaniku Kittel i in. 2012; Jankowski i in. 2013). wioślarek rozdzielająca fazy dowiodła okreso- wego przesuszenia zbiornika. Na podstawie ana- Poza opisanymi stanowiskami wymienić lizy muchówek (M. Płóciennik) zidentyfikowano można jeszcze kilka innych torfowisk lub kopal- 48 gatunków wilgotnych środowisk doliny rzecznych osadów biogenicznych, gdzie rozpoznane nej. Badania dendrochronologiczne (M. Krąpiec) zostały utwory późnego vistulianu m.in. Bęcz- pozwoliły na określenie średniego wieku drzew kowice, Ługi (Forysiak 2012). Badania inter- (50–70 lat), które stanowiły składnik lasu rosnące- dyscyplinarne tych stanowisk są w toku. Istnieje go na terasie zalewowej przez około 150 lat. Wą- również szereg zbiorników, których osady bio- skie słoje przyrostowe oraz cechy morfologiczne geniczne poddano specjalistycznym badaniom, pni dostarczyły informacji o niesprzyjających wa- ale serie analizowanego wieku są niewielkiej runkach edaficznych zbiorowiska leśnego. Rezul- miąższości, m.in. Bartochów, Mianów oraz Ko- tatem badań paleopedologicznych (Jankowski rzeń (Borówka i in. 2011; Forysiak 2012), co i in. 2013) była rejestracja śladów rozwoju gleby ogranicza ich przydatność do interpretacji regio- torfowej, aluwialnej i glejowej. Wykonano da- nalnych. towania radiowęglowe metodą scyntylacyjną

ZNACZENIE BADAŃ INTERDYSCYPLINARNYCH DLA INTERPRETACJI PALEOGEOGRAFICZNYCH PÓŹNEGO VISTULIANU REGIONU ŁÓDZKIEGO

Powierzchnia zajmowana współcześnie przez młodoglacjalnej, jest wcześniejsze rozpoczęcie mokradła w regionie łódzkim zbliżona jest do cyklu akumulacji jeziornej czy narastania torfów, średniej wartości dla Polski (Żurek 1987). Silne częste już w okresie najstarszego dryasu, a nawet przekształcenie powierzchniowych warstw zdepo- wcześniej (por. Żurek 1990; Forysiak 2012). nowanych w nich torfów ogranicza możliwości Przewaga wiąże się też z większą różnorodnością analiz zdarzeń neoholoceńskich (Forysiak genetyczną form morfologicznych, gdzie groma- 2012). Starsze serie osadów są jednak na tyle do- dziły się osady biogeniczne. Daje to potencjalnie brze zachowane, że po odpowiednim rozpoznaniu większe możliwości dla interpretacji zapisu zmian dają możliwości poboru materiału niezbędnego do środowiska późnego vistulianu i powinno stanowić prowadzenia wielokierunkowych badań. Przewagą impuls do prowadzenia badań na nowych stanowi- stanowisk obszaru środkowej Polski, w stosunku skach w regionie, ale też zwiększenia rozdziel- do lepiej rozpoznanych mokradeł i jezior strefy czości w już rozpoznanych profilach.

43 Danuta Dzieduszyńska, Jacek Forysiak

W ostatniej dekadzie badania mające na celu krajobrazowych, a także w odmiennych częściach interdyscyplinarne opracowanie profili osadów regionu łódzkiego, co jest korzystne z punktu wi- biogenicznych w regionie łódzkim zostały zinten- dzenia możliwości analiz paleogeograficznych. syfikowane. Postęp metodyczny i idący za nim Stanowiska ulokowane w dolinach rzecznych, postęp jakościowy spowodował, że dostarczają one wśród kompleksów eolicznych czy też w wyso- coraz precyzyjniejszego obrazu paleośrodowiska czyznowych strefach wododziałowych, prezentują i stwarzają nowe perspektywy interpretacyjne dy- nieco inny, charakterystyczny dla danej strefy namicznych procesów przyrodniczych późnego przebieg zmian klimatycznych i procesów morfo- vistulianu. Badania są wykonywane najczęściej dynamicznych. przez specjalistów reprezentujących różne dziedzi- Największy ładunek jakościowy mają badania ny nauk przyrodniczych, w ramach zespołowych prowadzone w stanowiskach o znacznej miąższo- projektów badawczych. Analizy przeprowadzone ści serii (Żabieniec) lub cechujące się wyjątkowo- dla uwzględnionych w powyższym przeglądzie ścią zachowanych szczątków organicznych pozwa- stanowisk były realizowane podczas opracowywa- lających na wykonanie ponadstandardowego nia następujących tematów: Zmiany środowiska zestawu analiz (Koźmin Las). W przypadku przyrodniczego Wzniesień Łódzkich w vistulianie zachowania ciągłości akumulacji rejestracja chro- i holocenie w świetle interdyscyplinarnych badań nologicznego ciągu zdarzeń weryfikuje rekon- paleoekologicznych torfowiska „Żabieniec” (grant strukcje dokonywane na podstawie fragmentarycz- 2 PO4E 022 28, w latach 2005–2008), Geneza nie zachowanych serii mineralnych innych środo- i ewolucja torfowisk dolinowych środkowej Polski wisk sedymentacyjnych, poddawanych erozji i ich antropogeniczne przekształcenia (grant i denudacji. Korelacja wyników badań interdyscy- N N306276735, w latach 2008–2011) i Warunki plinarnych z naturalnych archiwów biologicznych paleogeograficzne funkcjonowania i destrukcji oraz dowodów geologicznych i geomorfologicz- późnovistuliańskiego lasu w dolinie Warty, Ko- nych z innych środowisk sedymentacyjnych, nało- tlina Kolska (grant N N306 788240, w latach żone na prawidłowości rządzące rozwojem rzeźby 2011–2013). Fakt, że większość tych prac jest regionu łódzkiego (Turkowska 2006), prowa- koordynowana przez geografów-geomorfologów dzą do szczegółowego opisu funkcjonowania śro- powoduje, że uzyskiwane wyniki zyskują szeroki dowiska geograficznego późnego vistulianu paleośrodowiskowy, a przede wszystkim paleoge- i uznania znaczenia tego okresu w całej morfoge- ograficzny kontekst. nezie ostatniego okresu zimnego obszarów staro- Opisane w artykule stanowiska zlokalizowane glacjalnych Polski Środkowej. są w różnych sytuacjach morfologicznych czy

LITERATURA

Balwierz Z., 2005 – The history of vegetation of Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geogra- the Rąbień Mire region. Monographiae Bota- phica Physica, 1: 7-21. nicae, 94: 135-144. Balwierz Z., Forysiak J., Kittel P., Kloss M., Balwierz Z., 2010 – Analiza pyłkowa osadów tor- Lamentowicz M., Pawłowski D., Twar- fowiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. dy J., Żurek S., 2009 – Zapis wpływów antro- Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec. Warunki pogenicznych w osadach torfowiska Żabieniec naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicz- na tle jego rozwoju w holocenie. W: L. Domań- nych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk., Po- ska, P. Kittel, J. Forysiak (red.), Środowiskowe znań: 179-188. uwarunkowania lokalizacji osadnictwa. Środo- Balwierz Z., 2011 – Analiza palinologiczna osadów wisko – Człowiek – Cywilizacja, tom 2. Bogucki organogenicznych w Aleksandrowie Łódzkim. Wyd. Nauk., Poznań: 329-345. W: E. Niesiołowska-Śreniowska i in. (red.), Björck S., Walker M., Cwynar L., Johnsen S., Obozowiska ze starszej i środkowej epoki ka- Knudsen K.-L., Lowe J., Wohlfarth B. mienia na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódz- and INTIMATE Members, 1998 – An kim w kontekście analizy środowiska naturalne- event stratigraphy for the last Termination in the go. Łódź: 37-63. North Atlantic region based on the Greenland Balwierz Z., Goździk J., 1997 – Paleośrodowi- ice-core record: a proposal by the INTIMATE skowe zmiany w świetle analiz palinologicznych group. Journal of Quaternary Science, 13: późnovistuliańskich osadów węglanowych w za- 238-292. głębieniach bezodpływowych w Bełchatowie. Borówka R.K., Tomkowiak J., 2010 – Skład chemiczny osadów z profilu torfowiska Żabie-

44 Sygnały zmian klimatycznych późnego vistulianu w archiwach biogenicznych regionu łódzkiego

niec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), i jego otoczenia. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Fory- Torfowisko Żabieniec. Warunki naturalne, roz- siak (red.), Torfowisko Żabieniec. Warunki natu- wój i zapis zmian paleoekologicznych w jego ralne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych osadach. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 163- w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 172. 179-188. Borówka R.K., Forysiak J., Bieniek B., Kloss Forysiak J., Obremska M., Pawłowski D., Kit- M., Obremska M., Pawłowski D., Kuli- tel P., 2010 a – Late Vistulian and Holocene kowskiy M., Witkowski A., Kierzek A., changes in the Ner River valley in light of geo- Żurek S., 2011 – Zapis zmian warunków śro- logical and palaeocological data from the Ner- dowiskowych w dolinie dolnej Widawki na pod- Zawada peatland. Geologija, 52,1–4: 25-33. stawie analizy utworów biogenicznych torfowi- Forysiak J., Borówka R.K., Pawłowski D., ska Korzeń. Warsztaty Naukowe „Torfowiska Płóciennik M., Twardy J., Żelazna- w krajobrazie przekształconym”, Przewodnik se- -Wieczorek J., Kloss M., Żurek S., 2010b sji terenowej „Torfowiska dorzecza Widawki. – Rozwój zbiornika Żabieniec w późnym glacja- Wybrane problemy i przykłady”. Łódź-Beł- le i jego znaczenie dla paleoekologii i paleoge- chatów 2011: 75-92. ografii. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak Chmielewska M., Chmielewski W., 1960 – (red.), Torfowisko Żabieniec. Warunki naturalne, Stratigraphie et chronologie de la dune de Witów, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego distr. de Łęczyca. Biuletyn Peryglacjalny, 8: osadach. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 191-202. 133-141. Forysiak J., Borówka R.K., Kloss M., Obrem- Dylikowa A., 1958 – Próba wyróżnienia faz rozwo- ska M., Okupny D., Żurek S., 2012 – Geo- ju wydm w okolicach Łodzi. Acta Geographi- logiczna i geomorfologiczna charakterystyka ca Universitatis Lodziensis, 8: 233-268. torfowiska Rąbień oraz wstępne wyniki badań Dzieduszyńska D., 2011 – Ochłodzenie młodszego osadów biogenicznych. Acta Geographica Lo- dryasu i jego efekty morfogenetyczne w regio- dziensia, 100: 65-76. nie łódzkim. Acta Geographica Lodziensia, Goździk J., Konecka -Betley K., 1992a – Póź- 98: 104 s. novistuliańskie utwory węglanowe w zagłę- Dzieduszyńska D., 2013 – Stan wiedzy o późnym bieniach bezodpływowych rejonu kopalni Beł- vistulianie w regionie łódzkim. Acta Geogra- chatów. Cz. I. Geneza i stratygrafia. Roczniki phica Lodziensia, 101: 25-36. Gleboznawcze, 43, 3-4: 103-112. Dzieduszyńska D., Petera-Zganiacz J., 2012 – Goździk J., Konecka -Betley K., 1992b – Póź- Geologic position of the Younger Dryas sub- novistuliańskie utwory węglanowe w zagłę- fossil forest in the Warta River Valley, central bieniach bezodpływowych rejonu kopalni Beł- Poland. Bulletin of the Geological Society of chatów. Cz. II. Skład chemiczny i mineralny. Finland, 84: 69-79. Roczniki Gleboznawcze, 43, 3-4: 113-124. Dzieduszyńska D., Petera-Zganiacz J., Krą- Jankowski M., Budek A., Dzieduszyńska D., piec M., 2011 – The age of the subfossil trunk Kittel P., Petera-Zganiacz J., Twardy J., horizon in deposits of the Warta River valley 2013 – Paleopedological interpretation of the (central Poland) based on 14C datings. Geo- soli sequence and buried forest remains at the chronometria, 38: 334-340. Koźmin Las site in Central Poland. Materials Dzieduszyńska D., Kittel P., Petera-Zganiacz of the XIIth International Symposium and field J., Twardy J., 2012 – Paleogeograficzne ele- workshop on paleopedology (ISFWP) „Paleo- menty rozwoju doliny Warty w Kotlinie Kolskiej sols, paleosediments and landscape morphol- w świetle badań w stanowisku „Koźmin Las”. ogy as environmental archives”. Kursk, Rus- Acta Geographica Lodziensia, 100: 35-49. sia, August 10-15, 2013: 27. Dzieduszyńska D.A., Kittel P., Petera- Kittel P., Petera-Zganiacz J., Dzieduszyńska Zganiacz J., Brooks S.J, Korzeń K., D., Twardy J., Krąpiec M., Bijak Sz., Krąpiec M., Pawłowski D., Płaza D.K., Bronisz K., Zasada M., Płaza D., 2011 – Płóciennik M., Stachowicz-Rybka R., Badania „kopalnego lasu” ze schyłku vistulia- Twardy J., 2013 – Environmental influence nu w dolinie Warty (Kotlina Kolska, środkowa on forest development and decline in the War- Polska). Studia i Materiały CEPL w Rogowie, ta River valley (Central Poland) during the La- 14, 1 (30): 238-245. te Weichselian. Quaternary International, Klatkowa H., Załoba M., 1991 – Kształtowanie http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2013.07.017. budowy geologicznej i rzeźby południowego Forysiak J., 2012 – Zapis zmian środowiska przyrod- obrzeżenia basenu uniejowskiego. W: W. Stan- niczego późnego vistulianu i holocenu w osa- kowski (red.), Przemiany środowiska geogra- dach torfowisk regionu łódzkiego. Acta Geo- ficznego obszaru Konin-Turek. Instytut Badań graphica Lodziensia, 99: 164 s. Czwartorzędu UAM, Poznań: 33-44. Forysiak J., Twardy J., 2010 – Budowa geolo- Kloss M., 2005 – Identification of subfossil plant giczna i paleogeografia torfowiska Żabieniec communities and paleohydrological changes in

45 Danuta Dzieduszyńska, Jacek Forysiak

a raised mire development. Monographiae Bo- nych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk., tanicae, 94: 81-116. Poznań: 141-150. Kloss M., 2007 – Roślinność subfosylna na tle histo- Płóciennik M., Self A., Birks H.B.J., Brooks rii wysokich torfowisk mszarnych w północno- S.J., 2011 – Chironomidae (Insecta: Diptera) wschodniej i środkowej Polsce oraz w Sudetach. succession in Żabieniec bog and its palaeolake Inst. Bad. Leśnictwa, Sękocin Stary: 141 s. (central Poland) through the Late Weichselian Kloss M., Żurek S., 2005 – Geology of raised and Holocene. Palaeogeography, Palaeolcli- mire deposits. Monographiae Botanicae, 94: matology, Palaeoecology, 307: 150-167. 65-80. Ralska-Jasiewiczowa M., Goslar T., Ma- Kloss M., Żurek S., 2010 – Osady torfowiska deyska T., Starkel L., 1998 – Lake Go- Żabieniec i ich paleobotaniczna wymowa. W: J. ściąż, central Poland. A monographic study. Part Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy Żabieniec. Warunki naturalne, rozwój i zapis of Science, Kraków: 340 s. zmian paleoekologicznych w jego osadach. Tobolski K. (red.), 1988 – Paleoekologiczne stu- Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 115-127. dium późnoglacjalnych osadów Jeziora Ledni- Lamentowicz M., Balwierz Z., Forysiak J., ca w Imiołkach (Lednicki Park Krajobrazo- Płóciennik M., Kittel P., Kloss M., wy). Biblioteka Studiów Lednickich, tom IV. Twardy J., Żurek S., Pawlyta J., 2009 Wyd. Homini, Bydgoszcz: 80 s. – Multiproxy study of anthropogenic and cli- Turkowska K., 2006 – Geomorfologia regionu matic changes in the last two millennia from łódzkiego. Wyd. UŁ, Łódź: 237 s. a small mire in central Poland. Hydrobiologia, Turkowska K., Forysiak J., Petera J., Miotk- 631: 213-230. Szpiganowicz G., 2000 – Morfogeneza po- Manikowska B., 1995 – Aeolian differentiation in wierzchni Kotliny Kolskiej w okolicach Koźmi- the area of Poland during the period 20–8 BP. na. Acta Geographica Lodziesnia, 78: 98-134. Biuletyn Peryglacjalny, 34: 125-164. Turkowska K., Forysiak J., Petera J., Miotk- Marosik P., 2011 – Wydma i torfowisko Rąbień Szpiganowicz G., 2004 – A Warta River w Aleksandrowie Łódzkim w świetle badań system during the Younger Dryas in the Koło geomorfologicznych. W: E. Niesiołowska- Basin (Middle Poland). Quaestiones Geogra- -Śreniowska i in. (red.), Obozowiska ze starszej phicae, 23: 83-107. i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 Twardy J., 2010 – Położenie i ogólna charakterystyka w Aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy torfowiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. środowiska naturalnego. Łódź: 11-36. Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec. Warunki Niesiołowska-Śreniowska E., Płaza D.K., 2011 naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicz- – Obozowiska ze starszej epoki kamienia na sta- nych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk., nowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim. W: E. Poznań: 11-16. Niesiołowska-Śreniowska i in. (red.), Obozowi- Walker M.J.C., Bjorck S., Lowe J.J., Cwynar ska ze starszej i środkowej epoki kamienia na L.C., Johnsen S., Knudsen K.-L., Wohl- stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim w kon- farth B., INTIMATE group, 1999 – Iso- tekście analizy środowiska naturalnego. Łódź: topic ‘events’ in the GRIP ice core: a strato- 65-142. type for the late Pleistocene. Quaternary Nowacki K., 1990 – Szczegółowa mapa geolo- Science Review, 18: 1143-1150. giczna Polski w skali 1:50 000, ark. Łyszko- Wasylikowa K., 1964 – Roślinność i klimat późne- wice. Państw. Inst. Geol., Warszawa. go glacjału w środkowej Polsce na podstawie Okupny D., 2013 – Zmiany środowiska geograficz- badań w Witowie koło Łęczycy. Biuletyn Pe- nego w regionie łódzkim w świetle cech geo- ryglacjalny, 13: 261-417. chemicznych osadów wybranych torfowisk. Ma- Wasylikowa K., 1999 – Przemiany roślinności jako szynopis rozprawy doktorskiej. Katedra Geo- odbicie procesów wydmotwórczych i osadni- morfologii i Paleogeografii UŁ, Łódź: 173 s. czych w młodszym dryasie i holocenie na sta- Pawłowski D., 2010 – Analiza Cladocera z torfo- nowisku archeologicznym w Witowie koło Łę- wiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Fo- czycy. Prace i Materiały Muzeum Archeolo- rysiak (red.), Torfowisko Żabieniec. Warunki na- gicznego i Etnograficznego w Łodzi, Ser. turalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicz- Arch., 41: 43-79. nych w jego osadach. Bogucki Wyd. Nauk., Wasylikowa K., 2011 – Wiek osadów spągowych Poznań: 129-139. torfowiska Silne Bagno koło Witowa w świetle Płóciennik M., 2010 – Sukcesja zgrupowań Chiro- analizy pyłkowej. Warsztaty Naukowe „Torfowi- nomidae torfowiska Żabieniec w późnym vistu- ska w krajobrazie przekształconym – funkcjo- lianie i holocenie. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Fo- nowanie i ochrona”. Wawrzkowizna, 1-3 czerw- rysiak (red.) Torfowisko Żabieniec. Warunki na- ca 2011: 93-94. turalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicz- Żelazna-Wieczorek J., 2010 – Zmiany warunków środowiska na podstawie okrzemek (Bacilla-

46 Sygnały zmian klimatycznych późnego vistulianu w archiwach biogenicznych regionu łódzkiego

riophyceae) w osadach torfowiska Żabieniec. W: Żurek S., 1987 – Złoża torfowe Polski na tle stref J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowi- torfowych Europy. Dokumentacja Geograficz- sko Żabieniec. Warunki naturalne, rozwój i zapis na, 4: 1-84. zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bo- Żurek S., 1990 – Związek procesów zatorfienia gucki Wyd. Nauk., Poznań: 151-162. z elementami środowiska przyrodniczego wschodniej Polski. Rocznik Nauk Rolniczych, Seria D, Monografie, 220: 174 s.

SIGNALS OF ENVIRONMENTAL CHANGES OF THE LATE VISTULIAN (WEICHSELIAN LATE GLACIAL) IN BIOGENIC SEDIMENTS OF THE ŁÓDŹ REGION

SUMMARY

Abstract. In recent years, the amount of data, which yield information on the environment of the Late Vistulian, significantly increased. This is a result of increased interest of analyses of biogenic deposits, containing organic remains which allow to reconstruct past environmental conditions. A valuable archive are these profiles of biogenic sediments in which variation in terms of both ecology and morphogenetic processes has been registered. The article overviews these sites of the Łódź region which provide the most complete record and were analysed within the framework of interdisciplinary studies. Attention is drawn to the possibility to reconstruct environmental parameters that give the individual paleoecological analyses. It was pointed that the sites of the Central Poland have an advantage over those from the young morainic area, due to the earlier start of the bioaccumulation. Key words: natural archives, reconstruction of past environments, interdisciplinary research, palaeogeography, Central Po- land

Recent years have brought an increase in the – Ner-Zawada peatbog, with the overdepen- amount of data from which the environmental nig at the substratum, and lacustrine sediments reconstruction of the Late Vistulian can be ob- resting on peat; tained. Because of the location of the Łódź Re- – Żabieniec peatbog located within the de- gion within the old morainic area, there is no pression in the morainic plain, it contains whole lake deposits with well-preserved annual lamina- Late Vistulian sequence of sediments; tion, enabling the high resolution studies and – Koźmin Las site located in the Warta reconstruction of environmental changes in cal- River valley, with in situ remnants of the Late endar years. Signals of these changes for the Vistulian riparian forest. Late Vistulian time are preserved in biogenic Presented sites are located in a variety of sediments of peatbogs and small, shallow lakes. morphological positions and in different parts of Time resolution is here obtained by means of the Łódź Region, which is advantageous from sampling compaction. the point of view of palaeogeographical studies. The article is focused on the review of the Sites from river valleys or aeolian complexes or results obtained so far from interdisciplinary situated on plains offer slightly different, typical studies of biogenic sediments of peatbogs, fossil of a given morphological zone, course of Late lakes and marshes of the Łódź Region, deposited Vistulian climatic changes and morphodynamic during the Late Vistulian warming. These are: processes. The most valuable are these research – Witów site – the first in the region where in- carried out at the sites of the largest thickness of terdisciplinary studies of Late Vistulian biogenic sediments (Żabieniec) or where the uniqueness sediments were applied and to this day is of the of remains allows to carry out the overstandard basic importance to the palaeogeography; set of analyses (Koźmin Las). – peatbogs in the Świętojanka valley where When accumulation is continuous, registra- Late Vistulian lacustrine sediments are underlain tion of chronological sequence of events verifies by peat horizon; reconstructions based on partly preserved miner- – Rąbień peatbog located in a fossil depres- al series of other sedimentary environments sub- sion closed by dunes, in which the complete Late jected to erosion and denudation. Correlation of Vistulian series is present; the results of interdisciplinary studies from the

47 Danuta Dzieduszyńska, Jacek Forysiak natural archives with geological and geomorpho- Vistulian environment and to recognition of the logical evidence from other sedimentary envi- importance of this period in the morphogenesis ronments, imposed on the regularities governing of the last cold stage in the old glacial area of the evolution of the Łódź Region, leads to a de- Poland. tailed description of the functioning of the Late

48 AGL 101 ISSN 0065-1249

Piotr Kittel*

GEOMORFOLOGICZNE UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI OSADNICTWA NA PRZYKŁADZIE DOLINY RAWKI W RAWIE MAZOWIECKIEJ

ZARYS TREŚCI

Artykuł przedstawia wyniki badań geomorfologicznych warunków lokalizacji dwu stanowisk archeologicznych w Rawie Mazo- wieckiej położonych w dolinie Rawki. Ślady osadnictwa datowane są na obu stanowiskach na pradzieje i czasy historyczne, a głów- na faza osadnicza przypada na koniec okresu przedrzymskiego i wczesny okres rzymski. Stanowiska ulokowane zostały na piaszczystym i mułkowo-piaszczystym podłożu budującym terasę plenivistuliańską, w bardzo bliskim sąsiedztwie równiny zalewowej. Powierzchnie zajmowane przez osiedla były słabo nachylone – nie więcej niż 3 °, zwykle ok. 1 °. Istotna jest lokalizacja osiedli kompleksu w obszarze oferującym wysoką georóżnorodność. Przedstawiono zasadnicze etapy ewolucji i rozwoju doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej, a także relacje punktów osadniczych rozpoznanych okresów chronologicznych z elementami morfologicz- nymi doliny. Wykonano szacunki rozmiarów potencjalnej populacji, która była w stanie uzyskać dostateczną ilość produkcji roślinnej w warunkach pradziejowej gospodarki rolnej. Słowa kluczowe: uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, okres rzymski, pradzieje, dolina rzeczna, Polska Środkowa

WPROWADZENIE

W badaniach relacji człowiek-środowisko od twa pradziejowego i historycznego na przykładzie dawna podkreślane jest ciążenie pradziejowych dobrze przebadanego kompleksu stanowisk i wczesnohistorycznych stanowisk i stref osadni- w Rawie Mazowieckiej położonych w dolinie czych ku formom wklęsłym, a zwłaszcza ku doli- Rawki. Zrozumienie tych czynników wymaga nom rzek średniej wielkości (m.in.: Dylik 1935, szczegółowego rozpoznania budowy geologicznej 1936, 1939, 1948, 1971; Kurnatowski 1963, i morfologii obszaru oraz ich paleogeograficznego 1966, 1968, 1975a, b; Niewęgłowski 1966, rozwoju w okresie poprzedzającym rozwój osad- 1972, 1975; Krzemiński 1970; Pyrgała 1971, nictwa, jak i w trakcie jego trwania. 1972; Kruk 1973, 1980, 1983; Przewoźna Opracowana charakterystyka geomorfologicz- 1974; Bartkowski 1978; Makiewicz 1979; nych warunków lokalizacji kompleksu osadnicze- Ostoja-Zagórski 1982; Kobyliński 1988; go stała się podstawą próby określenia podstaw Kruk i in. 1996; Dobrzańska, Kalicki 2003; gospodarczych, przede wszystkim w zakresie wiel- Czopek 2004; Pelisiak 2004; Pelisiak, Ka- kości upraw oraz społeczności użytkujących bada- miński 2004; Kittel 2005, 2012a i in.). ne środowisko geograficzne. Szacunki te przepro- W pracy zajęto się wyjaśnieniem geomor- wadzone zostały dla realiów gospodarki pradzie- fologicznych i geologicznych czynników wa- jowej, a w przypadku badanego obszaru są ade- runkujących funkcjonowanie punktów osadowych kwatne dla głównej fazy jego użytkowania w koń- w kolejnych okresach chronologicznych osadnic- cu okresu przedrzymskiego i w okresie rzymskim.

TEREN I OBIEKT BADAŃ

w granicach mezoregionu Wysoczyzna Rawska Położenie fizycznogeograficzne obszaru [A V.g3], zaliczanej do makroregionu Wzniesień Łódzkich [A V.g], podprowincji Nizin Środko- W podziale geomorfologicznym Polski (Gi- wopolskich [A V] i prowincji Niżu Środkowoeu- lewska 1986, 1999) Rawa Mazowiecka leży ropejskiego [A]. Dolina Rawki w swym środko-

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: [email protected] 49 Piotr Kittel wym odcinku oddziela dwie jednostki o randze Kondrackiego (1994), w granicach mezore- mezoregionów, tj. Wysoczyznę Łódzką i Wyso- gionu Wysoczyzna Rawska [318.83]. W bezpo- czyznę Rawska. Przyległe obszary wyraźnie różnią średnim sąsiedztwie miasta, wzdłuż zachodniej się pod względem hipsometrycznym i morfolo- krawędzi doliny Rawki, przebiega granica dwóch gicznym. Najwyższe wzniesienia w obrębie Wyso- mezoregionów Wysoczyzny Rawskiej i Wzniesień czyzny Rawskiej przekraczają 200 m n.p.m., Łódzkich. Oba zaliczone zostały do makroregionu a w rejonie Rawy Mazowieckiej osiągają 170 m Wzniesienia Południowomazowieckie [318.8], n.p.m. Wyższe rzędne osiąga Wysoczyzna Łódz- podprowincji Niziny Środkowopolskie [318], ka. Interesujący nas obszar znalazł się, według prowincji Niż Środkowoeuropejski [31] (rys. 1).

Rys. 1. Położenie stanowisk archeologicznych 3 i 38 w Rawie Mazowieckiej na tle podziału fizycznogeograficz- nego wg Kondrackiego (1994) – A i mapy topograficznej w skali 1:10 000 – B 1 – położenie wykopów archeologicznych na stanowiskach 3 i 38 Location of archaeological sites no 3 i 38 in Rawa Mazowiecka on the basis of physic geographical division after Kondracki (1994) – A and topographic map 1:10 000 – B 1 – location of archaeologic excavations on sites 3 and 38

50 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Zarys charakterystyki wobrzeżny dopływ – Rylkę (v. Rylską). Stanowi- chronologiczno-kulturowej stanowisk sko 3 (fot. 1) leży na lewym (zachodnim), łagod- nym zboczu, a stanowisko 38 zlokalizowane jest W dolinie Rawki, w północno-zachodniej czę- na prawym (wschodnim) stromym zboczu doliny ści dzisiejszej Rawy Mazowieckiej, a jednocześnie Rawki. Badaniom wykopaliskowym poddano poza zarysem średniowiecznego miasta lokacyj- łącznie ponad 2 ha powierzchni, w pasie o szero- nego i na północ od zamku, zlokalizowane są dwa kości około 30–40 m, przecinającym prostopadle stanowiska archeologiczne badane w sezonie 2004 dolinę rzeki. Na stanowisku 3 objęły one strefę o numerach 3 i 38. Oddalone są one od siebie o długości 260 m, przeciętą drogą biegnącą w kie- o nieco ponad 150 m. Oddziela je współczesne dno runku Skierniewic, a na stanowisku 38 – pas doliny Rawki, która w tym rejonie przyjmuje le- o długości 130 m.

Fot. 1. Widok stanowiska archeologicznego 3 w Rawie Mazowieckiej po zakończeniu eksploracji, widoczne osady podłoża (fot. K. Zagórska, 2004) View of archaeological site Rawa Mazowiecka no. 3 after exploration, seen surface sediments

Odkrywane archeologiczne zabytki nieru- późnego średniowiecza i okresu nowożytnego (co chome stanowią relikty obiektów osadowych, tj. najmniej po XIX w.). Na stanowisku 38 odkryto obozowisk i osad. Zarejestrowano między innymi: przede wszystkim ślady działalności ludności kul- prawdopodobnie pozostałości krzemienic, ślady tury przeworskiej wczesnego okresu rzymskiego. obiektów mieszkalnych naziemnych i wziemnych, Ponadto zabytki luźne, wiązane z grupami ludności obiektów gospodarczych oraz liczne pozostałości późnego paleolitu, mezolitu, neolitu, wczesnej jam i dołków posłupowych, a także relikty ogro- epoki brązu i ludności kultury łużyckiej oraz dzeń i studnię. Dowodzą one intensywnego zasie- obiekty nowożytne (Kittel, Skowron 2009). dlania i wielokierunkowego użytkowania obszaru W epoce kamienia na stanowisku 38 funkcjonowa- w różnych okresach pradziejów, średniowiecza ły epizodyczne obozowiska ludności stosującej i nowożytności (Skowron 2006, 2007). przyswajające typy gospodarowania (Pelisiak Osadnictwo na stanowisku 3 związane było 2006). Również charakter epizodyczny miała ak- z aktywnością społeczeństw kultury przeworskiej tywność osadnicza ludności kultur pucharów lej- z młodszego okresu przedrzymskiego (faza A3) kowatych, mierzanowickiej i być może trzciniec- i wczesnego okresu rzymskiego (B1-B2/C1) oraz kiej oraz kultury łużyckiej (Zagórska, Skow- wczesnego średniowiecza (X/XI–XIII w.), a także ron, inf. ustna).

51 Piotr Kittel

Podkreślenia wymaga fakt, że w badanym żytne użytkowanie obszaru zajętego przez stano- mikroregionie schyłek młodszego okresu prze- wisko 38 (Zagórska, Skowron, inf. ustna). drzymskiego (2 poł. I w. p.n.e. przełomu er) przy- Fakt, że osadnictwo ludzkie chętnie, w róż- niósł rozwój stałej osady ludności kultury przewor- nych okresach, powracało na omawiany obszar skiej na lewobrzeżnym zboczu doliny, w bliskim dowodzi jego znacznej atrakcyjności osadniczo- sąsiedztwie dna doliny Rawki (stanowisko 3). gospodarczej. Wielofazowy i wielokulturowy W początkach wczesnego okresu rzymskiego (od kompleks osadniczy stanowisk archeologicznych początku 1 poł. I w n.e.) rozwinęła się zaś osada w Rawie Mazowieckiej rozlokowany został po obu o charakterze samodzielnego gospodarstwa na stronach szerokiego dna doliny, w obszarze połą- wschodnim zboczu doliny (stanowisko 38). Osad- czenia dwóch cieków, tj. Rawki i Rylskiej (Rylki). nictwo ludności kultury przeworskiej zanikło na W tym samym rejonie w XIV w. wzniesiono ce- badanym obszarze w 2 połowie II w. lub na po- glaną gotycką warownię, siedzibę książęcą, a póź- czątku III w. n.e. (Skowron 2006, 2007). W X niej królewską. Na planie, miasta wykonanym lub XI w. rozwinęła się na stanowisku 3 osada, przez geometrę Saltzera w 1817 r., tereny położone funkcjonująca co najmniej do późnego średniowie- na zachód do obszaru zajmowanego przez stano- cza i towarzysząca rozwojowi osadnictwa miej- wisko 3 określone są jako Stare Miasto. Określenie skiego Rawy Mazowieckiej. W okresie nowożyt- to wystąpiło w dokumentach XIV-wiecznych. nym obszar stanowiska 3 stał się strefą peryferyjną Z kolei obszar stanowiska 38 znalazł się na planie miasta, w której niewielką rolę odgrywały funkcje Saltzera w zasięgu gruntów starościńskich, poło- gospodarcze. Epizodyczny charakter miało nowo- żonych po północno-wschodniej stronie Rylki (Kalinowski, Trawkowski 1955).

METODY BADAŃ

Obserwacje budowy litologicznej i badania łoczko, KGF UŁ) oraz wykonano rentgenogra- geomorfologiczne kontynuowane były w trakcie ficzne oznaczenia udziału procentowego wybra- archeologicznych badań terenowych stanowisk, nych pierwiastków (an. H. Młodecka, MAiE poprzedzających budowę obwodnicy drogowej w Łodzi). Rawy Mazowieckiej – ich wyniki były już czę- W celu poznania budowy geologicznej dna ściowo prezentowane (Kittel 2006; Kittel, doliny Rawki w sąsiedztwie stanowisk archeolo- Skoworon 2007, 2009; Kittel i in. 2007). Na gicznych ręczną sondą geologiczną wykonano stanowisku 3 udokumentowano charakter osadów ponadto serię 26 wierceń w linii przekroju w od- podłoża odsłoniętych w siedmiu odkrywkach po- stępach 5 lub 10 m. Na podstawie danych z kar- łożonych w południowej partii wschodniego od- towania geologicznego i geomorfologicznego wycinka badawczego (fot. 2) oraz w 45-metrowej konano szkic geomorfologiczny okolic stanowisk długości ścianie ukazującej budowę dna doliny archeologicznych (rys. 2), przekrój geologiczny w tej partii stanowiska. otoczenia i podłoża stanowisk (rys. 3) oraz prze- W zachodniej partii równiny zalewowej wy- krój ukazujący budowę współczesnego dna doliny konano odkrywkę geologiczną (fot. 3), z której (rys. 4). Przeprowadzenie kartowania geologiczne- pobrano próbki do analizy palinologicznej (an. K. go i geomorfologicznego po zachodniej stronie Milecka, UAM), analiz uziarnienia (metodyka wg koryta Rawki utrudniało w ogromnym stopniu Rühlego 1973, an. J. Forysiak, KGiP UŁ) oraz współczesne użytkowanie terenu. Obszar ten został oznaczeń wybranych parametrów chemicznych przykryty ponad metrowej miąższości nasypem osadów. Wykonano także datowania radiowęglowe utworów próchnicznych i zajęty przez ogródki próbek osadów organicznych w Laboratorium 14C działkowe. W znacznym stopniu przekształcone Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego zostało w okresie historycznym dno doliny Rylki w Łodzi. Kalibrację datowań radiowęglowych po północnej stronie założenia zamkowego. wykonano przy zastosowaniu programu OxCal W pracach wykorzystano zdjęcie lotnicze z 1957 r. Version 3.10. Dla osadów mineralnych obliczono w przybliżonej skali 1:5 000 (Arkusz M-34-5, wskaźniki metodą Folka i Warda (Folk, Ward Szereg 22, nr 2762), pochodzące z archiwum 1957). W osadach określono wybrane parametry Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyj- geochemiczne – zawartość węgla organicznego nej i Kartograficznej. metodą Tiurina (Bednarek 2004) (an. W. To-

52 Piotr Kittel

Fot. 2. Rawa Mazowiecka, stan. 3. Osady stropu terasy średniej (fot. K. Zagórska, 2004) Rawa Mazowiecka site no. 3. Deposits of bottom of middle terrace

Fot. 3. Widok dna doliny Rawki na wschód od stanowiska archeologicznego 3 w Rawie Mazowieckiej. Położenie odkrywki geologicznej (fot. P. Kittel, 2005) View of Rawka River floor valley east of archaeological site Rawa Mazowiecka no. 3. Localization of geological outcrop

53 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Rys. 2. Szkic geomorfologiczny okolic Rawy Mazowieckiej 1 – wysoczyzna morenowa (wartanian); 2 – terasa wysoka fluwioglacjalna (wartanian); 3 – terasa średnia (plenivistulian), 3a – zasięg osadów piaszczysto-żwirowych (górny plenivistulian); 4 – dno doliny (późny vistulian i holocen); 5 – dolinki denudacyjne, 5a – stożki napływowe; 6 – silnie nachylone zbocza doliny; 7 – zagłębienie bezodpływowe; 8 – paleokoryta widoczne na zdjęciach lotniczych; 9 – przybliżony układ sieci hydrologicznej przedstawiony na planie Saltzera (1817 r.); 10 – położenie wykopów badawczych na stanowiskach archeologicznych 3 i 38; 11 – położenie linii przekrojów geologicznych (por. rys. 3, 4); 12 – położenie odkrywki geologicznej i profilu palinologicznego (por. rys. 6); 13 – ekwidystanty od centrum osady stan. 3, 13a – 0,5 km, 13b – 1 km; 14 – obszary silnie przekształcone antropogenicznie Geomorphological sketch of the Rawa Mazowiecka surroundings 1 – morainic plain (Wartanian); 2 – high terrace, fluvioglacial (Wartanian); 3 – middle terrace (Plenivistulian), 3a – area of Upper Plenivistulian sandy-gravelly sediments; 4 – valley floor (Late Vistulian and Holocene); 5 – denudational valleys, 5a – fans; 6 – strongly inclined slopes of valley; 7 – closed depressions; 8 – palaeochannels on aerial photos; 9 – river channels presented on Saltzer’s plan (1817); 10 – location of archaeological sites no. 3 and 38; 11 – geological section line (see Figs 3, 4); 12 – location pollen profile and geological outcrop (see Fig. 6); 13 – equidistants of archaeological sites no 3, 13a – 0,5 km, 13b – 1 km; 14 – areas of strong anthropogenic transformation

Piotr Kittel

– –

ki ki o-

fl and

sands sands

–

grained grained

channel

Modern Modern

2 2 –

–

section; section; 16

- s ów osadnictwa

and medium e e (okres subborealny

fluwialne szare pias

–

zasięg zasięg ślad

fine

współczesny kanał Rawki;

–

(Late (Late Vistulian?); 6

i i drobnoziarniste i szare mułki

grey

–

8 8

korytowy (okres atlantycki); 7

of overbank deposition (Subboreal

cts cts of settlements dated on: a

reli

aski aski mułkowe (środkowy plenivistulian); 3

admixture

terrain terrain profile in the ofvicinity cros

grained sands and gravel with periglacial structures

extent extent of

–

of overbank deposition (Historic Period); 1

nasyp nasyp nowożytny; 14

–

(Atlantic Period);

–

ze ze żwirem (późny vistulian); 5

stokowe stokowe

Rawa Rawa Mazowiecka

organic

with laminas of organic silt

coarse

–

and and

g wykopów archeologicznych; 18

fluwialne fluwialne szare piaski średnio

admixture

–

się

rzymskiego

3 38); and 18

–

3 and 38

fluvial fluvial sand

River channel; River 15channel;

–

i i gruboziarniste

with iron

mułki mułki organiczne, z wytrąceniami związków żelaza, pozakorytowe (okres hist rys. 4); 17

–

szare szare mułki organiczne, z detrytusem roślinnym, pozakorytow

grey silts with detritus

–

organic silt

–

logical sites rodkowy plenivistulian), 2a

ryczny ryczny „mada piaszczysta”); 13

–

9 9

sands (Interplenivistulian); 3

Period

ndrowe (okres atlantycki); 8

location of location modern Rawka

fluwialne fluwialne piaski średnio

Roman

–

slope silty

h detritus (Late Vistulian); 5

–

i i subatlantycki); 9

vicinity archaeoof

Subatlantic Subatlantic Period);

lokalizacja obiektów mieszkalnych obiektów okresu z lokalizacja

the

sands with detritus and organic silt laminas of point bars

–

ecza ecza (okres subatlantycki); 11

and

–

lakes lakes (Subatlantic Period); 11

localization oflocalization excavations archaeological (sites no

Rawkiw sąsiedztwie stanowisk archeologicznych38 3 i w Rawie Mazowieckiej

–

bow

fluwialne piaski gruboziarniste z detrytusem roślinnym i mułkami organicznymi, bruk

Period); 7

–

iver valley in

modern modern mound deposits; 14

sand sand and gravel, partly wit

of ox

–

lnie (górny plenivistulian); 4

g. 4); 4); g. 17

okres rzymski; okres19

–

13 13

d by silt 2a(Interplenivistulian),

grained grained

e, c c e,

zasięg zasięg przekroju geologicznego przez dno doliny Rawki (

floor floor (Fi

–

ski i mułki organiczne, pozakorytowe (okres histo

location of archaeological objects dated of locationarchaeological

–

section of Rawka

and and medium

średniowiecz

–

3. Przekrójgeologiczny dolin

fluwialne fluwialne piaski różnoziarniste z przewarstwieniami mułkowymi (ś

organiczne organiczne zatorfione, wypełnienie starorz

Cross

nd peaty silt and sands, fill

nicznych (późny vistulian?); 6

coarse

–

grained sands, stratifie

jasnobrunatne jasnobrunatne pia

–

Rys. Rys.

orga

tritus tritus and with organic silt (Atlantic

Roman Period; 19 Roman

i i mułki

fluvial fluvial

–

organica

–

fluvial vari

piaski piaski

ąsiedztwie ąsiedztwie linii przekroju; 16 organic with detritus of overbank deposition (Subboreal

wartanian); 2

–

i i mułków okres bnowożytny,

–

of overbank deposition (Historic Period); with

section of part of Rawka river valley

- Middle Ages, c Ages, c Middle

–

lenivistulian); lenivistulian); 4

mada mada mułkowa”); 12

P grained sands with de

profil terenu w s

organic silts

glina glina zwałowa (

till (Wartian); 2

–

1 1 fluwialne piaski gruboziarniste i żwiry, zaburzone peryglacja z przewarstwieniam wialne piaski z przewarstwieniami mułków organicznych i z detrytusem roślinnym, odsypy m organiczne warstwowane, z detrytusem roślinnym, pozakorytowe (okres subborealny i subatlantycki); 10 ryczny „ 15 datowanego na: a 1 (Upper coarse sands laminated Subatlantic Period); 10 and extent of cross Period, b

55 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Rys. 4. Przekrój geologiczny fragmentu dna doliny Rawki w sąsiedztwie stanowisk archeologicznych 3 i 38 w Rawie Mazowieckiej 1 – piaski z przewarstwieniami mułkowymi, stokowe; 2 – szare piaski z przewarstwieniami mułków organicznych, z fragm. detrytusu roślinnego; 3 – piaski gruboziarniste z detrytusem i mułkami organicznymi, bruk korytowy; 4 – piaski z przewarstwieniami mułków organicznych i detrytusem roślinnym, odsypy korytowe; 5 – szare piaski średnio- i drobnoziarniste i szare mułki organiczne warstwowane z detrytusem roślinnym, pozakorytowe; 6 – szare mułki organiczne z detrytusem roślinnym, pozakorytowe; 7 – mułki organiczne zatorfione z detrytusem roślinnym, wypełnienie starorzecza; 8 – rdzawo- brunatno-szare mułki organiczne z przewarstwieniami piaszczystymi i z wytrąceniami orsztynu, pozakorytowe („mada muł- kowa”); 9 – jasnobrunatne piaski z domieszkami organicznymi oraz piaski mułkowe, pozakorytowe („mada piaszczysta”), 9a – warstwowane szare i żółte piaski i szare mułki organiczne; 10 – poziom glebowy orno-próchniczny; 11 – współczesny kanał Rawki; 12 – lokalizacja sond geologicznych; 13 – lokalizacja odkrywki geologicznej i profilu palinologicznego Cross-section of part of Rawka River valley floor in the vicinity of archaeological sites no. 3 and 38 in Rawa Mazowiecka 1 – sands stratified by silt of slope accumulation; 2 – gray sand with laminas of organic silt with detritus admixtures; 3 – channel coarse-grained sands with detritus and with organic silt; 4 -– sands with detritus and organic silt laminas of point bars; 5 – grey fine- and medium-grained sands laminated with organic silt with detritus of overbank deposition; 6 – grey organic silt with detritus of overbank deposition; 7 – organic and peaty silt and sands, fill of ox-bow lakes; 8 – organic silt with ironic admixture laminated with sands of overbank deposition; 9 – sands and organic silt of overbank deposition, 9a – laminated grey and yellow sands and organic silt; 10 – agricultural soil; 11 – location of modern Rawka River channel; 12 – location of geological drills; 13 – location of geological outcrops and pollen profile

GEOMORFOLOGIA OBSZARU

Geomorfologia i rozwój paleogeograficzny Na otaczającym dolinę Rawki w rejonie Rawy całej doliny Rawki przedstawione zostały przez obszarze wysoczyznowym wysokości bezwzględ- Kobojek (2000), która nawiązuje do modelu ne dochodzą do 160–165 m n.p.m. Powierzchnie rozwoju dolin rzecznych w regionie łódzkim wy- wysoczyznowe zbudowane są z warciańskich glin pracowanego przez Turkowską (1988), choć zwałowych. Okres nasunięcia i deglacjacji oraz z zastosowaniem odmiennej terminologii. geomorfologiczny obraz tych procesów na Wyso- Dolina Rawki jest wyraźnie wcięta w ota- czyźnie Rawskiej opisany został m.in. przez czającą wysoczyznę. Deniwelacje pomiędzy Klajnerta (1978; Klajnert, Wasiak 1989) współczesnym dnem doliny a powierzchnią wy- oraz Rdzanego (1996, 1997, 2004; Klajnert, soczyznową osiągają 25 m. Miejscami silnie na- Rdzany 1989). Wpływem morfogenezy war- chylone zbocza doliny porozcinane są licznymi ciańskiej na ukształtowanie i rozwój doliny dolinkami denudacyjnymi. Rawki zajmowała się Kobojek (1996, 2000).

56 Piotr Kittel

Klajnert i Rdzany (1989) wprowadzili w osadach tego okresu struktury peryglacjalne termin „wysokie poziomy terasowe” dla po- (Turkowska 1988, 1999; Klatkowa 1996). ziomu towarzyszącego dolinie Rawki i zbudo- Zarejestrowano je również na obszarze stanowiska wanego ze zróżnicowanych osadów i form flu- archeologicznego 3, choć w osadach poziomu wioglacjalnych oraz limnoglacjalnych, przeważ- średniego doliny Rawki są rzadkie (Kobojek nie kemowych i utworzonych pod koniec warta- 2000). nianu. Klajnert i Wasiak (1989) określali go Na przełomie górnego plenivistulianu i póź- mianem „terasy kemowej”. W okolicach Rawy nego vistulian (ca. 14,5 ka BP) doszło do rozci- „poziom wysoki”, w terminologii Kobojek nania terasy plenivistuliańskiej i morfologicznego (2000), tworzy niezbyt szeroki poziom wzdłuż wykształcenia wysokiego poziomu dolinnego zachodniej partii doliny. Wznosi się on powyżej (Turkowska 1988, 2006). Procesy te są po- 10 m ponad współczesne dno doliny. wszechnie odnotowywane w dolinach Polski Środ- W rejonie Rawy Mazowieckiej znaczną roz- kowej (Turkowska 1988, 1997, 1999, 2006; ciągłość horyzontalną osiąga poziom terasy Kamiński 1993; Wachecka-Kotkowska rzecznej, określanej przez Kobojek (2000) 2004; Forysiak 2005). W regionie łódzkim mianem „poziomu średniego” lub „poziomu vistu- przechodzenie rzek z układu roztokowego do me- liańskiego”. Szerokość terasy w otoczeniu stano- androwego zachodziło w późnym vistulianie oraz wiska archeologicznego 3 wynosi około 450– na przełomie vistulianu i holocenu (Turkowska 550 m, natomiast po prawej stronie, w rejonie sta- 1988, 1997, 1999, 2006). Zdaniem Kobojek nowiska 38, nie przekracza 200 m. Terasa średnia (2000) także Rawka zmieniła układ koryta na me- rozszerza się ku północy. Występuje ona także androwy w późnym vistulianie. W dolinie Rawki w dolinie Rylki i zajmuje rozległy obszar pomię- Autorka udokumentowała późnovis-tuliańskie dzy dnami dolin Rawki i Rylki, zajęty przez zabu- rozcinanie terasy akumulacyjnej wieku plenivistu- dowania Rawy Mazowieckiej. W rejonie stano- liańskiego, jednak w morfologii doliny nie wyróż- wisk archeologicznych osiąga wysokość około niła terasy późnovistuliańskiej. Utwory późnego 136–148 m n.p.m., a jej powierzchnia jest nachy- vistulianu w dolinie Rawki wykształcone są w facji lona ku osi doliny. Dolina w tym obszarze jest piasków drobnoziarnistych z mułkami i piasków wyraźnie asymetryczna – wschodnie zbocze doliny różnoziarnistych oraz budują spąg osadów „po- jest długie i bardziej łagodne. W odległości nie- ziomu niskiego” tworzącego dno doliny (Kobo- przekraczającej kilometra na północ od Rawki jek 2000; Kobojek, Kobojek 2005). Sytuacja miąższość osadów vistulianu, budujących terasę taka jest często spotykana w dolinach regionu vistuliańską, osiąga 10 m. Ich spągowa mułkowo- łódzkiego (Turkowska 1988; Kittel 2012a). piaszczysta seria akumulowana była w środkowym „Poziom niski” wg Kobojek (2000), stano- plenivistulianie, a stropowa piaszczysto-żwirowa – wiący holoceńskie dno doliny Rawki i Rylki, w górnym plenivistulianie. Piaski różnoziarniste osiąga współcześnie w północnej części Rawy i żwiry stropu terasy występują w osi doliny Mazowieckiej wysokość bezwzględną około 135– i akumulowane były przez wody rzeki roztokowej 135,5 m n.p.m. Osady dna doliny są włożone (Kobojek 2000). Osady te stwierdzono w pod- w rozcięcie terasy średniej. Kobojek (2000) łożu stanowiska archeologicznego numer 3. Po- określa poziom niski jako holoceński, choć sama ziom średni, według Kobojek (2000), odpo- stwierdza występowanie w jego budowie osadów wiada morfologicznie, genetycznie i wiekowo późnego vistulianu, poniżej utworów holoceńskich wyróżnianemu w regionie łódzkim przez Tur- (por. też Kobojek, Kobojek 2005). Współcze- kowską (1988, 2006) „wysokiemu poziomowi sne dno doliny w rejonie stanowisk osiąga szero- dolinnemu” wieku plenivistuliańskiego (por. też kość 150 m, która wyraźnie wzrasta ku północy, do Turkowska 1975, 1997, 1999). ponad 500 m, i rozszerza się na południe od sta- W dolinach regionu łódzkiego osady gór- nowisk archeologicznych do około 350 m. nego plenivistulianu, tworzące strop terasy ple- Współczesne dno doliny zbudowane jest nivistuliańskiej, nie wykazują znacznych miąż- z piasków i mułków organicznych, w stropie hu- szości (Turkowska 1988; Kobojek 2000; musowych oraz torfów. Osady te akumulowane Wachecka-Kotkowska 2004). W odkrywkach były zapewne w większości w środowisku rzeki zlokalizowanych na stanowisku 3 miąższość serii meandrującej w holocenie. Utwory holoceńskie piaszczysto-żwirowej osiąga maksymalnie 1 m podścielone są, jak wspomniano wyżej, późnovi- (fot. 2). Na innych obszarach środkowego odcinka stuliańskimi piaskami różnoziarnistymi z mułkami doliny Rawki jej maksymalna miąższość nie prze- organicznymi i domieszkami detrytusu roślinnego. kracza 4 m (Kobojek 2000). Powszechne są Podobną sytuację stwierdziła Turkowska

57 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

(1988) w dolinach Neru, Grabi i Wolbórki. Zgod- mi. Miejscami odkrywane były wkładki torfów. nie z ustaleniami Kobojek (2000) spąg utworów Największe stwierdzone przez Kobojek (2000) holoceńskich tworzą utwory gruboziarniste pokłady torfów osiągają 1,4 m miąższości. Neoho- z fragmentami i przewarstwieniami detrytusu ro- loceńską akumulację drobnych piasków i mułków ślinnego (głównie fragmentami drzew), akumulo- organicznych, o miąższości osiągającej 1 m, wane w okresie atlantyckim. Omawiane serie Kobojek (2000) łączy z okresem odlesiania oto- uznano za osady bruku korytowego i odsypów czenia doliny. Neoholoceńskie osady pozakoryto- meandrowych. Nawarstwienia powstawały i były we przykrywają miejscami bezpośrednio utwory przekształcane w wyniku migracji koryta rzeki z późnego vistulianu. XIX-wieczne regulacje koryt krętej lub meandrującej. Utwory te przykryte są rzek doprowadziły do ich intensywnej erozji den- piaszczysto-mułkowymi osadami pozakorytowy- nej.

PÓŹNOVISTULIAŃSKA I HOLOCEŃSKA EWOLUCJA DOLINY RAWKI W REJONIE STANOWISK

W górnym plenivistulianie doszło w okolicach Na stanowisku 38 odkryto ślady epizodycznej Rawy Mazowieckiej do nieznacznego rozcięcia obecności ludności myśliwsko-zbierackiej późnego środkowoplenivistuliańskich mułkowo-piaszczys- paleolitu. Obozowisko z tego okresu zlokalizowa- tych nawarstwień terasy średniej (rzędu 1–2 m) ne było na wschodnim wysokim zboczu doliny i akumulacji serii piaszczysto-żwirowej w środo- Rawki, około 7–8 m powyżej ówczesnego dna wisku rzeki roztokowej o zmiennych wielkościach doliny (rys. 5B), kształtowanego przez rzekę me- przepływów (rys. 5A). Dostawa materiału grubo- andrującą, tworzącą wielkopromienne zakola. ziarnistego pochodziła między innymi ze zboczy Badania Kobojek (2000) nie przyniosły doliny (Kobojek 2000). Pozostaje to w zgodzie odkrycia w dnie doliny Rawki osadów eoholo- ze stwierdzeniem Turkowskiej (1988, s. 128), cenu. Najstarsze osady holoceńskie datowane są na że „im bardziej urozmaicona jest rzeźba doliny, okres atlantycki i akumulowane były w śro- tym bardziej zróżnicowane i z większą zawarto- dowisku rzeki meandrującej. W seriach tych licz- ścią grubszych cząstek są osady stropu terasy” nie występują fragmenty detrytusu, z fragmentami (plenivistuliańskiej – uzup. PK). Intensywnie roz- drewna włącznie (Kobojek 2000; Kobojek, wijały się także w ówczesnym dnie doliny procesy Kobojek 2005). Charakter i układ tych utworów peryglacjalne, przede wszystkim krioturbacje. Dno przypomina sytuację występującą w innych doli- doliny leżało wówczas na rzędnej około 135,5 m nach Polski Środkowej (Turkowska 1988, n.p.m. 1990; Kamiński 1993; Wachecka-Kotkow- Późnovistuliańskie rozcięcie terasy plenivi- ska 2004). stuliańskiej, około 15–14,5 ka BP, osiągnęło Wiercenia wykonane w dnie doliny Rawki, w rejonie Rawy Mazowieckiej 6 m (Kobojek w sąsiedztwie stanowisk 3 i 38 (rys. 4), pozwoliły 2000). Kobojek (2000) uważa, że w późnym na zidentyfikowanie 3-metrowej miąższości osa- vistulianie Rawka zmieniła układ koryta na me- dów rzecznych – serii korytowej i pozakorytowej androwy, doszło zatem do koncentracji koryta (korelowanych wiekowo z okresem atlantyckim, i wzmożenia tendencji erozyjnych. Osady tego rys. 5C). Zarejestrowano piaski gruboziarniste okresu zarejestrowano najprawdopodobniej we bruku korytowego z detrytusem roślinnym i muł- wschodniej części stanowiska 3 oraz w spągu kami organicznymi (rys. 4, sygn. 3) oraz piaski współczesnej równiny zalewowej. Położenie po- z przewarstwieniami mułków organicznych wierzchni dna doliny w późnym vistulianie można i z domieszkami detrytusu odsypów meandrowych rekonstruować na około 134,5 m n.p.m. (rys. 5B). (rys. 4, sygn. 4). Być może również z okresem Stanowi ono kopalną terasę odpowiadającą terasie atlantyckim można korelować akumulację pozako- niskiej, opisywanej w regionie łódzkim przez rytową i utworzenie pokrywy szarych piasków Turkowską (1988, 2006). Najprawdopodobniej średnio- i drobnoziarnistych oraz szarych mułków wieku późnovistuliańskiego są również szare pia- organicznych (rys. 4, sygn. 5, 6). Opisane wyniki ski z przewarstwieniami mułków organicznych i zrekonstruowany układ koryt (rys. 4) przypomina oraz z domieszkami drobnego detrytusu roślinnego sytuację stwierdzoną przez Kobojek (2000) (rys. 4, sygn. 2). Brak datowań osadów nie pozwa- w odkrywce w Kamionie. Powierzchnia dna la pewnie określić ich chronologii. doliny w okresie atlantyckim znajdowała się na

58 Piotr Kittel

Rys. 5. Etapy rozwoju doliny Rawki w sąsiedztwie stanowisk archeologicznych 3 i 38 w Rawie Mazowieckiej objaśnienia jak przy rys. 3 Stages of evolution of Rawka River valley in the vicinity of archaeological sites no. 3 and 38 in Rawa Mazowiecka for explanation see Fig. 3

wysokości około 134 m n.p.m. Koryta tej fazy aktywności fluwialnej i osuszaniu den dolin (Ka- zostały wcięte na około 3 metry w aluwia póź- miński 1993; Kobojek 2000; Marosik 2002; novistuliańskie i być może wczesnoholoceńskie. Kobojek, Kobojek 2005), jak również jej Na okres ten mogły przypadać epizody osadni- wzrostu w okresie subborealnym (Turkowska cze związane z aktywnością ludności mezoli- 1988, 1990; Kamiński 1993; Pelisiak, Ka- tycznej na stanowisku 38 (rys. 5C). miński 2004). Na stanowisku 38 stwierdzono ślady dowo- W okresie przedrzymskim rozpoczęło się wy- dzące użytkowania obszaru przez społeczności pełnianie osadami starorzecza, odkrytego w odle- kręgu kultury pucharów lejkowatych oraz ludności głości 10 m na wschód od współczesnego koryta wczesnej epoki brązu, a zatem funkcjonujące Rawki (rys. 4, 6; fot. 3, 4). W świetle wyników w okresie subborealnym. Nie zidentyfikowano analizy palinologicznej (Milecka 2013 w tym w dnie doliny osadów i form, które można datować tomie) i datowań radiowęglowych, początki wy- na ten okres. W dolinach regionu łódzkiego odno- pełniania paleokoryta można datować na V w. towywane są świadectwa zarówno zmniejszania p.n.e. (2350 ± 50 BP, 530–380 cal. BC, LOD

59 Piotr Kittel

60 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Rys. 6. Profil osadów w odkrywce geologicznej w dnie doliny Rawki w sąsiedztwie stanowisk archeologicznych 3 i 38 w Rawie Mazowieckiej A. Fotografia ściany odkrywki (fot. P. Kittel, 2005) B. Profil litologiczny osadów 1 – jasnobrunatne piaski z domieszkami organicznymi oraz piaski mułkowe z wtrętami węgli drzewnych, pozakorytowe („mada piaszczysta”); 2 – warstwowane szare i żółte piaski mułkowe i szare mułki piaszczyste organiczne, pozakorytowe („mada piaszczysta”); 3 – rdzawo-brunatno-szare mułki organiczne, z wytrąceniami orsztynu, pozakorytowe („mada muł- kowa”); 4 – mułki organiczne zatorfione i torfy, z wtrętami detrytusu roślinnego, z przewarstwieniami piaszczystymi, wypeł- nienie starorzecza; 5 – nagromadzenia detrytusu; 6 – piaski z przewarstwieniami mułków organicznych i z wtrętami detrytusu, odsypy meandrowe C. Datowania radiowęglowe D. Wybrane palinologiczne wskaźniki antropopresji (wg Milecka 2013) E. Udział wyróżnionych frakcji osadów F. Wskaźniki Folka i Warda: mm – średnia średnica ziarna w mm, Mz – średnia średnica ziarna w skali Phi,  – wysortowanie, Sk – skośność, Kg – kurtoza G. Obróbka ziaren kwarcu: RM – okrągłe matowe, M – pośrednie, EL – okrągłe błyszczące, C – pęknięte, NU – nieobrobione H. Zawartość węgla organicznego I. Udział procentowy wybranych pierwiastków Profile of deposits of geological outcrop in Rawka River flood plain near archaeological sites no. 3 and 38 Rawa Mazowiecka A. Photo of wall of geological outcrop (photo by P. Kittel, 2005) B. Profile of deposits 1 – sands and organic silt with charcoals of overbank deposition; 2 – sand laminated with organic silt and sandy silt of overbank deposition; 3 – organic silt with ironic admixture of overbank deposition – late medieval potsherds; 4 – organic silt and peat with plant detritus and with sandy laminas, fillings of ox-bow lakes; 5 – plant detritus layers; 6 – sands with organic silt laminas of point bars C. Radiocarbon data D. Selected palynologic indicators of human impact (after Milecka 2013) E. Content of selected fractions of grains F. Folk and Ward coefficients: mm – mean size of grains in mm, Mz – mean size of grains in Phi,  – standard deviation, Sk – skewness, Kg – curtosis G. Quarz-grain abrasion: RM – round mat grains, M – rounded partly matted grains, EL – dull glossy grains, C – crushed grains, NU – fresh shape-edged grains H. C org. content I. Content of selected elements

1372). Na podobny okres (2370 ± 50 BP, 620– rzek środkowoeuropejskich” w okresach lateńskim 400 cal. BC, LOD 1400) przypada początek wy- i rzymskim (Kalicki 2006, s. 294). pełniania paleokoryta Rylki (rys. 4). Jest ono wi- Nie jest wykluczone, że ze schyłkiem okresu doczne na zdjęciu lotniczym dna doliny Rawki subborealnego lub z początkiem okresu subatlan- z 1958 r. Stropową serię wypełniającą to starorze- tyckiego, a nie z okresem atlantyckim, należy łą- cze (rys. 4, sygn. 7 a), zawierającą fragmenty ce- czyć akumulację pozakorytową szarych piasków ramiki budowlanej, należy łączyć z akumulacją i mułków organicznych (rys. 4, sygn. 5, 6). Te pozakorytową w późnym średniowieczu lub okre- osady nie przykrywają bowiem wypełnienia ba- sie nowożytnym. Najpóźniej, około V w. p.n.e., danego starorzecza Rawki, jednak brak datowania doszło do przerzucenia koryt Rawki i zapewne tej serii uniemożliwia pewne określenie wieku Rylki w rejon współczesnego przebiegu (rys. 5D). osadów. Przykłady wzmożenia aktywności fluwial- W okresie przedrzymskim, a zapewne także nej rzek Polski Środkowej datowane na okres w okresie rzymskim, w dnie doliny występował sprzed około 2 ka BP znane są np. z Neru i Wol- płytki zbiornik starorzeczny. Dowodzi tego zda- bórki (Turkowska 1988), Moszczenicy (Ka- niem Mileckiej (2013, w tym tomie) obecność miński 1993), Przysowy (Twardy i in. 2004). pyłku m.in: grzybienia, pałki czy osoki, czyli Najlepiej udokumentowana jest faza aktywności taksonów zajmujących stanowiska zalane płytką fluwialnej w Przysowie, datowana na około 2,3– wodą stojącą. Brak analizy makroskopowych 2,2 ka BP. Wzrost aktywności fluwialnej około szczątków roślinnych wypełnienia paleokoryta nie 2340 lat BP udokumentował dla krakowskiego pozwala jednak na pewne zweryfikowanie tej tezy. odcinka Wisły Kalicki (2006). Autor ten stwier- Starorzecze wypełniane było przez mułki orga- dza „powszechnie ślady wzmożonej aktywności niczne (w spągu zapiaszczone, w stropie zator-

61 Piotr Kittel fione) z licznymi wkładkami detrytusu roślinnego wadziła do nadbudowania i podniesienia po- (rys. 4, sygn. 7, rys. 6, fot. 4A). Dno doliny w rejo- wierzchni równiny zalewowej do około 135– nie stanowisk archeologicznych, leżące w okresie 135,5 m n.p.m. (rys. 5F). Przykryciu osadami rzymskim na wysokości około 134–134,5 m pozakorytowymi uległy także utwory późnovistu- n.p.m., budowały w stropie pozakorytowe osady liańskie pozostające dotychczas na powierzchni piaszczysto-mułkowe. Jak wspomniano, nie udało w brzeżnych partiach terasy niskiej (rys. 3, 4) się dotychczas pewnie zrekonstruować ówczesne- i w ten sposób włączone zostały w obręb nowo- go przebiegu koryt Rawki i Rylki, ale ich bieg był żytnej równiny zalewowej. Sytuację taką zareje- zapewne zbliżony do współczesnego (rys. 5D). strowano m.in.: we wschodniej części stanowiska Współczesne dno doliny Rawki, w intere- 3 (fot. 6). sującym nas obszarze, zbudowane jest w stropie Wyniki ekspertyzy palinologicznej pozwalają z rdzawo-brunatno-szarych mułków organicznych, na datowanie początków akumulacji najmłodszej z przewarstwieniami piaszczystymi i z wytrące- serii pozakorytowej na okres historyczny, najpraw- niami orsztynu oraz z warstwowanych szaro- dopodobniej na późne średniowiecze. Walor datu- żółtych piasków, szarych mułków organicznych jący mają także fragmenty naczyń ceramicznych i jasnobrunatnych piasków z domieszkami orga- oraz ceramiki budowlanej wieku późnośrednio- nicznymi (rys. 4, sygn. 8, 9, rys. 6, sygn. 1, 2, 3, wiecznego i nowożytnego, odkrywane w osadach fot. 4, 5, 6, 7, 8). Utwory te tworzą rozległą po- „madowych” na obszarze badanego stanowiska 3 krywę serii pozakorytowej („madowej”) o miąż- oraz w odkrywce geologicznej (fot. 7, 8). szości osiągającej 1,5 m. Ich akumulacja dopro-

Fot. 4. Osady dna doliny Rawki na wschód od stanowiska 3 A. Ściana odkrywki geologicznej (fot. P. Kittel, 2005) B. Osady pozakorytowe („madowe”) (fot. J. Skowron, 2004) Deposits of Rawka River valley floor east of archaeological site no. 3 A. Wall of geological outcrop; B. Overbank deposits

62 Piotr Kittel

Fot. 5. Ściana N na obszarze wschodniej części stanowiska 3 (fot. K. Zagórska, 2004) The northern wall on the area of eastern part of archaeological site no. 3

Fot. 6. Ściana S na obszarze wschodniej części stanowiska 3 (fot. K. Zagórska, 2004) Southern wall on the area of eastern part of archaeological site no. 3

63 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Fot. 7. Ściana S na obszarze wschodniej części stanowiska 3 (fot. K. Zagórska, 2004) Southern wall on the area of eastern part of archaeological site no. 3

Fot. 8. Ściana S na obszarze wschodniej części stanowiska 3 (fot. K. Zagórska, 2004) Zaznaczono fragment cegły Southern wall on the area of eastern part of archaeological site no. 3 Marked fragment of brick

64 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Nie udało się zlokalizować paleokoryta wy- Łęczycy (Krzemiński, Maksymiuk 1966; korzystywanego przez Rawkę w średniowieczu, Krzemiński 1987), Lądu (Bartkowski 1978), które mogło przebiegać (prawdopodobnie od okre- a także w dolnym odcinku Moszczenicy (Ka- su przedrzymskiego) w rejonie dzisiejszego koryta. miński 1993). Także w tej strefie dna doliny koryto musiało znaj- We wschodniej części odkrytej partii sta- dować się w okresie nowożytnym w trakcie aku- nowiska 3, na obszarze sąsiadującym z dnem doli- mulacji „mady piaszczystej”. W zachodniej partii ny, odkryto nowożytne struktury archeologiczne, dna doliny pokrywa pozakorytowa cechuje się będące najprawdopodobniej reliktami obiektów bowiem lepiej zachowanym warstwowaniem oraz mających za zadanie ochronę punktu osadniczego większą domieszką grubszych frakcji piaszczys- przed wodami wezbrań. Jest to pośredni dowód tych (por. uwagi Kalickiego 2006 na ten te- rosnącej aktywności powodziowej w okresie no- mat). Plan Saltzera (1817 r.) również przedsta- wożytnym oraz problemów, jakie te procesy stwa- wia koryto Rawki w rejonie jego współczesnego rzały społecznościom użytkującym obszar doliny. przebiegu (rys. 2). W okresie nowożytnym wzrost aktywności flu- W początkach akumulacji najmłodszej serii wialnej nie prowadził już jednak do przerywania pozakorytowej wylewy rzeki prowadziły do osa- procesów osadniczych. dzania głównie mułków. Z czasem akumulacja Nowożytną regulację koryta Rawki prze- stała się bardziej gruboziarnista. Bez wątpienia prowadzono w latach 1824–1827 (Kalinowski, procesy te należy łączyć z wylesieniem zlewni Trawkowski 1955). Jeszcze plan Saltzera uka- w okresie historycznym, zapewne po XIII w., tj. od zuje koryto w układzie meandrowym, a w bez- okresu rozwoju ośrodka miejskiego. Podobne pro- pośrednim sąsiedztwie stanowiska 3 Rawka miała cesy rozpoznano w regionie łódzkim w dolinie przebieg zbliżony do współczesnego (rys. 2). Wy- Luciąży (Goździk 1982; Wachecka-Kot- prostowanie koryta rzeki musiało w konsekwencji kowska 2004), a także w dolinie Lindy koło zwiększyć jej tendencje erozyjne. Wspomniane Ozorkowa (Marosik 2003) oraz w dolinie Neru źródło kartograficzne dowodzi jednocześnie funk- koło Lutomierska (Kittel in. 2011; Kittel cjonowania w początkach XIX w. dwóch prostoli- 2012b). Podtopienie den dolin w okresie histo- nijnych (zapewne sztucznych) koryt Rylki w są- rycznym, na skutek rozwoju osadnictwa w Pol- siedztwie zamku. sce Środkowej, stwierdzono m.in.: w okolicach

POŁOŻENIE STANOWISK NA TLE GEOMORFOLOGII I PALEOGEOGRAFII OBSZARU

Stanowisko 3 piaszczystych. We wschodniej partii stanowiska serie mułkowo-piaszczyste nadbudowane są słabo Obiekty archeologiczne odkrywano przede wysortowanymi piaskami grubymi i żwirami po- wszystkim na powierzchni terenu odległej o ponad krywy górnoplenivistuliańskiej, o miąższości osią- 300 m od dna doliny. Artefakty najliczniej reje- gającej 1 m. W niektórych partiach pokrywę tę strowano na przestrzeni do około 130–150 m od budują przede wszystkim żwiry (rys. 3). Miejscami dna doliny, często w jego bezpośrednim sąsiedz- osady terasy uległy silnym zaburzeniom pery- twie. W stosunku do współczesnego koryta Rawki glacjalnym. We wschodniej partii stanowiska zare- obiekty osadnicze wystąpiły w odległości około jestrowano jednak kopalne podcięcie, oddzielające 100 m od brzegu rzeki. Relikty położone były pierwotnie terasę średnią od kopalnej dziś terasy w przedziale wysokości 135–140,5 m n.p.m., niskiej w rozumieniu Turkowskiej (1988, czyli od 1 do 6 m powyżej dna doliny. 2006). Wysokość tej krawędzi osiągała około Stanowisko zajmuje przede wszystkim frag- 1,5 m. Wschodnia część stanowiska 3, leżąca na ment rozległej (szerokości 500 m) powierzchni wschód od drogi, przykryta jest współcześnie na- plenivistuliańskiej terasy średniej (wg Kobojek sypem, złożonym z silnie próchnicznych osadów. 2000), położonej po zachodniej stronie dna doliny. Miąższość nasypu wyrównawczego dochodzi do Swym wschodnim krańcem obszar stanowiska 1 m, a jego obecność całkowicie zaciera relief sięga po współczesną równinę zalewową Rawki. powierzchni terasy. We współczesnej rzeźbie tere- Terasa średnia zbudowana jest z osadów mułkowo- nu w powierzchni terasy, w obrębie badanej wyko- piaszczystych i żwirowo-piaszczystych. Trzon paliskowo części stanowiska, słabo zaznacza się terasy zbudowany jest z środkowoplenivistuliań- obecność dolinki denudacyjnej. skich osadów piaszczysto-mułkowych i mułkowo-

65 Piotr Kittel

Stanowisko zlokalizowane zostało na ła- Znacznie szersze rozprzestrzenienie hory- godnie nachylonej powierzchni terasy akumula- zontalne wykazują obiekty związane z nowożyt- cyjnej o ekspozycji wschodniej. Powierzchnia ta, nym okresem użytkowania obszaru stanowiska. o maksymalnym nachyleniu około 4 °, łagodnie Rejestrowano je bowiem na całej powierzchni przechodzi współcześnie w dno doliny. Stanowi- poddanej badaniom wykopaliskowym. Relikty sko zajmowało stok rozbieżny wg Klimaszew- nowożytnej aktywności ludzkiej wystąpiły także skiego (1981, por. też Migoń 2006, s. 111). w dnie doliny, we wschodniej partii stanowiska. W przebadanej partii średnie nachylenie terenu Odkryto tam bowiem ślady świadczące o próbach wynosi 1,16 °. Największe nachylenia rzędu 2 ° umacniania skraju równiny zalewowej. Stwierdzo- występują w strefie włożenia osadów górnego no, że najprawdopodobniej w tym okresie doszło plenivistulianu. do intensywnej akumulacji osadów pozakoryto- Obiekty archeologiczne wystąpiły zarówno na wych (fot. 5–8). Obiekty nowożytne odkrywano podłożu mułkowo-piaszczystym, jak i żwirowo- na wysokościach rzędu 134–141 m n.p.m., a ich piaszczystym. W części osadowej odkryto w oma- deniwelacje względem dna doliny wynosiły od 0 wianej strefie m.in.: paleniska, jamy, relikty budo 7 m. dowli o konstrukcji słupowej oraz relikty obiektów Na obszarze stanowiska zaznacza się wy- o charakterze mieszkalnym. Odkryte obiekty two- raźnie, zwłaszcza dla nowożytnej fazy osadni- rzyły strefy o charakterze mieszkalnym oraz go- czej, poszerzanie strefy okupacji i odsuwanie od spodarczym i produkcyjnym. Związane były z fun- dna doliny strefy użytkowanej osadniczo. kcjonowaniem stosunkowo stabilnego punktu osadniczego, tj. osady wielosezonowej funkcjonu- Stanowisko 38 jącej co najmniej w okresie przedrzymskim i rzymskim oraz w średniowieczu (Skowron 2007; Stanowisko położone jest na prawym, Kittel, Skowron 2009). wschodnim zboczu doliny Rawki. Nachylenia Obiekty wiązane z aktywnością ludności kul- terenu objętego ratowniczymi badaniami arche- tury przeworskiej młodszego okresu przedrzym- ologicznymi mieszczą się w przedziale 2–9 °. Ob- skiego i wczesnego okresu rzymskiego zareje- szar zajęty przez pradziejowe obiekty osadnicze, strowano przede wszystkim we wschodniej partii w szczególności datowane na wczesny okres stanowiska. Obiekty nie wkraczały na czytelną rzymski, cechuje się nachyleniami nieprzekra- wówczas w rzeźbie terasę niską, a ich zasięg w tej czającymi 3 °. Wyjątkiem jest obiekt wcięty fazie chronologicznej nie przekraczał odległości w zbocze dolin i interpretowany jako miejsce 70 m od krawędzi dna doliny. Ich koncentracja eksploatacji gliny, zlokalizowany na stoku o na- występuje na piaszczysto-żwirowym podłożu chyleniu 4–8 °. Obiekty osadnicze leżą na wyso- osadów górnego plenivistulianu. Nachylenia po- kościach 141–144 m n.p.m., czyli 6–9 m powyżej wierzchni tego obszaru oscylują w przedziale współczesnego dna doliny. W okresie rzymskim 1,4–0,7 °. Obiekty ludności kultury przeworskiej powierzchnia dna doliny leżała najprawdo- zlokalizowane były na powierzchni leżącej na podobniej około 1 m niżej. Obiekty osadnicze wysokości około 135,5–136,8 m n.p.m. Powierz- położone są w odległości około 50 m od krawędzi chnia ta wznosiła się prawdopodobnie od 1,5 do współczesnego dna doliny Rylki i około 70 m od 3 m ponad ówczesne dno doliny, leżące wów- równiny zalewowej Rawki (poniżej współczesne- czas na wysokości około 134 m n.p.m. (Kittel, go ujścia Rylki). Skowron 2009). Pod względem litologicznym podłoże sta- Nieco większy zasięg przestrzenny mają na nowiska w jego zachodniej partii tworzą piaski przebadanej powierzchni obiekty datowane na i piaski mułkowe, a w zachodniej – gliny zwałowe. średniowiecze. Wczesnośredniowieczne relikty Obiekty związane z funkcjonowaniem osady występowały w odległości do 120 m na zachód od w okresie rzymskim położone były na podłożu dna doliny. Rzędna ich położenia zawiera się piaszczystym. Powierzchnię zbudowaną z piasków w przedziale 135,5–138,5 m, a deniwelacja w sto- i piasków mułkowych powiązano pod względem sunku do rekonstruowanego poziomu dna doliny morfologicznym z terasą średnią (wg Kobojek wynosi około 1,5–4,5 m. Pod względem litolo- 2000), a cechy osadów pokazują, że ich genezę giczno-geomorfologicznym obiekty średnio-wiecz- należy wiązać przede wszystkim z aktywnością ne położone były, zarówno na gruboziarnistym procesów stokowych, co potwierdza poligene- podłożu zbudowanym z osadów górnego plenivi- tyczny charakter osadów budujących plenivistu- stulianu, jak i na podłożu piaszczysto-mułko- liańskie poziomy dolinne w regionie łódzkim. wym, ze środkowego plenivistulianu. Na obszarze gliniastym nagromadzenie obiek-

66 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej tów archeologicznych jest znacznie mniejsze z użytkowanych terenów sprzyjało niewielkie i wiąże się głównie z nowożytnymi lub współ- (do 3–4 °) nachylenie powierzchni, które nie przy- czesnymi epizodami użytkowania terenu stano- czyniało się jednocześnie do wzmagania procesów wiska. spłukiwania i innych procesów stokowych. Także wypukły zarys lateralny stoków rozbieżnych, które Porównanie położenia stanowisk zajmowane były przez bardziej stabilne punkty osadnicze, utrudniał koncentrację wód opadowych Badane stanowiska archeologiczne leżą i roztopowych. w bezpośrednim sąsiedztwie dna doliny, które W środkowej Polsce podobne cechy lokali- w okresie funkcjonowania osadnictwa cechowało zacji wykazują dobrze rozpoznane stanowiska się większym urozmaiceniem morfologicznym niż pradziejowe w Kowalewicach nad Bzurą (Ma- współcześnie. Prawdopodobnie nie bez znaczenia rosik 2003), w Wierzbowej (Kittel i in. 2011), było także zlokalizowanie osad w rejonie ujścia do Lutomiersku (Kittel i in. 2011; Kittel 2012b), Rawki jej dopływu Rylki i istnienia w tym miejscu a także w Chabielicach (Marosik 2000), Grab- przewężenia dna doliny. Położenie takie sprzyjało ku (Marosik 2002), Zabrzeziu (Czerniak prowadzeniu szlaków komunikacyjnych przekra- 2003) i innych stanowisk nad Krasówką (Bal- czających dolinę w rejonie stanowisk. wierz i in. 2005) oraz w dolinie Moszczenicy Cechy lokalizacji obu stanowisk zbliżone są (Kamiński 1993). Ciążenie punktów osadowych przede wszystkim pod względem nachylenia w różnych okresach ku powierzchniom teras aku- powierzchni zajmowanej przez obiekty osadnicze. mulacyjnych opisywali m.in.: Kurnatowski Podobna jest ich budowa geologiczna podłoża, (1968, 1966, 1975); Pyrgała (1971, 1972); choć na stanowisku 3 występuje strefa osadów Niewęgłowski (1966, 1975); Kruk (1980); gruboziarnistych. Zasadnicze różnice cech lokali- Godłowski (1983); Kobyliński (1988); zacyjnych dotyczą stosunku stanowisk do dna Kruk i in. (1996); Michałowski (2003); Pe- doliny. Deniwelacje i odległość stanowiska 38 lisiak (2003, 2004); Pelisiak, Kamiński w stosunku do dna doliny były jednak znacznie (2004). większe. Wiąże się z tym m.in. głębsze zaleganie W Rawie Mazowieckiej wyraźnie zaznaczył zwierciadła wód gruntowych na tym stanowisku. się związek lokalizacji stanowisk lub wręcz kom- W badaniach lokalizacyjnych wyraźnie do- pleksu osadniczego z wklęsłą formą terenu – doli- strzegalna jest korelacja położenia punktów osad- ną rzeczną – i ich ciążenie ku obszarom podmo- niczych z podłożem piaszczystym lub piaszczysto- kłym (w tym przypadku ku dnu doliny). Jak żwirowym (Kittel 2005, 2012c, tam dalsza lit.). wspomniano we wprowadzeniu jest to sytuacja Lokalizacja taka była najbardziej korzystna typowa dla warunków lokalizacyjnych pradzie- z punktu widzenia konieczności zagłębienia jowych i wczesnohistorycznych stanowisk oraz w grunt elementów konstrukcyjnych wznoszonych stref osadniczych. Cechy litologiczne, hydrolo- obiektów – dotyczy to zarówno cmentarzysk, jak giczne i morfologiczne środowiska, w którym i obiektów osadowych, w szczególności osad wie- zlokalizowano kompleks stanowisk osadniczych losezonowych. Lokalizacja obiektów na podłożu w Rawie Mazowieckiej, spełniają ponadto waru- piaszczystym zapewniała przede wszystkim infil- nek preferowania przez osadnictwo pradziejowe trację wód roztopowych i opadowych, co chroniło obszarów o znacznej georóżnorodności (Kittel przed tworzeniem okresowych podmokłości na 2012c, tam dalsza lit.). obszarze osad. Dodatkowo odprowadzaniu wód

ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA GOSPODARCZE OSADNICTWA PRADZIEJOWEGO W ŚWIETLE CECH GEOMORFOLOGICZNO-LITOLOGICZNYCH OTOCZENIA STANOWISK

Źródła informacji o gospodarce rolnej i fragmenty ciężarków tkackich. W materiale ceramicznym wydzielono wiele naczyń zasobo- Przeprowadzone badania archeologiczne na wych i ich fragmenty. Zabytki te wiązane są obu stanowiskach nie przyniosły odkrycia reliktów z funkcjonowaniem osad ludności kultury prze- narzędzi rolnych. Wystąpiły fragmenty rozcieraczy worskiej (Skowron 2007). Pewnych przesłanek i fragmenty żaren nieckowatych oraz kamień żarna do rekonstrukcji kierunków gospodarki rolnej rotacyjnego. Ponadto odnotowano liczne przęśliki dostarczyły wyniki przeprowadzonej ekspertyzy

67 Piotr Kittel palinologicznej (Milecka 2013, w tym tomie). w okresie nowożytnym. Jednak plan Saltzera Analiza pyłkowa wypełnienia paleokoryta Rawki ukazuje w bezpośrednim sąsiedztwie zamku pas- pozwoliła na zidentyfikowanie w spektrum pyłko- twiska miejskie, a na północny wschód od pół- wym trzech faz antropopresji. Najstarsza z nich nocnego ramienia Rylki – grunty i łąki starostwa korelowana jest z młodszym okresem przedrzym- (por. Kalinowski, Trawkowski 1955, Rys. skim, a najmłodsza – z okresem nowożytnym. Dla 12). fazy najstarszej charakterystyczna jest obecność pyłku żyta obok jęczmienia. Znaczna jest ponadto Ocena potencjalnych frekwencja pyłku roślin ruderalnych, szczególnie rozmiarów populacji bylic oraz chwastów. Zaznaczają się indykatory obecności zespołów pastwiskowych. Zdaniem Ocenę przydatności użytkowania uprawo- Mileckiej (2013, w tym tomie) zapis palinolo- wego otoczenia stanowisk w Rawie Mazowieckiej giczny tej fazy dowodzi większego znaczenia ho- przeprowadzono na podstawie analizy rozmiesz- dowli niż upraw zbożowych w gospodarce. Należy czenia i rozmiarów oraz kierunków użytkowania podkreślić, że profil objął jedynie schyłek fazy wyróżnionych stref morfologicznych, o odmiennej antropogenicznej z młodszego okresu przedrzym- powierzchniowej budowie litologicznej, tzw. stref skiego. Z okresem rzymskim Autorka łączy drugą (jednostek) litologiczno-morfologicznych. Analizę fazę antropopresji, w której wystąpił nielicznie przeprowadzono dla osadnictwa pradziejowego, pyłek zbóż (m.in. żyta). Obecne są wskaźniki go- a dokładniej dla głównej fazy osadniczej, tj. dla spodarki hodowlanej, świadczące prawdopodobnie okresu rzymskiego. Jej wyniki mogą być również o użytkowaniu nadrzecznych łąk. Zarejestrowano w części adekwatne dla początkowych faz wcze- palinologiczny zapis moczenia konopi w badanym snego średniowiecza. Okres historyczny i związa- starorzeczu (Milecka 2013, w tym tomie). ny z nim postęp społeczno-gospodarczy powoduje, W literaturze (m.in. Kurnatowski 1975b, że uwzględnione w poniższej analizie czynniki por. też 2004; Klichowska 1984; Kurnatow- naturalne winny zostać skorygowane o składowe ska, Kurnatowski 1991; Makohonienko społeczno-ekonomiczne. Ponadto znacznemu po- 2000; Lityńska-Zając 1997, 2005; Kittel szerzeniu ulega strefa użytków rolnych w okresie 2004, 2005) podkreślano, że dla gospodarki rolnej historycznym, a zwłaszcza od późnego średnio- okresu rzymskiego charakterystyczne jest silniej- wiecznego i wprowadzania gospodarki rolnej opar- sze ukierunkowanie na uprawy zbożowe oraz tej na systemie trójpolówki. większa stabilizacja i mniejsza różnorodność sto- Punktem wyjścia analiz jest zatem wyróż- sowanych systemów gospodarczych niż we wcze- nienie w otoczeniu stanowiska jednostek mor- śniejszych okresach pradziejów. Godłowski fologicznych oraz określenie potencjalnych kie- (1960, 1966, 1983) podkreślał dla tego okresu runków użytkowania wydzielonych stref i wiel- spadek znaczenia techniki wypaleniskowej (poza kości uzyskiwanej produkcji roślinnej. Badania obszarami nowo kolonizowanymi) oraz wzrost roli opierają się na założeniach stosowanych w tzw. żyta w strukturze upraw na ziemiach polskich. site catchment analysis (por. Kobyliński 1986; Wypieranie jęczmienia przez żyto w uprawach Kruk i in. 1996, tam dalsza lit.). Kobyliński świadczyło, zdaniem Klichowskiej (1984), (1986) przytacza wyniki badań zmierzających ku o postępie w technice rolnej. Uprawa żyta oraz określeniu wielkości obszaru, na którym spo- owsa wymagała ulepszonych narzędzi i technik łeczności pierwotne prowadzą produkcję rolną. (Dymaczewski 1963; Godłowski 1966, Według Chisholma (1962) barierą opłacalności 1983). produkcji w społecznościach rolniczych jest odle- Analiza Mileckiej (2013, w tym tomie) głość 1 km od osady. Natomiast Vita-Finzi dowodzi znacznego wzrostu natężenia antropo- i Higgs (1970) tzw. site territory (tj. obszar presji w środowisku okolic Rawy Mazowieckiej eksploatowany przez osadę) zamknęli w promie- w okresie historycznym. Wyraźny jest stały wzrost niem 5 km. Odległość 1–1,5 km od stanowiska wskaźników antropopresji ku stropowi profilu przyjął Kurnatowski (1971, por. też 1968) jako pyłkowego. Znaczny udział pyłku roślin synantro- granicę tzw. strefy eksploatacji. Jest to strefa tere- pijnych wskazuje, zdaniem Autorki, m.in. na roz- nów użytkowanych intensywniej, w której znaj- szerzenie zasięgu pól uprawnych i na nieco więk- dowała się większość pól uprawnych. Równocze- szą rolę żyta w strukturze upraw. Analiza płytkowa śnie granicę „strefy okupacji” Kurnatowski wykazała, iż w fazie średniowiecznej dno doliny (1971) określił na 2–3 km. stanowiło dogodne tereny pastwiskowe. Walory W celu wyznaczenia zasięgu terenów zaj- pastwiskowe równina zalewowa miała utracić mujących zasadniczą część obszarów użytkowa-

68 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej nych rolniczo, za bardziej wiarygodną uznano konieczne jest określenie przybliżonych wielko- dolną granicę przedziału według Kurnatow- ści plonowania. Kurnatowski (1966, 1968, skiego (1971), tj. 1 km. Również Henneberg 1975a, b, 1981; por. też Kurnatowska, Kur- i Ostoja-Zagórski (1977) wyznaczali strefę natowski 1991) rekonstruował istnienie stref eksploatacji rolniczej o szerokości 1 km. Mało intensywnych oraz ekstensywnych upraw polo- prawdopodobne (i odrzucane m.in. przez Kruka wych. Pola uprawiane w technice ornej zajmowały i in. 1996, tam dalsza lit.) było stosowanie upraw głównie powierzchnie teras rzecznych, zaś eksten- ogrodowych w odległości większej niż 0,5 km od sywna gospodarka żarowa wkraczała z kolei na osady. Zatem intensywne użytkowanie den dolin wyżej leżące obszary, w tym na wysoczyzny (por. i innych obszarów podmokłych prowadzone było też Kruk 1973, 1980, 1983). Obszary podmokłe, w najbliższym otoczeniu punktów osadniczych, tj. zasobne w gleby hydrogeniczne, zapewniały po- w zasięgu do 0,5 km. Kruk in. (1996) wyznacza- tencjalnie wyższe plony w uprawie ogrodowej, li zasięg tzw. powierzchni użytecznej i niezbędnej w szczególności w uprawie roślin motylkowych w ramach stref leżących w odległości 0,5 i 1,0 km (por. też Kurnatowski, Wiślański 1966; od osad. Na lepiej spenetrowanych i przebadanych Kurnatowski 1966, 1968, 1975a). Wyjątkowo obszarach intensywnie użytkowanych w pradzie- dogodne tereny dla lokalizowania ogrodów sta- jach odległości między stanowiskami osadowymi nowiły rozszerzenia den dolin. wynoszą około 2,5 km (por. Szamałek 1985). Kurnatowski (1975) plony z upraw ogro- Bazując na zacytowanych powyżej ustale- dowych szacuje dla okresu średniowiecza na około niach uznano, że okrąg o promieniu 1 km wy- 20 q/ha. Plony zbóż w technice ornej i przy stoso- znacza granicę obszaru intensywnej eksploatacji waniu systemu przemienno-odłogowego mogły gospodarczej, głównie rolniczej, o powierzchni wynosić 4 q/ha, przy czym 1,5 q należało pozo- przekraczającej nieco 3,1 km2, lub 314 ha. Ekwi- stawić do wysiewu w następnym sezonie (Kurna- dystanta 0,5 zakreśla zaś strefę o powierzchni towski 1975a; Henneberg, Ostoja-Za- 78 ha, w ramach której prowadzono najprawdopo- górski 1977). Jednocześnie system przemienno- dobniej intensywne użytkowanie den dolin techni- -odłogowy (w rozumieniu Podwińskiej 1962, ką ogrodową (rys. 2). Przyjęcie tych arbitralnych 1964, 1978) umożliwiał uprawę około czwartej założeń eliminuje oczywiście niewątpliwy wpływ części dostępnego areału (Henneberg, Ostoja- specyficznych lokalnych warunków, np.: układ Zagórski 1977). Uprawy ogrodowe pozwalały sieci hydrologicznej, której elementy mogły sta- zaś na użytkowanie przez dłuższy okres całości nowić bariery osadnicze, i rozprzestrzenienie stref dostępnej powierzchni. Konieczne było pozosta- morfologicznych (por. Kobyliński 1986; Kit- wienie części uzyskanego plonu w celach wysie- tel 2008). wowych. Znaczne były zapewne straty w okresie Ostoja-Zagórski (1976), Henneberg przechowywania zbiorów. i Ostoja-Zagórski (1977), a za nimi także Wysoczyzny, a przed wszystkim ich partie są- Szamałek (1985) przyjmują, że wielkość siadujące z dolinami, mogły być, zwłaszcza przed dziennej racji spożycia pokarmów roślinnych wprowadzeniem żelaznych elementów narzędzi w pradziejach wynosiła około 560 g, co daje oko- ornych, zagospodarowywane uprawowo. Stoso- ło 205 kg rocznie na osobę dorosłą. Przyjmując te wano technikę wypaleniskową (żarową) w syste- założenia oraz określając szacunkowo wielkość mie przerzutowym lub (przemienno-)odłogo- uzyskiwanych plonów w potencjalnie użytko- wym (Kurnatowski 1968, 1975a; Kurna- wanych strefach litologiczno-morfologicznych, towska, Kurnatowski 1991). Plony uzyski- można próbować określić maksymalną wielkość wane w pierwszym roku uprawy wypaleniska były populacji mogącej zamieszkiwać badany obszar. znaczne i mogły wynosić nawet 8 q/ha (Mo- Pewna część potencjalnie dających się uzyskać szyński 1967; Kurnatowski 1975a). Wyso- plonów w okresie przechowywania ulegała znisz- czyzny mogły być ponadto wykorzystane jako czeniu. Równocześnie mogło dochodzić do uzu- obszary pastwiskowe (Kruk 1973, 1980; Pyr- pełnienia zasobów produkcji roślinnej poprzez gała 1973; Szamałek 1985; Dzieduszycki zbieractwo i uprawę wypalenisk. Jest to analiza 1993; Pelisiak 2004). analogiczna do modelu tzw. carrying capacity W otoczeniu stanowisk 3 w Rawie Mazo- (por. Kobyliński 1986), przy uwzględnieniu wieckiej, w oparciu o opracowany szkic geomor- wyłącznie produkcji roślinnej. fologiczny, wykonano pomiary powierzchni wy- Dla określenia wielkości zbiorów uzyski- różnionych jednostek litologiczno-morfologicz- wanych z różnych kierunków upraw w odmiennych. Wybrano stanowisko 3 ze względu na domi- nych strefach litologiczno-geomorfologicznych nującą, w świetle danych archeologicznych, funk-

69 Piotr Kittel cję rolniczą (Skowron 2007; Kittel, Skowron niemal 18% powierzchni terenu w zasięgu 1 km 2009). Analizami objęto obszary leżące w zasięgu od osady i prawie 32% powierzchni w promieniu ekwidystant 1 km i 0,5 km od osady (tab. 1). 0,5 km od centrum osady. Dna dolin zbudowane są W promieniu 1 km od osady ponad połowę po- głównie z piasków i mułków organicznych, ale wierzchni zajmuje plenivistuliańska terasa średnia, w okresie funkcjonowania osady w okresie rzym- a w zasięgu ekwidystanty 0,5 km obejmuje ponad skim utwory powierzchniowe stanowiły najpraw- 60% powierzchni. Terasa średnia ma charakter dopodobniej przede wszystkim mułki organiczne. akumulacyjny i zbudowana jest głównie z osadów W interesującym nas odcinku równiny zalewowej piaszczysto-mułkowych i mułkowo-piaszczystych nie zarejestrowano obecności rozleglejszych po- genezy fluwialnej oraz stokowej. W osiowej części kładów torfu. Obszary wysoczyznowe, do których poziomu występują gruboziarniste aluwia, akumu- włączono w analizie wysoki poziom fluwioglacjal- lowane w warunkach peryglacjalnych górnego ny, zajmują w zasięgu ekwidystanty 1 km 30%, plenivistulianu. Utwory te w zasięgu do 1 km od a w zasięgu ekwidystanty 0,5 km – nieco ponad osady zajmują 10%, a w zasięgu 0,5 km – 15% 6% powierzchni terenu. powierzchni. Dna dolin Rawki i Rylki obejmują Tabela 1 Udział wyróżnionych stref litologiczno-morfologicznych w otoczeniu osady w Rawie Mazowieckiej, stanowisko 3 Percentage of particular morphological zones in the surrounding of the settlement in Rawa Mazowiecka no 3

W promieniu 0,5 km 1,0 km Jednostka litologiczno-morfologiczna Pow. Udział Pow. Udział [ha] proc. [ha] proc. Dno doliny 24,8 31,7 56,3 17,9 Terasa 48,6 61,9 163,1 52,0 w tym: powierzchnia górnoplenivistuliańska 12,2 15,5 31,7 10,1

Wysoczyzny 5,1 6,4 94,6 30,1 Razem 78,5 100 314 100

Za cytowanymi wyżej Autorami określono roślinnej. Rozpiętość wynika w głównej mierze wielkości plonowania w ramach poszczególnych z konieczności odłogowania od 4/5 do 3/4 do- wyróżnionych stref litologiczno-morfologicznych stępnego areału. Niewykluczone, że z uprawy i w warunkach pradziejowej gospodarki rolnej oraz wyłączony był także obszar około 30 ha, zbudo- obliczono wysokość możliwych do uzyskania wany z gruboziarnistych utwory górnego plenivi- plonów w otoczeniu stanowisk w Rawie Mazo- stulianu. Po uwzględnieniu tej poprawki maksy- wieckiej (tab. 2). malna wielkość plonów, jakie mogły być uzyskane Uprawa w systemie przemienno-odłogowym w systemie przemienno-odłogowym z powierzchni mogła obejmować w rejonie osady w Rawie Ma- terasy średniej w promieniu do 1,0 km od osady, zowieckiej rozległe powierzchnie terasy średniej, wyniosła około 80–100 q (8–10 t). Prezentowane zbudowanej z piasków i mułków oraz cechującej szacunki określają potencjalne maksymalne się stosunkowo płytko zalegającym zwierciadłem wielkości polonów, jakie mogły być uzyskiwane wód gruntowych. Uprawa, w promieniu 1 km od na zakładanym poziomie rozwoju gospodarcze- centrum osady, prowadzona była na podłożu zbu- go. Nie można również wykluczyć, że część dna dowanym z vistuliańskich aluwiów. Powierzchnia doliny położonego pomiędzy ekwidystantami tego poziomu osiągnęła ponad 160 ha i mogła 0,5 i 1,0 km, mogła być również zajmowana dostarczyć około 100–120 q (10–12 t) produkcji przez uprawy zbożowe.

70 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Tabela 2 Wydajność upraw w wyróżnionych strefach morfologicznych w otoczeniu osady w Rawie Mazowieckiej, stanowisko 3 Crop prodictivity in particular morphological zones in the surrounding of the settlement in Rawa Mazowiecka no 3

W promieniu Jednostka litologicz- Wydajność no-morfologiczna 0,5 km 1,0 km Pow. [ha] Plony [q] Pow. [ha] Plony [q] Dno doliny 15 q/ha 24,8 372 56,3 845 3 q/ha Dno doliny 24,8 19 15 56,3 42 34 (1/4 lub 1/5 areału)

3 q/ha Terasa 48,6 36 29 163,1 122 98 (1/4 lub 1/5 areału)

Dna dolin uznano za obszar najbardziej Obszary wysoczyznowe, leżące w otoczeniu przydatny do zagospodarowywania w kierunku stanowisk, tworzyły niesprzyjające warunki dla upraw ogrodowych. Ludność okresu rzymskiego prowadzenia gospodarki ornej opartej na użyciu na ziemiach polskich znała liczną grupę roślin nieokutego radła. Najbardziej prawdopodobne ogrodowych, czego dowodzą wyniki badań ar- wydaje się stosowanie w tej strefie uprawy w tech- cheobotanicznych (por. Lityńska-Zając 1997, nice żarowej. W rejonie stanowisk powierzchnie 2005, tam dalsza lit.). Jednocześnie należy mieć wysoczyznowe obejmują niecałe 100 ha, a znaczna na uwadze możliwości funkcjonowania innych część tego obszaru jest niesprzyjająca dla wyko- kierunków wykorzystania den dolin, np.: zbie- rzystania rolniczego, także ze względów topogra- ractwa i pozyskiwania m.in. trzciny czy młodych ficznych. Obszar wysoczyzny otaczającej kom- pędów drzew (Kruk 1973; Szamałek 1985; pleks osadniczy mógł być terenem atrakcyjnym dla Dzieduszycki 1993). Badania paleobotaniczne prowadzenia leśnego wypasu oraz myślistwa pozwalają stawiać hipotezę o możliwości zakła- i zbieractwa. Obszary wysoczyznowe stanowiły dania na ziemiach polskich już w okresie rzym- również cenne źródło surowcowe. Ślady pozyski- skim wilgotnych łąk kośnych (por. Wasyli- wania znacznych ilości gliny odkryto na stanowi- kowa i in. 2003; Lityńska-Zając i in. 2004; sku 38. Bardziej sprzyjające warunki dla wykorzy- Lityńska-Zając 2005). stania gospodarczego, w tym rolniczego, mogły Zgodnie z sugestią Kruka i in. (1996) wiel- stwarzać zagłębienia bezodpływowe oraz dolinki kość maksymalnych potencjalnych plonów uzy- denudacyjne występujące w obrębie powierzchni skiwanych z uprawy ogrodowej obliczono dla wysoczyznowych. Tworzą one bowiem środowi- obszaru leżącego nie dalej niż 0,5 km od osady. ska nieco bardziej wilgotne, różniące się od oto- Dno doliny ma na tym obszarze niecałe 25 ha czenia również pod względem litologicznym, bo powierzchni, co przy plonowaniu na poziomie wypełnione są przeważnie piaszczysto-mułko- 15 q/ha (po odliczeniu części zbioru w celach wymi deluwiami. To z kolei warunkowało rozwój wysiewowych oraz strat w okresie przechowy- odmiennych typów gleb i zespołów roślinnych. Na wania) mogłoby dać niemal 375 q (37 t) produk- atrakcyjność dla osadnictwa pradziejowego obec- cji roślinnej. Mało prawdopodobne wydaje się ności zagłębień bezodpływowych w obszarach jednak użytkowanie ogrodowe całej powierzchni wysoczyznowych zwracał uwagę Kurnatow- równiny zalewowej. Trudno, na obecnym etapie ski (1968). Twardy (2004; Twardy i in. 2004) badań, zrekonstruować poziom zalegania zwier- udokumentował geomorfologiczne ślady antro- ciadła wód gruntowych. Nie udało się także popresji w środowisku dolinek denudacyjnych pewnie zlokalizować położenia koryta rzecznego rozcinających obszary wysoczyznowe na obsza- w interesującym nas okresie. Nie jest więc wy- rze Polski Środkowej już w epoce brązu. kluczone, że część rozległego dna doliny nie Przeprowadzone pomiary rozmiarów wy- nadawała się (być może okresowo) do użytko- różnionych jednostek litologiczno-morfologicz- wania ogrodowego. nych w otoczeniu osady oraz przyjęte wielkości

71 Piotr Kittel plonowania pozwoliły na określenie maksymalnej w promieniu 1 km, pozwoliłyby na uzyskanie pro- wielkości produkcji roślinnej, jaką mogły poten- dukcji roślinnej na poziomie niecałych 500 q. cjalnie uzyskać społeczności pradziejowe przy Uwzględnienie uprawy zbóż w dnie doliny powyżej całkowitym zagospodarowaniu dostępnego areału 0,5 km od osady zwiększyłoby plony do niemal 520 (tab. 3). Z obliczeń wynika, że uprawa w systemie q, czyli 52 ton produkcji roślinnej. Jest to wielkość ogrodowym całego dna doliny w promieniu do 0,5 umożliwiająca wyżywienie populacji liczącej około km oraz uprawa zbożowa w systemie przemienno- 250 dorosłych osób (tab. 3, wariant I). -odłogowym 1/4 powierzchni terasy średniej

Tabela 3 Potencjalna wielkość populacji dla osady w Rawie Mazowieckiej – warianty (objaśnienia w tekście) The potential size of the population of the settlement in Rawa Mazowiecka (explanation in the text)

I II Wariant III (100%) (50%) Dno doliny do 0,5 km 372 185 180 (uprawa ogrodowa) Dno doliny pow. 0,5 km 25 13 25 (uprawa zbożowa) Terasa do 1km 122 55 120 (uprawa zbożowa)

Razem [q] 519 253 325

Wielkość populacji 253 123 158 (205 kg/os.)

Przedstawiona liczbowo produkcja roślinna Obliczone wielkości populacji zamieszkującej (tab. 3) zazwyczaj nie osiągała maksymalnej wiel- w okresie rzymskim rejon stanowisk w Rawie kości. Także populacja rzędu 250 osób jest w świe- Mazowieckiej, należy rozdzielić na grupy za- tle przeprowadzonej analizy, najliczniejszą grupą mieszkujące oba odkryte stanowiska, tj. oba funk- ludzką, jaka mogła w pradziejach zaspokoić wła- cjonujące w tym samym czasie punkty osadnicze. sne potrzeby pokarmowe w oparciu o gospodarkę W ramach rozpatrywanej strefy intensywnej uprawową, prowadzoną w otoczeniu osady (osad) eksploatacji rolniczej, o rozmiarach 3,14 km2, w Rawie Mazowieckiej. Zastosowanie zasady przyjęcie wielkości populacji na poziomie 150– uzyskiwania 50% potencjalnie możliwych do osią- 160 osób dałoby średnią gęstość zaludnienia na gnięcia plonów (tab. 3, wariant II) prowadzi do poziomie 47,7–50,1 os/km2, a na poziomie 120– zmniejszenia potencjalnej populacji do około 120– 125 osób: 38,2–39,8 os/km2. Przeliczenie wiel- 125 dorosłych osób. Uprawa w systemie ogrodo- kości populacji w stosunku do rozmiarów strefy wym połowy (por. Kruk i in. 1996) dostępnego okupacji według Kurnatowskiego (1971), dna doliny w promieniu 0,5 km od zajmowanej o rozmiarach 28,3 km2, pozwala na określenie osady (tab. 3, wariant III) pociągnęłaby za sobą gęstości zaludnienia rzędu odpowiednio 5,3– zmniejszenie potencjalnej populacji do około 150– 5,7 os/km2 i 4,2–4,4 os/km2. Są to szacunki zgodne 160 osób. Zdecydowanie wyższe plony uzyskiwa- z wynikami gęstości zaludnienia stref okupacji ne w systemie ogrodowym, w porównaniu ze zbio- (mikroregionów osadniczych) uzyskane przez rami pochodzącymi ze zbożowej uprawy prze- Kurnatowskiego (1975) dla społeczności mienno-odłogowej, powodują, że o wielkości uzy- okresu rzymskiego zachodniej Wielkopolski. skiwanej produkcji roślinnej decyduje areał Podobne wartości uzyskała Przewoźna (1971, użytkowanego dna doliny w systemie ogrodo- 1974) dla lepiej rozpoznanych mikroregionów wym. Pomorza Wschodniego.

72 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

PODSUMOWANIE

Kompleks osadniczy w Rawie Mazowieckiej funkcji w sieci osadniczej okolic Rawy Mazo- zlokalizowany został w obszarze cechującym się wieckiej we wczesnym okresie rzymskim, z któ- znaczną georóżnorodnością. Tworzyły go po- rym związana jest główna faza zasiedlania mikro- wierzchnie gliniastych wysoczyzn, piaszczystej regionu. Wyraźnie bliższy związek stanowiska 3, terasy rzecznej oraz dna doliny zbudowanego zarówno z dnem doliny, jak i z obszarem rozległej z organiczno-mineralnych utworów piaszczysto- terasy, wynikał z nastawienia zamieszkującej go mułkowych równiny zalewowej i biogenicznych grupy społecznej na gospodarkę rolną. Z kolei wypełnień starorzeczy. Podłoże głównej partii dominująca pod względem topograficznym osady pradziejowej (stanowisko 3) z okresu prze- w środowisku doliny Rawki lokalizacja osady na drzymskiego i okresu rzymskiego zbudowane jest stanowisku 38, jak i jej odgraniczenie od osady z utworów piaszczystych. Także na podłożu piasz- „rolniczej” obiektem hydrologicznym, wskazują na czystym zlokalizowane zostały obiekty pradziejo- funkcje prestiżowe pełnione przez ten punkt osad- we na obszarze stanowiska 38. Osady (stanowiska niczy. Takie funkcje obu punktów potwierdzają 3 i 38) założone zostały na powierzchniach słabo wyniki badań archeologicznych (Skowron nachylonych stoków rozbieżnych (do 3–4 °), co 2007; Kittel, Skowron 2009). m.in. zmniejszało morfologiczne efekty spłuki- Terasy plenivistuliańskie tworzyły, zwłaszcza wania. Piaszczyste i piaszczysto-mułkowe utwory w obszarach staroglacjalnych, wyjątkowo sprzyja- terasy vistuliańskiej, o stosunkowo płytko zalega- jące warunki dla lokalizowania osadnictwa pra- jącym zwierciadle wód gruntowych, tworzyły dziejowego i wczesnohistorycznego, szczególnie sprzyjający obszar dla prowadzenia upraw zbożo- w miejscach ich rozcinania przez dolinki denuda- wych w systemie agrotechniki lekkiej. Główna cyjne. Budujące je utwory piaszczyste i piaszczy- partia osady na stanowisku 3 była położona sto-mułkowe stanowiły doskonałe podłoże dla w bezpośrednim sąsiedztwie rozległego dna doliny, rozwoju gospodarki uprawowej w warunkach tzw. zbudowanego w okresie rzymskim głównie z muł- agrotechniki lekkiej. Osadnictwo, które skupiało ków organicznych. Tereny te mogły być użyt- się na stoku terasy lub przy jej załomie, uzyskiwało kowane w systemie upraw ogrodowych. Po- w ten sposób łatwy dostęp do den dolin. Dna dolin wierzchnie wysoczyznowe stanowiły obszary za- stanowiły zaś istotny obszar wykorzystania gospo- plecza surowcowego. Mogły być także użyt- darczego, głównie w celach rolniczych i produk- kowane pastwiskowo oraz jako obszary upraw cyjnych oraz jako ważne źródło wody. Urozma- wypaleniskowych, tereny myśliwskie i tereny zbie- icone morfologicznie i geologicznie doliny rzeczne ractwa. Cechy lokalizacyjne stanowiska 38 wska- stanowiły, i stanowią do dziś, bardzo atrakcyjny zują na prestiżowe funkcje tego punktu osadnicze- obszar pod względem osadniczym, zapewniający go: wysoką pozycję topograficzną, odizolowanie znaczną georóżnorodność środowiska geogra- przez obiekt hydrologiczny oraz pewne oddalenie ficznego. od głównych obszarów uprawowych. W średnio- wieczu, a zwłaszcza w okresie nowożytnym, do- Badania w Rawie Mazowieckiej prowadzo- szło do rozprzestrzenienia strefy osadniczej ne były przy wsparciu dra Justyna Skowrona w porównaniu z okresem rzymskim. oraz mgr Katarzyny Zagórskiej, za co autor Wykazane różnice w cechach lokalizacyj- składa w tym miejscu podziękowania. nych stanowisk 3 i 38 dowodzą ich odmiennych

LITERATURA

Balwierz Z., Marosik P., Muzolf B., Papienik Bartkowski T., 1978 – Środowisko przyrodnicze P., Siciński W., 2005 – Osadnictwo społe- grodu średniowiecznego w Lądzie nad Wartą czeństw rolniczych i zmiany środowiska natu- Środkową. W: W. Błaszczyk (red.), Gród wcze- ralnego nad środkową Krasówką (Kotlina snośredniowieczny w Lądzie nad środkową War- Szczercowska). Wstępna charakterystyka. Bota- tą. Poznań: 13-31. nical Guidebooks, 28: 53-86. Bednarek R., 2004 – Analiza podstawowych wła- ściwości gleb W: R. Bednarek, H. Dziadowiec,

73 Piotr Kittel

U. Pokojska, Z. Prusinkiewicz (red.), Badania tysiącleciu n.e. Studia z Dziejów Gospodar- ekologiczno-gleboznawcze. PWN, Warszawa: stwa Wiejskiego, 8: 77-91. 53-112. Godłowski K., 1983 – Człowiek a środowisko Chisholm M., 1962 – Rural Settlement and Land w okresie lateńskim, rzymskim i wędrówek lu- Use. Chicago: 207 s. dów. W: J. Kozłowski, S. Kozłowski (red.), Czerniak L., 2003 – Wstęp. W: L. Czerniak (red.), Człowiek i środowisko w pradziejach. PWN, Badania archeologiczne na terenie odkrywki Warszawa: 286-308. „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Beł- Goździk J., 1982 – Środowisko przyrodnicze osad- chatów” S.A., t. 3: 9-16. nictwa średniowiecznego okolic Rozprzy. Czopek S., 2004 – Przemiany osadnicze w epoce Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego brązu i wczesnej epoce żelaza na terenie połu- i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeolo- dniowo-wschodniej Polski. W: D. Abramowicz, giczna, 29: 138-151. Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowiska geogra- Henneberg M., Ostoja-Zagórski J., 1977 – Pró- ficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. ba rekonstrukcji gospodarki mieszkańców Studia z obszaru Polski. Katowice: 371-381. halsztackich grodów typu biskupińskiego. Dobrzańska H., Kalicki T., 2003 – Człowiek Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 25, i środowisko w dolinie Wisły koło Krakowa 3: 319-340. w okresie od I do VII w. n.e. Archeologia Pol- Kalicki T., 2006 – Zapis zmian klimatu oraz dzia- ski, 48,1-2: 25-55. łalności człowieka i ich rola w holoceńskiej Dylik J., 1935 – O najważniejszych elementach ewolucji dolin środkowoeuropejskich. Prace kształtujących obraz przedhistorycznego osad- Geograficzne IGiPZ PAN, 204: 346 s. nictwa. Przegląd Geograficzny, 15: 105-117. Kalinowski W., Trawkowski S., 1955 – Przebu- Dylik J., 1936 – Analiza geograficznego położenia dowa Rawy Mazowieckiej w okresie konsty- grodzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohisto- tucyjnym Królestwa Polskiego (1815-1830). rycznym Wielkopolski. Badania geograficzne, Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury. 16-17, Poznań: 88 s. Studia z Historii Budowy Miast, V,1/14: 181- Dylik J., 1939 – Położenie geograficzne Tumu 207. i Łęczycy. Rocznik Łódzkiego Oddziału PTH, Kamiński J., 1993 – Późnoplejstoceńska i holoceń- 3: 109-128. ska transformacja doliny Moszczenicy jako Dylik J., 1948 – Rozwój osadnictwa w okolicach rezultat zmian środowiska naturalnego oraz Łodzi. Acta Geographica Universitatis działalności człowieka. Acta Geographica Lo- Lodziensis, 2: 88 s. dziensia, 64: 104 s. Dylik J., 1971 – Województwo ze stolicą bez ante- Kittel P., 2004 – Uwagi o pradziejowej gospodarce natów. ŁTN, Łódź: 188 s. rolnej na Pojezierzu Kaszubskim i w Borach Tu- Dymaczewski A., 1963 – W sprawie przemian cholskich w świetle kryteriów morfologicznych gospodarczych u schyłku starożytności w pół- położenia osadnictwa pradziejowego. Zeszyty nocno-środkowej Europie. Archeologia Polski, Wiejskie, IX: 55-87. 8: 303-315. Kittel P., 2005 – Uwarunkowania środowiskowe Dzieduszycki W., 1993 – Człowiek. W: W. Dzie- lokalizacji osadnictwa pradziejowego na Poje- duszycki, M. Kupczycki (red.), Gopło. Przy- zierzu Kaszubskim i w północnej części Borów roda i człowiek. Poznań: 81-160. Tucholskich. Monografie Instytutu Archeologii Folk R., Ward W., 1957 – Brazos River bar: a study Uniwersytetu Łódzkiego, IV: 206 s. in the significance of grain size parameters. Kittel P., 2006 – Geomorfologiczne uwarunkowania Journal of Sedimentary Petrology, 27,1: 3-26. lokalizacji osadnictwa ludności kultury prze- Forysiak J., 2005 – Rozwój doliny Warty między worskiej w rejonie Rawy Mazowieckiej. II Sym- Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu war- pozjum Archeologii Środowiskowej „Środowi- ty. Acta Geographica Lodziensia, 90: 116 s. skowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa”. Gilewska S., 1986 – Podział Polski na jednostki Streszczenia referatów, komunikatów, posterów. geomorfologiczne. Przegląd Geograficzny, Łódź, 27-29 września 2006 r.: 46. 58,1-2: 15-40. Kittel P., 2008 – Geomorfologiczne cechy lokalizacji Gilewska S., 1999 – Rzeźba. W: L. Starkel (red.), osadnictwa pradziejowego w mikroregionie le- Geografia Polski. Środowisko Przyrodnicze. śnieńskim. W: K. Walenta (red.), Leśno i mikro- PWN, Warszawa: 243-288. region w późnej epoce brązu i wczesnej epoce Godłowski K., 1960 – Źródła archeologiczne do żelaza. Zakład Archeologii Pomorza Instytutu dziejów rolnictwa w Polsce i stan ich opraco- Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Muzeum wania. Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiej- Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach, skiego, 3: 7-122. Chojnice: 197-224. Godłowski K., 1966 – Problem przełomu w technice Kittel P., 2012a – Budowa i ewolucja doliny Neru uprawy roli na ziemiach polskich w pierwszym w rejonie stanowiska Lutomiersk-Koziówki

74 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

w świetle badań geoarcheologicznych. Acta linnych na Wyżynie Łódzkiej. Acta Geographica Lodziensia, 100: 113-133. Geographica Lodziensia, 59: 39-60. Kittel P., 2012b – Geomorfologiczne uwarunkowania Klatkowa H., 1996 – Symptoms of the permafrost rozwoju osadnictwa i przeobrażenia morfologii presence in Middle Poland during the last obszaru stanowiska 3a-c Lutomiersk-Koziówki 150 000 years. Biuletyn Peryglacjalny, 35: 45- w warunkach antropopresji. W: B. Muzolf (red.), 86. Lutomiersk-Koziówki stanowisko 3 a-c, pow. Klichowska M., 1984 – Struktury uprawne w epoce pabianicki, woj. łódzkie. Wielokulturowy zespół brązu i we wczesnej epoce żelaza na ziemiach osadniczy od schyłkowego paleolitu po okres polskich w świetle badań archeobotanicznych. nowożytny. Biblioteka Muzeum Archeologicz- Archeologia Polski, XXIX,1: 69-110. nego i Etnograficznego w Łodzi, 39: 263-277. Kobojek E., 1996 – Wpływ warciańskich procesów Kittel P., 2012c – Wpływ georóżnorodności zlewni glacjalnych na morfogenezę doliny Rawki. Neru (Polska środkowa) na lokalizację osad- Acta Geographica Lodziensia, 71: 67-78. nictwa pradziejowego. Landform Analysis, 19: Kobojek E., 2000 – Morfogeneza doliny Rawki. 49-66. Acta Geographica Lodziensia, 77: 157 s. Kittel P., Skowron J., 2007 – Osadnictwo pra- Kobojek E., Kobojek S., 2005 – Doliny rzeczne dziejowe i wczesnohistoryczne w krajobrazie do- Regionu Łódzkiego. Geneza, cechy przyrodni- liny Rawki w Rawie Mazowieckiej. W: U. My- cze i antropogeniczne przekształcenia. Łódź: ga-Piątek (red.), Doliny rzeczne. Przyroda – Kra- 126 s. jobraz – Człowiek. Prace Komisji Krajobrazu Kobyliński Z., 1986 – Koncepcja „terytorium eks- Kulturowego PTG, 7: 228-234. ploatowanego przez osadę” w archeologii bry- Kittel P., Skowron J., 2009 – Geomorfologiczne tyjskiej i jej implikacje badawcze. Archeologia uwarunkowania lokalizacji i rozwoju osad- Polski, XXXI, 1: 7-30. nictwa w rejonie Rawy Mazowieckiej (Polska Kobyliński Z., 1988 – Struktury osadnicze na zie- środkowa) w okresie rzymskim. Środowisko – miach polskich u schyłku starożytności i w po- Człowiek – Cywilizacja, 2: 147-154. czątkach wczesnego średniowiecza. Ossolineum, Kittel P., Forysiak J., Muzolf B., Skowron J., Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: 240 s. Tołoczko W., 2007 – Charakterystyka osadów Kondracki J., 1994 – Geografia Polski – mezore- i ślady antropopresji w obrębie równin zalewo- giony fizycznogeograficzne. PWN, Warszawa: wych Neru koło Lutomierska i Rawki w Rawie 339 s. Mazowieckiej. W: E. Smolska, P. Szwarczewski Kruk J., 1973 – Studia osadnicze nad neolitem wy- (red.), Zapis działalności człowieka w środowi- żyn lessowych. Ossolineum, Wrocław-War- sku przyrodniczym, t. IV. VI Warsztaty Tereno- szawa-Kraków-Gdańsk. we Sejny-Suwałki, 14–16 czerwca 2007 r.: 79- Kruk J., 1980 – Gospodarka w Polsce południowo- 80. wschodniej w V-III tysiącleciu p.n.e. Wrocław: Kittel P., Błaszczyk J., Muzolf B., Cywa K., 363 s. Wacnik A., Tomczyńska Z., Obremska Kruk J., 1983 – Zarys rozwoju rolnictwa neolitycz- M., 2011 – Traces of Prehistoric Human Im- nego w środowisku dorzecza górnej Wisły. W: pact on Natural Environment in the Ner River J. Kozłowski, S. Kozłowski (red.), Człowiek Catchment (Central Poland). W: Hildebrandt- i środowisko w pradziejach. PWN, Warszawa: Radke I., Dörfler W., Czebreszuk J., Müller J. 267-275. (red.), Anthropogenic Pressure in the Neolithic Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S., and the Bronze Age on the Central European Śnieszko Z., 1996 – Osadnictwo i zmiany Lowlands. Studien zur Archäeologie in Ost- środowiska naturalnego wyżyn lessowych. In- mitteleuropa/Studia nad Pradziejami Europy stytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków: Środkowej, B. 8/T. 8, Bogucki Wydawnictwo 139 s. Naukowe, Dr. Rudolf Habelt GmbH, Poznań- Krzemiński T., 1970 – Położenie geograficzne Bonn: 129-141. Burzenina i okolicznych osad wczesnośre- Klajnert Z., 1978 – Zanik lądolodu warciańskiego dniowiecznych. W: Rozwój osadnictwa w re- na Wysoczyźnie Skierniewickiej i jej połu- jonie Burzenina nad Wartą od VI do XIV w. dniowym przedpolu. Acta Geographica Lo- Ossolineum, Wrocław: 12-33. dziensia, 38: 149 s. Krzemiński T., 1987 – Rola wód podziemnych Klajnert Z., Rdzany Z., 1989 – Glacifluwialna i powierzchniowych w modyfikacji krajobrazu geneza wysokich poziomów terasowych w doli- naturalnego Łęczycy. W: Środowisko naturalne nie górnej Rawki między Kochanowem i historyczne Łęczycy, jego przemiany i kierunki a Rawą Mazowiecką. Acta Geographica Lo- rozwoju. Sesja Naukowa. Łęczyca, dnia 26 i 27 dziensia, 59: 21-38. marca 1979 roku: 12-34. Klajnert Z., Wasiak G., 1989 – Morfologiczne Krzemiński T., Maksymiuk Z., 1966 – Próba skutki arealnego zaniku lodowca w strefach rekonstrukcji niektórych elementów krajo- prewarciańskich podlodowcowych obniżeń do- brazu pierwotnego okolic Łęczycy. W: A. Na-

75 Piotr Kittel

dolski, A. Abramowicz, T. Poklewski (red.), działalności człowieka w pradziejach. W: D. Łęczyca wczesnośredniowieczna, t. 1. Ossoli- Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany śro- neum, Łódź: 23-32. dowiska geograficznego w dobie gospodarki rol- Kurnatowska Z., Kurnatowski S., 1991 – Zasie- no-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Kato- dlenie regionu Lednicy w pradziejach i śre- wice: 46-58. dniowieczu w świetle dotychczasowych badań. Makiewicz T., 1979 – Z badań nad osadnictwem W: K. Tobolski (red.), Wstęp do paleoekologii kultury przeworskiej na terenie zachodniej Lednickiego Parku Krajobrazowego. Poznań: części Kujaw (rejon Jeziora Pakoskiego). 35-42. Slavia Antiqua, 25: 111-135. Kurnatowski S., 1963 – Uwagi o kształtowaniu się Makohonienko M., 2000 – Przyrodnicza historia stref zasiedlania dorzecza Obry w czasie od Gniezna. Bydgoszcz-Poznań: 123 s. środkowego okresu epoki brązu do późnego Marosik P., 2000 – Geomorfologia okolic stanowisk średniowiecza. Archeologia Polski, VIII, 2: archeologicznych w rejonie Szczercowa. W: R. 181-218. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie Kurnatowski S., 1966 – Przemiany techniki upra- odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunat- wy roli w czasach między epoką brązową nego „Bełchatów” S.A. Łódź, t. 1: 5-23. i wczesnym średniowieczem a rozmieszczenie Marosik P., 2002 – Ukształtowanie terenu i warunki stref zasiedlenia. Studia z Dziejów Gospodar- geologiczne na stanowisku archeologicznym nr stwa Wiejskiego, 8: 92-99. 11 w Grabku oraz na obszarze przyległym w Kurnatowski S., 1968 – Osadnictwo i jego rola dnie doliny Krasówki. W: R. Grygel (red.), Ba- w kształtowaniu się krajobrazu. Folia Quater- dania archeologiczne na terenie odkrywki naria, 29: 145-160. „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Beł- Kurnatowski S., 1971 – Rozwój zaludnienia Wiel- chatów” S.A. Łódź, t. 2: 9-23. kopolski we wczesnym średniowieczu i jego Marosik P., 2003 – Sytuacja geomorfologiczna aspekty gospodarcze. Archeologia Polski, w rejonie stanowiska archeologicznego. W: XVI: 465-482. Ratownicze badania archeologiczne na stano- Kurnatowski S., 1975a – Wczesnośredniowieczny wisku 6-7 w Kowalewicach, pow. Zgierz, woj. przełom gospodarczy w Wielkopolsce oraz je- łódzkie. Via Archaeologica Lodziensis, I: 15- go konsekwencje krajobrazowe i demogra- 24. ficzne. Archeologia Polski, 20: 145-160. Michałowski A., 2003 – Osady kultury przewor- Kurnatowski S., 1975b – Uwagi o badaniach nad skiej z terenów ziem polskich. Poznań: 283 s. gospodarką żywnościową okresu wpływów Migoń P., 2006 – Geomorfologia. PWN, Warszawa: rzymskich. Kwartalnik Historii Kultury Mate- 460 s. rialnej, 23: 77-97. Milecka K., 2013 – Wyniki analizy pyłkowej osa- Kurnatowski S., 1981 – Przemiany gospodarki dów organicznych z doliny Rawki. Acta Geo- żywnościowej Słowian Połabskich. W: Sło- graphica Lodziensia, 101: 81-88. wiańszczyzna Połabska między Niemcami Moszyński K., 1967 – Kultura ludowa Słowian, a Polską. Poznań: 63-93. t. 1, wyd. 2. Warszawa: 745 s. Kurnatowski S., 2004 – Perspektywy dalszych Niewęgłowski A., 1966 – Z badań nad osadnic- wspólnych badań nad relacjami między spo- twem w okresach późnolateńskim i rzymskim łecznością ludzką a środowiskiem przyrodni- na Mazowszu. Studium metodyczne. Wrocław czym. W: D. Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), - Warszawa - Kraków - Gdańsk: 174 s. Zmiany środowiska geograficznego w dobie Niewęgłowski A., 1972 – Mazowsze na przełomie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z ob- er. Przemiany społeczno-demograficzne i go- szaru Polski. Katowice: 397-409. spodarcze. Wrocław - Warszawa - Kraków - Kurnatowski S., Wiślański T., 1966 – Rola ar- Gdańsk: 303 s. cheologii w badaniach historyczno-przyrod- Niewęgłowski A., 1975 – Perspektywy zastoso- niczych nad przemianami środowiska geogra- wania metody mikrogeograficznej w badaniach ficznego. Studia z Dziejów Gospodarstwa okresów lateńskiego i rzymskiego w Polsce. Ar- Wiejskiego, 8: 49-55. cheologia Polski, XIX,1: 235-246. Lityńska-Zając M., 1997 – Roślinność i gospo- Ostoja-Zagórski J., 1976 – Ze studiów nad zagad- darka rolna w okresie rzymskim. Studium Ar- nieniem upadku grodów kultury łużyckiej. cheologiczne. IAE PAN, Kraków: 279 s. Slavia Antiqua, 23: 39-73. Lityńska-Zając M., 2005 – Rekonstrukcja proce- Ostoja-Zagórski J., 1982 – Przemiany osadnicze, sów gospodarczych na podstawach botanicz- demograficzne i gospodarcze w okresie halsz- nych. W: M. Lityńska-Zając, K. Wasylikowa tackim na Pomorzu. Wrocław: 219 s. (red.), Przewodnik do badań archeobotanicz- Pelisiak A., 2003 – Osadnictwo. Gospodarka. Spo- nych. Poznań: 470-517. łeczeństwo. Studia nad kulturą pucharów lej- Lityńska-Zając M., Wasylikowa K., Bieniek kowatych na Niżu Polskim. Rzeszów: 264 s. A., Gluza I., 2004 – Trawy jako wskaźnik

76 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej

Pelisiak A., 2004 – Osadnictwo kultury pucharów ty. W: M. Harasimiuk, S. Terpiłowski (red.), Zlo- lejkowatych w dorzeczu Grabi (Polska środ- dowacenie warty w Polsce. UMCS: 87-102. kowa). Uwarunkowania środowiskowe. W: D. Rühle E., 1973 – Metodyka badań osadów czwarto- Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany śro- rzędowych. Wyd. Geol., Warszawa: 687 s. dowiska geograficznego w dobie gospodarki rol- Skowron J., 2006 – Geomorfologiczne uwarunko- no-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Kato- wania lokalizacji osadnictwa ludności kultury wice: 171-183. przeworskiej w rejonie Rawy Mazowieckiej. II Pelisiak A., 2006 – Rawa Mazowiecka, stanowisko Sympozjum Archeologii Środowiskowej „Śro- 38 – materiały krzemienne. Maszynopis. dowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnic- Pelisiak A., Kamiński J., 2004 – Geneza i wiek twa”. Streszczenia referatów, komunikatów, po- osadów w dolinie Grabi na stanowisku Ldzań sterów, Łódź, 27-29 września 2006 r.: 73. w świetle osadnictwa pradziejowego. W: D. Skowron J., 2007 – Die Wiederspiegelung der gesell- Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany śro- schaftlichen Struktur auf Grund von Raumpla- dowiska geograficznego w dobie gospodarki rol- nung des Siedlungskomplexes der Przeworsk no-hodowlanej. Studia z obszaru Polski. Katowi- Kultur in Rawa Mazowiecka MittelPolen) – eine ce: 184-196. einfache Siedlung und eine Hofsiedlung. Spra- Podwińska Z., 1962 – Technika uprawy roli wozdania Archeologiczne, 59: 9-40. w Polsce średniowiecznej. Ossolineum, Wro- Szamałek K., 1985 – Przemiany środowiska geo- cław - Warszawa - Kraków: 388 s. graficznego w rejonie Kruszwicy na przełomie Podwińska Z., 1964 – Gospodarstwo wiejskie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz ich w okresie wczesnofeudalnym (V w. – początek wpływ na osadnictwo. Archeologia Polski, 30, XII w.). W: J. Leskiewiczowa (red.), Zarys Hi- 2: 328-366. storii Gospodarstwa Wiejskiego w Polsce, t. 1: Turkowska (Kuydowicz) K., 1975 – Rzeczne pro- 183-262. cesy peryglacjalne na tle morfogenezy doliny Podwińska Z., 1978 – Produkcja rolnicza. W: M. Mrogi. Acta Geographica Lodziensia, 36: 122 s. Dembińska, Z. Podwińska (red.), Historia kul- Turkowska K., 1988 – Rozwój dolin rzecznych na tury materialnej w Polsce w zarysie, t. 1. War- Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie. szawa-Kraków-Gdańsk: 72-90. Acta Geographica Lodziensia, 57: 157 s. Przewoźna K., 1971 – Z badań nad strukturą osad- Turkowska K., 1990 – Main fluvial episodes in the nictwa południowo-wschodniej strefy nadbał- Ner Valley in the last 22 000 years; detailed tyckiej u schyłku starożytności. Slavia Antiqua, study at Lublinek near Łódź, central Poland. 18: 63-81. Quaternary Studies in Poland, 9: 84-99. Przewoźna K., 1974 – Struktura i rozwój zasiedlenia Turkowska K., 1997 – Stan wiedzy na temat roz- południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej woju dolin ekstraglacjalnych na Niżu Polskim u schyłku starożytności. Poznań: 196 s. w okresie przejściowym plejstocen-holocen. Pyrgała J., 1971 – Zastosowanie metod archeolo- Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geogra- gicznych i przyrodniczych w studiach nad osad- phica Physica, 1: 67-87. nictwem prahistorycznym na przykładzie badań Turkowska K., 1999 – Kryteria oceny roli morfo- na Mazowszu. Folia Quaternaria, 39: 101-121. genezy peryglacjalnej w Polsce środkowej. Pyrgała J., 1972 – Mikroregion osadniczy między Acta Geographica Lodziensia, 76: 101-132. Wisłą a dolną Wkrą w okresie rzymskim. Turkowska K., 2006 – Geomorfologia regionu Wrocław: 277 s. łódzkiego. Wyd. UŁ, Łódź: 238 s. Pyrgała J., 1973 – Gospodarcze i konsumpcyjne Twardy J., 2004 – Przebieg holoceńskiej ewolucji aspekty chowu zwierząt udomowionych na stoków doliny Warty na obszarze południowej ziemiach polskich między I w. p.n.e. a IV w. części Kotliny Sieradzkiej w świetle analizy osa- n.e. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, dów stokowych. Acta Geographica Lodziensia, 21: 481-493. 88: 49-83. Rdzany Z., 1996 – Wpływ rzeźby podłoża lądolodu Twardy J., Kamiński J., Moszczyński J., 2004 – warciańskiego na przestrzenny rozkład skutków Zapis gospodarczej działalności człowieka deglacjacji i późniejsze przekształcenia rzeźby w z okresu lateńskiego i rzymskiego w formach okolicach Rawy Mazowieckiej. Acta Geogra- i osadach Polski środkowej. W: D. Abramowicz, phica Lodziensia, 71: 193-203. Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowiska geogra- Rdzany Z., 1997 – Kształtowanie rzeźby terenu ficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. między górną Rawką a Pilicą w czasie zaniku Studia z obszaru Polski. Katowice: 197-221. lądolodu warciańskiego. Acta Geographica Vita-Finzi C., Higgs E., 1970 – Prehistoric Econ- Lodziensia, 73: 146 s. omy in the Mount Carmel Area of Palestine: Rdzany Z., 2004 – Formy marginalne lobu Rawki Site Catchment Analysis. Proceedings of the między Inowłodzem a Nowym Miastem na tle Prehistory Society, 36: 1-37. poglądów na zasięg lądolodu zlodowacenia war- Wachecka-Kotkowska L., 2004 – Zmiany śro- dowiska doliny dolnej Luciąży w holocenie.

77 Piotr Kittel

Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geogra- ludność osady kultury łużyckiej. W: Ratownicze phica Physica, 6: 47-70. badania archeologiczne na stanowisku 6-7 Wasylikowa K., Tomczyńska Z., Polcyn M., w Kowalewicach, pow. Zgierz, woj. łódzkie. Bieniek A., 2003 – Użytkowanie roślin przez Via Archaeologica Lodziensis, I: 339-359.

GEOMORPHOLOGIC CONDITIONS OF SETTLEMENT LOCATION: CASE STUDY IN THE RAWKA RIVER VALLEY IN RAWA MAZOWIECKA

SUMMARY

Abstract. Paper presents results of research on morphologic conditions of location of two archaeological sites in Rawa Mazowiecka in the Rawka River valley. Settlement uncovered at sites is dated to the Prehistory and to the Historic Times with main chronologic phase dated to the Late Pre-Roman Period and the Early Roman Period. Sites were located on the sandy and sandy-silty areas of the Plenivistulian terrace in a very close vicinity of flood plain. Surface occupied by settlements were very slightly inclined – no more than 3 °, usually ca. 1 °. It is significant a location of settlements complex in the area offering a high geodiversity. The mine stages of evolution and development of the Rawka River valley in Rawa Ma- zowiecka are presented and also relation between settlements of recognised chronologic periods and morphologic elements of the valley. The estimation of size of the highest population, which could produce sufficient quantity of plant food in the prehistoric economy condition was undertaken. Key words: conditions of settlement location, Roman Period, Prehistory, river valley, central Poland

Multicultural settlement complex in Rawa the surface of morainic plain reach 25 m. In the Mazowiecka is located in the Rawka River valley, area of Rawa Mazowiecka, the Vistulian terrace on both sides of the wide valley floor. Settlement in reaches a large horizontal extent. Width terraces subsequent periods willingly come back to the surrounded archaeological site no 3 is about 450– studied area, which proves its significant economic 550 metres and site no 38 – less than 200 m. Ter- attractiveness of the settler. In the study of human- race’s average extends to the north. It reaches environment relations have long emphasized the a altitude of 136–148 metres in the area of archaeo- connection of prehistoric and historic settlement logical sites and its surface is inclined to the axis of areas to concave relief forms, especially to medi- the valley. Valley in this area is clearly asymmetric um-sized river valleys. – the eastern slope of the valley is long and more Surface sediments were documented in a se- gentle. The thickness of the deposits of Vistulian ries of geological outcrops and soundings. Geo- terrace reaches 10 m. The valley floor of the logical and geomorphological observations studies Rawka River and Rylka River is elevated today to were continued during archaeological fieldwork at about 135–135.5 m a.s.l. It is composed of Holo- archaeological sites. In the valley floor, outcrop cene and Late Vistulian deposits. Today the valley within a palaeochannels of the Rawka River were reaches 150 m width in the sites area and its width established. Deposits of sub-fossil paleochannels increases significantly towards the north, to more were studied with lithology of deposits, geochem- than 500 m and extends to the south of the archae- istry and pollen analysis. Some samples of organic ological sites and about 350 m. sediments have been dated by radiocarbon method. Analysis of the position of settlement points in Part of layers have been dated with archaeological relation to contemporary valley elements were method also. The filling of the palaeochannels of carried out. Traces of episodic camps of hunter- the Rawka River started from the beginning of gatherer populations of the Late Paleolithic were Subatlantic Period (530–380 BC) and the Rylka located on the high eastern valley slope (site no. River in the same time (620–400 BC). The topmost 38), about 7–8 metres above the valley floor, series of the palaeochannel fill with fragments of formed by the meandering river. The valley floor bricks have been deposited since the Late Middle was at an altitude of 134.0 m in the Atlantic Period Ages. and channels have been cut to about 3metres in The Rawka Valley is clearly cut into the sur- Late Vistulian and early Holocene alluvium. Epi- rounding plateau of 165 metres of altitudes. Height sodes of settlement activity related to the Mesolith- differences between the modern valley floor and ic population are connected with this period. Not

78 Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej identified deposits and forms that can be correlated the Vistulian terrace formed of sand and gravel. with the Subboreal Period in which the settlement Site no. 38 was established on the slope of valley functioned the Funnel Beaker culture and Early and narrow part of the Vistulian terrace. The Bronze Age people. In the pre-Roman Period and sandy and sandy-mud deposits of terraces and probably also in the Roman Period, in the valley relatively shallow groundwater table create a fa- floor a shallow oxbow occurred, filled by organic vorable area for the cultivation of grain in the mud and peat. The valley floor was situated in the “light of agricultural” technology. The valley floor Roman Period at about 134–134.5 m a.s.l. and built could be used in the horticultural crops. The under- with overbank sandy-silty deposits. Failed to con- taken estimation of size of the highest population, fidently reconstruct the course of that time chan- which could produce sufficient quantity of plant nels of Rawka River and Rylka River. Unable to food in the prehistoric economy condition was locate also channel in the Middle Ages and in the based on morphologic analysis of surroundings of Modern Era, it was able to proceed in the area of site no. 3. The size of population occupying area of today's trough. Accumulation of overbank cover Rawa Mazowiecka sites vicinity has been esti- with thickness of 1.5 m and dated to the Modern mated on about 150–160 people. Times resulted in a mounted and enhance the Vistulian terraces created, especially in the old floodplain to about135–135.5 m and covering of glaciated areas, exceptionally favorable conditions the ancient Late Vistulian low terrace. Modern for locating prehistoric and early historic settle- control of Rawka River channel conducted in the ment. Sandy and sandy-mud deposits of terraces 1824–1827 AD. were excellent substrate for the cultivation of eco- Settlement complex in Rawa Mazowsze was nomic development. The settlement, which focuses located in the area marked by significant on the slopes or on the terrace bend, obtain an easy geodiversity. Settlements were located on slightly access to the valley floors. Morphologically and inclined surfaces (up to 3–4 °). Substrate of major geologically varied river valleys were, and still are, parties of the prehistoric settlements built of sandy very attractive settler geodiversity area. sediments. Site no. 3 was located on the surface of

AGL 101 ISSN 0065-1249

Krystyna Milecka*

WYNIKI ANALIZY PYŁKOWEJ OSADÓW ORGANICZNYCH Z DOLINY RAWKI

ZARYS TREŚCI

Opracowanie dostarcza informacji dotyczących tła środowiskowego osadnictwa ostatnich około trzech tysięcy lat w dolinie Rawki w środkowej Polsce. Analizy archeologiczne osadów w dolinie rzeki wykonano w ramach prac ratowniczych przed realizowaną inwestycją budowy obwodnicy Rawy Mazowieckiej. Osady organiczne pobrane z profilu wykopu archeologicznego wykorzystano do badań metodą analizy pyłkowej. Pozwoliły one na odtworzenie roślinności w otoczeniu stanowiska badań oraz wyznaczenie faz aktywności człowieka. Słowa kluczowe: analiza pyłkowa, dolina rzeczna, Rawa Mazowiecka, historia szaty roślinnej, antropopresja

WPROWADZENIE

Analiza pyłkowa należy do podstawowych W regionie łódzkim jednym z prekursorów metod badań paleoekologicznych. Ta stosunkowo zastosowania metody analizy pyłkowej w bada- młoda metoda (niecałe sto lat) udowodniła swą niach paleogeograficznych, ale także w inter- przydatność do badań mikroszczątków roślinnych pretacjach dotyczących presji społeczności ludz- w różnych dziedzinach nauki oraz ukazała wiele kich na środowisko, był prof. Jan Dylik. Już zastosowań praktycznych, zarówno współcze- w latach 50. ubiegłego wieku metoda ta zastoso- snych, jak też odnoszących się do bliższej lub wana została na szerszą skalę w badaniach w Józe- dawniejszej przeszłości. Związki analizy pyłkowej fowie (Oszast 1956), a w latach 60. – w Wito- z archeologią są bardzo ścisłe, gdyż metoda ta wie (Wasylikowa 1964). pozwala na dokładne nakreślenie tła środowisko- Materiał analizowany w niniejszym opra- wego, w którym funkcjonowały społeczności po- cowaniu należy do tzw. stanowisk podmokłych szczególnych kręgów kulturowych, a także sprecy- (Latałowa 2003) i zlokalizowany jest w dnie zowanie przekształcającego wpływu człowieka na doliny rzecznej. Pobrano go latem 2005 r. w ra- istniejący wcześniej stan przyrody. Zdolność roz- mach prac ratowniczych na terenie budowy ob- poznania ziaren pyłku roślin uprawnych, chwastów wodnicy Rawy Mazowieckiej. Badania arche- i innych roślin wędrujących za człowiekiem umoż- ologiczne objęły łącznie około 2 ha powierzchni liwia analizę osadnictwa, stosowanych metod go- doliny rzecznej po obu stronach równiny zale- spodarczych i rzemieślniczych. Do interpretacji wowej Rawki. Na stanowisku 3, po lewej stronie archeologicznych stosuje się zarówno badania doliny, stwierdzono pozostałości kilku osad dato- pełnych sekwencji osadów organicznych pocho- wanych na: przełom er i początki naszej ery – kul- dzących z utworów geologicznych, jak gytie i torfy tura przeworska, wczesne średniowiecze, średnio- (np. Tobolski 1994; Filbrandt-Czaja 1998; wiecze (XIV i XV w.) oraz czasy nowożytne. Na Milecka 1998, w druku; Latałowa 1999), ale stanowisku 38, po prawej stronie doliny, zlokali- także rzadziej stosowane analizy obiektów kultu- zowano ślady osadnictwa ze schyłkowego paleoli- rowych, np.: studni, kurhanów czy latryn (An- tu, mezolitu, neolitu i wczesnej epoki brązu. Naj- dersen 1992; Makohonienko i in. 1998; ważniejsze odkrycie stanowiły pozostałości duże- Dickson i in. 2000). Analiza latryn jest zwykle go gospodarstwa o charakterze prestiżowym trudna ze względu na nieodpowiednie warunki z czasów kultury przeworskiej, którego funkcjo- depozycji materiału zawierającego pozostałości nowanie wiązało się z osadą na drugim brzegu pyłkowe, a ich interpretacja musi uwzględniać rzeki (Skowron 2006, 2007; Kittel, Skowron fragmentaryczność uzyskanych danych. 2009). Analizy paleobotaniczne podjęto w celu

* Uniwersytet im Adama Mickiewicza, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Zakład Biogeografii i Paleoekologii, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, e-mail: [email protected] 81 Krystyna Milecka zarysowania przekształceń doliny rzecznej, warun- ściowych w zbiorowiskach roślinnych doliny jako ków środowiskowych funkcjonowania wymienio- następstwa gospodarki poszczególnych grup spo- nych osad, możliwych do wykorzystania zasobów łecznych. roślinnych oraz przekształceń ilościowych i jako-

METODY BADAŃ

Próbki osadów organicznych pobrano z od- spektrów pyłkowych zawarta jest w przedziale krywki geologicznej z głębokości 80–210 cm co od 300 do 500 ziaren. 10 cm (Kittel 2013, w tym tomie). Wykonano Wyniki przedstawiono w postaci procento- rutynowy proces przygotowania osadów do ana- wych diagramów pyłkowych, w których 100% lizy mikroskopowej (Berglund, Ralska-Ja- stanowiła suma AP – ziaren pyłku drzew i krze- siewiczowa 1986), usuwając części mineralne wów – oraz NAP – sporomorf roślin zielnych, przez dekantację i rozpuszczanie kwasem flu- terestrycznych (AP + NAP = 100%). Do kon- orowodorowym. Zastosowano również acetolizę, strukcji diagramów wykorzystano program Tilia ogrzewając próbki na wrzącej łaźni wodnej w mie- i TiliaGraph (Grimm 1992). szaninie bezwodnika kwasu octowego i stężonego W diagramie wydzielono trzy lokalne po- kwasu siarkowego. Przed wykonaniem preparatów ziomy pyłkowe (L PAZ – local pollen assem- mikroskopowych materiał zabarwiono safraniną. blage zones), łączące spektra o podobnym skła- Każdorazowo zliczano wszystkie występujące dzie pyłkowym i ilustrujące etapy rozwoju ro- ziarna pyłku i zarodniki z całego preparatu ślinności w otoczeniu stanowiska badań. Na pod- (22x22 mm), zaś w przypadku bardzo niskiej stawie udziału wskaźników antropogenicznych, frekwencji liczono dwa pełne preparaty. Jednak czyli ziaren pyłku roślin uprawnych, pastwis- liczba występujących w osadach sporomorf nie kowych, ruderalnych i chwastów, wydzielono fazy była wysoka, dlatego suma kalkulacyjna (pod- osadnicze, odzwierciedlające intensywniejszą stawa przeliczeń procentowych) większości w pewnych okresach aktywność gospodarczą człowieka.

WYNIKI

Na podstawie udziału drzew i krzewów, i inne. Nieregularnie (z wyjątkiem najliczniej- tworzących dominującą, naturalną szatę roślinną szej pokrzywy) obecne są wskaźniki aktywności w danych warunkach klimatycznych, wydzie- człowieka, głównie rośliny ruderalne i pastwi- lono trzy poziomy pyłkowe – L PAZ (rys. 1). skowe. L PAZ I Quercus-Carpinus 210–157 cm L PAZ II Pinus-Salix 157–122 cm Pierwszy poziom pyłkowy charakteryzuje sta- Granicę poziomu wyznaczono na podstawie ły, choć niski udział ziaren pyłku drzew li- gwałtownego obniżenia krzywej olszy. Notuje się ściastych: dębu (Quercus), lipy (Tilia), grabu wyraźny wzrost zawartości pyłku sosny, będący (Carpinus betulus) i leszczyny (Corylus avellana). w znacznym stopniu wynikiem spadku frekwencji Nieco bardziej zmienne są krzywe wiązu (Ulmus) Alnus (nie przekracza 15%), a jej wyłączenie i jesionu (Fraxinus excelsior). Zawartość sosny z sumy kalkulacyjnej „wyrównałoby” przebieg (Pinus) waha się w granicach 20–50%. Krzywa wykresu Pinus. Jednostajne krzywe wykazują: dąb, brzozy (Betula) jest niska i nie przekracza 10%. wiąz i lipa. Udział leszczyny zmniejsza się pod Bardzo licznie występują ziarna pyłku olszy (Al- koniec tego poziomu. nus). Udział sporomorf roślin zielnych wynosi 15– L PAZ III NAP-Pinus 122–80 cm 20% i dwukrotnie osiąga niewielką kulminację Stropowe warstwy osadów ilustrują male- w próbach z głębokości 210 cm i 180 cm. W tej jące krzywe drzew liściastych: grabu, lipy, wią- grupie pyłków dominują trawy (Poaceae), złożone zu i leszczyny. Udział olszy nadal jest niski, języczkowe (Cichorioidae), wiązówka (Filipendu- podobnie jak krzywa brzozy. Udział sosny jest la) i paproć orlica (Pteridium aquilinum). wysoki, a bezwzględna kulminacja na głębokości W mniejszej ilości występują również barszcz 120 cm wynosi około 60% zawartości ziaren pył- (Heracleum typ), koniczyna (Trifolium), psze- ku. Podnosi się sumaryczna krzywa udziału roślin niec (Melampyrum), wrzos (Calluna vulgaris)

82 Wyniki analizy pyłkowej osadów organicznych z doliny Rawki zielnych – NAP. W tej grupie dominują rośliny (Cardamine typ), koniczyna (Trifolium typ), siedlisk otwartych: złożone (Aster typ, Cichorio- rdesty (Polygonum convolvulus, Polygonum sp.). idae), baldaszkowe (Heracleum typ), rzeżucha

Rys. 1. Procentowy diagram pyłkowy z doliny Rawki, regionalna sukcesja roślinna 1 – warstwowane szare i żółte piaski mułkowe oraz szare mułki piaszczyste organiczne, pozakorytowe; 2 – rdzawo-brunatno- szare mułki organiczne z wytrąceniami orsztynu, pozakorytowe; 3 – mułki organiczne zatorfione i torfy, z wtrętami detrytusu, z przewarstwieniami piaszczystymi, osady starorzecza; 4 – nagromadzenia detrytusu Percentage pollen diagram from the Rawka Valley, regional plant succession 1 – overbank laminated grey and yellow silty sand and grey sandy organic silt; 2 – overbank brown-grey organic silt; 3 – organic peaty silt and peat with detritus with sandy interlayers of palaeochannel; 4 – detritus

ZBIOROWISKA ROŚLINNE FUNKCJONUJĄCE W OTOCZENIU STANOWISKA

Cały analizowany profil osadów odzwier- to przekształcenia zgodne z kierunkiem zmian ciedla zbiorowiska roślinne znacznie przekształ- w całej Europie Środkowej w tym okresie (np. cone przez człowieka. Udział gatunków laso- H.J.B. Birks 1986; H.H. Birks 1988; Ralska- twórczych w starszej fazie profilu jest stabilny, ale -Jasiewiczowa, Latałowa 1996). niski (L PAZ I i II, rys. 1). Oznacza to wy- Obszary nadrzeczne zajęte są przez zbioro- stępowanie naturalnych zbiorowisk lasów liścia- wiska typu łęgowego. Świadczy o tym odzwier- stych, dębowo-grabowych, z udziałem wiązu ciedlony w diagramie pyłkowym udział olszy, i lipy, ale na ograniczonej powierzchni. Tereny topoli i wierzby. Zbiorowiska z dominującym żyznych gleb, zajmowane wcześniej przez te natu- udziałem wymienionych gatunków drzew zaj- ralne zbiorowiska leśne, zostały wykorzystane jako mowały wilgotne i zalewane siedliska doliny pola uprawne i pastwiska. W młodszej części dia- rzecznej. W ich składzie występowały również gramu zmieniają się proporcje udziału gatunków wiązy, jesiony i topole (zespół Ficario-Ulmetum lasotwórczych w regionalnych zbiorowiskach ro- Knapp 1942), a z roślin zielnych: wiązówka, po- ślinnych. Stopniowo obniża się znaczenie drzew krzywa i chmiel. Wzdłuż brzegów rzeki w dnie mezofilnych: dębu, grabu i lipy, natomiast zdecy- doliny mogły rozwijać się nadrzeczne łęgi wierz- dowanie większą rolę zaczyna odgrywać sosna. Są bowe w typie Salicetum albo-fragilis R.Tx. 1955,

83 Krystyna Milecka a na stanowiskach wyższych, lepiej utrwalonych, Stratiotes, występujące w najstarszej części dia- występowały łęgi topolowe w rodzaju Populetum gramu. Nymphaea (grzybień, prawdopodobnie albae Br.-Bl. 1931 (Matuszkiewicz 2001). g. biały) należy do roślin wodnych o liściach Obydwa wymienione zbiorowiska występują pływających na powierzchni wody (tzw. nymfe- w dolinach dużych i średnich rzek, na terenach idów). Występuje głównie w zbiornikach jezior- zalewanych raz lub kilka razy w roku. Podczas nych z otwartym lustrem wody na niedużych głę- zalewów akumulowany jest materiał piaszczysto- bokościach, do 1,5 m, ale także w nurcie wolno żwirowy, który był elementem analizowanych płynących rzek i w starorzeczach (Podbiel- osadów (Kittel 2013, w tym tomie). Stanowiska kowski, Tomaszewicz 1996). W bardzo płyt- bardziej oddalone od rzeki zajęte były przez otwar- kich wodach i zarastających jeziorach tworzy na- te zbiorowiska roślinne typu wilgotnych łąk, wet formy lądowe, dobrze znosząc wynurzenie. Jej o czym świadczy obecność takich roślin jak: koni- ekologia umożliwia występowanie w otoczeniu czyna, rzeżucha, skrzyp, turzyce, szczaw czy bal- stanowiska badań. Stratiotes aloides (osoka alo- daszkowe. Częściowo prawdopodobnie wykorzy- esowata) wystąpiła w płytkich zarastających stywano je jako pastwiska. zbiornikach wodnych (Podbielkowski, Toma- W starorzeczach, oddzielonych osadami szewicz 1996). Jest rośliną charakterystyczną rzecznymi od głównego nurtu rzeki, a więc dla fazy przejściowej lądowienia jezior, rosnąc w miejscach stagnującej lub wolno płynącej wody, w płytkich wodach lub na obszarach zalewanych zasiedliły się gatunki szuwarowe, charaktery- w strefie telmatycznej. Obecność tych gatunków styczne dla siedlisk telmatycznych: pałki (Typha w starszych warstwach osadów świadczy prawdo- latyfolia, Sparganium emersum typ) i turzyco- podobnie o zaawansowanym stadium zarastania wate (Carex typ, Cyperaceae). Na obszarach funkcjonującego wcześniej w tym miejscu odcię- zalanych płytką wodą występowały gatunki ty- tego fragmentu rzeki. powo wodne. Należą do nich Nymphaea oraz

AKTYWNOŚĆ CZŁOWIEKA ILUSTROWANA OBRAZEM PYŁKOWYM

W diagramie zaznaczają się fazy nieco pod- zaliczyć można bylice (Artemisia), komosowate wyższonej zawartości ziaren pyłku, tzw. wskaźni- (Chenopodiaceae), pokrzywę (Urtica). Podczas ków antropogenicznych. Ich bioindykacyjne wła- interpretacji niniejszego diagramu należy pamię- ściwości, w odniesieniu do obecności i aktywności tać, iż obecność pokrzywy jest naturalna w zbio- gospodarczej człowieka, przedstawił Behre rowiskach nadrzecznych, łęgowych, o czym była (1981), definiując ekosystemy, w których wystę- mowa wcześniej. Zatem większość ziaren pyłku pują rośliny zaliczane do poszczególnych typów pokrzywy pochodzi raczej z zarośli w dolinie pyłkowych. Na podstawie owej klasyfikacji, rzeki, a nie wiąże się bezpośrednio z aktywno- w diagramie osadów z doliny Rawki można wy- ścią człowieka. W tej fazie zaznaczyła się rów- dzielić trzy fazy aktywności gospodarczej czło- nież obecność pojedynczych ziaren pyłku zbóż: wieka (rys. 2). Hordeum typ i Secale. Żyto pochodzić może (1) Faza pierwsza w najstarszych warstwach raczej z zachwaszczenia innych upraw zbożo- analizowanych osadów (210–205 cm) zaznacza się wych (pszenicy), ponieważ jako samodzielna przede wszystkim dzięki obecności ziaren pyłku roślina uprawna było stosowane dopiero od oko- roślin ruderalnych i pastwiskowych. Rośliny rude- ło 2000 lat, czyli od okresu wpływów rzym- ralne pojawiają się zawsze na siedliskach zmienio- skich. Odnotowano rośliny pastwiskowe Rumex nych przez człowieka, w sąsiedztwie domostw, acetosa/acetosella typ i Plantago lanceolata, dróg czy wydeptanych ścieżek. Wykorzystują one które świadczą o obecności człowieka i jego rol- wzbogaconą przez człowieka zasobność siedli- niczej aktywności w dolinie rzeki lub w jej pobli- ska, dlatego często są to na przykład gatunki żu. Proporcje ilościowe poszczególnych grup nitrofilne (azotolubne). Inną cechą tej grupy jest wskaźników sugerują, że ważniejszą rolę od- światłożądność, z reguły bowiem występują grywała hodowla, natomiast nieliczna obecność w zbiorowiskach otwartych, w dobrych warun- ziaren zbóż, a także brak chwastów, dowodzą nie- kach nasłonecznienia. Do roślin ruderalnych, wielkiego znaczenia upraw. identyfikowanych w diagramach pyłkowych,

84 Wyniki analizy pyłkowej osadów organicznych z doliny Rawki

Rys. 2. Procentowy diagram pyłkowy z doliny Rawki, fazy osadnicze Percentage pollen diagram from the Rawka Valley, settlement phases

Zanik użytkowania doliny rzeki spowodował ruderalnych: bylicy (Artemisia) i komosowatych ponowny rozwój naturalnych zbiorowisk roślin- (Chenopodiaceae). Stwierdzono pojedyncze ziarno nych, przede wszystkim zarośli olszynowych. pyłku Plantago major, babki większej, która ro- Stwierdzono również typowe dla fazy regeneracyj- śnie pospolicie na pastwiskach i przydrożach, nej występowanie jałowca (Faliński 1986) oraz często na wydeptywanych terenach i pojawia się obniżenie udziału gatunków łąkowych (Fabace- wraz z człowiekiem w fazach osadniczych. Odno- ae, Cichorioidae, Filipendula). towano też inne wskaźniki gospodarki hodowlanej: Datowanie radiowęglowe wskazuje, że aku- szczaw i babka lancetowata, w ilościach nie więk- mulacja warstwy osadów miała miejsce w młod- szych niż w poprzedniej fazie osadniczej. Pojedyn- szym okresie przedrzymskim (Kittel 2013, cze ziarna pyłku zbóż (Secale, Cereals) sygnalizu- w tym tomie). Jednak wyniki analizy pyłkowej, ją funkcjonowanie niewielkich pól uprawnych. ilustrujące jedynie schyłek tej fazy antropopresji, Z tej grupy wskaźników antropopresji stwierdzono pozostawiają pewne wątpliwości. Takie ozna- ponadto konopie (Cannabis typ), których ziarna czenie chronologiczne sugeruje niewielki suma- pyłku wystąpiły w środkowej części fazy. Wilgot- ryczny udział wskaźników antropopresji w tym ne tereny doliny rzecznej – oddalone od siedzib roślin uprawnych. Z drugiej strony żyto wcześniej ludzkich – mogły stanowić miejsce moczenia ko- niż 2000 lat BP pojawia się zwykle pojedynczo, nopi, niezbędnego etapu w pozyskiwaniu cennych natomiast w próbce najgłębszej wystąpiło już kilka włókien. W młodszym okresie drugiej fazy poja- ziaren, co zapowiada zwiększenia jego roli. wił się rdest powojowaty (Polygonum convolvu- (2) Faza druga (195–155 cm) zaznaczyła się lus), roślina pól i siedlisk ruderalnych. ponownym wzrostem udziału roślin zielnych Obecność i proporcje wskaźników antropo- (NAP) do około 20% oraz obecnością roślin presji wskazują nieco większą równowagę po-

85 Krystyna Milecka między hodowlą a uprawą, chociaż reprezentacja obecność Plantago lanceolata może oznaczać zbóż, zwłaszcza żyta, nadal była niska. Wilgotne brak typowych pastwisk w dolinie rzeki, ale nie- łąki z obecnością m.in. gatunków z rodzin mo- wątpliwie wykorzystywano szereg zbiorowisk roś- tylkowych i krzyżowych stanowiły dogodne tereny linnych w jej obrębie oraz w sąsiedztwie, o czym pastwiskowe, a w mniejszym stopniu były wyko- świadczą pozostałe wskaźniki antropogeniczne. rzystywane pod uprawę. Wysoki jest udział żyta w stropowych spektrach Faza związana jest z okresem wpływów diagramu. Secale należy do roślin wiatropylnych, rzymskich, prawdopodobnie z aktywnością go- obficie pylących i jego obecność od okresu wpły- spodarczą grup kultury przeworskiej (połowa I w. wów rzymskich jest w ośrodkach osadniczych p.n.e. do początków drugiej połowy II w. n.e.), zwykle wysoka. Wcześniej, tj. w epoce brązu, żyto której ślady ujawniły badania archeologiczne występowało jedynie jako chwast innych upraw (Skowron 2006, 2007; Kittel, Skowron zbożowych i podczas analizy pyłkowej oznaczane 2009). Na okres rzymski wskazuje niski udział są zaledwie pojedyncze ziarna. Około 5% zawar- pyłku drzew liściastych, tworzących naturalne tość Secale w tej fazie osadniczej świadczy o zna- zbiorowiska leśne i zawartość sporomorf roślin cznej roli tego zboża wśród roślin uprawnych. zielnych na poziomie przekraczającym 20%, co Ponadto uprawiano inne gatunki zbóż, których jest charakterystyczne dla tego okresu i odzwier- ziarna pyłku zawarte są w krzywej Cereals oraz ciedla się w wielu diagramach pyłkowych (To- częściowo również Poaceae (wśród pyłku traw bolski 1991; Milecka 1998; Ralska- występują sporomorfy prosa Panicum milia- -Jasiewiczowa, van Geel 1998). Z drugiej ceum). Podobnie jak w fazach poprzednich słabo strony sumaryczny udział wskaźników antropo- zaznacza się obecność chwastów. Wystąpiły tylko presji jest niewielki, a obecność Secale prawie rdesty, ptasi i powojowaty (Polygonum aviculare, się nie zaznacza, pomimo, że na wielu stanowi- P. convolvulus). skach w tym okresie wykazuje kilkuprocentową Czas akumulacji tej warstwy osadów można zawartość. Akumulację osadów na przełomie er wiązać ze średniowieczem, jednak występowanie wskazuje oznaczenie wieku izotopem węgla 14C i liczebność poszczególnych grup wskaźników (rys. 2). antropopresji jest zdecydowanie niższa niż w tra- (3) Faza trzecia (105–80 cm) odzwierciedla dycyjnych centrach osadniczych związanych z po- zarówno zdecydowany wzrost udziału roślin ziel- czątkami państwa polskiego (np. w Wielkopolsce). nych i zmianę proporcji AP/NAP, ale także wyż- W dolinie rzeki cały czas ważną rolę odgrywały szy niż w poprzednich fazach udział sosny w zbio- naturalne zbiorowiska roślinne zdominowane rowiskach leśnych. Obecne są przede wszystkim przez olszę (Alnus) i pokrzywę (Urtica) oraz łęgi rośliny ruderalne, uprawne i chwasty. Na zmienio- wierzbowo-topolowe. nych przez człowieka siedliskach występowały by- Naturalne i lasotwórcze elementy roślinności lice i komosowate. Stwierdzono szczaw, natomiast reprezentowane są bardzo słabo, z tendencją male- nieobecna była babka lancetowata, uważana za jącą (leszczyna, wiąz, lipa). Nieznaczne obniżenie typowy wskaźnik wypasu (Behre 1981). Szczaw, udziału zaznacza również olcha, dla której dolina oprócz obecności na pastwiskach, wystąpił w róż- rzeki pozostaje najbardziej odpowiednim siedli- nych siedliskach przekształconych przez człowie- skiem, jednak antropopresja związana z rozwojem ka. Rumex acetosella pojawiła się na ugorach, ale państwa polskiego ograniczyła występowanie tego także jako chwast zbóż ozimych oraz, w mniej- naturalnego składnika nadrzecznych ekosystemów. szym stopniu, jarych, a także na ścieżkach Warstwy stropowe ilustrują wysoki udział roślin i w zbiorowiskach ruderalnych. Rumex acetosa ruderalnych, wskazujących znaczne i pogłębiające preferował te ostatnie siedliska, ale występował się antropogeniczne przekształcenia roślinności także na wilgotnych łąkach i ugorach. Zatem nie- związane z rozwojem osadnictwa.

WNIOSKI

1. Wyróżniono trzy główne fazy rozwoju re- 2. Zbiorowiska lokalne w dolinie rzeki budują gionalnych, leśnych zbiorowisk roślinnych: mie- olsza, wiąz, jesion i wierzba. Najbardziej bujny szanego lasu liściastego z udziałem dębu, grabu rozwój zbiorowisk łęgowych i olszowych stwier- i lipy w części starszej oraz dominacji lasów so- dzono w najstarszej i środkowej części diagramu. snowych i zbiorowisk otwartych w części młod- Stropowe warstwy osadów odzwierciedlają siedli- szej. ska mniej naturalne, zmienione ręką człowieka.

86 Wyniki analizy pyłkowej osadów organicznych z doliny Rawki

3. Obecność wskaźników antropopresji po- 4. Na podstawie oznaczenia wieku metodą ra- zwoliła na wyróżnienie trzech etapów podwyż- diometryczną stwierdzono, że spągowe warstwy szonej aktywności człowieka. W pierwszej i dru- osadu były akumulowane w okresie przed- giej fazie osadniczej dominowały rośliny siedlisk rzymskim. Pozostałe fazy osadnicze związano ruderalnych i pastwiskowych, w trzeciej najliczniej z okresem wpływów rzymskich i średniowieczem. występowały gatunki uprawne, przede wszystkim żyto.

LITERATURA

Andersen S.T., 1992 – Early- and Middle-Neolithic wa) w okresie rzymskim. Środowisko – agriculture in Denmark: pollen spectra from soils Człowiek – Cywilizacja, 2: 147-154. in burial mounds of the Funnel Baker Culture. Latałowa M., 1999 – Palaeoecological reconstruction Journal of European Archaeology, 1. of the environmental conditions and economy in Behre K.E., 1981 – The interpretation of anthropo- early medieval Wolin – against a background of genic indicators in pollen diagrams. Pollen et the Holocene history of the landscape. Acta Pa- Spores, 23, 2: 225-245. laeobotanica 39, 2. Berglund B.E., Ralska-Jasiewiczowa M., 1986 Latałowa M., 2003 – Badania palinologiczne na – Pollen analysis. W: B.E. Berglund (red.), stanowiskach archeologicznych. W: S. Dy- Handbook of Holocene Palaeoecology and bova-Jachowicz, A. Sadowska (red.), Palino- Palaeohydrology. John Wiley & Sons, Chiche- logia. Wyd. Inst. Botaniki PAN, Kraków: 308- ster – New York: 455-483. 312. Birks H.H. (red.), 1988 – The Cultural Landscape – Makohonienko M., Wrzesińska A., Wrzesiń- Past, Present and Future. Cambridge University ski J., 1998 – Analiza palinologiczna wypeł- Press. niska jam grobowych. Studia Lednickie, V: Birks H.J.B., 1986 – Late-Quaternary biotic changes 95-102. in terrestrial and lacustrine environments, with Matuszkiewicz W., 2001 – Przewodnik do ozna- particular reference to north-west Europe. W: czania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, B.E. Berglund (red.), Handbook of Holocene Warszawa. Palaeoecology and Palaeohydrology. J. Wiley Milecka K., 1998 – Historia działalności człowieka w and Sons Ltd. Chichester – New York: 3-65. okolicach Giecza i Wagowa w świetle analizy Dickson J.H., Oeggl K., Holden T.G., Handley pyłkowej. Biblioteka Studiów Lednickich III: L.L., O’Conell T.C., Preston T., 2000 – 43-95. The Omnivorous Tyrolean Iceman: Colon Milecka K., (w druku) – Sławsko Wielkie – szata contents (Meat, Cereals, Pollen, Moss and roślinna i osadnictwo od neolitu do średnio- Whipworm) and Stable Isotope Analyses. Phil. wiecza w świetle źródeł paleobotanicznych. W: Trans. Roy. Soc. London, ser. B, 355. L. Czerniak (red.), Archeologiczne badania ra- Faliński J.B., 1986 – Vegetation dynamics in tem- townicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, perate lowland primeval forests. Ecological stu- tom III, Kujawy. Wyd. Poznańskie, Poznań. dies in Białowieża Forest. Geobotany, 8: 1-537. Oszast J., 1956 – Nowe stanowisko Dulichium spa- Filbrandt-Czaja A., 1998 – Historia roślinności thaceum Pers. w interglacjalnych osadach północnej części Lednickiego Parku Krajobra- z Józefowa pod Łodzią. Biuletyn Instytutu zowego ze szczególnym uwzględnieniem czyn- Geologicznego, 100. nika antropogenicznego. Biblioteka Studiów Podbielkowski Z., Tomaszewicz H., 1996 – Lednickich, III: 9-41. Zarys hydrobotaniki. PWN, Warszawa. Grimm E.C., 1992 – Tilia and Tilia-Graph. Pollen Ralska-Jasiewiczowa M., Latałowa M., 1996 – Spreadsheet and Graphics Programs. 8th Inter- Synthesis of palaeoecological events in Poland. national Palynological Congress (President: W: B.E. Berglund, H.J.B. Birks, M. Ralska- A. Pons) Aix-en-Provence, September 6-12. Jasiewiczowa, H.E Wright (red.), Palaeo- 1992. Program and Abstracts: 56. ecological events in Europe during the last Kittel P., 2013 – Geomorfologiczne uwarunkowania 15 000 years – patterns, processes and problems. lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Wiley & Sons: 403-472. Rawki w Rawie Mazowieckiej. Acta Geogra- Ralska-Jasiewiczowa M., van Geel B., 1998 – phica Lodziensia, 101: 49-79. Human impact on the vegetation of the Lake Go- Kittel P., Skowron J., 2009 – Geomorfologiczne ściąż surroundings in prehistoric and early- uwarunkowania lokalizacji i rozwoju osadnictwa historic times. W: M. Ralska-Jasiewiczowa, w rejonie Rawy Mazowieckiej (Polska środko- T. Goslar, T. Madeyska, L. Starkel (red.), La-

87 Krystyna Milecka

ke Gościąż, Central Poland. W. Szafer Institu- Tobolski K., 1991 – Dotychczasowy stan badań te of Botany, Kraków, I: 267-294. paleobotanicznych i biostratygraficznych Led- Skowron J., 2006 – Geomorfologiczne uwarunko- nickiego Parku Krajobrazowego. W: K. Tobolski wania lokalizacji osadnictwa ludności kultury (red.), Wstęp do Paleoekologii Lednickiego Par- przeworskiej w rejonie Rawy Mazowieckiej. II ku Krajobrazowego. Wyd. Nauk. UAM, Po- Sympozjum Archeologii Środowiskowej „Śro- znań: 11-34. dowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnic- Tobolski K. (red.), 1994 – Działalność antropoge- twa”. Streszczenia referatów, komunikatów, po- niczna w epoce brązu i żelaza rejestrowana sterów, Łódź, 27–29 września 2006 r.: 73. w najnowszych diagramach pyłkowych z Wiel- Skowron J., 2007 – Die Wiederspiegelung der ge- kopolski. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. sellschaftlichen Struktur auf Grund von Raum- Wasylikowa K., 1964 – Roślinność i klimat późnego planung des Siedlungskomplexes der Przeworsk glacjału w środkowej Polsce na podstawie badań Kultur in Rawa Mazowiecka MittelPolen) – eine w Witowie koło Łęczycy. Biuletyn Peryglac- einfache Siedlung und eine Hofsiedlung. Spra- jalny, 13: 261-417. wozdania Archeologiczne, 59: 9-40.

RESULTS OF POLLEN ANALYSIS OF ORGANIC DEPOSITS IN RAWA MAZOWIECKA

SUMMARY

Abstract. This article gives environmental background of settlement within the last ca 3000 years in Rawka valley, central Poland. Archeological, investigations were initiated before an expressway and ring road for the town Rawa Mazowiecka construction. Samples of organic sediments were taken from the archeological profile and used for pollen analysis. Palinological diagram shows vegetation development and revealed three phases of human impact. Key words: pollen analysis, river valley, Rawa Mazowiecka, vegetation history, human impact

An archeological investigations were initi- communities within the river valley consist of ated before an expressway and ring road for the alder, elm, ash and willows (Ficario-Ulmetum town Rawa Mazowiecka construction. Within Knapp 1942, Salicetum albo-fragilis R.Tx. 1955 the river valley traces of a few settlements were and Populetum albae Br.-Bl. 1931). A record of found dated for Przeworsk Culture (the most abundant carrs and forests with high proportion important one), early Middle Ages, Middle Ages of Salix and Populus were found in older part of and historical times. On the other slope of the the diagram. Younger layers of sediments accu- valley traces of earlier human activity were iden- mulated during stronger human activity and less tified: end of Paleolithic, Mesolithic, Neolithic natural ecosystems functioning. Due to the pres- and Bronze Age. Samples of organic sediments ence of human activity indicators three stages of were taken in 2005 from the archeological pro- anthropopressure were recorded. In the first and file and used for pollen analysis. It gives an en- second phases ruderal and pasture plants domi- vironmental background of settlement within the nated. Third phase shows increasing role of cul- last ca 3000 years. Two main stages of regional tivation, as pollen of cereals, in them a lot of forest development were recorded: mixed, de- Secale were found. C14 dating shows accumula- ciduous forest with oak, hornbeam and lime and tion of analysed sediments from the third mil- then high proportion of pine forest. Local forest lennium BP up to historical times.

88 AGL 101 ISSN 0065-1249

Daniel Okupny*, Anna Fortuniak**, Julita Tomkowiak***

CECHY DENUDACJI W REGIONIE ŁÓDZKIM W PÓŹNYM VISTULIANIE W ŚWIETLE CHEMICZNYCH BADAŃ OSADÓW TORFOWISKOWYCH

ZARYS TREŚCI

Przedstawiono charakterystykę geochemiczną wybranych torfowisk regionu łódzkiego (Ługi, Podwódka i Rąbień). Celem pracy jest określenie typów i natężenia denudacji w zlewni badanych zbiorników w późnym vistulianie. Miąższość udokumentowanych osadów biogenicznych wynosiła: 2,66 m (profil R-3), 3,0 m (profil Ł-1) oraz 4,75 m (profil P-1). Badania geochemiczne obejmowały oznaczenie podstawowych składników tych osadów, tj. materię organiczną, węglan wapnia, krzemionkę terygeniczną i biogeniczną. Metodą spektrometrii absorpcji atomowej oznaczono pierwiastki pomocne w rekonstrukcji paleograficznej: Na, K, Ca, Mg i Zn. W analizie przemian typów denudacji zlewni, jakie panowały podczas depozycji osadów, wykorzystano wskaźniki geochemiczne odzwierciedlające najważniejsze zmiany w proporcjach oznaczonych elementów. Słowa kluczowe: torfowisko, osady biogeniczne, geochemia, denudacja, Polska Środkowa

WPROWADZENIE

Analiza składu chemicznego stanowi jedną Względne zmiany poszczególnych typów de- z podstawowych metod badań osadów bioge- nudacji rekonstruowane są na podstawie po- nicznych deponowanych w jeziorach i torfowi- pielności osadów (zawartości materii mineralnej skach (Borówka 2007; Okupny 2013). Zda- i węglanu wapnia), koncentracji elementów litofil- niem licznych badaczy (m.in.: Gołębiewski nych (np.: K, Mg) oraz relacji pomiędzy wybra- 1981; Borówka 1992) chemizm osadów jeziornymi składnikami litogeochemicznymi. Według nych i torfowych stanowi „naturalne archiwum” Borówki (1992) potas oraz magnez, w przeci- (określenie za Tobolskim 2000), pozwalające wieństwie do sodu czy wapnia, są pierwiastkami na ocenę względnych i bezwzględnych zmian silniej sorbowanymi przez minerały ilaste, koloidy rozmiarów denudacji mechanicznej i chemicznej wietrzeniowe i glebowe. Z kolei sód i wapń to na obszarze zlewni zbiorników akumulacji bio- przykłady substancji znacznie łatwiej migrujących genicznej. Rozmiary tych procesów zależą przede w roztworach wodnych. Z tych względów przewa- wszystkim od zmian pokrywy roślinnej i użytko- ga koncentracji sodu nad potasem i wapnia nad wania ziemi w otoczeniu zbiornika oraz wpływają magnezem w utworach organogenicznych infor- na tempo sedymentacji osadów jeziornych i tor- muje o dominacji procesów ługowania chemiczne- fowych (Borówka 2007). Podkreślane jest, że go zlewni. Z kolei przewaga potasu nad sodem w celu uzyskania pełnego obrazu zmian środowi- i magnezu nad wapniem stanowi wskaźnik domi- ska przyrodniczego w przeszłości, badania składu nacji mechanicznego niszczenia powierzchni ziemi chemicznego osadów biogenicznych powinny być w zlewni danego zbiornika. Użyte w tekście termi- prowadzone w powiązaniu z innymi analizami ny denudacji mechanicznej i chemicznej zostały z zakresu paleogeografii (Forysiak 2012). zastosowane po raz pierwszy przez Davisa i Corbela (za Puliną 1974). Prezentowane ba-

* Uniwersytet Pedagogiczny, Instytut Geografii, Wydział Geograficzno-Biologiczny, Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków; e-mail: [email protected] ** Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Pracownia Geologii, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź *** Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi, Zakład Geologii i Paleogeografii, ul. Mickiewicza 18, 70-383 Szczecin

89 Daniel Okupny, Anna Fortuniak, Julita Tomkowiak dania wpisują się w określone przez Dylika przebiegu zjawisk w zależności od warunków (1958) ramy geomorfologii dynamicznej, której środowiska, zmiennych zarówno w czasie, jak głównym zadaniem jest zrozumienie mechaniki i w przestrzeni. procesów, warunków ich działania i charakteru

KRYTERIUM WYBORU STANOWISK BADAWCZYCH ORAZ METODYKA BADAWCZA

Analiza map tematycznych (arkusze Szczegó- osiąga co najmniej 30 cm. Z porównania najważ- łowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 niejszych diagnostycznych różnic pomiędzy bio- i Mapy Hydrograficznej w skali 1:50 000) oraz geniczną sedymentacją i sedentacją, dokonanego literatury z zakresu genezy i rozwoju mis torfowisk przez Autora wynika, że gytie należą do grupy w regionie łódzkim (Forysiak 2012) pozwoliła osadów limnicznych, które powstają przez nagro- na wytypowanie do szczegółowych badań litoge- madzenie organicznych i mineralnych składników ochemicznych trzech torfowisk: Ługi, Podwódka, z zawiesiny w toni wodnej. Materia skałotwórcza Rąbień. Ekosystemy te reprezentują odmienny typ jest więc allochtoniczna, obca dla powstającego genetyczny torfowisk w klasyfikacji Tobolskie- osadu, w przeciwieństwie do torfów, powstałych go (2005). Mokradła w Ługach i Rąbieniu to w wyniku narastania autochtonicznej materii orga- przykłady torfowisk limnogenicznych, czyli po- nicznej. wstałych w rezultacie zlądowienia zbiorników W laboratorium Katedry Badań Czwarto- wodnych. Dowodami świadczącym o zarastaniu rzędu (od 1 października 2012 r. Katedry Geo- roślinnością torfotwórczą sedymentacyjnie wy- morfologii i Paleogeografii) oraz w Pracowni płacanych jezior jest zaleganie w spągu zbiorników Geologii Wydziału Nauk Geograficznych Uni- osadów jeziornych, tj. gytii detrytusowo-wapiennej wersytetu Łódzkiego dokonano podziału pobra- i wapiennej (profil Ł-1) oraz gytii ilastej i drobno- nych rdzeni na odcinki o długości od 1 cm (przy detrytusowej (profil R-3). Z kolei brak w spągu dużym zróżnicowaniu litologicznym osadów) do profilu P-1 osadów jeziornych stanowi podstawę 5 cm (przy jednorodnym typie osadu). Pobrano do zaliczenia mokradła w Podwódce do torfowisk z nich 393 próbek osadów biogenicznych (153 ze paludyfikacyjnych, czyli powstałych w wyniku stanowiska Ługi, 96 ze stanowiska Podwódka zabagnienia podłoża mineralnego. Według To- i 144 ze stanowiska Rąbień). Oznaczono podsta- bolskiego (2005) przyczyną odkładania się torfu wowe składniki osadów biogenicznych, zgodnie bezpośrednio na podłożu mineralnym jest nad- z procedurami Tobolskiego (2000) oraz My- wyżka bilansu wodnego, spowodowana nadmier- ślińskiej (2001) tj. materii organicznej (metoda nym zasilaniem wodami podziemnymi, rzadziej strat prażenia w piecu muflowym w temperaturze powierzchniowymi. Lokalizację stanowisk badaw- 550 °C), węglanu wapnia (metoda objętościowa czych na tle sieci rzecznej środkowej Polski uka- przy pomocy aparatu Scheiblera), krzemionkę zano na rysunku 1, zaś podstawową charak- terygeniczną i biogeniczną – opal (rozpuszczanie terystykę zestawiono w tabeli 1. próbki w kwasie solnym i wodorotlenku potasu). Podjęte w 2009 r. prace terenowe polegały na W Laboratorium Geochemicznym Wydział Nauk kartowaniu geologicznym wybranych torfowisk o Ziemi Uniwersytetu Szczecińskiego przeprowa- zgodnie z wytycznymi Miotk-Szpiganowicz dzono szczegółową analizę chemiczną dla 190 (2005) i Rutkowskiego (2007). W wyniku próbek osadów biogenicznych. Pozbawiony mate- kartowania, które objęło kilkaset sondowań geolo- rii organicznej popiół po prażeniu w temperaturze gicznych za pomocą szpilki i laski holenderskiej, 550 °C był roztwarzany na mokro w mikrofalo- określono przestrzenny zasięg badanych torfowisk, wym mineralizatorze Speedwave firmy Berghof, zgodnie z wytycznymi Tobolskiego (2000), przy użyciu stężonego kwasu azotowego, 10% oraz zlokalizowano miejsca do poboru trzech kwasu solnego oraz perhydrolu. W uzyskanym rdzeni osadów biogenicznych o nienaruszonej roztworze, metodą spektrometrii absorpcji ato- strukturze za pomocą próbnika Instorf (świdra mowej (AAS Solaar 969 firmy Unicam), ozna- torfowego). Postępowano zgodnie z kryterium czono pierwiastki o wymowie paleogeograficznej: geologicznym Tobolskiego (2005), który przy- Na, K, Ca, Mg i Zn. Analiza statystyczna wyników jął, że zasadniczą właściwością zbiorników aku- składu chemicznego polegała na obliczeniu za mulacji biogenicznej jest gromadzenie osadów, pomocą programu PAST (Hammer i in. 2001) przy czym miąższość odłożonej warstwy torfu kilku wskaźników typu i względnej intensywności

90 Cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań osadów torfowiskowych procesów denudacyjnych (Na/K, Ca/Mg, Na + K + stycznych metod geochemicznych i statystycz- Mg/Ca) oraz zastosowaniu hierarchicznej analizy nych, pozwalających nie tylko na ocenę pionowej skupień w celu wyróżnienia poziomów geoche- zmienności głównych elementów litogeochemicz- micznych. W artykule przedstawiono wstępne nych, ale również zmierzających do wyjaśnienia wyniki analizy geochemicznej. W przyszłości przyczyn opisywanych zmian w skali regionalnej. planowane jest opublikowanie wszystkich specjali-

Rys. 1. Położenie stanowisk badawczych w Polsce (A) oraz na tle sieci rzecznej regionu łódzkiego (B)

1 – granica województwa łódzkiego; 2 – sieć rzeczna; 3 – dział wodny I-ego rzędu; 4 – dział wodny II-ego rzędu; 5 – maksymalny zasięg zlodowacenia wisły wg Roman (2003); 6 – hipotetyczny zasięg stadiału warty wg Turkowskiej (2006), 7 – lokalizacja opracowanych stanowisk badawczych Location of the studied sites in the Poland (A) and river network in the Łódź Region 1 – Łódź voivodship boundaries; 2 – river network; 3 – watershed of the 1st order; 4 – watersheds of the 2nd order; 5 – maximum extent of the Weichselian ice sheet (after Roman 2003); 6 – maximum possible extent of the Wartanian ice sheet (after Turkowska 2006), 7 – studied peatlands

91 Daniel Okupny, Anna Fortuniak, Julita Tomkowiak

Tabela 1

Podstawowa charakterystyka geologiczno-geomorfologiczna badanych torfowisk Basic geological and geomorphological features of analyzed peatland Stanowisko Położenie na tle jedno- Typ genetyczny Udokumentowane Miąższość po- badawcze stek geomorfologicz- torfowiska typy osadów biogenicznych branych rdzeni nych wg Gilewskiej wg klasyfikacji osadów bioge- (1986) Tobolskiego nicznych (m) (2005) Ługi Dolina Sieradzka Limnogeniczne Gytia wapienna Gytia detrytusowo-wapienna 3,0 (profil Ł-1) Torf szuwarowy Podwódka Na granicy Wysoczyzny Paludyfikacyjne Torf turzycowo-mszysty Bełchatowskiej i Kotliny Torf turzycowy 4,75 (profil P-1) Szczercowskiej Mursz Rąbień Wysoczyzna Łaska Limnogeniczne Gytia ilasta Gytia detrytusowa 2,66 (profil R-3) Torf turzycowo-mszysty Torf mszysty

GEOCHEMICZNY ZAPIS ROZMIARÓW PÓŹNOVISTULIAŃSKICH PROCESÓW DENUDACYJNYCH W REGIONIE ŁÓDZKIM

W ostatnich latach geochemiczny zapis zmian Z analizy diagramu palinologicznego, wyko- środowiska geograficznego na obszarze środkowej nanego przez Obremską i opublikowanego w pracy Polski był przedmiotem zainteresowania kilku Forysiaka (2012) wynika, że procesy ługowania badaczy (Goździk, Konecka-Betley 1992; zlewni zachodziły w warunkach dość zwartej po- Borówka, Tomkowiak 2010; Okupny krywy roślinnej (około 80% ziaren AP) oraz 2013). W pracach stwierdzono, że pionowa zmien- w warunkach stopniowego pogłębiania się zbiorni- ność składu chemicznego osadów wypełniających ka (wzrost liczby pyłku roślin charakterystycznych zbiorniki akumulacji biogenicznej związana jest dla siedlisk wilgotnych oraz glonów). z litologią tych utworów oraz z warunkami ich Udokumentowany w opisywanym profilu (na sedymentacji. Zdaniem Forysiaka (2012) geo- głębokości od 274 do 270 cm) wzrost zawartości logiczna analiza przebiegu późnoglacjalnych pro- materii mineralnej do około 43% spowodowany cesów niszczenia powierzchni ziemi musi uwzglę- był wzrostem udziału krzemionki terygenicznej dniać zmiany warunków klimatycznych i związaną (do ok. 38%). Ten etap rozwoju jeziora korespon- z nimi ewolucję szaty roślinnej na Niżu Polskim. duje z wyróżnionym przez Forysiaka (2012) Spośród trzech analizowanych stanowisk ba- okresem najstarszego dryasu. Pogorszenie warun- dawczych geochemiczny obraz poprawy wa- ków klimatycznych w otoczeniu torfowiska Ługi runków termicznych w fazie epe jest zapisany wyraża się spadkiem udziału ziaren AP do 65%. jedynie w spągowej części osadów torfowiska Wskutek słabo rozwiniętej pokrywy roślinnej Ługi. W udokumentowanej w profilu Ł-1, war- w tym czasie możliwa była wzmożona dostawa stwie gytii detrytusowo-wapiennej i gytii wa- allochtonicznej materii mineralnej do zbiorników piennej (głębokość 274–300 cm), stwierdzono akumulacji biogenicznej. Dotychczasowe publika- najwyższą koncentrację wapnia (około 225 mg/g cje dotyczące rozwoju wydm w środkowej Polsce s.m.), przy jednoczesnym spadku zawartości (m.in.: Dylikowa 1958; Tobolski 1969; Ma- krzemionki terygenicznej. Szacunkowo dwu- nikowska 1985) wiążą z okresem najstarszego dziestokrotna przewaga udziału wapnia nad ma- dryasu pierwszą fazę akumulacji pokryw eolicz- gnezem (rys. 2) pozwala sądzić, że w anali- nych i niewielkich pagórków wydmowych. zowanym okresie w zlewni ekosystemu ważną rolę odgrywała denudacja chemiczna (rys. 3).

92 Cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań osadów torfowiskowych

Rys. 2. Pionowa zmienność wskaźników geochemicznych na tle litologii i wieku osadów 1 – gytia detrytusowo-wapienna; 2 – gytia wapienna; 3 – torf turzycowy z trzciną; 4 – torf mszysty; 5 – torf turzycowo-mszysty; 6 – torf turzycowy z detrytusem i drewnem; 7 – gytia ilasta; 8 – gytia drobnodetrytusowa Vertical differences in the selected geochemical parameters, lithology and age deposits 1 – detritus-calcareous gyttja; 2 – calcareous gyttja; 3 – sedge peat with reed; 4 – moss peat; 5 – sedge-moss peat; 6 – sedge peat with detritus and wood; 7 – loamy gyttja; 8 – fine detritus gyttja

93 Daniel Okupny, Anna Fortuniak, Julita Tomkowiak

Rys. 3. Charakter procesów denudacyjnych i ich natężenie w zlewni badanych torfowisk 1 – przewaga procesów denudacji mechanicznej; 2 – przewaga procesów denudacji chemicznej Denudation type in the studied peatlands catchment and their intensity 1 – domination of mechanical denudation processes; 2 – domination of chemical denudation processes

94 Cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań osadów torfowiskowych

Na podstawie wykonanych analiz geoche- denudacji mechanicznej (Borówka 1992; micznych wynika, że średnie tempo akumulacji Wojciechowski 2000). Znacząca i bardzo osadów jeziornych na stanowisku Ługi wynosiło wysoka korelacja wymienionych wyżej pier- zaledwie 0,025 mm/rok. Średnia zawartość krze- wiastków z zawartością materii mineralnej po- mionki terygenicznej w opisywanych osadach zwala sądzić, że ich dostawa do badanych zbior- wyniosła 38% z czego wynika, że dostarczany ników akumulacji biogenicznej odbywała się podczas roku na dno ówczesnego jeziora materiał w sposób bierny wraz z powierzchniową war- mineralny odpowiadał warstwie 0,009 mm. Po stwą gleby. Wymienione w liczniku wskaźnika sprowadzeniu tej wartości do miar zastosowanych erozji zlewni metale należą do grupy pierwiast- przez Pulinę (1974) można stwierdzić, że natę- ków silnie sorbowanych przez minerały ilaste żenie denudacji mechanicznej w otoczeniu zbior- (Cieśla i in. 1978; Małecki 2006; Wosz- nika akumulacyjnego w Ługach nie przekraczało czyk, Spychalski 2007), przez co kompleks 20 t/km2. sorpcyjny tworzącej się wówczas pokrywy osa- Geochemiczny zapis poprawy warunków dowej może zawierać wielokrotnie większe ilo- klimatycznych w badanych osadach biogenicz- ści danych pierwiastków niż w roztworze wodnych, zdeponowanych w böllingu, potwierdził nym. Obliczona intensywność procesów denu- znany z literatury wzrost zwartości pokrywy ro- dacji mechanicznej w głównej fazie wydmo- ślinnej (m.in.: Wasylikowa 1964). Zarówno twórczej w środkowej Polsce (m.in.: Dylikowa w przypadku osadów jeziornych ze stanowiska 1958; Wasylikowa 1964; Manikowska Ługi (profil Ł-1, głębokość: 270–250 cm) oraz 1995) była najwyższa w otoczeniu torfowiska Podwódka (profil P-1, głębokość 475–435 cm) Rąbień (670 t/km2), zaś nieco ponad trzykrotnie stwierdzono spadek dostawy allochtonicznej ma- niższa w zlewni torfowiska Ługi (187 t/km2) terii mineralnej oraz pierwiastków litofilnych. oraz sześciokrotnie niższa w otoczeniu torfowi- Obliczone natężenie mechanicznego niszczenia ska Podwódka (109 t/km2). powierzchni ziemi spadło do kilkunastu ton z km2. Zmiany klimatu i szaty roślinnej, które zaszły Przewaga udziału wapnia nad magnezem, przy w allerödzie, spowodowały między innymi zmiany jednoczesnym wzroście wartości stosunku sodu do zasilania istniejących wówczas jezior i torfowisk. potasu, pozwala sądzić, że w analizowanym okre- Zmiany zapisały się w zmianie cech litogeoche- sie w zlewni ekosystemów ważną rolę odgrywała micznych osadów. W osadach gytii detrytusowo- denudacja chemiczna. Wzrost udziału cynku (do wapiennej (profil Ł-1, głębokość 240–206 cm), 12 ug/g s.m. w przypadku profilu P-1 i 20 ug/g torfu turzycowego z drewnem (profil P-1, głębo- s.m. w przypadku profilu Ł-1) może być zwią- kość 375–290 cm) oraz gytii drobnodetrytusowej zany z bioakumulacją tego metalu (m.in. Kaba- (profil R-3, głębokość 230–218 cm) stwierdzono ta-Pendias, Pendias 1979) przez zbiorowiska istotny spadek wartości wskaźnika erozji zlewni, roślinne (lasy brzozowe o charakterze parko- co świadczy o znacznym spowolnieniu procesów wym), które rozwinęły się w tym okresie w cen- denudacji mechanicznej w otoczeniu badanych tralnej Polsce (m.in.: Krajewski, Balwierz ekosystemów. Taka sytuacja stanowi zapis popra- 1985; Balwierz, Goździk 1997). wy warunków klimatycznych oraz wzrostu zwar- Kolejną zmianę warunków sedymentacji tości szaty roślinnej w allerödzie i jej gleboochron- biogenicznej odzwierciedlają osady gytii detry- nej funkcji. Znaczna przewaga zawartości wapnia tusowo-wapiennej (profil Ł-1, głębokość 250– nad magnezem w utworach wszystkich trzech 240 cm), torf turzycowo-mszysty (profil P-1, torfowisk świadczy o postępującej degradacji wie- głębokość 430–375 cm) oraz gytii ilastej i de- loletniej zmarzliny, możliwości soligenicznego trytusowej (profil R-3, głębokość 244–230 cm), zasilania i stopniowym wzroście roli denudacji które można skorelować z pogorszeniem się chemicznej w zlewni badanych ekosystemów. warunków klimatycznych i rozrzedzeniem lasu O znacznym spadku znaczenia mechanicznej do- brzozowego w starszym dryasie (Wasylikowa stawy składników litogeochemicznych do zbior- 1964; Balwierz 2011; Forysiak 2012). Wy- ników świadczą także bezwzględne wartości opi- mieniona wyżej faza rozwoju poszczególnych sywanego procesu morfodynamicznego (od 7,5 zbiorników akumulacji biogenicznej została t/km2 w przypadku Rąbienia do 30 t/km2 w przy- wyróżniona na podstawie stopniowego wzrostu padku Podwódki). zawartości materii mineralnej (maksymalnie do Gwałtowne zmiany klimatu w ostatnim przed 70–90% w osadach gytii ilastej na torfowisku holocenem ochłodzeniu późnego vistulianu Rąbień) oraz pierwiastków: magnezu, potasu czy w przypadku dwóch stanowisk zapisały się sodu, które uważane są za wskaźniki wzmożonej w zmianie litologii utworów (tj. Ługi i Pod-

95 Daniel Okupny, Anna Fortuniak, Julita Tomkowiak wódka). Geochemiczny zapis ochłodzenia młod- R-3), 0,06 mm (profil P-1) oraz 0,14 mm (profil szego dryasu znajduje się we wszystkich trzech Ł-1). Zgodnie z założeniem, że cała ilość krze- ekosystemach (profil Ł-1 na głębokości 206– mionki terygenicznej była dostarczona do bada- 142 cm; profil P-1 na głębokości 290–245 cm oraz nych ekosystemów w wyniku procesów eolicznych profil R-3 na głębokości 218–170 cm). Okres oraz po sprowadzeniu tych wartości do miar zasto- wzmożenia procesów eolicznych, wskutek re- sowanych przez Pulinę (1974) można stwierdzić, dukcji gatunków drzewiastych, objawił się kil- że dynamika tego procesu morfodynamicznego kukrotnym wzrostem koncentracji magnezu, sodu była najwyższa w otoczeniu torfowiska Ługi (218 i potasu. Stosunek sumy tych pierwiastków wzglę- t/km2), niższa w zlewni torfowiska Rąbień dem wapnia waha się od 0,2 (w przypadku słabo (140 t/km2) oraz najniższa w pobliżu Podwódki rozłożonego torfu turzycowego z trzciną na torfo- (93,6 t/km2). Z kolei zmniejszenie infiltracji wsku- wisku Podwódka) przez 2,5 (w słabo rozłożonym tek przemarznięcia gruntu w młodszym dryasie torfie szuwarowym w misie torfowiska Ługi), aż (Krzyszkowski 1998; Dzieduszyńska i in. do 8 (dla osadów gytii drobnodetrytusowej zdepo- 2011) objawiło się kilkukrotnym spadkiem za- nowanej w centralnej części zbiornika jeziornego wartości wapnia, jako pierwiastka związanego w Rąbieniu). Opadający podczas roku na po- z zasilaniem zbiorników akumulacji biogenicznej wierzchnię poszczególnych torfowisk materiał wodami gruntowymi. mineralny odpowiadał warstwie 0,09 mm (profil

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Jak wynika z zaprezentowanych wyników ba- piły w późnym vistulianie, sprzyjały inicjowaniu dań, nie budzi wątpliwości wpływ procesów denu- różnych procesów depozycyjnych w misach je- dacyjnych na skład chemiczny późnovistuliańskich ziornych i torfowych. Typy procesów niszczenia osadów deponowanych w zbiornikach akumulacji powierzchni ziemi w zlewni torfowisk przeważnie biogenicznej. Osady wypełniające misy torfowi- pokrywają się we wszystkich badanych profilach. skowe mogą zatem stanowić podstawę retrodykcji Jednak ich skala była różnorodna i uwarunkowana natężenia procesów denudacji chemicznej i me- prawdopodobnie czynnikami lokalnymi. chanicznej. Należy jednak podkreślić, że opisane Przedstawiony materiał pozwolił na wycią- wskaźniki denudacji mają charakter orientacyjny gnięcie kilku wniosków na temat typów i dynamiki z kilku powodów. Na podstawie dotychczasowych późnovistuliańskich procesów niszczenia po- doświadczeń ze zlewni Kłudy (m.in. Mazurek wierzchni ziemi w zlewni torfowisk i przyjętej 2008) można sądzić, że źródłem składników de- metodyki badawczej: nudacyjnych migrujących w roztworach wodnych – wśród udokumentowanych procesów de- mogą być także inne procesy (np. hydroliza krze- pozycyjnych, odpowiedzialnych za powstanie mianów czy wymiana jonowa). Tym samym za- późnovistuliańskiej pokrywy osadowej torfowisk wężanie tempa denudacji chemicznej tylko do w środkowej Polsce, denudacja mechaniczna zapi- wielkości denudacji węglanowej nie zawsze jest sała się w postaci sedymentacji allochtonicznej prawidłowe. Ponadto wielkość tempa denudacji materii mineralnej oraz pierwiastków litofilnych zależy od aktywności świata organicznego. Owa (Na, K i Mg) dostarczanych drogą wodną i po- działalność powoduje, że produkty wietrzenia che- wietrzną, zaś denudacja chemiczna odnotowała się micznego mogą być włączane do obiegu biolo- wzrostem roli sedymentacji biogenicznej w postaci gicznego i okresowo zatrzymane przez rośliny. opalu i materii organicznej o różnym stopniu roz- Ponadto obliczenia rozmiarów procesów denu- kładu oraz sedymentacji chemogenicznej (węglanu dacyjnych odnoszą się do zlewni powierzchniowej wapnia); i tym samym wykluczają możliwość dostawy ma- – w przypadku znajomości powierzchni zlew- terii przez wody z obszaru znacznie większego niż ni danego zbiornika oraz miąższości osadów bio- wydzielona, współczesna zlewnia topograficzna. genicznych o określonym wieku oznaczone cechy Pomimo wymienionych powyżej zastrzeżeń pio- geochemiczne mogą stanowić podstawę dla obli- nowa zmienność koncentracji allochtonicznej ma- czenia minimalnych rozmiarów denudacji mecha- terii mineralnej, pierwiastków litofilnych oraz nicznej; składników litogeochemicznych migrujących – zastosowane metody badań osadów bio- w roztworach wodnych pozwalają stwierdzić, że genicznych dobrze wpisują się w kierunek po- zmiany środowiska przyrodniczego, które nastą- stępowania badawczego, jakim była geomorfo-

96 Cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań osadów torfowiskowych logia dynamiczna, gdyż zmierzają do możliwie nie zrealizować postulat konieczności uzyskania pełnego poznania procesów depozycyjnych, wyników ilościowych w geomorfologii. a jednocześnie, jako jedne z nielicznych, są w sta-

LITERATURA

Balwierz Z., 2011 – Analiza palinologiczna osadów w późnym Würmie i holocenie. Zeszyty Na- organogenicznych w Aleksandrowie Łódzkim. ukowe UG, Rozprawy i Monografie, 26: 165 s. W: E. Niesiołowska-Śreniowska i in. (red.), Goździk J., Konecka-Betley K., 1992 – Póź- Obozowiska ze starszej i środkowej epoki ka- novistuliańskie utwory węglanowe w zagłę- mienia na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódz- bieniach bezodpływowych rejonu kopalni Beł- kim w kontekście analizy środowiska naturalne- chatów. Cz. II. Skład chemiczny i mineralny. go. Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne Roczniki Gleboznawcze, 43,3-4: 125-124. w Łodzi: 11-35. Hammer Q., Harper D.A.T., Ryan P.D., 2001 – Balwierz Z., Goździk J., 1997 – Paleośrodowi- Past: Paleontological statistics software pack- skowe zmiany w świetle analiz palinologicznych age for education and data analysis. Palaeon- późnovistuliańskich osadów węglanowych w za- tologia Electronica, 4,1: 1-9. głębieniach bezodpływowych w Bełchatowie. Kabata-Pendias A., Pendias H., 1979 – Pier- Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geogra- wiastki śladowe w środowisku biologicznym. phica Physica, 1: 7-21. Wyd. Geol., Warszawa: 300 s. Borówka R.K., 1992 – Przebieg i rozmiary denudacji Krajewski K., Balwierz Z., 1985 – Stanowisko w obrębie śródwysoczyznowych basenów sedy- böllingu w osadach wydmowych schyłku vi- mentacyjnych podczas późnego vistulianu i ho- stulianu w Roślu Nowym k/Dąbia. Acta Geo- locenu. Wyd. UAM, Poznań, Seria Geografia, graphica Lodziensia, 50: 93-112. 54: 177 s. Krzyszkowski D., 1998 – Stratigraphy and sedi- Borówka R.K., 2007 – Geochemiczne badania osa- mentology of Weichselian deposits at Folwark, dów jeziornych strefy umiarkowanej. Studia Bełchatów outcrop, Central Poland. Quaternary Limologica et Telmatologica, 1: 33-42. Studies in Poland, 15: 3-25. Borówka R.K., Tomkowiak J., 2010 – Skład che- Małecki J. (red.), 2006 – Wyznaczanie parametrów miczny osadów z profilu torfowiska Żabieniec. migracji zanieczyszczeń w środowisku poro- W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Tor- watym dla potrzeb badań hydrogeologicznych fowisko Żabieniec. Warunki naturalne, rozwój i ochrony środowiska: poradnik metodyczny. i zapis zmian paleoekologicznych w jego osa- WG UW: 249 s. dach. Wyd. Nauk. Bogucki, Poznań: 163-172. Manikowska B., 1985 – O glebach kopalnych, Cieśla A., Ralska-Jasiewiczowa M., Stup- stratygrafii i litologii wydm Polski środkowej. nicka E., 1978 – Paleobotanical and geoche- Acta Geographica Lodziensia, 52: 137 s. mical investigations of the lacustrine deposits Manikowska B., 1995 – Aeolian activity differenti- at Woryty near Olsztyn (NE Poland). Polskie ation in the area of Poland during the period Archiwum Hydrobiologii, 25,1-2: 61-73. 20–8 ka BP. Biuletyn Peryglacjalny, 34: 125- Dylik J., 1958 – Istota i metody geomorfologii dy- 165. namicznej. Acta Geographica Universitatis Mazurek M., 2008 – Czynniki kształtujące skład Lodziensis, 8: 23-64. chemiczny wypływów wód podziemnych Dylikowa A., 1958 – Próba wyróżnienia faz rozwoju w południowej części dorzecza Parsęta (Po- wydm w okolicach Łodzi. Acta Geographica morze Zachodnie). Przegląd Geologiczny, 56, Lodziensia, 8: 233-268. 2: 131-139. Dzieduszyńska D., Petera-Zganiacz J., Miotk-Szpiganowicz G., 2005 – Metody badań Krąpiec M., 2011 – The age of the subfosil terenowych. W: G. Miotk-Szpiganowicz, K. To- trunk Horizon in deposits of the Warta River bolski, J. Zachowicz (red.), Osady zbiorników Valley (central Poland) based on 14C datings. akumulacji biogenicznej. Przewodnik do prac la- Geochronometria, 38: 334-340. boratoryjnych i terenowych. PIG, Gdańsk: 62- Forysiak J., 2012 – Zapis zmian środowiska przy- 67. rodniczego późnego vistulianu i holocenu Myślińska E., 2001 – Grunty organiczne i laborato- w osadach torfowisk regionu łódzkiego. Acta ryjne metody ich badania. PWN, Warszawa: Geographica Lodziensia, 99: 164 s. 208 s. Gilewska S., 1986 – Podział Polski na jednostki Okupny D., 2013 – Zmiany środowiska geograficz- geomorfologiczne. Przegląd Geograficzny, 58, nego w regionie łódzkim w świetle cech geo- 1-2: 15-40. chemicznych osadów wybranych torfowisk. Ma- Gołębiewski R., 1981 – Kierunki i intensywność szynopis rozprawy doktorskiej. Katedra Geo- denudacji na obszarze zlewni górnej Raduni morfologii i Paleogeografii UŁ, Łódź: 173 s.

97 Daniel Okupny, Anna Fortuniak, Julita Tomkowiak

Pulina M., 1974 – Denudacja chemiczna na obsza- chowicz (red.), Osady zbiorników akumulacji rach krasu węglanowego. Prace Geograficzne biogenicznej. Przewodnik do prac laboratoryj- IG i PZ PAN, 105: 159 s. nych i terenowych. PIG, Gdańsk: 29-33. Roman M., 2003 – Rozwój rzeźby plejstoceńskiej Turkowska K., 2006 – Geomorfologia regionu okolic Gostynina. Acta Geographica Lodzien- łódzkiego. Wyd. UŁ, Łódź: 238 s. sia, 84: 154 s. Wasylikowa K., 1964 – Roślinność i klimat póź- Rutkowski J., 2007 – Osady jezior w Polsce. Cha- nego glacjału w środkowej Polsce na podsta- rakterystyka i stan rozpoznania, metodyka ba- wie badań w Witowie koło Łęczycy. Biuletyn dań, propozycje. Studia Limnologica et Tel- Peryglacjalny, 13: 261-417. matologica, 1,1: 17-24. Wojciechowski A., 2000 – Zmiany paleohydrolo- Tobolski K., 1969 – Fazy wydmowe w świetle giczne w środkowej Wielkopolsce w ciągu badań palinologicznych – zagadnienie ich ostatnich 12 000 lat w świetle badań osadów je- liczby i charakterystyka przebiegu. W: R. Ga- ziornych rynny kórnicko-zaniemyskiej. Wyd. lon (red.), Procesy i formy wydmowe w Pol- Nauk. UAM, Poznań, Seria Geografia, 63: 236 s. sce. Prace Geograficzne IG i PZ PAN, 75: Woszczyk M., Spychalski W., 2007 – Czynniki 101-113. czasowej zmienności zawartości wybranych Tobolski K., 2000 – Przewodnik do oznaczania metali ciężkich w osadach Jeziora Sarbsko torfów i osadów jeziornych. PWN, Warszawa, (Nizina Gardzieńsko-Łebska) na tle genezy Vademecum Geobotanicum: 508 s. zbiornika. Ochrona Środowiska i Zasobów Tobolski K., 2005 – Rys geografii torfowisk. W: Naturalnych, 31: 485-496. G. Miotk-Szpiganowicz, K. Tobolski, J. Za-

DENUDATION FEATURES OF THE LATE VISTULIAN (WEICHSELIAN LATE GLACIAL) PRESERVED IN THE GEOCHEMICAL ANALYSIS OF THE BIOGENIC DEPOSITS OF THE ŁÓDŹ REGION

SUMMARY

Abstract. The paper presents the geochemical description of selected peatlands of the Łódź region: Ługi, Podwódka and Rąbień. The aim of this study is evaluation of the type and intensity of the Late Wechselian processes in the peatland catchment. The thickness of the document biogenic sediments in the profiles analyzed was: 2,66 m (core R-3), 3,0 m (core Ł-1) and 4,75 m (core P-1). The objective of the geochemical analyses of the above peatlands was identification of basic components of biogenic sediments, i.e. organic matter, calcium carbonate, terigenic and biogenic silica. In the resulting solution, elements helpful in palaeogeographical reconstruction were identified by the method of atomic absorption spectroscopy: Na, K, Ca, Mg and Zn. The analysis of types of denudation in the catchment following geochemical indices reflecting the most important changes in contribution of marked elements. Key words: peatland, biogenic deposits, geochemistry, denudation, Central Poland

This paper present the results of geochemical core from peatland of Ługi, 96 from the core analyses of peat sediments in three peatlands: Ługi from peatland of Podwódka and 144 from the (Warta River Valley), Podwódka (Szczerców Ba- core from peatland of Rąbień. sin) and Rąbień (Łask Plain) (Fig. 1). The objec- The thickness of peat varied from 2,66 m (R-3 tive of the geological and geochemical analyses of core), 3,0 m (Ł-1 core) to 4,75 m (P-1 core). Three the above peatlands was to reconstruct the denuda- hundred ninety three sediments samples were sub- tion intensity. The works included: jected to the following analyses: loss on ignition at – mapping of the biogenic accumulation 550 °C and the amount of carbonates by means of reservoirs. Three biogenic sediment cores were the Scheibler volumetric method. In this ash, the also taken by means of an Instorf corer; content of biotic and terigenic silica in the deposits – sampling in laboratory conditions; the was estimated by removing components soluble in cores were divided into sections with a length HCl and KOH. For one hundred ninety sediment from 1 cm (at high lithofacial differentiation of samples were determined five elements: Na, K, Ca, sediments) to 2.5 cm (in the case of homogenous Mg and Zn. The proportions of these compounds sediment). A total of 393 biogenic sediment can be used to classify biogenic deposits and to samples were taken from the cores: 153 from the reconstruct denudation change in the peatland

98 Cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań osadów torfowiskowych catchment (Fig. 2). The analysis of transforma- The chemical composition of the documented tions of type of denudation in the catchment occur- biogenic sediments permitted distinguishing of ring during the sediment deposition applied the periods with increased allochtonous supply of min- content of mineral matter and lead, and the follow- eral matter and lipophilic elements in the Oldest, ing geochemical indices reflecting the most impor- Older and Younger Dryas. Deposition of the cal- tant changes in contribution of selected elements. cium elements constitutes a record of increased The relation of the content of sodium to potassium, chemical denudation in the catchment in the Epe, and content of calcium to magnesium declared Alleröd and Bölling warming. indicators of the type of mechanical and chemical denudation in the peatland catchment.

AGL 101 ISSN 0065-1249

Joanna Petera-Zganiacz*

ZAPIS PROCESÓW PERYGLACJALNYCH I WIEK SZCZELIN KONTRAKCJI TERMICZNEJ W POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ CZĘŚCI POZIOMU KATARZYNOWSKIEGO (POLSKA ŚRODKOWA)

ZARYS TREŚCI

Przeanalizowano ślady środowiska peryglacjalnego zapisanego w osadach, takie jak struktury kontrakcji termicznej czy poziom kamienisty. Badania przeprowadzono na stanowisku Rosanów położonym w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej, w obrębie poziomu katarzynowskiego. W budowie geologicznej stanowiska dominują glacigeniczne piaski gliniaste, zdeponowane podczas stadiału warty, w których powstały różne struktury deformacyjne. Część struktur została zinterpretowana jako szczeliny kontrakcji termicznej z pierwotnym wypełnieniem piaszczystym. Typ pozostałych struktur określono jako dajki klastyczne. Analiza cech teksturalnych utworów budujących podłoże dla struktur kontrakcji termicznej oraz wypełnia- jących te struktury pozwoliła na ocenę oddziaływania środowiska peryglacjalnego na osady. Zastosowanie datowania ter- moluminescencyjnego nie okazało się pomocne podczas określenia wieku badanych osadów i struktur. Wiek klinów z pierwotnym wypełnieniem piaszczystym określono przede wszystkim na podstawie ich relacji z poziomem kamienistym. Słowa kluczowe: szczeliny kontrakcji termicznej, analiza teksturalna, datowania TL, Polska Środkowa

WPROWADZENIE

Struktury kontrakcji termicznej stanowią naj- nieznacznie przekształcone lub zachowały pier- ważniejsze świadectwo występowania środowiska wotną postać (Goździk 1973). peryglacjalnego. Ich obecność jest udokumen- Pseudomorfozy po klinach lodowych wy- towana w strefie peryglacjalnej, która poszerzała stępują w różnego rodzaju osadach oraz w zróż- się ku południowi podczas kolejnych zlodowaceń nicowanych sytuacjach geomorfologicznych: na plejstoceńskich, przy czym najlepiej zostały po- wysoczyznach, stokach, w dolinach denudacyj- znane struktury powstałe w vistulianie (np.: Dy- nych czy dolinach rzecznych. Kliny piaszczyste lik 1966; Goździk 1973; Romanovskij dokumentowane są najczęściej na wysoczyznach 1973; French 1976; Washburn 1979; Van- oraz w dolinach denudacyjnych. Struktury te bar- denberghe, Pissart 1993; Kozarski 1995; dzo często towarzyszą poziomowi kamienistemu, Klatkowa 1990, 1996 b; French i in. 2007; któremu przypisywane było znaczenie stratygra- Kovàcs 2007; Guhl i in. 2013). Struktury utwo- ficzne (Dylik 1964, 1976; Klatkowa 1965; rzone w starszych okresach bardzo często uległy Van der Hammen i in. 1967; Dylikowa zniszczeniu na skutek działania erozji czy denuda- 1970; Goździk 1973). Najbardziej sprzyjające cji. Zdarzają się również przypadki nakładania się warunki do kontrakcji termicznej oraz formowania struktur różnowiekowych (Ghysels, Heyse poziomu kamienistego panowały w górnym ple- 2006). nivistulianie (MIS 2). Zdaniem niektórych autorów Współczesny obraz szczelin kontrakcji ter- zjawiska te zachodziły synchronicznie (m.in.: micznej różni się znacząco od ich pierwotnego Goździk 1973, 2007; Manikowska 1992). wyglądu za sprawą transformacji, jaką struktury Jednak znajdowano stanowiska na których poziom, przeszły na skutek tajania wieloletniej zmarzliny. od którego rozwijały się kliny piaszczyste, oddzie- Największemu przeobrażeniu uległy kliny lodowe, lony jest od poziomu kamienistego kilkudziesię- uzyskując postać pseudomorfoz po klinach lodo- ciocentymetrową warstwą osadów (Klatkowa wych (Harry, Goździk 1988). Kliny z pier- 1965; Goździk 1973), co wskazuje na nie wotnym wypełnieniem piaszczystym zostały zawsze stricte jednoczesne zachodzenie zjawisk,

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: [email protected] 101 Joanna Petera-Zganiacz uwarunkowanych przecież również czynnikami Warto zwrócić uwagę na cechy tekstualne pier- lokalnymi. wotnego wypełnienia struktur, które dostarczają Obecność struktur kontrakcji termicznej, informacji o warunkach środowiskowych w przy- określenie czasu ich powstawania oraz powiązanie padku, gdy nie zachowały się osady (w normalnej z otaczającymi osadami i formami rzeźby terenu pozycji sedymentacyjnej) z okresu tworzenia się wnoszą bardzo wiele do poznania paleogeografii. struktur kontrakcji termicznej.

CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ

Badania struktur kontrakcji termicznej oraz dzo zmienna (Klatkowa 1972, 1993a). Osta- osadów, w których powstawały podjęto w sta- tecznie system stopni krawędziowych ukształtował nowisku Rosanów (rys. 1 I, II), które znajduje się się podczas ostatniego na tym obszarze pobytu w regionie łódzkim (Turkowska 2006) około lądolodu w stadiale warty zlodowacenia odry. 9 km na północno-północny zachód od Łodzi Podczas vistulianu strefa krawędziowa Wy- w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej. Współ- żyny Łódzkiej znajdowała się w warunkach pe- rzędne geograficzne analizowanego stanowiska to: ryglacjalnych (rys. 1 I). W tym okresie poziomy  5154’36” N oraz  1922’46” E, a jego rzędna krawędziowe uległy porozcinaniu przez przebie- wynosi około 154,3 m n.p.m. (rys. 1 III). gające południkowo doliny rzeczne. Stoki zostały Według podziału Polski na jednostki geomor- urozmaicone bardzo licznymi dolinami denudacyj- fologiczne zaproponowanego przez Gilewską nymi (Klatkowa 1965, 1993a). Na powierzchni (1986) teren badań znajduje się na zachodnim poziomów często występują pola piasków eolicz- skraju Wysoczyzny Łódzkiej jako mezoregion nych i towarzyszące im wydmy (rys. 1 II). wchodzący w skład makroregionu Wzniesienia Poziom katarzynowski w zachodniej części Łódzkie. Najbardziej charakterystycznym elemen- jest silnie rozczłonkowany nie tylko południkowo, tem w rzeźbie Wysoczyzny Łódzkiej jest system ale też równoleżnikowo. Część poziomu, położona stopni krawędziowych, schodzących od poziomu na północ od Rosanowa, jest niemal całkowicie najwyższego, nazwanego przez Klatkową odcięta skierowaną ku zachodowi doliną Starówki (1965) poziomem Wyżyny Łódzkiej, ku pradolinie (bezpośredni dopływ Bzury) i skierowaną ku warszawsko-berlińskiej. Stanowisko Rosanów wschodowi doliną Ciosenki (dopływ Dzierżąznej). położone jest na zachodnim krańcu poziomu kata- Na tym obszarze położone jest stanowisko Kata- rzynowskiego, czwartego z kolei za poziomem rzynów – jedno z klasycznych stanowisk badaw- wyżyny, smardzewskim i strykowskim. W budo- czych procesów peryglacjalnych i eolicznych re- wie geologicznej strefy krawędziowej uczestniczy gionu łódzkiego (Dylikowa 1961, 1970). Nato- przede wszystkim glina lodowcowa, piaski i żwiry miast płat poziomu katarzynowskiego, na którym fluwioglacjalne. Osady te bardzo często są zaanga- zlokalizowany jest Rosanów, wyodrębniony został żowane w deformacje glacitektoniczne (Dylik przez dolinę Lindy, przebiegającą na zachodzie, 1953; Jewtuchowicz 1961; Klatkowa 1961, i dolinę Dzierżąznej, rozwiniętą po stronie 1972, 1993a, 1996a; Petera 1996). wschodniej (rys. 1 II). Powstanie strefy krawędziowej Wyżyny Jak podaje Szczegółowa Mapa Geologiczna Łódzkiej oraz powszechnie występujących w jej Polski, arkusz Zgierz (Klatkowa i in. 1991), obrębie deformacji glacitektonicznych tłumaczone w powierzchniowej budowie geologicznej pozio- są konfiguracją mezozoicznego podłoża i obecno- mu katarzynowskiego w okolicach Rosanowa ścią ciągu kulminacji na linii Łódź – Koluszki – dominują piaski i piaski ze żwirami fluwio- Rawa Mazowiecka, o wysokościach względnych glacjalne górne stadiału warty, budujące tzw. sandr osiągających od kilkudziesięciu do stu metrów. grotnicko-lućmierski. W północnej części Rosa- Kulminacje stanowiły wyraźną barierę dla nasu- nowa występują płaty gliny lodowcowej pod przy- wających się lądolodów plejstoceńskich, a zgro- kryciem piasków eolicznych. Powierzchnię anali- madzone na przedpolu wyniesień luźne osady zowanej części nacinają dwie dość duże doliny neogenu, a w późniejszym okresie plejstocenu, denudacyjne: jedna na linii Lućmierz – Słowik, łatwo poddawały się deformowaniu. W efekcie druga: Wymokłe – Ciosny. Doliny te wypełnione miąższość osadów plejstoceńskich w tej strefie jest są vistuliańskimi piaskami i mułkami deluwial- znaczna (może osiągać ponad 100 m), ale też bar- nymi. Najprawdopodobniej pomiędzy nimi znaj-

102 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej…

Rys. 1. Lokalizacja terenu badań I – na tle zasięgów zlodowaceń plejstoceńskich (wg Marksa 2005) II – na tle poziomów strefy krawędziowej Wyżyny Łódzkiej (wg Klatkowej 1965, 1993a): 1 – poziom smardzewski, 2 – poziom strykowski, 3 – poziom katarzynowski, 4 – równina Woli Mąkolskiej, 5 – równiny rozlewiskowo-jeziorne, 6 – doliny rzeczne, 7 – stoki, 8 – doliny denudacyjne i suche doliny, 9 – równiny piasków eolicznych, 10 – wydmy, 11 – cieki, 12 – teren badań III – na tle ukształtowania powierzchni: 1 – lokalizacja wykopu, w którym przeprowadzono badania, 2 – lokalizacja prze- krojów geologicznych, 3 – wykopy, 4 – nisza źródliskowa Ciosenki Location of the investigated area I – on the base of Pleistocene glacial limits (after Marks 2005) II – on the base of edge zone of Łódź Plateau (after Klatkowa 1965, 1993a): 1 – Smardzew level, 2 – Stryków level, 3 – Katarzynów level, 4 – Wola Mąkolska level, 5 – backwaters plains, 6 – river valleys, 7 – slopes, 8 – denudation and dry valleys, 9 – cover sands plains, 10 – dunes, 11 – rivers, 12 – study area III – on the base of site configuration: 1 – location of the test-pit, 2 – location of geological cross sections, 3 – pits, 4 – spring niche of the Ciosenka River

103 Joanna Petera-Zganiacz duje się jeszcze jedna tego typu forma, która powstała już w holocenie (Twardy 2008). Sta- została zamaskowana piaskami eolicznymi. nowisko badawcze w Rosanowie położone jest po Oprócz piasków liczne są również wydmy stronie dowietrznej wydmy, ulokowanej w obrębie (rys. 1 II). Niektóre z nich ulokowały się w doli- niezaznaczanej do tej pory na szkicach geomorfo- nach denudacyjnych, rozdzielając je poprzecznie. logicznych strefy krawędziowej Wyżyny Łódzkiej, Większość form eolicznych formowała się doliny denudacyjnej. u schyłku vistulianu (Dylikowa 1967), ale część

MATERIAŁY I METODY BADAŃ

Badania przeprowadzono w wykopie o głę- metodą objętościową Scheiblera (Rühle 1973). bokości około 3 m, na prostopadłych do siebie Analizy wykonane zostały w Laboratorium In- ścianach o długości dochodzącej do 15 m i prze- stytutu Nauk o Ziemi Wydziału Nauk Geogra- biegu SE–NW i SW–NE. Wykonano również 19 ficznych Uniwersytetu Łódzkiego przez D. Okup- wierceń świdrem ręcznym-łyżkowym, sięgających nego. W celu zbadania obróbki ziaren kwarcu do głębokości 3 m. Cechy teksturalne osadów zastosowano metodę Cailleux’a zmodyfikowaną pobranych z wierceń określono na podstawie ana- przez Klatkową (1991) i Manikowską lizy makroskopowej. Na ścianach wykopu prze- (1993). Analizę dla frakcji 0,8 do 0,63 mm wyko- prowadzono analizę struktury osadów oraz pobra- nał J. Forysiak z Katedry Geomorfologii i Paleoge- no 20 próbek do analiz laboratoryjnych: uziarnie- ografii Uniwersytetu Łódzkiego. Wyniki analiz nia, zawartości węglanu wapnia oraz obróbki zia- uziarnienia posłużyły do obliczenia wskaźników ren kwarcu. Próbki pobrano w pięciu krótkich wg Folka i Warda (1957) za pomocą programu profilach: w dwóch analizowano cechy osadów, GRADISTAT. w których tworzyły się struktury kontrakcji ter- Dla pięciu próbek wykonano oznaczenie wie- micznej. Dwa kolejne reprezentują osady wypeł- ku osadów metodą termoluminescencji, w tym dla niające te struktury, zaś jeden profil, wytypowano dwóch pochodzących z wypełnienia klina piasz- w obrębie dajki klastycznej. czystego. Materiał pobrano w stalowe rury o śred- Analizy uziarnienia osadów zostały prze- nicy 10 cm, które zostały wbite prostopadle do prowadzone metodą sitową, a dla frakcji drob- powierzchni ścian wykopu. Analizę wykonał niejszych zastosowano metodę areometryczną. I. Olszak z Instytutu Geografii Akademii Pomor- Pomiary zawartości węglanu wapnia wykonano skiej w Słupsku.

WYNIKI BADAŃ

Udokumentowane w Rosanowie struktury zaznacza się smugowanie lub pojawiają się cienkie kontrakcji termicznej rozwijały się w osadach po- warstewki piaszczyste. Osad ten jest drobnofrak- chodzenia glacigenicznego – piaskach gliniastych cyjny, wartości średniej średnicy ziarna mieszczą i glinie piaszczystej. Strop tego typu osadów znaj- się w zakresie piasku drobnego lub bardzo drobne- duje się na głębokości od niespełna 1 do 2 m. go, a wysortowanie osadu jest bardzo słabe (rys. 3, W północnej części stanowiska piaski gliniaste profil 1). Rozkład uziarnienia pokazuje, że repre- i glina piaszczysta zastąpione są fluwioglacjalnymi zentowane są wszystkie frakcje, przy dominują- piaskami i piaskami ze żwirami, co zostało po- cym udziale frakcji drobnych. Analiza obróbki twierdzone w wierceniach, poza odsłonięciem (rys. ziaren kwarcu dała wyniki typowe dla osadów 1 III, 2). Na podstawie pośrednich informacji (po- glacigenicznych (Klatkowa 1991, 1993b; Ma- ziom wody w studni kopanej znajdujący się na nikowska 1992), ze zrównoważonym udziałem głębokości ponad 5 m) można zakładać, że miąż- ziaren typu RM (okrągłych matowych), M (po- szość tych osadów jest znaczna. średnich) i EL (błyszczących). Zwraca uwagę duży Na ścianie wykopu o przebiegu SE–NW wi- odsetek ziaren typu C (pękniętych), bo mieszczący doczne są szare piaski gliniaste, które kontaktują się we wszystkich próbkach, z wyjątkiem jednej, się obocznie z piaskami gliniastymi o barwie bru- w zakresie między 20 a 30%. Ziarna kwarcu natno-rdzawej (fot. 1 A). Struktura osadów jest w analizowanej frakcji (0,8–0,63 mm) stanowią zazwyczaj masywna, tylko w niektórych miejscach około 70%.

104 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej…

W zachodniej części wykopu strop serii glaci- często na powierzchni ślady korazji, a w niektó- genicznej jest obniżony i przykrywa go dochodzą- rych przypadkach wykształcone zostały charakte- ca do około jednego metra warstwa różno frakcyj- rystyczne formy graniaków z wyraźnie zarysowa- nego osadu, o zdeformowanej strukturze, który nym grzbietem. Przestrzenie pomiędzy klastami mógł powstać na skutek kongeliflukcji. Cechy wypełnia drobnoziarnisty, źle wysortowany osad, teksturalne tego osadu nie odróżniają się od cech który poddano analizie teksturalnej. Obróbka zia- materiału wyjściowego, czyli piasków gliniastych ren kwarcu odróżnia się dość wyraźnie od obróbki (rys. 3, profil 2). Zwraca jedynie uwagę silne na- osadów podścielających przede wszystkim poprzez gromadzenie związków żelaza w osadzie, objawia- wzrost zawartości ziaren eolizowanych (do pozio- jące się brunatnym zabarwieniem. Jest to cecha mu około 40%), oraz ziaren pośrednich, noszących typowa dla osadów kongeliflukcyjnych (Klat- ślady przekształcenia w środowisku eolicznym (do kowa 1965; Dylikowa 1970). powyżej 30%), przy jednoczesnym spadku zawar- Na głębokości około 1 m zalega poziom ka- tości ziaren błyszczących (do 15%). Mniejszy jest mienisty o miąższości kilkunastu centymetrów. też udział ziaren nieobrobionych i pękniętych (rys. Klasty o różnych średnicach – od kilku milimetrów 3, profil 1). do kilkudziesięciu, nawet 60 centymetrów – noszą

Rys. 2. Przekroje geologiczne w stanowisku Rosanów A. stadiał warty: 1 – piaski gliniaste, 2 – piaski ze żwirami fluwioglacjalne górne; vistulian: 3 – poziom kamienisty, 4 – piaski eoliczne; holocen: 5 – piaski deluwialne, 6 – nasyp drogowy B. stadiał warty: 1 – piaski ze żwirami fluwioglacjalne dolne, 2 – piaski gliniaste, 3 – piaski ze żwirami fluwioglacjalne górne; vistulian: 4 – poziom kamienisty, 5 – piaski eoliczne Geological cross sections in the Rosanów site A. Warta stadial: 1 – sand till, 2 – upper glaciofluvial sand with gravel; Vistulian: 3 – stone pavement, 4 – aeolian sands; Holocene: 5 – deluvial sand, 6 – road embankment B. Warta stadial: 1 – glaciofluvial sand with gravel, 2 – sand till, 3 – upper glaciofluvial sand with gravel; Vistulian: 4 – stone pavement, 5 – aeolian sands

105 Joanna Petera-Zganiacz

visible Z) are (eg. dikes clastic and Y) and X (eg. contraction

Rosanów site

Fot. 1. Stanowisko Rosanów

of thermal structures the the

pit -

test the of wall (np.: Z) dajki oraz klastyczne (np.: i X strukturytermicznej kontrakcji Y) nasą wykopów widoczne ścianach

on the

106 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej…

Rys. 3. Cechy teksturalne osadów A – litologia: 1 – piasek gliniasty, 2 – osad różnofrakcyjny, 3 – żwir, 4 – piasek, 5 – gleba, 6 – miejsca poboru próbek; B – współczynniki Folka i Warda: Mz – średnia średnica ziaren, δ1 – odchylenie standardowe, Sk1 – skośność, Kg – kurtoza; C – zawartość węglanu wapnia; D – obróbka ziaren kwarcu (frakcja 0,8-0,63 mm): RM – okrągłe matowe, M – pośrednie, EL – błyszczące, C – pęknięte, NU – nieobrobione; E – zawartość ziaren innych niż kwarcowe we frakcji 0,8-0,63 mm Textural properties of deposits A – lithology: 1 – sand till, 2 – vary grained deposit, 3 – gravel, 4 – sand, 5 – soil, 6 – location of the samples; B – Folk and Ward coefficients: Mz – mean grain size, δ1 – standard deviation, Sk1 – skewness, Kg – kurtosis; C – calcium carbonate content; D – quartz grain abrasion (fraction 0,8-0,63 mm): RM – round and mat, M – intermediate, EL – shiny, C – crushed, NU – unabraded; E – content other than the quartz grains in the fraction 0,8-0,63 mm

Najwyższą część profilu budują piaski o miąż- (Goździk 1973, 1991, 2007; Manikowska szości od kilkudziesięciu centymetrów do metra. 1992, 1993, 1995). W niektórych przypadkach Struktura osadu została zatarta na skutek działania stopień eolizacji ziaren kwarcu w piaskach po- procesów wietrzeniowych. Wielkość wskaźnika krywowych czy wydmach jest nieco niższy niż Mz definiuje osad jako piasek drobno- i bardzo w wypełnieniach klinów piaszczystych (Mani- drobnoziarnisty (rys. 3, profil 1). W tej warstwie kowska 1992, 1993, 1995), pomimo że to wła- nie występują ziarna frakcji żwirowej i bardzo śnie osady górnego plenivistulianu, ukształtowane grubopiaszczystej, jak również nie jest reprezen- w środowisku eolicznym, były budulcem wydm towana frakcja iłowa. Względem warstw podście- i pokryw piaszczystych z późnego vistulianu. lających zwiększa się udział ziaren kwarcu (do Manikowska (1993) tłumaczy takie zjawisko 80%). Wyniki analizy obróbki ziaren kwarcu są uwarunkowaniami lokalnymi, które pozwoliły na typowe dla środowiska eolicznego: bezwzględnie to, aby deflacja sięgnęła osadów słabo lub wcale dominują ziarna zaokrąglone matowe (przekracza- nieprzekształconych w środowisku eolicznym. jąc 50%), znaczny jest udział ziaren pośrednich, Podobne wyjaśnienie może być zastosowane dla noszących ślady wstępnej obróbki w środowisku sytuacji w Rosanowie, gdzie stwierdzono, że eolicznym (sięgający około 40%), przy niewiel- udział ziaren eolizowanych w piaskach wydmo- kim, kilkuprocentowym zaledwie udziale ziaren wych wynosi ponad 50% i jest kilkanaście pro- błyszczących, obrabianych w środowisku wod- cent niższy niż w wypełnieniu struktur szczeli- nym. Nie występują ziarna świeże, nieobrobione, nowych. a zawartość ziaren pękniętych jest bardzo niewiel- Na ścianach analizowanych odsłonięć wi- ka. Podobne wyniki uzyskiwano dla piasków po- doczne są różnego rodzaju struktury deformacyjne, kryw eolicznych i piasków wydmowych regionu wśród których szczególną uwagę zwracają duże, łódzkiego, jak również całej strefy staroglacjalnej wyraźnie odcinające się od osadów otaczających,

107 Joanna Petera-Zganiacz pionowe lub prawie pionowe obiekty (fot. 1). Na górze jej udział nieznacznie zmniejsza się na rzecz podstawie szeregu charakterystycznych cech dia- frakcji żwirowej, ale należy zwrócić uwagę na to, gnostycznych część struktur zinterpretowano jako że są to żwiry drobne i bardzo drobne. Ziarna eoli- struktury kontrakcji termicznej, zaś pozostałe są zowane stanowią ponad 60%, ziarna typu M osią- najprawdopodobniej dajkami klastycznymi. gają niespełna 30%, natomiast ziaren błyszczących Spośród czterech stwierdzonych struktur (EL) i pękniętych (C) jest zaledwie po kilka pro- kontrakcji termicznej dokładniejszej analizie pod- cent, zaś ziaren nieobrobionych nie odnotowano dano dwie (fot. 1, 2), określone symbolami X i Y. (rys. 4 X). Druga z analizowanych struktur kontr- Struktura X rozwinęła się od poziomu kamieniste- akcji termicznej ma mniejsze rozmiary. Jej długość go. Ma długość 180 cm i szerokość kilkunastu osiąga około 160 cm i nie odznacza się tak regu- centymetrów w dolnej części i około 40 cm larnym zarysem, jak struktura X. W dolnej części w górnej. Odznacza się wyraźnym, niezdeformo- jest znacznie węższa (ma kilka centymetrów), wanym zarysem, przypominającym wydłużoną w górnej natomiast powstało „kieszeniowate” literę V. W dolnej części struktury znajdują się rozszerzenie, w którym tkwi klast o średnicy około drobne szczeliny elementarne (finger-like). Wy- 3 cm (fot. 2, struktura Y). Struktura wypełniona pełniona jest jasnoszarym piaskiem z wyraźnie jest beżowym piaskiem odznaczającym się analo- widoczną pionową laminacją. Wyniki analizy gra- gicznymi cechami, jak wypełnienie struktury X nulometrycznej wypełnienia struktury wskazują, że (rys. 4, struktura Y). Na podstawie przedstawione- średnia średnica ziarna mieści się w zakresie frak- go zespołu cech zinterpretowano strukturę X jako cji piasków średnioziarnistych, o umiarkowanym klin z pierwotnym wypełnieniem piaszczystym, wysortowaniu i symetrycznym rozkładzie skośno- a strukturę Y uznano za klin z wypełnieniem zło- ści lub niewielkiej dominacji frakcji grubszej żonym (Goździk 1973; Kolstrup 1986; Mur- względem średniej (rys. 4, struktura X). W dolnej ton 1996). części klina frakcja piaszczysta stanowi 99,9%, ku

Fot. 2. Struktury kontrakcji termicznej z pierwotnym wypełnieniem piaszczystym (struktura X i Y) Structures of the thermal contraction with primary sand infilling (structures X and Y)

108 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej…

Rys. 4. Cechy teksturalne osadów wypełniających struktury deformacyjne A – litologia: 1 – piasek gliniasty, 2 – osad różnofrakcyjny, 3 – piasek gliniasty dajki klastycznej, 4 – struktury kontrakcji termicznej, 5 – żwir, 6 – piasek, 7 – gleba, 8 – miejsca poboru prób; B – współczynniki Folka i Warda: Mz – średnia średnica ziaren, δ1 – odchylenie standardowe, Sk1 – skośność, Kg – kurtoza; C – zawartość węglanu wapnia; D – obróbka ziaren kwarcu (frakcja 0,8–0,63 mm): RM – okrągłe matowe, M – pośrednie, EL – błyszczące, C – pęknięte, NU – nieobrobione; E – zawartość ziaren innych niż kwarcowe we frakcji 0,8–0,63 mm Textural properties of deposits, which fill deformation structures A – lithology: 1 – sand till, 2 – vary grained deposit, 3 – sand till in clastic dike, 4 – structures of the thermal contraction, 5 – gravel, 6 – sand, 7 – soil, 6 – location of the samples; B – Folk and Ward coefficients: Mz – mean grain size, δ1 – standard deviation, Sk1 – skewness, Kg – kurtosis; C – calcium carbonate content; D – quartz grain abrasion (fraction 0,8–0,63 mm): RM – round and mat, M – intermediate, EL – shiny, C – crushed, NU – unabraded; E – content other than the quartz grains in the fraction 0,8–0,63 mm

Innego rodzaju pionowe struktury deforma- tomiast wysokość przekroczyła wymiary wykopu, cyjne, występujące w osadach glacigenicznych, nie a więc wynosi ponad 2 m (fot. 1). Niektóre z nich kontynuują się w serii kongeliflukcyjnej – w prze- mają wyraźny, prosty zarys i przybierają kształty ciwieństwie do struktur kontrakcji termicznej. łudząco podobne do struktur kontrakcji termicznej. Struktury cechują się bardzo zróżnicowanymi Analiza osadu budującego te struktury ukazała rozmiarami, a ich szerokość wynosi od kilku- cechy tożsame z cechami osadów glacigenicznych, kilkudziesięciu centymetrów do ponad metra, na- zarówno w zakresie granulometrii, jak i obróbki

109 Joanna Petera-Zganiacz ziaren kwarcu. Struktura wewnętrzna nie wykazuje Przeprowadzone oznaczenia wieku metodą jednorodnego, określonego stylu. Niejednokrotnie TL osadów udokumentowanych w stanowisku towarzyszą im koliste ciała piaszczyste. Przedsta- Rosanów, zarówno podłoża glacjalnego, jak i ma- wione pionowe struktury deformacyjne posiadają teriału wypełniającego szczeliny kontrakcji ter- cechy dajek klastycznych, powstających na skutek micznej, dały podobne wyniki (fot. 1). Datowanie iniekcji upłynnionego materiału (Gradziński piasków gliniastych pobranych z południowo- i in. 1986; Larsen, Mangerud 1992; Ha- zachodniej części wykopu, z głębokości 170 cm, łuszczak 2007). Dajki klastyczne powstały wskazuje na wiek 90,2  13,5 ka BP (KIE-319). prawdopodobnie jeszcze w czasie stadiału warty. Dwie próbki pobrano ze spągowej części serii Badane osady poddane zostały testowi na za- eolicznej, rozprzestrzenionej szeroko na terenie wartość węglanu wapnia. Wyniki uzyskane dla badań. W południowo-wschodniej części wykopu wszystkich próbek są dość jednorodne, a zawartość pobrano materiał z głębokości 80 cm, który wyda- tego związku chemicznego zazwyczaj mieści się towany został na 89,0  13,3 ka BP (KIE-320). w granicach 0,22 do 0,79%. Jedynie w przypadku Podobny wynik: 86,0  12,9 ka BP (KIE-318), kilku próbek odnotowano nieznacznie większe uzyskano dla próbki z głębokości 65 cm pobranej wartości. Zaznacza się tu pewna prawidłowość, w północno-zachodniej części wykopu, bezpo- a mianowicie nieznacznie podwyższony odsetek średnio ponad strukturą kontrakcji termicznej węglanu wapnia stwierdzono w dolnych częściach z pierwotnym wypełnieniem piaszczystym o sym- wypełnień struktur kontrakcji termicznej. Struktury bolu X. Oznaczeniu wieku metodą TL poddano te, z racji na większą przepuszczalność osadów piaski wypełniające właśnie tę strukturę. Jedna wypełnienia niż otaczające piaski gliniaste, stano- próbka pochodzi z głębokości 200 cm i uzyskano wią strefy migracji wód gruntowych, a w ich dol- dla niej wynik 83,7  12,6 ka BP (KIE-316), nych częściach może dochodzić do wzbogacenia a kolejna, z głębokości 150 cm. W tym przypadku w migrujące związki chemiczne. rezultat datowania wskazuje na wiek starszy niż 22,4 ka BP (KIE-317).

WIEK STRUKTUR KONTRAKCJI TERMICZNEJ – DYSKUSJA

Uzyskane wyniki datowań mogłyby suge- wą (Dylik 1964, 1976; Klatkowa 1965; Goź- rować, że struktury kontrakcji termicznej z pier- dzik 1973, 2007; Manikowska 1993, 1995), wotnym wypełnieniem piaszczystym powstawały a znaczny odsetek klastów, sięgający prawie 40%, we wczesnym vistulianie, a zatem znacznie wcze- nosi na powierzchni ślady korazji (Manikowska śniej niż w apogeum zimna górnego plenivis- 1993). tulianu. Należy brać pod uwagę możliwość posta- Kolejnym argumentem przemawiającym za rzenia dat, ale nie powinno się wykluczyć ich od- górnovistuliańskim wiekiem struktur jest zespół młodzenia. Konfrontacja wyników datowania me- cech teksturalnych osadów wypełniających kliny todą TL z wynikami pozostałych badań pokazuje, piaszczyste i ich porównanie z cechami piasków że więcej argumentów przemawia za górnoplenivi- gliniastych. Wyniki analizy tekstualnej wypełnień stuliańskim wiekiem struktur. struktur kontrakcji termicznej w Rosanowie miesz- Udokumentowane w Rosanowie szczeliny czą się w zakresach uzyskiwanych dla tego typu kontrakcji termicznej z pierwotnym wypełnieniem struktur występujących w regionie łódzkim. Goź- piaszczystym rozwijały się od poziomu kamieni- dzik (1973) stwierdził, że wypełnienia struktur stego. Utworzenie się takiego poziomu, cechujące- szczelinowych odznaczają się podobnymi wielko- go się znacznym nagromadzeniem klastów, wiąza- ściami wskaźników uziarnienia osadu, niezależnie ne jest z panowaniem bardzo surowych warunków od rodzaju podłoża, w którym powstawały, a śred- klimatycznych w apogeum zimna podczas górnego nia średnica ziaren mieści się w granicach między plenivistulianu. Na obszarze ekstraglacjalnym 1,4 a 2,0 phi. Zestawienie wartości wskaźnika Mz panowała wówczas pustynia arktyczna i jednymi osadów z wypełnień klinów piaszczystych i utwo- z najintensywniej zachodzących procesów były rów wydmowych również wykazało podobień- procesy eoliczne. W efekcie ich działania docho- stwa, chociaż w wypełnieniach struktur szczelino- dziło do wywiewania drobniejszych ziaren z osa- wych większy jest udział frakcji grubszej, co jest dów budujących powierzchnię terenu i pozosta- tłumaczone znacznym udziałem trakcji w transpor- wienia poziomu wzbogaconego we frakcję żwiro- cie materiału do wlotu szczelin (Goździk 1973).

110 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej…

Dobrze poznane są cechy obróbki ziaren piaszczystych wskazanych przez datowanie TL kwarcu w osadach wypełniających struktury kontr- był odmłodzony, a struktury powstawałyby jesz- akcji termicznej, które ukazują znaczny udział cze w czasie stadiału warty, miałyby w wypeł- ziaren eolizowanych, przekraczający zazwyczaj nieniu więcej ziaren typu C. Działoby się tak za 50% (Goździk 1973, 1991; Manikowska sprawą dwukrotnego i długotrwałego wpływu 1992, 1993), a w przypadku stanowiska w Rosa- warunków peryglacjalnych jednak nie byłoby nowie prawie 70%. Okres największej aktywności ich tak dużo, jak w utworach lodowcowych, eolicznej wskazywany jest w przedziale między 20 zważywszy na odmienną genezę osadów. a 14 ka BP (wg niekalibrowanych wyników dato- W ostatnich latach pojawiły się opracowania wań metodą 14C; Manikowska 1993). Efektem podsumowujące kilkudziesięcioletnie doświad- intensywnej deflacji była stopniowa koncentracja czenia dotyczące datowania struktur perygla- frakcji żwirowej i kamienistej w obrębie poziomu cjalnych metodami luminescencyjnymi (Kol- kamienistego, który izolował niżej położone osady strup 2007; Bateman 2008). Jak się okazuje nie przed wywiewaniem. W takich warunkach ziarna zawsze istnieje możliwość uzyskania wyniku od- piasku były przenoszone na duże odległości i pod- powiadającego pozycji stratygraficznej struktur, legały bardzo intensywnej obróbce, a część z nich określonej innymi metodami (Kolstrup, Mejd- została zatrzymana w powstających w górnym hal 1986). Przyczyna tkwi w wielu czynnikach, plenivistulianie klinach z pierwotnym wypełnie- które działają podczas powstawania struktur pery- niem piaszczystym (Goździk 1991, 2007). glacjalnych. Na przykład mogą wpływać procesy Duża zawartość ziaren typu RM i M w ma- zachodzące w warstwie czynnej wieloletniej zmar- teriale znajdującym się wewnątrz klinów jest kwe- zliny, wielokrotnie powtarzający się proces kontr- stią oczywistą, podobnie jak zrównoważony udział akcji termicznej i odnawianie się struktur w tym ziaren typu RM, M, EL i NU w osadach glacige- samym miejscu czy nagłe przemieszczenie upłyn- nicznych. Warto zwrócić uwagę na ziarna pęknięte nionego materiału i jego depozycja, skutkujące (C), które mogą dostarczyć informacji o oddziały- brakiem możliwości „wyzerowania” materiału. waniu wietrzenia, ze szczególnym uwzględnie- Pod wpływem jednych czynników może dojść do niem wietrzenia mrozowego (Klatkowa 1990; uzyskania wyniku odmłodzonego, zaś inne spo- Mycielska-Dowgiałło, Woronko 2001). wodują jego postarzenie (Kolstrup 2007; Ba- Ziarna typu C stanowią w piaskach gliniastych teman 2008). Niejednokrotnie, poza datowaniem znaczny odsetek (sięgający 29%), przy czym wypełnień klinów z pierwotnym wypełnieniem średnia wartość przekracza 23%. Podobne, duże piaszczystym, datowano osady, w których te struk- wartości spotykane były w przypadku przypo- tury się tworzyły. Uzyskiwane wyniki często za- wierzchniowych osadów warciańskich (Czubla skakiwały, ponieważ okazywało się, że wiek osa- i in. 2013) lub w przypadku stokowych osadów dów otaczających był zbliżony lub nawet młodszy vistuliańskich, podlegających krótkiemu transpor- od wieku wypełnień struktur (Fiedorczuk i in. towi, dla których źródłem materiału były starsze 2007; Kolstrup 2007; Komar i in. 2010). Zda- utwory lodowcowe (Forysiak 2005). Tak duża niem Komar i in. (2010) taki wynik można tłu- ilość pękniętych ziaren może być wynikiem nało- maczyć dynamicznie zachodzącymi procesami żenia się pierwotnych cech teksturalnych osadów w warstwie czynnej i wciśnięciem czy intruzją (deponowanych w środowisku glacjalnym) oraz materiału sąsiadującego ze strukturą do jej wnę- dwukrotnego oddziaływania warunków perygla- trza. Ponadto wykazano doświadczalnie, że na cjalnych na osad oraz nałożenia się procesów wie- odmłodzenie wyniku datowania luminescencyjne- trzenia mrozowego ze schyłku stadiału warty go wpływa wielokrotnie powtarzany cykl zama- i z vistulianu. Wyniki analizy obróbki ziaren kwar- rzania i odmarzania gruntu (Dobrowolski, cu w osadach glacigenicznych, przykryte młod- Fedorowicz 2007). W badanym stanowisku szymi osadami przed nastaniem kolejnego etapu w Rosanowie mogło dojść do nałożenia się szeregu panowania środowiska peryglacjalnego, zawie- spośród przedstawionych czynników, co wpłynęło rają najczęściej nie więcej niż kilkanaście pro- na małe zróżnicowanie wyników datowań TL cent ziaren pękniętych (Klatkowa 1993b; osadów wypełniających klin piaszczysty i osadów Czubla i in. 2013). sąsiadujących. Trudno jednak wytłumaczyć rezul- Ziarna pęknięte stanowią w wypełnieniu taty sięgające prawie 90 tysięcy lat BP otrzymane struktur kontrakcji termicznej niewielki odsetek z piasków eolicznych, których pozycję stratygra- kształtujący się na poziomie kilku procent (śred- ficzną należy wiązać najwcześniej z późnym nia nie przekracza 6%). Można przypuszczać, że vistulianem. w przypadku, gdyby wiek wypełnień klinów

111 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej…

PODSUMOWANIE

Stanowisko Rosanów położone jest w obrębie powodowały niszczenie powierz-chni terenu. płata piasków gliniastych i gliny piaszczystej, oto- Ostatnim etapem morfogenezy vistuliańskiej było czonego utworami rozległego sandru lućmiersko- uformowanie pokryw piasków eolicznych i wydm. grotnickiego. W rzeźbie obszaru rysuje się subtelne Datowanie metodą TL osadów wypełniają- obniżenie o przebiegu – w przybliżeniu – południ- cych struktury szczelinowe dało wyniki wska- kowym, którego niższy odcinek jest drenowany zujące na wczesny vistulian. Jednak relacja struk- przez źródliska rzeki Ciosenki. Obniżenie to sta- tur szczelinowych z poziomem kamienistym, jak nowi najprawdopodobniej kolejną dolinę denuda- również szereg przeanalizowanych cech tekstural- cyjną nacinającą poziom katarzynowski, zama- nych sugeruje, że ich powstanie należy wiązać skowaną rozległym polem piasków pokrywowych z górnym plenivistulianem. Rezultaty przeprowa- i wydmami. dzonych badań pokazują z jaką ostrożnością nale- Oddziaływanie środowiska peryglacjalnego ży podchodzić do wyników datowań osadów lu- w vistulianie zaznaczyło się poprzez wykształcenie minescencyjnych, które znajdowały się pod wpły- poziomu kamienistego z graniakami oraz nawiązu- wem środowiska peryglacjalnego. jącymi do niego strukturami kontrakcji termicznej z pierwotnym wypełnieniem piaszczystym lub Składam serdeczne podziękowania prof. Kry- strukturami złożonymi. Zachodzące w takich wa- stynie Turkowskiej za cenne uwagi do tekstu oraz runkach intensywne wietrzenie mrozowe spowo- dr. hab. Jackowi Forysiakowi, dr. Ireneuszowi dowało modyfikację cech teksturalnych osadów. Olszakowi oraz dr. Danielowi Okupnemu za wy- Do końca plenivistulianu procesy peryglacjalne konanie analiz laboratoryjnych.

LITERATURA

Bateman M.D., 2008 – Luminescence dating of Dylikowa A., 1961 – Katarzynów. Guide-book of periglacial sediments and structures. Boreas, 37: Excursion C. The Łódź region. VIth INQUA 574-588. Congress, Poland: 42-48. Czubla P., Forysiak J., Petera-Zganiacz J., Dylikowa A., 1967 – Wydmy środkowej Polski Grajoszek M., Wiśniewska M., 2013 – i ich znaczenie dla stratygrafii schyłkowego Charakterystyka litologiczno-petrograficzna osa- plejstocenu. W: J. Dylik, R. Galon (red.), dów czwartorzędowych w dolinie Warty (stano- Czwartorzęd Polski. PWN, Warszawa: 353- wisko Koźmin-Północ). Przegląd Geologiczny, 371. 61 (2): 120-126. Dylikowa A., 1970 – Cechy podłoża wydm w Kata- Dobrowolski R., Fedorowicz S., 2007 – Glacial rzynowie kolo Łodzi. Acta Geographica and periglacial transformation of palaeokrast Lodziensia, 24: 135-154. in the Lublin-Volhynia region (SE Poland, Fiedorczuk J., Bratlund B., Kolstrup E., NW Ukraine) on the base of TL dating. Geo- Schild R., 2007 – Late Magdalenian femi- chronometria, 27: 41-46. nine flint plaquettes from Poland. Antiquity, Dylik J., 1953 – O peryglacjalnym charakterze rzeź- 81: 97-105. by środkowej Polski. Acta Geographica Folk R.L., Ward W.C., 1957 – Brazos River bar: Universitatis Lodziensis, 4: 109 s. a study in the significance of grain size param- Dylik J., 1964 – Sur les changements climatiques eters. Journal of Sedimentary Petrology, 27 pendant le dernière période froide. Report VIth (1): 3-26. International Congress on Quaternary, v. 4, Forysiak J., 2005 – Rozwój doliny Warty między Łódź: 55-66. Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu war- Dylik J., 1966 – Problems of ice-wedge structures and ty. Acta Geographica Lodziensia, 90: 116 s. frost-fissure polygons. Biuletyn Peryglacjalny, French H.M., 1976 – The periglacial environment. 15: 241-291. Longman, London and New York: 309 s. Dylik J., 1976 – The main elements of Upper Pleis- French H.M., Demitroff M., Forman S.L., tocene paleogeography in Central Poland. Newell W.L., 2007 – A chronology of Late- Biuletyn Peryglacjalny, 16: 85-115. Pleistocene permafrost events in Southern New Jersey, Eastern USA. Permafrost and Perigla- cial Processes, 18: 49-59.

112 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej…

Ghysels G., Heyse I., 2006 – Composite-wedge Klatkowa H., 1993 b – Niektóre cechy glacigenicz- pseudomorphs in Flanders, Belgium. Perma- nych osadów warty w Środkowej Polsce. Acta frost and Periglacial Processes, 17: 145-161. Geographica Lodziensia, 65: 99-140. Gilewska S., 1986 – Podział Polski na jednostki Klatkowa H., 1996 a – Elementy glacitektoniczne geomorfologiczne. Przegląd Geograficzny, 58 w budowie geologicznej i rzeźbie podłódzkiej (1-2): 15-40. części środkowej Polski. Acta Geographica Goździk J.S., 1973 – Geneza i pozycja stratygra- Lodziensia, 72: 7-103. ficzna struktur peryglacjalnych w środkowej Pol- Klatkowa H., 1996 b – Symptoms of the permafrost sce. Acta Geographica Lodziensia, 31: 117 s. presence in Middle Poland during the last 150 Goździk J.S., 1991 – Sedimentological record of 000 years. Biuletyn Peryglacjalny, 35: 45-86. aeolian processes from the upper Pleni-vistulian Klatkowa H., Kamiński J., Szafrańska D., 1991 at the turn of Pleni- and Late Vistulian in Central – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski Poland. Zeitschrift für Geomorphologie, Sup- 1:50 000, ark. Zgierz. Państw. Inst. Geol., War- plement bd, 90: 51-60. szawa. Goździk J.S., 2007 – The Vistulian aeolian succes- Kolstrup E., 1986 – Reappraisal of the Upper Weich- sion in central Poland. Sedimentary Geology, selian periglacial environment from Danish frost 193: 211-220. wedge cast. Palaeogeography, Palaeoclima- Gradziński R., Kostecka A., Radomski A., tology, Paleoecology, 56: 237-249. Unrug R., 1986 – Zarys sedymentologii. Kolstrup E., 2007 – OSL dating in palaeo- Wyd. Geol., Warszawa: 628 s. environmental reconstructions. A discussion Guhl A., Bertran P., Zielhofer C., Fitzsim- from a user’s perspective. Estonian Journal of mons K.E., 2013 – Optically Stimulated Lu- Earth Sciences, 56 (3): 157-166. minescence (OSL) dating of sand-ﬁlled wedge Kolstrup E., Mejdhal V., 1986 – Three frost structures and their ﬁne-grained host sediment wedge cast from Jutland (Denmark) and TL from Jonzac, SW France. Boreas, 42 (2): 317- dating of their infill. Boreas, 15: 311-321. 332. Komar M., Łanczont M., Valde-Nowak P., Hałuszczak A., 2007 – Dike-filled extensional Bałaga K., Hołub B., Kusiak J., Mroczek structures in Cenozoic deposits of the Klesz- P., Zieliński P., 2010 – Palaeoenvironmental czów Graben (Central Poland). Sedimentary background and age of the Late Palaeolithic set- Geology, 193: 81-92. tlement in SE Poland (A case study from the Harry D.G., Goździk J.S., 1988 – Ice wedges: Sandomierz Upland and Carpathians). The Open growth, thaw transformation, and palaeo-envi- Geography Journal, 3: 55-66. ronmental significance. Journal of Quaternary Kovàcs J., Fàbiàn S.A., Schweitzer F., Varga Sciences, 3 (1): 39-55. G., 2007 – A relict sand-wedge polygon site in Jewtuchowicz S., 1961 – Dąbrówka Strumiany. north-central Hungary. Permafrost and Peri- Guide-book of Excursion C. The Łódź region. glacial Processes, 18: 379-384. VIth INQUA Congress, Poland: 36-37. Kozarski S., 1995 – The periglacial impact on the Klatkowa H., 1961 – Smardzew. Guide-book of deglaciation area of northern Poland after 20 Excursion C. The Łódź region. VIth INQUA kyr BP. Biuletyn Peryglacjalny, 34: 73-102. Congress, Poland: 48-52. Larsen E., Mangerud J., 1992 – Subglacially Klatkowa H., 1965 – Niecki i doliny denudacyjne formed clastic dikes. Sveriges Geologiska w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lo- Undersökning, 81: 163-170. dziensia, 19: 141 s. Manikowska B., 1992 – Ewolucja suchych dolin na Klatkowa H., 1972 – Paleogeografia Wyżyny terenie kopalni „Bełchatów” w plenivistulia- Łódzkiej i obszarów sąsiednich podczas zlo- nie. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geo- dowacenia warciańskiego. Acta Geographica graphica, 15: 115-130. Lodziensia, 28: 220 s. Manikowska B., 1993 – Mineralogy and abrasion Klatkowa H., 1990 – Synsedimentary frost cracks of of sand grains due to Vistulian (Late Pleisto- the Warta cold sub-stage and their paleo- cene) aeolian processes in Central Poland. geographical significance. Quaternary Studies Geologie en Mijnbouw, 72: 167-177. in Poland, 9: 33-50. Manikowska B., 1995 – The apogee of Vistulian Klatkowa H., 1991 – Wyniki analizy morfoskopowej cold in the periglacial area of Central Poland – wybranych osadów czwartorzędowych środko- geological records. Quaternary Studies in Po- wej Polski. W: A. Kostrzewski (red.), Geneza, li- land, 13: 55-65. tologia i stratygrafia utworów czwartorzędo- Marks L., 2005 – Pleistocene glacial limits in the wych. Wyd. Naukowe UAM, Geografia, 50: territory of Poland. Przegląd Geologiczny, 53: 277-287. 988-993. Klatkowa H., 1993 a – Objaśnienia do Szczegółowej Murton J.B., 1996 – Morphology and paleo- Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Zgierz. environmental significence of Quaternary sand Państw. Inst. Geol., Warszawa: 46 s. veins, sand wedges and composite wedges,

113 Joanna Petera-Zganiacz

Tuktoyaktuk Coastland, Western Arctic Canada. Turkowska K., 2006 – Geomorfologia regionu Journal of Sedimental Research, 66 (1): 17-25. łódzkiego. Wyd. UŁ, Łódź: 238 s. Mycielska-Dowgiałło E., Woronko B., 2001 – Twardy J., 2008 – Transformacja rzeźby centralnej Wybrane cechy sedymentologiczne osadów części Polski Środkowej w warunkach antro- ułatwiające ich podział stratygraficzny, na popresji. Wyd. UŁ, Łódź: 292 s. przykładzie otworów Galumin 1, Kozły K-1, Vandenberghe J., Pissart A., 1993 – Permafrost Niksowizna i Olszewo Węgorzewskie. W: E. changes in Europe during the last glacial. Mycielska-Dowgiałło (red.), Eolizacja osadów Permafrost and Periglacial Processes, 4: 121- jako wskaźnik stratygraficzny czwartorzędu. 135. Prac. Sedyment. WGiSR UW: 43-58. Van der Hammen T., Maarleveld G.C., Vogel Petera J., 1996 – Przykłady struktur glacitektonicz- J.C., Zagwijn W.H., 1967 – Stratigraphy, nych w Celestynowie koło Łodzi. Acta climatic succession and radiocarbon dating of the Geographica Lodziensia, 72: 105-151. last glacial in the Netherlands. Geologie en Romanovskij N.N., 1973 – Regularities in for- Mijnbouw, 46: 79-95. mation of frost-fissures and development of Washburn A.L., 1979 – Geocryology. A survey of frost-fissure polygons. Biuletyn Peryglacjalny, periglacial processes and environments. Fletcher 23: 237-277. and Sons Ltd. Norwich: 406 s. Rühle E. (red.), 1973 – Metodyka badań osadów czwar- torzędowych. Wyd. Geol., Warszawa: 688 s.

RECORD OF PERIGLACIAL PROCESSES AND AGE OF THE THERMAL CONTRACTION STRUCTURES IN THE SOUTHWESTERN PART OF THE KATARZYNÓW LEVEL (CENTRAL POLAND)

SUMMARY

Abstract. The occurrence of periglacial processes in the past is possible to reconstruct on the base of evidences such as thermal contraction structures or stone pavement. Textural properties of deposits can also deliver important information. Investigations was carried in Rosanów site, located on the Katarzynów level – one of the levels of the edge-zone of the Łódź Plateau. In the study area sand till as host sediment of deformational structures occur. Some of the structures has typical features of the sand-wedge casts, the other were interpreted as clastic dikes. Textural analysis of the host sediments and deposits, which fill thermal contraction structures allow to evaluate impact of periglacial environment on deposits. Thermoluminescence dating of host deposits, infilling of sand wedges and covering aeolian sand gives very similar results, so the age of structures was establish by the indirect indicators. Key words: sand wedges, textural analysis, TL dating, Central Poland

Thermal-contraction cracks are the most im- occurred during the coldest period of Vistulian, portant evidence of permafrost occurrence. These and that phenomena was synchronous. structures have been reported all over extraglacial The study area is located in central Poland, area of glacial periods in the Pleistocene. Nowa- about 15 km north of Łódź. The terrain was last days it is possible to observe modified structures time covered by the ice sheet during the Wartanian due to thawing of permafrost, such as ice-wedge Stage. The Vistulian Glaciations was an ice-free pseudomorph or sand-wedge cast (thermal contrac- period there. During the Wartanian, the edge-zone tion structures with primary sand infilling). The of the Łódź Plateau developed as system of step- most common are ice-wedge pseudomorphs, like levels between the plateau and Warsaw-Berlin which occur in different types of sediments and ice-marginal streamway. The edge-zone is built geomorphological situations. The sand-wedges from glaciogenic deposits, usually strongly de- appear rarely, usually in the uplands and they are formed due to glaciotectonics. Moreover, the char- associated with the stone pavement, which is re- acteristic feature of the area is the occurrence of garded as a level of stratigraphical significance. numerous dry valleys which cut the slopes of the A lot of authors claim that the most favorable con- levels and dunes developed in the surfaces of the ditions for cracking and stone pavement formation levels. The Rosanów site is situated in the third

114 Zapis procesów peryglacjalnych i wiek szczelin kontrakcji termicznej… level – the Katarzynów level, on altitude of 154,3 shaped and visible vertical lamination of infilling m a.s.l. sand. This characteristic suggests that structures In the investigated site, on the depth of 1–2 m originated as wedges with primary sand infilling. the sand till was documented. The glacial deposits One of the structures was interpret as composite in places are covered by about 1–0,5 m vary wedge cast. The granulometric properties of depos- grained sediment, developed probably due to con- it are typical for infilling of the sand wedges in gelifluction. On the depth of several centimeters, Central Poland. Results of quartz grain abrasion continuous pavement occurs, which consist of analysis point to aeolian origin as well. In the in- gravels including large clasts, on the surface of vestigated site numerous vertical clastic dikes oc- some grains effects of wind-abrasion are visible. In cur. Thermoluminescence dating of host deposits, the top part of the profile aeolian sand was docu- infilling of sand wedges and covering aeolian sand mented. The aeolian unit is continuous and about give very similar results, so the age of structures 1 metre thick. was establish on the indirect indicators, as relation In the glacial deposits of the lower unit, large to the stone pavement, and conclusion was sup- wedge-shaped structures occur with following ported by textural analysis of deposits. features: very clear, not deformed outline, V-

115

AGL 101 ISSN 0065-1249

Krystyna Turkowska*

ROZWAŻANIA NAD DZIEDZICTWEM MYŚLI BADAWCZEJ JANA DYLIKA W KATEDRZE BADAŃ CZWARTORZĘDU W LATACH 1994–2012

ZARYS TREŚCI

Rozważania odniesiono do koncepcji programowej Profesora Jana Dylika, przedstawionej w artykule Rozwój myśli badawczej w łódzkim ośrodku geomorfologicznym, którego przedruk rozpoczyna niniejszy zeszyt. Wybrano cztery tematy (geomorfologia dynamiczna, utwory pokrywowe jako świadectwo morfogenezy peryglacjalnej, kartowanie geologiczne i wykorzystanie map geologicznych do interpretacji paleogeograficznych oraz kartowanie geomorfologiczne i mapy geomorfologiczne w różnej skali), w zakresie których rozważono dowody kontynuacji i negacji idei Jana Dylika. Wykazano, że problematyka dominująca w okresie rozwoju łódzkiej szkoły peryglacjalnej w profilu badawczym Katedry Badań Czwartorzędu stanowiła już tylko jeden spośród realizowanych wątków. Sformułowany w 1958 r. program badawczy był kontynuowany na poziomie jego założeń ogólnych, rozumia- nych jako badania nad poligenezą rzeźby środkowej Polski. Aktualna pozostaje istota metod badawczych, określana przed laty jako geomorfologia dynamiczna, a obecnie oznaczająca wykorzystywanie coraz szerszego i nowocześniejszego wachlarza metod interdyscyplinarnych. Wyrażono opinię, że rozwój wiedzy nad zmieniającym się i zróżnicowanym przestrzennie środowiskiem morfogenetycznym obszaru jest proporcjonalny do upływu czasu. Słowa kluczowe: geomorfologia dynamiczna, geomorfologia peryglacjalna, poligeneza rzeźby, metody badań czwartorzędu, badania interdyscyplinarne

WPROWADZENIE

Celem niniejszego artykułu jest ocena śladów przykłady nieporozumień i błędów hamujących, jak i konsekwencji dziedzictwa myśli badawczej w odczuciu autorki, rozwój wiedzy i niejako ne- Profesora Jana Dylika w Katedrze Badań Czwarto- gujących dziedzictwo Profesora. Istnieje więc rzędu w latach 1994–2012, kiedy autorka pełniła pytanie na ile przekonanie o potrzebie kontynu- funkcję kierownika. Przyjmując za punkt wyjścia acji było dzielone przez kolegów i uczniów, a na koncepcję programową sformułowaną przez Jana ile było tylko dążeniem osoby, której poglądy Dylika w artykule Rozwój myśli badawczej w łódz- i postawę badawczą kształtował jeszcze bezpo- kim ośrodku geomorfologicznym, którego przedruk średnio Profesor Jan Dylik. Przedstawione uwa- rozpoczyna niniejszy zeszyt, kolejno rozważono gi są pisane przeszło rok po zakończeniu zatrud- cztery tematy: geomorfologia dynamiczna, utwory nienia autorki w Uniwersytecie Łódzkim i sta- pokrywowe jako świadectwo morfogenezy pery- nowią już tylko przypomnienie korzeni Katedry glacjalnej, kartowanie geologiczne i wykorzystanie Badań Czwartorzędu, a być może również głos map geologicznych oraz kartowanie geomorfolo- w dyskusji na temat przyszłych problemów giczne i mapy geologiczne w różnej skali. Ze i metod badawczych obecnej Katedry Geomor- względu na zazębianie się problemów, poszcze- fologii i Paleogeografii Instytutu Nauk o Ziemi gólne części pracy nie mogą być traktowane jako Wydziału Nauk Geograficznych Uniwersytetu formalne rozdziały. Przedstawiono fakty wskazu- Łódzkiego. jące na kontynuowanie idei Jana Dylika, z uwzględnieniem postępu stanu wiedzy i rozwoju metod badawczych. Przywołano również

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: [email protected]

117 Krystyna Turkowska

GEOMORFOLOGIA DYNAMICZNA

Jak wynika z treści przedrukowanego artykułu a tym bardziej stworzenia kierunku badawczego Jana Dylika Rozwój myśli badawczej w łódzkim „geomorfologia dynamiczna” (Klatkowa 1995). ośrodku geomorfologicznym, jak i całego zeszytu Jak On sam stwierdza: „Studia z geomorfologii Studia z geomorfologii dynamicznej, przewodnią dynamicznej są w znacznym stopniu refleksem cechą przedstawionego przez Profesora programu idei nurtujących w współczesnej nauce światowej” badań było podporządkowanie go zasadom (Dylik 1958a). Również w artykule teoretycz- geomorfologii dynamicznej, oczywiście w znanym Istota i metody geomorfologii dynamicznej czeniu pojęcia sprzed pół wieku. Obecnie (por. (Dylik 1958b) Profesor wyjaśnia, że termin, Migoń 2006), zadania geomorfologii dynamicz- a głównie badawcze podejście zaczerpnął z badań nej wiąże się z procesami aktualnie czynnymi, francuskich i z czasopisma Revue de la Géomor- nakazując ich poznanie poprzez monitoring, od- phologie Dynamique. Fakt ten nie zmniejsza jed- twarzanie w laboratorium i/lub modelowanie ma- nak zasługi rozwinięcia w okolicach Łodzi prekur- tematyczne. W rozumieniu historycznym, przy sorskich badań nad mechanizmem rozwoju rzeźby. pozostawieniu w centrum zainteresowania procesu Dołączona do przedrukowanego artykułu bi- (jw.), geomorfologia dynamiczna była rozumiana bliografia prac zrealizowanych w latach 1947– szerzej – przedmiotem jej zainteresowań było 1957 oraz treść całego tomu 8 Acta Geographica również, a może przede wszystkim, odtwarzanie Universitatis Lodziensis pokazują szerokość te- procesów już nieczynnych na podstawie analizy matyczną wachlarza prac badawczych w pierw- osadów odpowiednich. Ten ostatni termin, za- szym dziesięcioleciu istnienia ośrodka. Wyraźne proponowany przez Dylika i używany do tej pory jest także propagowanie nowych idei poprzez ich w Łodzi, jest polskim odpowiednikiem francusko- równolegle publikowanie w trzech językach, języcznego określenia dépôts correlatifs i angiel- głównie w nowopowstałych wydawnictwach se- skiego correlative sediments, powszechnego ryjnych Łódzkiego Towarzystwa Naukowego w wersji polskiej jako osady korelatywne / korelat- (Acta Geographica Universitatis Lodziensis, ne. Obecnie cechy strukturalne i teksturalne osa- Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego dów odpowiednich określamy posługując się sze- Towarzystwa Naukowego, Bulletin de la Société rokim wachlarzem metod sedymentologicznych, des Sciences et des Lettres de Łódź oraz od 1954 r. które pozwalają zrozumieć i odtworzyć proces, Biuletyn Peryglacjalny), w czasopismach ogólno- a przy wykorzystaniu zasady aktualizmu stają się polskich (Przeglądzie Geograficznym, Czasopismo podstawą rekonstrukcji paleogeograficznych nie Geograficzne, Biuletyn Państwowego Instytutu tylko form rzeźby, ale także innych elementów Geologicznego, Geografia w Szkole) i w materia- środowiska (parametry klimatu, zmiany poziomu łach na V Kongres INQUA, Madryt-Barcelona wody itd.). Te banalne stwierdzenia mają przy- 1957 r. Z tego imponującego dorobku do historii pomnieć inny truizm, że w latach 50. geomorfolo- geomorfologii przeszły przede wszystkim dwie gia była nauką opisową i dedukcyjną, niesięgającą prace opublikowane w kolejnych zeszytach Acta przy określaniu genezy form rzeźby do ich struktu- Geographica Universitatis Lodziensis: O metodzie ry wewnętrznej. Jak pisze Dylik (1958a), zasto- badań strukturalnych w geomorfologii glacjalnej sowanie metod geomorfologii tradycyjnej w pierw- (Dylikowa 1952) oraz O peryglacjalnym cha- szym okresie badań nowopowstałego, geograficz- rakterze rzeźby środkowej Polski (Dylik 1953). nego ośrodka łódzkiego dało wyniki negatywne. Dla niniejszych rozważań, istotny wydaje się fakt Interpretację rzeźby „krainy podłódzkiej” umożli- zamieszczenia w drugiej z cytowanych monografii wiło dopiero kartowanie na zlecenie Państwowego koncepcji poligenezy rzeźby środkowej Pol- Instytutu Geologicznego i rozpoznanie powierzch- ski, podkreślającej trzy ogniwa rozwoju ukształ- niowej budowy geologicznej, prowadzące w efek- towania powierzchni regionu: morfogenezę gla- cie do zastąpienia tradycyjnej geomorfologii opi- cjalną, peryglacjalną i morfogenezę umiarkowaną, sowej metodami geomorfologii dynamicznej. Za- wyróżnione na gruncie geomorfologii klimatycz- interesowanie procesem morfogenetycznym i skie- nej. Jest to niewątpliwy dowód na ówcześnie no- rowanie uwagi na zrozumienie jego mechanizmu we, kompleksowe spojrzenie na genezę i charakter oraz ilościowe określenie efektów w postaci osa- rzeźby, co w odczuciu autorki stanowi nadrzędną dów i form w ścisłym powiązaniu ze zmienia- cechę kilkuletnich wstępnych badań obszarów jącym się środowiskiem miały w geografii na prze- krainy podłódzkiej, opartych przede wszystkim na łomie lat 40. i 50. charakter nowatorski. Nie jest przeglądowym kartowaniu geologicznym i geo- słuszne przypisanie J. Dylikowi autorstwa terminu, morfologicznym. Pierwsze opracowania śladów

118 Rozważania nad dziedzictwem myśli badawczej Jana Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu… trzech środowisk morfogenetycznych powstawały procesów stokowych, erozji gleb itd. w okolicach w łódzkim ośrodku równolegle. Wymieniona pra- Łodzi, jak i w Górach Świętokrzyskich stanowią ca autorstwa Dylikowej (1952) wyjaśnia istotę najszerszą grupę prac opublikowanych w zeszycie stosowania zasad geomorfologii dynamicznej sen- Z badań geomorfologii klimatycznej. Ich rezultat su lato w badaniach form glacjalnych regionu. określają słowa: „Analiza form zwłaszcza drob- Wkrótce podstawą poznania w ośrodku łódzkim nych, traktowanych jako odpowiednie w stosunku struktury osadów glacjalnych stały się badania do zdarzeń morfogenetycznych, analiza osadów innych badaczy, m.in. Jewtuchowicza. „Ten kieru- odpowiednich, a wreszcie i środowiska morfo- nek […] zmierzał do ustalenia charakterystycznych genetycznego, głównie klimatycznego oraz analiza zespołów cech budowy geologicznej poszcze- współczesnych procesów morfogenetycznych gólnych form glacjalnych i glacifluwialnych. Usta- wyznaczyły [w łódzkim ośrodku geomorfolo- lenie tych cech miało stać się następnie ważnym gicznym] kategorycznie niemal kierunek postę- instrumentem przy odtwarzaniu genezy zatartej powania badawczego” (Dylik 1958a). rzeźby polodowcowej na obszarach starszych zlo- Z dorobku w latach 1947–1957 wynika, że już dowaceń” (Klatkowa 1977). Realizowano rów- w pierwszym dziesięcioleciu istnienia ośrodka nież zadania geomorfologii dynamicznej sensu łódzkiego najliczniejsze były prace dotyczące pro- stricto, w dzisiejszym rozumieniu terminu. Wyniki blematyki peryglacjalnej. badań w obrębie den małych dolin rzecznych,

UTWORY POKRYWOWE JAKO ŚWIADECTWO MORFOGENEZY PERYGLACJALNEJ

Pierwszy okres badań plejstoceńskiej morfo- planowany, nie tylko poprzez dobór stanowisk genezy peryglacjalnej w ośrodku łódzkim można badawczych Profesora, położonych najczęściej zilustrować odwołując się do tematyki prac z lat w tzw. strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej, ale 1951–1953, poświęconych kolejno odkrywanym również poprzez tematykę prac doktorskich, po- elementom kopalnego środowiska. Jako przykład święconych kolejnym typom procesów morfoge- stanowiący punkt odniesienia dla współczesnej netycznych we współczesnym i/lub kopalnym wiedzy może służyć artykuł Pierwsza wiadomość środowisku peryglacjalnym. Wiedza na temat o utworach pokrywowych w środkowej Polsce utworów pokrywowych podlegała szybkiemu roz- (Dylik 1952). Fakt istnienia pokrywy (w tamtym wojowi. Szczególnie ważne w odniesieniu do okresie uważanej za powszechną) został przyjęty pierwotnej definicji utworów pokrywowych było za dowód przekształceń form akumulacji glacjalnej rozpoznanie ich złożoności genetycznej, a następ- w Polsce Środkowej. Utwory pokrywowe, zdefi- nie również zróżnicowania facjalnego i zmienności niowane jako osady odpowiednie procesów wcho- stratygraficznej. W stosunku do pełnego kom- dzących w skład morfogenetycznego zespołu pe- pleksu osadów peryglacjalnych określenie prze- ryglacjalnego, na początku lat 50. dzielono na stało być stosowane. Termin zachował się chyba osady in situ, stanowiące wynik wietrzenia mro- wyłącznie w stosunku do związanych z późnym zowego oraz osady stokowe, utożsamiane z kon- vistulianem piasków pokrywowych, które ze geliflukcją (Dylik 1952; Dylik, Klatka 1952). wszystkich serii peryglacjalnych mają najszersze Prowadzone w myśl reguł geomorfologii dyna- rozprzestrzenienie i często, jako jedyna seria pery- micznej badania wchodzących w jej skład osadów glacjalna, tworzą pokrywy na zdenudowanych odpowiednich i ich korelacja z formami od- powierzchniach wysoczyznowych lub stanowią powiednimi stały się głównym przedmiotem ba- najmłodsze i jednocześnie najszersze ogniwo plej- dań terenowych łódzkiego ośrodka geomorfolo- stoceńskich wypełnień dolinnych. gicznego przez około dwadzieścia lat. Interpretację Fascynacja nową ideą i intensywne prace wyników badań plejstoceńskiego środowiska pe- oraz szerokie propagowanie osiągniętych wyni- ryglacjalnego opierał Dylik (m.in. 1963) również ków złożyły się na międzynarodowy sukces kon- na mocnych podstawach teoretycznych, bazując na cepcji plejstoceńskiej morfogenezy peryglacjal- szerokich studiach literatury, a także na wynikach nej. W 1956 r. znalazł on wyraz na XX Kongresie bezpośrednich badań współczesnych zjawisk pery- Międzynarodowej Unii Geograficznej w Rio de glacjalnych, np. na Spitzbergenie i Syberii. Prace Janeiro poprzez utworzenie Podkomisji Geomorfo- nad rozszyfrowaniem kopalnego środowiska pery- logii Peryglacjalnej (w ramach Komisji Geomor- glacjalnego miały niewątpliwie charakter ściśle fologii MUG) i wybór Profesora Jana Dylika na

119 Krystyna Turkowska jej przewodniczącego. Pełnienie funkcji przez 16 mund Galon z Uniwersytetu im. M. Kopernika. lat (trzykrotna reelekcja: 1960 r. na XXI Kon- Materiały z Sympozjum zostały opublikowane gresie w Sztokholmie, 1964 r. na XXII Kongre- w Biuletynie Peryglacjalnym 18/1969. sie MUG w Londynie, 1968 r. na XXIII Kongre- W 1999 r., a więc blisko ćwierć wieku po sie w New Delhi) uczyniło z Łodzi światowe cen- śmierci Profesora Jana Dylika, Jego wkład w roz- trum badań peryglacjalnych, a z drugiej strony wój światowych badań peryglacjalnych uczczono podporządkowało geomorfologiczny ośrodek wyborem Łodzi i Wyżyny Łódzkiej na miejsce łódzki rytmowi potrzeb, jakie wypływały z kalen- obchodów pięćdziesięciolecia Komisji Badań Pe- darza współpracy międzynarodowej. Efekty prac, ryglacjalnych Międzynarodowej Unii Geogra- zarówno w zakresie peryglacjalnych procesów ficznej (Łódź Periglacial Symposium: Perigla- współczesnych, jak i peryglacjalnego środowiska cial Environments: Past, Present, Future, Łódź, plejstoceńskiego, a także sprawozdania z organi- 26–29.09.1999) (por. aneks, tab. 4). Wśród około zowanych w całym świecie spotkań zamieszczano 70 (35 z zagranicy) uczestników, obecni byli w założonym w 1954 r. i redagowanym przez Jana wszyscy kolejni po Profesorze Janie Dyliku prze- Dylika Biuletynie Peryglacjalnym, jedynym wów- wodniczący Komisji Badań Peryglacjalnych czas wydawnictwie ciągłym o wyłącznie perygla- MUG, tj. Profesorowie: Albert Pissart z Belgii, cjalnej tematyce. Zaczęło funkcjonować określenie Hugh French z Kanady oraz Jef Vandenberghe z łódzka szkoła peryglacjalna, na której sukces Holandii, co określało rangę spotkania. Dwa tomy składała się intensywna praca całej grupy geo- Biuletynu Peryglacjalnego (38/1999 i 39/2000), morfologów łódzkich, niezależnie od pozycji Pro- zawierające referaty przedstawione na Sympo- fesora Jana Dylika jako przewodniczącego Komisji zjum, kończą tę serię wydawniczą Łódzkiego To- MUG i roli Jego wiodących stanowisk (Józefów, warzystwa Naukowego i stanowią podsumowanie Góra św. Małgorzaty, a przede wszystkim Wa- łódzkiej szkoły peryglacjalnej. lewice – Wieczorkowska 2013, w tym tomie). Wracając do zagadnienia utworów pokry- Ośrodek zasłynął z przygotowywania wielome- wowych w okolicach Łodzi, oczywiste jest, że ich trowych odsłonięć i stosowania metod zaczerpnię- definicja była w pierwszym okresie zbyt ogólni- tych z metodyki badań archeologicznych. Szczegó- kowa, a w dużym stopniu również nieprawdziwa. łowe dane na temat pierwotnych oraz wtórnych Stopniowo poznawaliśmy i wciąż poznajemy ich cech strukturalnych i teksturalnych osadów wyko- złożoność zarówno genetyczną, jak i stratygra- rzystywano do rekonstrukcji procesów morfogene- ficzną, a być może właśnie dorobek w tym zakre- tycznych w warunkach peryglacjalnych, zgodnie sie stanowi najlepszy dowód na kontynuację myśli z zasadami geomorfologii dynamicznej i klima- badawczej Jana Dylika. W przekonaniu autorki tycznej. Częste wizyty indywidualnych gości za- można również twierdzić o stałym, od momentu granicznych stały się niezależne od systematycznie powstania, rozwoju idei plejstoceńskiej morfoge- organizowanych ogólnopolskich narad polowych, nezy peryglacjalnej, co nie oznacza oczywiście, że a kilkakrotnie również kongresów międzynarodo- nie ulega ona przekształceniom w miarę postępu wych. Na szczególne podkreślenie zasługuje V badań. Wielokrotnie deklarowałam ten pogląd (np. Kongres INQUA w 1961 r., który, niezależnie od Turkowska 1999a, b; 2006, 2007), a wciąż części łódzkiej, był niewątpliwym sukcesem całe- dążę do zrozumienia dlaczego wywoływał i wciąż go polskiego środowiska geomorfologów i innych wywołuje zdecydowany sprzeciw. Być może mię- badaczy czwartorzędu. W Łodzi, pod redakcją dzy innymi wynika on z nieciągłości występowa- J. Dylika, zostały wydane, wykorzystywane do tej nia utworów pokrywowych, w kontekście wciąż pory, cztery tomy materiałów (pełne referaty zakorzenionego przyzwyczajenia interpretowania i dyskusje) oraz seria przewodników wycieczko- środowisk morfogenetycznych wyłącznie na pod- wych. Profesor Jan Dylik był inicjatorem Joint stawie świadectw pozytywnych. Pragnę zwrócić Symposium of the Commission on the Evolution of uwagę, że wszystkie najstarsze stanowiska były Slopes and of Periglacial Geomorphology of the zlokalizowane w formach wklęsłych – zamknię- International Union w 1967 r. W skład Ogólnopol- tych (np. Józefów) lub w dolinach (np. Walewice), skiego Komitetu Organizacyjnego wchodził rów- stanowiących naturalne bazy denudacyjne, a więc nież Profesor Alfred Jahn z Uniwersytetu Wro- bogatych w osady odpowiednie; ten obraz lokalny cławskiego (przewodniczący Komisji Stokowej był przed laty zapewne zbyt pochopnie uogólniany Międzynarodowej Unii Geograficznej), Profesor na cały region. Jednocześnie jednak ta sama strefa Mieczysław Klimaszewski z Uniwersytetu Jagiel- krawędziowa Wyżyny Łódzkiej, gdzie powstawała lońskiego (przewodniczący Komisji Kartowania teoria morfogenezy peryglacjalnej, była szczegól- Geomorfologicznego MUG) oraz Profesor Raj- nie podatna na procesy erozyjno-denudacyjne.

120 Rozważania nad dziedzictwem myśli badawczej Jana Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu…

Ocena faktycznego rozprzestrzenienie osadów niec (Jaksa 2006; Twardy 2010; Forysiak, peryglacjalnych wymagała dalszych i bardziej Twardy 2010). Zdaniem autorki poligeniczny równomiernie rozłożonych badań, prowadzonych charakteru rzeźby międzyrzecza jest wyśmienicie ze świadomością następstwa w działaniu procesów udokumentowany poprzez wyniki uzyskane przez morfogenetycznych (niszczenie – transport – aku- interdyscyplinarny zespół podczas badań torfowi- mulacja). Dobrym przykładem takiej zależności ska Żabieniec (por. aneks, tab. 3), a również jest sytuacja w obrębie międzyrzecza Mrogi i Mro- w uzupełniającej badania zespołu rozprawie dok- życy (Turkowska 2007). Rozwój vistuliańskich torskiej A. Majeckiej, która udokumentowała procesów denudacyjnych, których osady odpo- schyłkowowarciańsko-emsko-vistuliańskie wypeł- wiednie są częściowo zachowane w poziomach nienie kopalnego zagłębienia w południowym dolinnych Mrogi i Mrożycy (m.in. Turkowska sąsiedztwie torfowiska. 1975), doprowadził na wysoczyźnie do powstania Do banalnego stwierdzenia na temat niecią- nowych form (doliny, ostrogi i ostańce denuda- głości utworów pokrywowych pragnę dodać uzu- cyjne), a jednocześnie do podziału powierzchni pełnienie, że często właśnie brak pokryw perygla- glacjalnej poziomu smardzewskiego (Klatkowa cjalnych dowodzi intensywności procesów w danej 1965) na dwie różne genetycznie części. Wyższa strefie, a więc w sumie morfogenetycznie efek- ma charakter denudacyjny, a włożona w nią część tywniejszych warunków peryglacjalnych niż niższa, akumulacyjna zbudowana jest z osadów w obszarach akumulacji. Dobrym przykładem wy- denudacyjnych i organicznych, wypełniających daje się tutaj porównanie, pod względem miąższo- zagłębienia wytopiskowe i stanowiących częścio- ści i powszechności rozprzestrzenienia, pokryw we wypełnienia dolin. Truizmem, znanym z wielu stokowych zbadanych w obrębie Pagórków Ro- innych przypadków (na Wyżynie Łódzkiej np. manowskich w okolicach Rzgowa przez Wie- Walewice – por. Wieczorkowska 2013, w tym czorkowską (1975) oraz w dolinie Mrogi na tomie; dolina Neru w Konstantynowie – Tur- północ od Brzezin przez Turkowską (1975). kowska 1988) jest fakt istnienia wyrównanych Szczegółowe zestawienie profilów stratygraficz- powierzchni, zbudowanych z osadów glacjalnych nych udokumentowanych serii dowiodło, że ude- i peryglacjalnych, a nawet holoceńskich. Oczywi- rzającej przewadze w masie osadów stokowych ste jest, że różnice hipsometryczne nie są żadnym doliny Mrogi w porównaniu z osadami stokowymi kryterium przemawiającym za jednorodnością Pagórków Romanowskich odpowiada naprze- genetyczną powierzchni, jak to wykazano na przy- mienna ich stratygrafia, stanowiąca ilustrację wa- kładzie fragmentu tzw. poziomu smardzewskiego hań klimatycznych w vistulianie, przekładających w obrębie międzyrzecza Mrogi i Mrożycy (Tur- się na wielkość niszczenia i długość transportu, kowska 2007). Stąd również brak zgody na a w rezultacie miejsce i rozmiar akumulacji (Tur- przedstawiany w opracowaniach pogląd o glacjal- kowska, Wieczorkowska 1985, 1986). nej genezie rzeźby w okolicach torfowiska Żabie-

KARTOWANIE GEOLOGICZNE I WYKORZYSTANIE MAP GEOLOGICZNYCH DO INTERPRETACJI PALEOGEOGRAFICZNYCH

Jednym z przykładów ciągłości podejścia ba- Czwartorzędu może być uznana za kontynuację dawczego w Katedrze Badań Czwartorzędu z ba- prac zdjęciowych do arkusza Łódź A Przeglądowej daniami sprzed pół wieku (por. Dylik 1958a) jest Mapy Geologicznej Polski w skali 1:300 000 nie budząca żadnych wątpliwości potrzeba wiąza- (Dylik, Jurkiewiczowa 1950) oraz, po trzy- nia interpretacji rzeźby z budową geologiczną dziestu latach, arkusza Łódź powierzchniowej analizowanych form. Oprócz realizacji tego prze- Mapy Geologicznej Polski w skali 1:200 000 konania poprzez stosowanie metodyki geo- (Klatkowa 1980). W złożonym wachlarzu zadań morfologii dynamicznej (czy, mówiąc językiem do SMGP brali udział nie tylko podani w tabeli współczesnym – powszechność metod sedymen- autorzy, ale liczni inni pracownicy Zakładu / Kate- tologicznych) jego wyrazem był udział w kartowa- dry Badań Czwartorzędu UŁ. Znaczenie szczegó- niu geologicznym i opracowywaniu map na zlece- łowego kartowania geologicznego jest nie do prze- nie Państwowego Instytutu Geologicznego w War- cenienia zarówno jako droga kształcenia zespołu, szawie. Realizacja dziewięciu arkuszy Szcze- jak i pozyskiwania idei dalszych tematów. Z naj- gółowej Mapy Geologicznej Polski w skali starszych etapów można jeszcze raz przypomnieć 1:50 000 (por. aneks, tab. 2) w Katedrze Badań znalezienie w 1949 r. struktur peryglacjalnych

121 Krystyna Turkowska i wstępne rozpoznanie utworów pokrywowych. (w przypadku obszarów staroglacjalnych) przed- Z zakresu geomorfologii glacjalnej, szczegółowym stawia silnie zredukowane powierzchnie osadów wynikiem kartowania do Przeglądowej Mapy Geo- peryglacjalnych, o czym zapominamy przy „pre- logicznej Polski w skali 1:300 000 było udowod- cyzyjnych” pomiarach (np. planimetrowaniu) tych nienie wodnolodowcowej genezy pagórków powierzchni. Jednym z przykładów jest tutaj quasi w Rudzie Pabianickiej (Dylik 1948), niestety nie ilościowa próba określenia roli we współczesnej uwzględnione na opublikowanym wkrótce arku- rzeźbie powierzchni zbudowanych z osadów pery- szu Łódź A (Dylik, Jurkiewiczowa 1950), glacjalnych, na przykładzie czterech arkuszy gdzie powtórzono czołowomorenową genezę pa- SMGP z okolic podłódzkich (Klatkowa 1994). górków wododziałowych, nawiązując do inter- Ideę analizy rozciągłości pokryw stokowych, pretacji Lencewicza sprzed II wojny światowej. eolicznych i rzecznych kontynuowano później, dla Miało to (a nawet wciąż ma) konsekwencje znacznie większego terenu, a mianowicie położo- w wyznaczaniu zasięgu lądolodu Warty, szczegól- nej na południe od pradoliny warszawsko-ber- nie w przeglądowych publikacjach ogólnopolskich lińskiej części regionu łódzkiego. O ile jednak (por. Turkowska 1992). Problem maksymalne- analiza przedstawionego na mapie obrazu roz- go zasięgu lądolodu Warty w regionie wrócił przy mieszczenia serii ma po prostu znaczenie tylko okazji opracowywania arkusza Łódź Mapy Geolo- orientacyjne to, ze względów oczywistych, bez gicznej Polski 1:200 000 (Klatkowa 1980), informacji o miąższości tych serii, nie może być a następnie szczegółowego kartowania geologicz- podstawą oceny ich masy. Banałem jest, że mapy nego do SMGP w skali 1:50 000. W trakcie reali- geologiczne nie mogą być również źródłem infor- zacji arkusza Tuszyn (Turkowska, Wieczor- macji o występowaniu osadów kopalnych, jak na kowska 1999) stał się on jednym z głównych przykład osadów peryglacjalnych w wypełnieniach zadań badawczych, którego wyniki przyczyniły się dolin. W związku z powyższym błędne metodycz- do reinterpretacji zasięgu na Przeglądowej Mapie nie jest dokonywanie, na podstawie pomiarów Geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks obrazu na mapach geologicznych, oceny roli plej- i in. 2006). Również rozpoznanie interglacjału stoceńskiej morfo-genezy peryglacjalnej i porów- eemskiego zawdzięcza kartowaniu geologicznemu nywanie jej z rolą morfogenezy holoceńskiej. wręcz skokowy postęp w liczbie stanowisk (Klat- Innym i dużo bardziej złożonym zagadnie- kowa 1991). W ostatnich latach, podczas zdjęcia niem jest tylko lokalne w przestrzeni i z reguły geologicznego został zidentyfikowany późno- niepełne w profilu wykształcenie i/lub zachowa- vistuliański wielokorytowy system rzeczny, a na- nie osadów. W małych dolinach rzecznych re- stępnie rozpoznana związana z nim różnowie- gionu (m.in. Turkowska 1988, 2006) zacho- kowość i złożoność współczesnych, najniższych wane osady dokumentują najczęściej tylko nie- poziomów dolinnych, analizowano rozmieszczenie które z najmłodszych faz ich rozwoju. Na przy- w regionie pokryw eolicznych i mokradeł itd. kład w dolinie górnego Neru w Lublinku k. Ło- Inne zagadnienie stanowi wykorzystanie opu- dzi są to osady (i fazy) ze środkowego i górnego blikowanych arkuszy i objaśnień do Szczegółowej plenivistulianu, schyłku późnego vistulianu, okresu Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. atlantyckiego i neoholocenu; pozostały czas roz- Oczywiste jest, że odgrywają one nie tylko rolę woju doliny zaznaczony jest wyłącznie przez po- praktyczną, jako źródło informacji o budowie geo- wierzchnie i luki erozyjne. Do zagadnienia wagi logicznej terenu, ale często służą także regio- powierzchni denudacyjnych i erozyjnych oraz nalnym, tematycznym opracowaniom i ocenom trudności z określeniem ich rangi autorka wróci oraz interpretacjom paleogeograficznym. Wycią- jeszcze w następnym rozdziale, przy okazji uwag ganie wniosków z analizy map geologicznych ma na temat kartowania geomorfologicznego. jednak swoje ograniczenia, które często nie są W rozważaniach na temat wykorzystania map brane pod uwagę. Zdaniem autorki do nieporozu- geologicznych pragnę z całą stanowczością jeszcze mień między innymi dochodzi w wyniku zbyt raz wyrazić przekonanie (por. Turkowska dosłownego pojmowania określenia „szczegó- 1999a, b, 2006, wypowiedź ustna podczas XVI łowa”, zawartego w nazwie mapy. Zapominamy, Konferencji „Stratygrafia plejstocenu Polski”, albo w ogóle nie wiemy, że zgodnie z instrukcją, Zimna Woda k. Łukowa, 2009), że przy wielko- Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali skalowych badaniach geomorfologicznych, arche- 1:50 000 ma za zadanie pokazać budowę około ologicznych itd. arkusze Szczegółowej Mapy Geo- 1,5 m poniżej powierzchni współczesnej. Małej logicznej Polski w skali 1:50 000 mogą być tylko miąższości (< 1,5 m) utwory pokrywowe niejako wstępnym, orientacyjnym, a nie jedynym źródłem z definicji nie są więc zaznaczane, a mapa wiedzy geologicznej. Zgodna z założeniami in-

122 Rozważania nad dziedzictwem myśli badawczej Jana Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu… strukcji skala kartowania i opracowania (1:25 000) 1995), z oczywistych powodów „formalnych” oraz skala ostatecznej redakcji mapy (1:50 000) nie brak osadów vistuliańskich budujących powierz- są wystarczające przy interpretacji izolowanych chnię. Oprócz typowego dla krajobrazu wytworzo- form rzeźby, czy uwarunkowań lokalizacji obiek- nego przez peryglacjalne rzeki roztokowe, często tów archeologicznych. Dokonane na podstawie w nazewnictwie lokalnym określanego nazwą analizy SGMP rozpoznanie powierzchniowej bu- „Polesia”, osady były widoczne również w rozle- dowy geologicznej może być zdecydowanie błęd- głych wykopach archeologicznych, a ich wiek ne. W głębokim przekonaniu autorki przykładem uwiarygodniają wskaźniki TL (tab. 1), wskazujące jest tutaj archeologiczne stanowisko Polesie, poło- jednocześnie na złożoną budowę powierzchni na żone koło Bolimowa w pradolinie warszawsko- głębokości 1,2–1,5 m poniżej dna wykopów. Uwa- berlińskiej, analizowane w ramach archeolo- żam, że rewizji powinna również ulec interpretacja gicznych badań ratunkowych przy budowie au- wypełnienia doliny Zwierzynki (Forysiak 2012), tostrady. Obszar leży na przedpolu Wyżyny Łódz- niezgodna z rozpoznaną ewolucją dolin małych rzek kiej (na Równinie Łowicko-Błońskiej), w strefie w regionie w vistulianie i holocenie. W interpretacji tzw. „wielkich stożków napływowych”, na ostro- nie uwzględniono także bocznego rozwoju tych dze między doliną Zwierzynki i Ruczaju, małych dolin po zmianie rozwinięcia koryta z roztokowego rzeczek uchodzących do Bzury. Na SMGP na meandrujący (np. Szancer 1951; Kozarski, w skali 1:50 000 arkusz Bolimów (Brzeziński Rotnicki 1978; Turkowska 1988).

Tabela 1 Wyniki datowania metodą TL próbek osadów ze stanowiska Polesie Results of TL dating of samples from Polesie site Numer Lokalizacja Nr lab. Dawka roczna Dawka równo- Wiek TL próbki (cm poniżej dna DR (Gy/ka) ważna ED (Gy) (ka BP) wykopu) 1. wierc. 1 Lub-4381 1,174 ± 0,09 60 ± 6 51 ± 7 gł. 120-135 2. wierc. 2 Lub-4382 1,275 ± 0,10 149 ± 15 117 ± 15 gł. 135-150 3. wierc. 3 Lub-4383 1,257 ± 0,10 54 ± 5 43 ± 5 gł. 120-130 4. wierc. 4 Lub-4384 1,936 ± 0,15 > 800 > 400 gł. 125-140 analizy: J. Kusiak, 1986

KARTOWANIE GEOMORFOLOGICZNE I MAPY GEOMORFOLOGICZNE W RÓŻNEJ SKALI

Na początku lat 50., na zlecenie Polskiego towanie doczekało się jednak tylko w drugim tere- Towarzystwa Geograficznego i Polskiej Akademii nie, dla którego opracowano nie tylko mapę geo- Nauk również w obszarze podłódzkim rozpoczęto morfologiczną, ale także mapę morfodynamiczną, prace nad geomorfologicznym zdjęciem Polski. stanowiącą przykład geomorfologii stosowanej. Jak podkreśla Dylik (1958) zadanie w ośrodku Materiały z kartowania okolic podłódzkich potraktowano jako pomostowe między geomorfo- były wykorzystywane do opracowania szkiców logią regionalną i ogólną. W związku z jego podję- geomorfologicznych w monografiach stanowią- ciem w Łodzi powstały liczne publikacje teore- cych prace na stopień, także przez osoby, które nie tyczne. Zdjęcie w skali 1:25 000 wykonano dla brały już bezpośredniego udziału w kartowaniu. dwóch obszarów: w strefie krawędziowej Wyżyny Na przykład materiały rękopiśmienne z dorzecza Łódzkiej (ca 6000 km²) i w Górach Świętokrzy- Mrogi, udostępnione autorce przez H. Klatkową, skich, w granicach Staropolskiego Okręgu Prze- posłużyły do wykonania szkiców morfogenetycz- mysłowego (ca 5200 km²). Sfinalizowania kar- nych, które umożliwiły porównanie rozległości

123 Krystyna Turkowska powierzchni denudowanych peryglacjalnie (86%) tacje. W rezultacie mapa, która miała być syntezą, w stosunku do powierzchni akumulacyjnych jest reinterpretacją poglądów przedstawionych (12%) w dolinie (Turkowska 1975). Uświado- w objaśnieniach do SMGP oraz w autorskich opra- mienie dysproporcji między tymi dwoma rodzaja- cowaniach geomorfologicznych i paleogeogra- mi efektów procesów stokowych doprowadziło do ficznych zrealizowanych w ośrodku. Reinter- szczegółowych studiów zmienności zasięgu proce- pretacji dokonano w świetle bezpośrednich do- sów stokowych w czasie (Turkowska 1975, zał. świadczeń autorki pod kątem zaproponowanej 4, 5). Inspiracją były tutaj niewątpliwie szczegó- koncepcji ewolucji rzeźby terenu (Turkowska łowe badania rozwoju stoku realizowane w tym 2006). Autorka zdaje sobie sprawę, że poprzez okresie przez J. Dylika w Walewicach (Wie- zastosowane zabiegi nie zdołała przekształcić czorkowska 2013, w tym tomie) i w obrębie wciąż geologicznego obrazu na szkicach geo- Pagórków Romanowskich (Wieczorkowska morfologicznych do SMGP w skali 1:50 000 1975). w mapę geomorfologiczną, chociaż usiłowała po- Kartowanie geomorfologiczne jako syste- stępować zgodnie z uwagą, że „konstrukcja mapy matyczne zadanie nie było wykonywane w ośrod- geomorfologicznej wymaga uprzedniego wypra- ku łódzkim od lat 60. W końcu lat 70. niejako za- cowania koncepcji morfogenetycznej właściwej stąpiło je kartowanie geologiczne, które dawało dla danego wycinka przestrzeni i dla poszcze- w efekcie postępujące pokrycie terenu szkicami gólnych okresów, w których dokonywało się po- geomorfologicznymi w skali 1:100 000. Stały się wstawanie i przeobrażanie rzeźby” (Dylik one popularną, łatwo dostępną podstawą wykorzy- 1958a). stywaną w geomorfologicznych i paleogeogra- Fakt, że pół wieku po rozpoczęciu szcze- ficznych opracowaniach na różnych poziomach. gółowego kartowania geomorfologicznego obszaru Zgodna z instrukcją legenda szkiców, ściśle na- to szkice do SMGP były jedyną możliwą do wyko- wiązująca do budowy geologicznej obszaru na rzystania podstawą realizacji mapy geomorfolo- głębokości ca 1,5 m pod powierzchnią powoduje gicznej regionu jest przykładem negatywnym w jednak, że często są one błędną lub bardzo zu- przedstawionych rozważaniach nad dziedzictwem bożoną podstawą interpretacji rzeźby. Liczne myśli badawczej Jana Dylika; nie tylko nie konty- z tych szkiców stanowią wręcz doskonałą ilustrację nuowaliśmy zadania i nie wykorzystaliśmy „pod- ostrzeżeń J. Dylika sformułowanych w zacy- powiedzi” w sprawie potencjału kartowania geo- towanym programie z 1958 r. nieuwzględnianych morfologicznego w zakresie zarówno geomorfolo- przez badaczy współczesnych. gii ogólnej jak i geomorfologii stosowanej, ale Paradoksalnie praca w lwiej części wykonana również powszechnie popełniamy błędy, przed przez geologów i stwarzająca liczne, częściowo którymi ostrzegał Profesor Jan Dylik już przeszło zasygnalizowane wyżej trudności interpretacyjne, pół wieku temu. jest jednocześnie jedynym możliwym źródłem W związku z doświadczeniem uzyskanym kompletnego obrazu rzeźby regionu łódzkiego. przy bezpośrednim udziale w kartowaniu geolo- Mimo świadomości zasygnalizowanych wyżej gicznym trzech arkuszy Szczegółowej Mapy Geo- problemów uznano, że szkice geomorfologiczne logicznej Polski w skali 1:50 000, a następnie pod- do kolejnych arkuszy SMGP staną się podstawą czas realizacji Przeglądowej Mapy Geomorfo- Przeglądowej Mapy Geomorfologicznej Regionu logicznej Regionu Łódzkiego w skali 1:200 000 Łódzkiego w skali 1:200 000, która przedstawi czuję się upoważniona do kategorycznego stwier- obraz rzeźby całego obszaru w świetle scalonego dzenia, że szkice geomorfologiczne do SMGP są dorobku różnych jednostek (Turkowska 2006). bardzo trudną i dalece niewystarczającą podstawą Punktem wyjścia do realizacji mapy stało się ze- do konstrukcji map geomorfologicznych, szcze- stawienie w granicach regionu około 60 szkiców gólnie w strefie staroglacjalnej Niżu Polskiego. geomorfologicznych. Na tym etapie pozorna oka- Uwaga ta wydaje się istotna w aspekcie prac pro- zała się spodziewana porównywalność arkuszy; wadzonych nad nowym wydaniem Przeglądowej duża rozbieżność w czasie kartowania (1978– mapy geomorfologicznej Polski w skali 1:500 000, 2000), a także różnice w przygotowaniu i w po- a szczególnie planów opracowania również map glądach autorów spowodowały odmienne interpre- geomorfologicznych w dużej podziałce.

124 Rozważania nad dziedzictwem myśli badawczej Jana Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu…

PODSUMOWANIE

Przedstawione rozważania chciałabym zam- oraz związanych z tym zdarzeń takich jak od- knąć jeszcze jednym odesłaniem Czytelnika do pływ wód roztopowych, miniaturowa kongeli- przedrukowanego w tomie artykułu. Dylik flukcja okresowa i tym podobne”. (1958a) pisze: „Zdobyte wytyczne postępowania W latach 50. stwierdzenie to mogło być wy- badawczego wypracowane początkowo w odnie- powiedziane tylko jako program badawczy; dziwi sieniu do plejstoceńskiej problematyki perygla- zastosowanie trybu dokonanego, które niewątpli- cjalnej zastosowano później i w innych badaniach wie było przedwczesne. Nasuwa się jednak reflek- związanych zarówno z okresami dawniejszymi jak sja, że do zacytowanych słów można odnieść pod- i późniejszymi. Przykładem zastosowania tych sumowanie badań w Katedrze Badań Czwartorzę- metod do morfogenezy glacjalnej są studia dyna- du w latach 1994–2012. Z przedstawionych roz- miczne w zakresie zdarzeń, które doprowadziły do ważań, a także z przeglądu tematów badawczych wytworzenia rzeźby glacjalnej tworzącej zrąb póź- realizowanych w Katedrze Badań Czwartorzędu niejszej rzeźby peryglacjalnej. W szeregu prac z tej (por. aneks do tomu) wynika, że badania form dziedziny osiągnięto pewne wyniki na temat lito- i procesów peryglacjalnych, które powodowały logicznego wyrazu dawnych zdarzeń morfoge- istnienie łódzkiej szkoły peryglacjalnej stanowiły netycznych glacjalnych. Istotę tych badań określa w Katedrze już tylko jeden z wątków, a wiedza analiza osadów odpowiednich w stosunku do pro- o kopalnym środowisku peryglacjalnym nie zaw- cesów morfogenezy glacjalnej. Analiza dotyczyła sze była wykorzystywana w interpretacjach pale- szczegółowych cech struktury i tekstury tych osa- ogeograficznych. Poza obserwacjami i sezonowy- dów jako wyznaczników zdarzeń. W odniesieniu mi pomiarami, nie prowadziliśmy monitoringu do późniejszej morfogenezy holoceńskiej – czy procesów współczesnych. Idea badawcza Profeso- raczej szeregu okresów morfogenetycznych – sto- ra Jana Dylika była jednak niewątpliwie kontynu- sowano metodę badania młodych form rzeźby, na owana. Wyrażam pogląd, że rozwijane przy po- przykład parowów oraz analizę odpowiednich mocy metod zgodnych z upływem czasu inter- osadów tak zwanej fazy antropogenicznej denu- dyscyplinarne badania szczegółowe – nad lokal- dacji. W zakresie najmłodszych zdarzeń morfo- nym środowiskiem morfogenetycznym w krótkich gene-tycznych zastosowano wreszcie metodę ob- okresach – składają się na rozwój wiedzy na temat serwacji bezpośredniej procesów żywo prze- poligenezy rzeźby środkowej Polski i są dowodem biegających jak odpływ wody powierzchniowej, na dziedzictwo myśli badawczej Profesora Jana wytwarzanie się okresowej zmarzliny i jej zaniku Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu.

LITERATURA

Brzeziński M., 1995 – Szczegółowa mapa geolo- Dylik J., 1963 – Nowe problemy wiecznej zmarz- giczna Polski 1:50 000, ark. Bolimów. Państw. liny plejstoceńskiej. Acta Geographica Lo- Inst. Geol., Warszawa. dziensia, 17: 93 s. Dylik J., 1948 – O genezie pagórków w okolicy Dylik J., Jurkiewiczowa I., 1950 – Przeglądowa Rudy Pabianickiej, Rzgowa i Chojen. Spra- mapa geologiczna Polski 1:300 000, wyd. A, wozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego arkusz D3. Łódź. Inst. Geol., Warszawa. Towarzystwa Naukowego, III, 1. Łódź. Dylik J., Klatka T., 1952 – Recherches microsco- Dylik J., 1952 – Pierwsza wiadomość o utworach piques sur la désintégration périglaciaire. Bul- pokrywowych w środkowej Polsce. Biuletyn letin de la Société des Sciences des Lettres de Państwowego Instytutu Geologicznego, 68. Łódź, 3, 4. Dylik J., 1953 – O peryglacjalnym charakterze rzeź- Dylikowa A., 1952 – O metodzie badań struktural- by środkowej Polski. Acta Geographica nych w geomorfologii glacjalnej. Acta Geo- Universitatis Lodziensis, 4: 107s. graphica Universitatis Lodziensis, 3: 74 s. Dylik J., 1958a – Rozwój myśli badawczej w łódz- Forysiak J., 2012 – Zapis zmian środowiska przy- kim ośrodku geomorfologicznym. Acta Geo- rodniczego późnego vistulianu i holocenu graphica Universitatis Lodziensis, 8: 7-21. w osadach torfowisk regionu łódzkiego. Acta Dylik J., 1958b – Istota i metody geomorfologii Geographica Lodziensia, 99: 164 s. dynamicznej. Acta Geographica Universitatis Forysiak J., Twardy J., 2010 – Budowa geolo- Lodziensis, 8: 23-66. giczna i paleogeografia torfowiska Żabieniec i jego otoczenia. W: J. Twardy, S. Żurek, J.

125 Krystyna Turkowska

Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec. Wa- Turkowska K., 1988 – Rozwój dolin rzecznych na runki naturalne, rozwój i zapis zmian paleo- Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie. ekologicznych w jego osadach. Wyd. Nauk. Acta Geographica Lodziensia, 57: 157 s. Bogucki, Poznań:17-42. Turkowska K., 1992 – Zasięg lądolodu warciań- Jaksa A., 2006 – Glacjalna geneza form wypukłych skiego na południowy wschód od Łodzi w otoczeniu torfowiska Żabieniec. II Sympo- w świetle wyników szczegółowego kartowania zjum Archeologii Środowiskowej „Środowi- geologicznego. Acta Geographica Lodziensia, skowe uwarunkowania osadnictwa”, UŁ, 63: 81-91. Łódź, 27-29.09.2006: 27-31. Turkowska K., 1999a – Some reflections on the Klatkowa H., 1965 – Niecki i doliny denudacyjne Łódź contribution to periglacial research and w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lo- evaluation criteria of periglacial morphogeny dziensia, 19: 142 s. in middle Poland. Biuletyn Peryglacjalny, 38: Klatkowa H., 1972 – Paleogeografia Wyżyny 43-61. Łódzkiej i obszarów sąsiednich podczas zlo- Turkowska K., 1999b – Kryteria oceny roli morfo- dowacenia warciańskiego. Acta Geographica genezy peryglacjalnej w środkowej Polsce. Lodziensia, 28: 220 s. Acta Geographica Lodziensia, 76: 101-131. Klatkowa H., 1977 – Stefan Jewtuchowicz. Spra- Turkowska K., 2006 – Geomorfologia regionu wozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego łódzkiego. Wyd. UŁ, Łódź: 238 s. Towarzystwa Naukowego 191-1973. ŁTN. Turkowska K., 2007 – Rzeźba i struktura wypeł- Klatkowa H., 1980 – Mapa geologiczna Polski nień dolin górnej Mrogi i Mrożycy jako świa- 1:200 000, ark. Łódź. A – Mapa utworów po- dectwo polodowcowych etapów ewolucji mię- wierzchniowych. Państw. Inst. Geol., War- dzyrzecza. Acta Geographica Lodziensia, 93: szawa. 87-105. Klatkowa H., 1994 – Évaluation du rôle de l’agent Turkowska K., Wieczorkowska J., 1985 – Przy- périglaciaire en Pologne Centrale. Biuletyn kłady stratygraficznego zróżnicowania pery- Peryglacjalny, 33: 79-106. glacjalnych osadów stokowych w okolicach Klatkowa H., 1995 – 50 lat łódzkich badań i upo- Łodzi. Wyd. UŁ, Łódź: 26. wszechniania wiedzy o czwartorzędzie. Acta Turkowska K., Wieczorkowska J., 1986 – Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, L’influence du relief sur le caractère des 20: 27-35. dépôts de versant périglaciaires dans la région Kozarski S., Rotnicki K., 1978 – Problemy póź- de Łódź. Biuletyn Peryglacjalny, 31: 293-309. nowurmskiego i holoceńskiego rozwoju den Turkowska K., Wieczorkowska J., 1999 – dolinnych na Niżu Polskim. Prace Komisji Szczegółowa mapa geologiczna Polski Geograficzno-Geologicznej PTPN, 19: 57 s. 1:50 000, ark. Tuszyn. Państw. Inst. Geol., Marks L. i in., 2006 – Przeglądowa Mapa Geolo- Warszawa. giczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Twardy J., 2010 – Położenie i ogólna charaktery- Geol. Warszawa. styka torfowiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Migoń P., 2006 – Geomorfologia. PWN, Warszawa: Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko Żabie- 461 s. niec. Warunki naturalne, rozwój i zapis zmian Szancer J.W., 1951 – Alluwij równinnych rek umie- paleoekologicznych w jego osadach. Wyd. riennogo pojasa. Trudy Inst. Geol. Nauk. AK. Nauk. Bogucki, Poznań: 11-16. Nauk ZSSR, wyp. 135. Wieczorkowska J., 1975 – Rozwój stoków Pagór- Turkowska K., 1975 – Rzeczne procesy perygla- ków Romanowskich na tle paleogeografii ob- cjalne na tle morfogenezy doliny Mrogi. Acta szaru. Acta Geographica Lodziensia, 37: 118 s. Geographica Lodziensia, 36: 122 s. Wieczorkowska J., 2013 – Walewice – niezrealizowany projekt Profesora Jana Dylika. Acta Geographica Lodziensia, 101: 129-137.

126 Rozważania nad dziedzictwem myśli badawczej Jana Dylika w Katedrze Badań Czwartorzędu…

REFLECTIONS ON THE LEGACY OF RESEARCH IDEA OF JAN DYLIK IN THE DEPARTMENT OF QUATERNARY RESEARCH (ŁÓDŹ UNIVERSITY) BETWEEN 1994–2012

SUMMARY

Abstract. Considerations are related to the conception of Professor Jan Dylik, presented in the article Rozwój myśli badawczej w łódzkim ośrodku geomorfologicznym (in Polish with French summary) from 1958, the reprint of which begins this volume. Four problems were selected (dynamic geomorphology, cover deposits as the evidence of periglacial morphogeny, geological mapping and application of geological maps to palaeogeographical interpretations, geomorphological mapping and geomorphic maps at various scales) for which the evidence of the negation of or the continuation of the J. Dylik’s idea was considered. It has been shown that the leading issues of the Łódź geomorphological school were in the research profile of the Department of Quaternary Research only one of the tasks. Formulated in 1958 a research program was continued at the level of general principles, understood as the study of the polygenesis of central Poland relief. Research methods are still in use and refer to a dynamic geomorphology, but now it denotes the use of an wider and modern range of interdisciplinary methods. Expressed is opinion that the development of knowledge on the changing and diverse environment spatially morphogenetic environment, which is the heritage Professor Jan Dylik idea, is proportional to time. Key words: dynamic geomorphology, periglacial geomorphology, relief polygenesis, Quaternary research, interdisciplinary studies

Consequences of research ideas of Professor are talking about the use of sedimentary meth- Jan Dylik in the investigations carried out in the ods. Department of Quaternary Research, headed by the Cover deposits as the evidence of perigla- author of this article in years 1994–2012, have cial morphogeny have become in the Łódź geo- been considered. As a starting point was a concep- morphological centre the main focus of field re- tion presented in the article Rozwój myśli badaw- search, conducted in accordance with the principles czej w łódzkim ośrodku geomorfologicznym (in of dynamic geomorphology. Work on deciphering Polish with French summary) from 1958, the re- of periglacial morphogenetic environment was print of which begins this volume. Discussed are carried out at all levels – from graduate student four, partly intermeshing problems: dynamic geo- works through PhD and habilitation, up to the morphology, cover deposits as the evidence of “flagship” Professor Dylik’s sites (e.g. Józefów, periglacial morphogeny, geological mapping and Góra św. Małgorzaty, Walewice). Analyses fo- application of geological maps to palaeogeo- cused on periglacial structures, but most of all – graphical interpretations and geomorphological correlative deposits (primary and secondary tex- mapping and geomorphic maps at various scales. tural and structural features) and landforms Shown are both the evidence of continuation of (formed by denudation, erosion and accumulation). ideas and examples of misunderstandings and mis- The theory of periglacial morphogeny of Central takes, which in the opinion of the author hamper Poland was established (Dylik 1953). This new their development in the future or even deny the idea, intensive work and wide propagation of the legacy of Professor. obtained results contributed to its international Dynamic geomorphology in the 1950’s had success. In 1956, at the XX IGU Congress in Rio wider range than now. It included an examination de Janeiro, Periglacial Commission was founded of currently running processes as well as recon- and Jan Dylik was elected its chairman (re-elec- struction of a morphogenetic environment on the tions: 1960 – XXI Congress in Stockholm, 1964 – basis of correlative deposits and landforms, ac- XXII Congress in London and 1968 – XXIII Con- cording to geological thought of actualism. Such gress in New Delhi). Biuletyn Peryglacjalny, understanding of geomorphology, taken by Jan founded in 1954, became the official organ of the Dylik from French studies, was adopted to research Commission. Scientists began to talk about the of the Łódź Region. It replaced the descriptive- Łódź periglacial school. Investigations carried out deductive approach of traditional geomorphology. in the vicinity of Łódź, mostly in the so called edge Conducted studies related to all three morphoge- zone of the Łódź Plateau, resulted in the identifica- netic cycles distinguished within the concept of tion of the genetic complexity of correlative de- polygenetic nature of Central Polish relief, both posits and also their facies diversity and strati- glacial, periglacial and temperate morphogeny graphical variability. The obvious and understand- (Dylik 1953). Today it is obvious, although we able it has become discontinuous and even insular

127 Krystyna Turkowska occurrence of cover deposits and existence of other have become easily accessible basis of geomor- evidences of fossil periglacial environment, such as phological and geological interpretations, ranging different surfaces and denudational landforms of from student work to research studies on a large various type and extent. scale. Many of these interpretations are almost After the death of Professor Jan Dylik, with perfect illustration of warnings by Dylik (1958), the development of glacial studies, the discussion ignored or probably not known by authors. on the role of morphogenetic environments in the Geological mapping of the region was com- landscape of the Central Poland took place and the pleted in the early years of this century, and thus negation of the role of periglacial morphogeny the entire area was covered with geomorphological appeared, which was probably due to emotional sketches made according to uniform principles compensation of exposing its role in the previous included in the Instruction to the Map, scale period. 1:50 000. Although the comparability turned out to Geological mapping (and application of be apparent, due to the lack of other source materi- geological maps to palaeogeographical inter- als covering the whole area, it was decided to com- pretations) within the works on Detailed Geo- plete 60 sketches and make the Geomorphological logical Map, scale 1:50 000 was performed at the Map of the Łódź Region, scale 1:200 000 Department of Quaternary Research for nine sheets (Turkowska 2006). The fact that after half a (cf. App., Tab. 2). These works were an expression century after the start of detailed geomorphologi- of the needs of the interpretation of the relief to- cal mapping of the area sketches made for sheets of gether with surface geology, inoculated from the the Detailed Geological Map of Poland have be- first years of through the geological mapping at the come the only possible basis of a geomorphologi- scale of 1:300 000 (Dylik, Jurkiewiczowa cal map of the region, should be considered a fail- 1950). ure of geomorphologists from Łódź. At the same In the chapter a number of examples of re- time, experience resulting in the implementation of search problems detected during the mapping was the map entitles to categorical statement that the reminded (e.g. multichanneled river system, sketches are very difficult, and almost impossible Eemian lakeland, distribution of peatbogs, dis- to the consequent interpretation throughout the tribution of dunes, changes of river pattern, contri- area, consistent, at the same time, with the original bution of particular deposits in the surface geology vision of an author and subordinated to rules of etc.). geomorphological map and hypothesis resulting Another issue is how to use the geological from the analysis of the full achievements of Łódź maps to palaeogeographical interpretations, which centre and the individual research experience. Re- has significant limitations, in particular often over- mark seems to be important in the context of ongo- looked by people who have never dealt with geo- ing work on a new edition of the Geomor- logical mapping. According to the author, misun- phological Map of Poland, scale 1:500 000 and derstandings occur, as a result of too literal under- plans of geomorphological maps on a large scale, standing of the term “detailed” and not taking into based on the sketches to the Detailed Geological account the fact that, in accordance with the in- Map of Poland, scale 1:50 000. structions to the map, the surface layer of a thick- From the foregoing considerations, as well as ness of 1.5 to 2 m is ignored. With detailed geo- the review of research topics carried out at the morphological or archaeological investigations, the Department of Quaternary Research (cf. Appen- picture from the Detailed Geological Map of Po- dix) it shows that the study of periglacial landforms land must be supplemented by additional large- and processes, which was the base of the existence scale mapping, taking into account the youngest of the Łódź geomorphological school, were in the series of a small thickness. Department only one of the threads, although their Geomorphological mapping (and geo- results were undoubtedly used for example in the morphic maps at various scale) as a systematic palaeogeographical interpretations. The idea of task was not performed at the Department of Qua- Professor Jan Dylik was continued on a more gen- ternary Research; works in the first period of the eral level. Opinion has been expressed that evi- existence of the Łódź geomorphological centre in dence of the heritage of the research idea of Pro- the edge zone of the Łódź Plateau has not been fessor Jan Dylik are interdisciplinary studies of finalized, and in other parts of the region have not morphogenetic environment and polygenesis of the been set. In the eighties, with publishing of the first relief of Central Poland conducted in the Depart- sheets of the Detailed Geological Map of Poland, ment of Quaternary Research. geomorphological sketches began to appear, which

128 AGL 101 ISSN 0065-1249

Jadwiga Wieczorkowska*

WALEWICE – NIEZREALIZOWANY PROJEKT PROFESORA JANA DYLIKA

ZARYS TREŚCI

Stanowisko Walewice, leżące na 10-metrowej terasie pradoliny warszawsko-berlińskiej, zajmuje ważne miejsce w dorobku naukowym prof. Jana Dylika. Występujący tam zespół bardzo licznych typów osadów vistuliańskich oraz struktur peryglacjalnych stał się podstawą doniosłych wniosków paleogeomorfologicznych. Nagromadzenie kopalnych zjawisk na niewielkiej przestrzeni, rzadko spotykany stopień ich odsłonięcia oraz łatwy dojazd do stanowiska spowodowały powstanie projektu trwałej ekspozycji. Śmierć Profesora w 1973 r. przerwała początkową fazę realizacji tego zamierzenia. Słowa kluczowe: rozwój stoku, struktury peryglacjalne, blok zmarzlinowy

Skrzyżowanie dróg w Bielawach koło Łowi- tą wyrównaną powierzchnią. We wschodniej czę- cza zapisało się trwale w geomorfologii obszaru ści odsłonił się gliniasty stok kopalny przykryty podłódzkiego. Leży ono około 4 km od pałacu piaszczysto-mułkową serią osadów, z gliniastymi w Walewicach i dlatego Profesor Jan Dylik tak lobami kongeliflukcyjnymi w części proksymalnej. nazwał to stanowisko. Tym trafniej, że do 1870 r. Płaszcz osadów stokowych został pocięty dwiema był to teren należący do gminy Walewice. W cza- generacjami wieloboków szczelin mrozowych sie jednej z wypraw terenowych, we wczesnych (rys. 1). Cały sezon prac zajęło rozwiązanie zagad- latach 60., Profesor zauważył w przydrożnej skar- ki dziwnej struktury widocznej w części dystalnej pie płytkiej żwirowni bardzo wyraźny płaszcz serii (fot. 1). Decyzja o odsłonięciu w planie po- kamienisty. Tak zaczęło się życie stanowiska Wa- wierzchni około 20 m2, wymagająca usunięcia lewice, trwające ponad dekadę. wielu metrów sześciennych nadkładu, a następnie Pierwsze prace polegały na odsłonięciu płasz- precyzyjnych prac metodami archeologicznymi cza kamienistego w planie. Dokładne oczyszczenie (fot. 2), zaowocowała odpreparowaniem kopal- pozwoliło dostrzec niewielki krąg kamienisty, nego bloku zmarzlinowego, zbudowanego z osa- a w dwumetrowej skarpie, poniżej poziomu drogi, dów serii piaszczysto-mułkowej. Blok, długi na co ukazały się dobrze rozwinięte epigenetyczne kliny najmniej 8 m i ułożony równolegle do osi doliny, zmarzlinowe. Po tak obiecującym początku żwi- stanowił ślad podmywania przemarzniętych osa- rownia stała się miejscem prac prowadzonych dów stokowych przez ramiona rzeki błądzącej. z ogromnym rozmachem, jak zwykle w działa- Oderwany i obrócony o 90 ° został przykryty osa- niach badawczych Profesora. dami stokowymi, rozcinanymi ponownie bruzdami Stanowisko Walewice położone jest na rozle- koryt rzecznych (fot. 3). Następny cel – odsłonię- głej terasie rzeki Mrogi, uchodzącej do Bzury już cie w planie wieloboku młodszej generacji szczelin w obrębie pradoliny warszawsko-berlińskiej. Po- mrozowych o średnicy około 20 m – wymagał wierzchnia terasy bez wyraźniejszych załamań ogromnych prac ziemnych. Należało znowu usu- przechodzi w powierzchnię wysoczyzny, słabo też nąć dziesiątki metrów sześciennych nadkładu gru- zaznacza się granica z dnem doliny. Na „Mapie bości około 1,5 m. Było to o tyle trudne zadanie, że geomorfologicznej regionu łódzkiego” (Tur- wymagało pracy bez swobodnego przemieszczania kowska 2006) jest to „peryglacjalna równina się i zbytniego obciążania odsłanianej, głównie stożków napływowych”. Nachylenia stoku, opada- piaszczystej, powierzchni. Za pomocą łopat prze- jącego do osi doliny, wynoszą zaledwie od 2 ° do rzucano wielokrotnie usuwane osady poza obręb 3 °, jednak kilkanaście odsłonięć wykonanych odsłanianej struktury i wywożono wozami kon- wzdłuż północnej krawędzi żwirowni ukazało nymi w najdalsze części żwirowni. niezwykłe bogactwo zjawisk pogrzebanych pod

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, ul. Narutowicza 88, 90 -139 Łódź

129 Jadwiga Wieczorkowska

ę-

wo generations

with with t

rytmicznie warstwowane, rozci

1966)

a osady osady rzeczne

–

1966) bedded slope deposi

Dylik

osady osady stokowe

–

Dylik

(wg j

(after

berlińskie -

rt of the rhytmically

osady kongeliflukcji; 8, 9 osady9 kongeliflukcji; 8,

– Pradolina

distal distal pa

– Berlin -

sediments river

–

zmarzlinowy; 7 zmarzlinowy;

blok

–

rytmicznie proksymalna;część warstwowane, 5

slope theof Warsaw ,

cally bedded slope deposits; 5 część dystalna; 6 część

deposits; congelifluction8,

osady osady stokowe

–

sectionCross of the terrace

proximal proximal part of the rhytmi

–

glina glina morenowa; 4

; ; 4 Rys. Rys. 1. Przekrójprzez osady stokowe terasy pradoliny warszawsko

7 permafrost; of block

–

– till

– iły; iły; 3

–

silt; 3

–

river river sand; 2

piaski piaski rzeczne; 2

–

te dwiema generacjami wieloboków szczelin mrozowych wielobokówszczelin generacjami dwiema te 1 6 of fissure polygons; frost 1

130 Walewice – niezrealizowany projekt Profesora Jana Dylika

Fot. 1. Przekrój przez młodszy stok kopalny. W centrum przecięty blok zmarzlinowy (Dylik 1969c) Cross section of the younger fossil slope with a block of permafrost in its centre (Dylik 1969c)

Fot. 2. Prace przy odsłanianiu bloku zmarzlinowego (fot. L. Jędrasik) Exhumation of the block of permafrost

131 Jadwiga Wieczorkowska

Fot. 3. Odsłonięty blok zmarzlinowy (Dylik 1969c) Exhumed block of permafrost (Dylik 1969c)

Profesor spędził niezliczone godziny w swej czenia jakie dostrzegał w nich Profesor Dylik. charakterystycznej pozie, przykucnięty, nad ścia- Całe swoje doświadczenie z badań archeologicz- nami odsłonięć, a w organizację i realizację wszys- nych zastosował On w nowej dziedzinie perygla- tkich prac zaangażował wielu pracowników ów- cjalnej, znał przy tym znakomicie metody badań czesnego Instytutu Geografii i studentów wyż- sedymentologicznych. Z tego połączenia znanych szych lat. W efekcie wykonano zdjęcie stolikowe metod wypracował odrębną metodę, która pozwa- stanowiska, parę kilometrów profilów hipsome- lała na wydobycie głębokiej treści z każdej, odpo- trycznych, wiercenia głębokie do 10 m wzdłuż wiednio przepracowanej i przemyślanej odkryw- głównego profilu o długości około 250 m, dzie- ki” (Jahn 1974). siątki czterometrowych wierceń ręcznych oraz Stanowisko Walewice, gdzie na niewielkiej badania laboratoryjne próbek osadów. Prowadzone przestrzeni znalazło się tyle kopalnych świadectw z takim rozmachem prace ziemne trwały w sezo- peryglacjalnego środowiska vistulianu (rys. 1, 2), nach 1964–1966 od wczesnej wiosny do pierw- stało się podstawą wniosków paleogeograficznych szych mrozów. Odsłonięte wieloboki szczelin zamieszczanych w licznych publikacjach prof. mrozowych i odpreparowany blok zmarzlinowy Jana Dylika. Pierwsze dane pojawiły się w literatu- zostały zabezpieczone folią tak, by mogły być rze w 1963 r. Był to odczyt wygłoszony na zebra- wielokrotnie demonstrowane, nie ulegając jedno- niu Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, którego cześnie niszczeniu. prezesem był wtedy Profesor (Dylik 1963). Naj- O oryginalnej metodzie pracy Profesora Dy- pełniej jednak osady i struktury Walewic zostały lika, nazywając go „autorem, inspiratorem i orga- zinterpretowane w pracach z lat 1966–1969 (Dy- nizatorem sukcesów łódzkiej szkoły peryglacjal- lik 1966, 1967, 1969). Walewice były wielokrot- nej”, pisał prof. Alfred Jahn: „Metoda […] która nie odwiedzane przez uczestników naukowych uznała za naczelne zadanie intensywną, bardzo spotkań w Instytucie – geomorfologów polskich szczegółową i bardzo wyjaśniającą w każdym i zagranicznych (fot. 4), ale najważniejszą rolę drobiazgu analizę przekrojów geologicznych. odegrały w 1967 r., w podczas sympozjum dwóch Słynne były owe Dylikowskie szurfy, kopane pod komisji Międzynarodowej Unii Geograficznej: Łodzią, wielkie i precyzyjnie wypracowane, które Komisji Rozwoju Stoku i Komisji Geomorfologii w latach pięćdziesiątych oglądaliśmy początkowo Peryglacjalnej, której przez cztery kadencje prze- z niedowierzaniem – nie przyznając im tego zna- wodniczył Profesor (fot. 5). Istniejące w Walewi-

132 Walewice – niezrealizowany projekt Profesora Jana Dylika cach peryglacjalne osady i struktury posłużyły stokowe, powstawanie lodu szczelinowego i erozja prof. Dylikowi do przedstawienia uczestnikom termiczna; sympozjum następujących tematów:  fazy klimatyczne würmu i odpowiadające  osady kongeliflukcji i osady stokowe ryt- im procesy morfogenetyczne; micznie warstwowane, płaszcze kamieniste, obry-  stok akumulacyjny i denudacyjny, ich są- wy i osuwiska, osady fluwialne; siedztwo i powiązania dynamiczne;  kongeliflukcja w lobach i kongeliflukcja  zazębianie się procesów podłużnych i po- warstwowa, spłukiwanie, grawitacyjne procesy przecznych w dolinie, system wód błądzących i erozja termiczna (Dylik 1967a).

Rys. 2. Młodszy stok kopalny i jego sąsiedztwo (bez osadów późniejszych) (Dylik 1966) 1 – młodszy stok kopalny; 2 – osady kongeliflukcji; 3 – bruzdy kopalne; 4 – szczelina z pierwotnym wypełnieniem lodo- wym; 5 – osady stokowe, rytmicznie warstwowane; 6 – osady rzeczne; 7 – wieloboki szczelin starszej generacji; 8 – przekroje geologiczne; B – blok zmarzlinowy; B1 – marginalna część warstwowanych osadów stokowych odcięta przez szczelinę (4) i przechylona; P – bryła zmarzliny Younger fossil slope and the area surrounding it (without later deposits) (Dylik 1966) 1 – younger fossil slope; 2 – congelifluction deposits; 3 – fossilized furrows; 4 – fissure of primary ice filling; 5 – rhytmically bedded slope deposits; 6 – river deposits; 7 – older generation of frost fissure polygons; 8 – cross sections; B – block of permafrost; B1 – marginal part of rhytmically bedded slope deposits separated by ice fissure (4) and tilted; P – lump of permafrost

O wyjątkowości tego stanowiska, jako o je- na zboczu zaś odsłonięto kopalne obrywy i osu- dynym znanym mu przykładzie rozwoju stoków wiska, wiążące się z owymi strukturami lodu pradoliny, pisał prof. Alfred Jahn: „W szczegó- gruntowego. Zagrzebane w osadach fluwiogla- łowej rekonstrukcji rozwoju tych zboczy doko- cjalnych całe bloki, oberwanego wzdłuż szczelin nanej przez J. Dylika, drogą żmudnych badań, lodowych zbocza, są chyba najlepszym z do- można wyróżnić znamienne momenty, wskazu- tychczas znanych przykładów form kopalnych, jące na ścisłe powiązanie pracy rzeki z cofaniem przypominających erozję termiczną, podcięte się stoku. Powyżej krawędzi dolinnej znaleziono urwiska rzek Syberii i Alaski” (Jahn 1970). liczne formy klinowe (struktury wieloboczne),

133 Jadwiga Wieczorkowska

Fot. 4. Konferencja peryglacjalna, 1963 (fot. L. Jędrasik) Periglacial field conference, 1963

Fot. 5. Sympozjum MUG, 1967 (fot. L. Jędrasik) Symposium of IGU, 1967

134 Walewice – niezrealizowany projekt Profesora Jana Dylika

W porozumieniu z władzami gminy Biela- piasków wypełniających puste przestrzenie poeks- wy teren odsłonięć został prowizorycznie ogro- ploatacyjne w kopalniach Śląska. Na prośbę profe- dzony, a postawiona tablica informacyjna wyja- sora Dylika do Łodzi przyjechał profesor Ceber- śniała znaczenie dla nauki tej niepozornej żwirow- towicz, obejrzał stanowisko w Walewicach i uznał, ni, od lat eksploatowanej przez okoliczną ludność że istnieje realna możliwość utwardzenia po- (fot. 6). Od tej pory nie zdarzyły się żadne przy- wierzchni do głębokości kilkudziesięciu centyme- padki zniszczeń bądź uszkodzeń zabezpieczonych trów. W ślad za tą wizytą pojawili się pracownicy struktur. Jedynym, ale ważnym zagrożeniem oka- Politechniki Gdańskiej i, po rozpoznaniu sytuacji zały się przydrożne akacje dostarczające każdej w wykopach, uznali, że zeskalenie osadów nie wiosny dziesiątek szybko rozrastających się sa- przysporzy trudności technicznych. Powstał więc dzonek. Ta sytuacja, ale przede wszystkim powol- problem zabezpieczenia utwardzonych w przyszło- ne niszczenie struktur przy każdorazowym odsła- ści powierzchni. W zamyśle Profesora byłby to nianiu z okazji wizyt naukowych, legły u podstaw przeszklony pawilon z kładkami pozwalającymi decyzji Profesora o konieczności trwałego zabez- oglądać od góry odpowiednio opisane struktury. pieczenia powierzchni. Taki obiekt wymagałby stałej opieki, zagospoda- Od lat 50. ubiegłego wieku głośno było o re- rowania otoczenia, nawet reklamy, ale to miało welacyjnej metodzie prof. Romualda Cebertowicza być w przyszłości stopniowo rozwiązywane. Uzy- z Politechniki Gdańskiej, polegającej na cemento- skano akceptację władz województwa i gminy oraz waniu materiałów luźnych. Znalazła ona zastoso- wstępną zgodę na uczestnictwo w finansowaniu wanie m.in. w utwardzaniu gruntów pod zabytka- przedsięwzięcia. To był rok 1972, a 7 czerwca mi architektonicznymi zagrożonymi osuwaniem 1973 r. Profesor zmarł. podłoża w Polsce i na świecie oraz w zeskalaniu

Fot. 6. Stanowisko Walewice, 1969 (Dylik 1969a) Site Walewice, 1969 (Dylik 1969a)

Żałoba i reorganizacja władz Instytutu Geo- kazująca ich kompetencje gminom oraz 49 no- graficznego oraz Katedry odsunęły na daleki plan wym województwom. Gmina Bielawy znalazła się realizację walewickiego projektu. Przez dwa lata w województwie skierniewickim. Przekazano tam utrzymywaliśmy stanowisko w stanie niezmienio- wszystkie dokumenty z województwa łódzkiego; nym. Niestety, bez determinacji i umiejętności zapo niektórych ślad zaginął. Obecnie w miejscu łatwiania nawet bardzo trudnych organizacyjnie stanowiska Walewice zbudowano stację benzyno- spraw – cech, które w wysokim stopniu posiadał wą (fot. 7), a na mapie obiektów geoturystycznych Profesor – projekt walewicki skazany był na niepo- w regionie łódzkim (2011) wokół miejscowości wodzenie. Jednak ostateczny kres przyniosła usta- Bielawy brak jakichkolwiek sygnatur (2011). wa z 28 maja 1975 r., znosząca powiaty i prze- Szkoda.

135 Jadwiga Wieczorkowska

Fot. 7. Skrzyżowanie dróg w Bielawach (stan obecny) Crossroads in Bielawy as it is today

LITERATURA

Dylik J., 1963 – Przedmiot badań peryglacjalnych Dylik J., 1969a – Slope development under perigla- i ich znaczenie paleogeograficzne. Nauka cial conditions in the Łódź region. Biuletyn Polska, 6 (48): 23-42. Peryglacjalny, 18: 381-410. Dylik J., 1966 – Traces fossiles de l’évolution Dylik J., 1969b – L’action du vent pendant le descendante des polygones des fentes de gel. dernier âge froid sur le territoire de la Pologne Tijdschrift van het koninklijk Nederlandsch Centrale. Biuletyn Peryglacjalny, 20: 29-44. Aardrijkskundig Genootschap. Deel LXXXIII, 3: Dylik J., 1969c – Slope development affected by frost 227-237. fissures and thermal erosion. The periglacial en- Dylik J., 1967a – Guide to excursion of the Com- vironment. Past and Present. Arctic Institute of mission on the Evolution of Slopes and of the North America, Montreal: 365-386. Commission on Periglacial Geomorphology of Jahn A., 1970 – Zagadnienia strefy peryglacjalnej. the International Geographical Union. Poland. PWN, Warszawa: 109 s. Wrocław - Kraków - Łódź - Toruń: 84-88. Jahn A., 1974 – Jan Dylik (1905–1973). Wspomnie- Dylik J., 1967b – Główne elementy paleogeografii nie. Czasopismo Geograficzne, 45: 7 s. młodszego plejstocenu Polski Środkowej. W: Obiekty Geoturystyczne w regionie łódz- R. Galon, J. Dylik (red.), Czwartorzęd Polski. kim, 2011 – Urząd Marszałkowski w Łodzi. PWN, Warszawa: 311-352. Turkowska K., 2006 – Geomorfologia regionu łódzkiego. Wyd. UŁ, Łódź: 238 s.

136 Walewice – niezrealizowany projekt Profesora Jana Dylika

WALEWICE – PROFESSOR’S UNREALIZED PROJECT

SUMMARY

Abstract. Walewice situated in the 10 m terrace of the Warsaw-Berlin Pradolina is one of the most significant sites influ- encing Professor Jan Dylik’s work. A series of deposits and periglacial structures of the Vistulian enabled reaching some important paleogeomorphological conclusions. A large collection of fossil phenomena, a rarely occurring level of their un- covery, as well as accesibility of the site resulted in the creation of a project of permanent exposision. Professor’s death in 1973 interrupted the realisation of this project. Key words: slope development, periglacial structures, block of permafrost

Site Walewice is situated in Bielawy com-  climatic phases of Würm and morpho- mune near Łowicz. Here, on a 10 m. terrace on genetic processes corresponding to them; the Warsaw-Berlin pradolina, where the Mroga  accumulation and denudation glacis, their River joins the Bzura River, Professor Dylik surrounding area and dynamical relationships, carried out in 1962 to 1969 investigations con- cooperation of longitudinal and transversal proc- cerning Vistulian slope deposits. Cross-sections esses; system of wandering water and thermal and large horizontal surfaces allowed the explo- erosion. ration of the fossil periglacial phenomena. Site The significance of Vistulian deposits and Walewice was visited by many geomorpholo- structures spread across a small area, the diffi- gists during international geomorphological con- culty uncovering them all, as well as accesibility ferences. It was presented especially during the of the site (situated right by the crossroads) re- Symposium of the Commission of the IGU in sulted in creation of a project of permanent ex- 1967. It was then when Professor used it for position. The sand surfaces were to be hardened realisation of the following subjects: (following the method of Prof. Romuald Ceber-  congelifluction and rhytmically bedded towicz), before building an exhibition hall above slope deposits; stone mantles; slumps and land- them. Everything was already arranged, includ- slides; fluvial deposits; ing a technical diagnosis of the terrain. Alas,  lobe and slope congelifluction; down- Professor’s death on July 7th 1973 interrupted the wash; gravitational slope processes; develop- realisation of this project. ment of interstitial ice and thermal erosion;

137

AGL 101 ISSN 0065-1249

Krystyna Turkowska*

HISTORIA I GŁÓWNE PROBLEMY BADAWCZE KATEDRY BADAŃ CZWARTORZĘDU UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO

ZARYS HISTORII KATEDRY BADAŃ CZWARTORZĘDU

12 listopada 1981 r., na miejsce istniejącego cjalnego zespołu J. Dylika, główne zainteresowa- od 1958 r. Instytutu Geografii, Rektor Uniwersy- nia badawcze skierowała na osady i formy pocho- tetu Łódzkiego powołał dwie jednostki: Instytut dzenia glacjalnego oraz rekonstrukcję wydarzeń Geografii Ekonomicznej i Organizacji Przestrzeni glacjalnych w regionie. Wyniki przedstawiła oraz Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania w monografii Paleogeografia Wyżyny Łódzkiej Środowiska. Podział stał się przyczyną i okazją do i obszarów sąsiednich podczas zlodowacenia dalszych zmian w strukturze kierunku geograficz- warciańskiego (28/1972 AGL), które stało się nego. Między innymi Zakład Geomorfologii podstawą przewodu habilitacyjnego, zakończone- i Paleogeografii Czwartorzędu, kierowany przez go na początku 1973 r. Nagła śmierć Profesora zbliżającą się do emerytury prof. dr A. Dylikową, Jana Dylika 7 czerwca 1973 r. przypadła więc na zastąpiły: Zakład Geomorfologii (kierownik od początki formalnej samodzielności naukowej doc. 1.10.1082 r. – doc. dr hab. Zbigniew Klajnert) oraz dr hab. Haliny Klatkowej, która stała się naturalną Zakład Badań Czwartorzędu (kierownik – doc. dr następczynią Profesora w gmachu przy ul. Skło- hab. Halina Klatkowa). Nowej strukturze geomor- dowskiej. Powołany w 1981 r. Zakład Badań fologii sprzyjały dwa różne adresy macierzystej Czwartorzędu był jedyną jednostką geografii łódz- jednostki: ul. Skłodowskiej Curie 11 (od 1952 r. kiej z siedzibą w pałacyku, gdzie przetrwała at- siedziba geografii łódzkiej, tzw. pałacyk) i al. Ko- mosfera pierwszych lat Instytutu, niezależnie od ściuszki 21. Od początku lat 70., tylko kilka osób kłopotów wynikających ze złego stanu techniczne- z Zakładu Geomorfologii i Paleogeografii Czwar- go starego budynku. Osoby, które tu studiowały, torzędu pracowało w pałacyku, który był już wtedy a później pracowały pod bezpośrednim kierunkiem przede wszystkim budynkiem reprezentacyjnym Profesora Jana Dylika, czują się spadkobiercami Instytutu: z gabinetem Dyrektora Profesora Jana Jego myśli badawczej. Dylika, ogólnym sekretariatem oraz Biblioteką Kierowany przez Profesor Halinę Klatkowa i Mapiarnią. Najstarsza stażem i doświadczeniem Zakład Badań Czwartorzędu był znaczącą jed- była Halina Klatkowa (Tagowska-) zatrudniona nostką naukowo-dydaktyczną o dużym potencjale, w UŁ od 1 kwietnia 1945 r. Czynnie uczestniczyła szczególnie w zakresie prac terenowych. W pierw- ona w organizacji kierunku geograficznego szym okresie zespół liczył 13 osób (doc. dr hab. i w rozwijających się pod kierunkiem J. Dylika Halina Klatkowa, 5 adiunktów: dr dr Jadwiga Wie- badaniach zespołowych okolic Łodzi i w Górach czorkowska, Krystyna Turkowska, Kazimierz Świętokrzyskich. Brała udział w określaniu no- Krajewski, Jerzy Chrzanowski, Jacek Nalewajko; wych metod badawczych i teorii dotyczących poli- 5 asystentów naukowo-dydaktycznych i naukowo- genezy rzeźby oraz roli morfogenezy perygla- technicznych: Marek Załoba, Ewa Załoba, Jacek cjalnej w ukształtowaniu powierzchni środkowej Czyż, Danuta Szafrańska (-Dzieduszyńska) Jan Polski. Trwający około 20 lat okres asystentury H. Kamiński). Od 1991 r. liczba pracowników wzro- Klatkowa zamknęła doktoratem Niecki i doliny sła do 18 osób, ze względu na włączenie do Kate- denudacyjne w okolicach Łodzi (19/1965 AGL). dry Badań Czwartorzędu Pracowni Kartografii Wkrótce po doktoracie, jako pierwsza z perygla- i Teledetekcji (5 asystentów dydaktyczno-nauko-

* Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, e-mail: [email protected]

139 Aneks wych, m.in. mgr Juliusz Twardy). Formalny skład daktycznych, nie wywiązanie się kilku osób osobowy Katedry Badań Czwartorzędu w latach z obowiązku doktoratu, zniesienie etatów asysten- 1991–1994 to: 1 prof. zw., 1 doc. dr hab. (od 1990 ckich na rzecz studiów doktoranckich, a wreszcie prof. UŁ), 4 adiunktów, 7 asystentów dydaktycz- ostateczna likwidacja etatów technicznych powo- no-naukowych oraz 5 pracowników naukowo- dowały coraz większe utrudnienia w pracach Ka- -badawczych i technicznych. W jednostce docho- tedry. Zespół został pozbawiony pomocy w reali- dziło do zmian osób i funkcji, przy utrzymaniu zacji prac terenowych i analiz laboratoryjnych. stałej liczby etatów. Katedrą Badań Czwartorzędu W 2007 roku miejsce pracy stracił mgr Jacek kierowała Profesor Halina Klatkowa do końca Czyż, najdłużej zatrudniony na etacie naukowo- września 1994 r. Przejście na emeryturę od paź- -technicznym (geografa). Pomieszczenia laborato- dziernika tego roku nie przerwało Jej badań. Do rium geomorfologicznego zostały przez władze niespodziewanej śmierci 29 września 1997 r. pra- dziekańskie przekazane świeżo utworzonej Pra- cowała w pałacyku przy ul. Skłodowskiej 11, naj- cowni Technik Komputerowych. W latach 2008– dłużej z wszystkich geografów łódzkich. Jako 2012 w Katedrze Badań Czwartorzędu było za- jedyna uczestniczyła w działalności organizacyj- trudnionych już tylko 9 osób (1 prof. zw., 2 dr hab. nej, badawczej i dydaktycznej w całym pierw- prof. UŁ, 5 adiunktów – tab. 1, oraz 1 pracownik szym pięćdziesięcioleciu istnienia uniwersytec- administracyjny – mgr Joanna Szymczak). Stu- kiej geografii łódzkiej. diowało 5 doktorantów. Liczny zespół, którego kierownictwo przeję- Od 1 października 2012 r., wraz z przejściem łam od 1 października 1994 r., z kilku względów na emeryturę piszącej te słowa, Katedra Badań nie spełniał wymogów formalnych stawianych Czwartorzędu zmieniła nazwę na: Katedra Geo- Katedrze. Nie miałam wymaganego od kierownika morfologii i Paleogeografii, a jej kierownictwo katedry tytułu profesora (uzyskanego dopiero objął dr hab. Juliusz Twardy, prof. UŁ. Jednocze- w 2007 r.), a w kilkunastoosobowym zespole było śnie został zamknięty Zakład Geomorfologii, co tylko dwóch adiunktów: jeden w okresie ochron- zakończyło istnienie w strukturze Wydziału Biolo- nym przed emeryturą w 1996 r. (K. Krajewski) gii i Nauk o Ziemi, a następnie Wydziału Nauk i drugi świeżo po doktoracie, w 1993 r. (J. Kamiń- Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego, dwóch ski). Zakończenie na wiosnę 1995 r. doktoratu jednostek o tych samych korzeniach i podobnym przez J. Twardego, umożliwiło przekazanie mu profilu badawczym i dydaktycznym. kierownictwa Pracowni Kartografii i Teledetekcji, Zniknięcie nazwy Katedra Badań Czwarto- mającej wtedy pomieszczenia w gmachu Instytutu rzędu zobowiązuje byłego kierownika do chociaż Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska ramowego podsumowania dorobku jednostki. przy ul Lipowej 81. Uznano, że główne kierunki realizowanych badań Dwa lata po śmierci prof. dr hab. Haliny mogą być zilustrowane poprzez uzyskane stopnie Klatkowej, Rektor Uniwersytetu Łódzkiego prze- i tytuły naukowe (10 doktoratów, 4 habilitacje, kazał lokal przy ul. Skłodowskiej-Curie 11 Łódz- 1 profesora nadzwyczajnego i 2 tytuły profesora – kiemu Towarzystwu Naukowemu. Katedra Badań tab. 1), wykonane mapy geologiczne (tab. 2), Czwartorzędu opuściła historyczną siedzibę geo- a także uczestnictwo w grantach badawczych (tab. grafii łódzkiej i od października 1999 r. przepro- 3), czy organizacja konferencji (tab. 4). Informację wadziła się do nowego gmachu Collegium Geo- podzielono na dwie części, zgodne ze sprawowa- graphicum przy ul. Kopcińskiego 31. Dwanaście niem funkcji kierownika. W pierwszej wykorzy- lat później, w 2011 r. dołączyliśmy do pozostałych stano opracowanie Profesor Haliny Klatkowej jednostek Instytutu Nauk o Ziemi (dawny Instytut przedstawione z okazji pięćdziesięciolecia Uniwer- Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska sytetu Łódzkiego, zatytułowane: 50 lat łódzkich Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UŁ) usytuowa- badań i upowszechniania wiedzy o czwartorzę- nych w budynkach przy ul. Narutowicza 88, które dzie (Acta Univ. Lodz. Folia Geogr. 20/1995), do od 2004 r. scaliły rozrzucone wcześniej po różnych którego autorka odsyła osoby zainteresowane dzielnicach miasta jednostki geograficzne, od 2001 szczegółowiej sprecyzowanymi osiągnięciami Za- r. należące do samodzielnego Wydziału Nauk kładu/Katedry Badań Czwartorzędu do 1994 roku, Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego. jak na przykład bibliografią prac czy udziałem Po 2000 r. skład osobowy Katedry Badań w tzw. międzyresortowych tematach badawczych, Czwartorzędu ulegał stałemu zmniejszaniu. Zmia- jak MR I 25, CPBP 02.13, RR II. 14, CPBR ny w programach studiów i redukcja godzin dy- 02.01.

140 Aneks

KIERUNKI BADAŃ W ZAKŁADZIE (OD 1991 R. KATEDRA) BADAŃ CZWARTORZĘDU W OKRESIE 1981–1994

Jak wynika z przedstawionego wyżej zarysu letyn Peryglacjalny 33/1994). W zeszycie Acta historii jednostki, początek samodzielnych badań Geographica Lodziensia zatytułowanym Kopal- prof. dr hab. H. Klatkowej sięga lat wcześniej- ne zbiorniki z florą eemską w środkowej Polsce szych, niż formalne powołanie Jej na kierownika (61/1990), zebrano udokumentowane przez prof. Zakładu Badań Czwartorzędu. Niewątpliwą grani- nadzw. dr hab. Halinę Klatkową paleogeograficz- cę stanowiła śmierć Profesora Jana Dylika i natu- no-palinologiczne opracowania wypełnień zagłę- ralne przejęcie kierownictwa nad grupą osób bień bezodpływowych w zachodniej części regio- z Zakładu Geomorfologii i Paleogeografii Czwar- nu łódzkiego. Praca stała się podstawą uzyskania torzędu, pracujących w pałacyku przy ul. Słodow- w 1991 r. tytułu profesora zwyczajnego. Wkrótce skiej-Curie 11. Rzeczywisty początek prac zespo- nastąpiło też powołanie Katedry Badań Czwarto- łowych pod kierunkiem doc. dr H. Klatkowej rzędu. W jednostce wciąż ważne miejsce zajmowały przypada na jesień 1978 r., kiedy ta sama grupa badania glacjalne, które niewątpliwie zintensyfiko- rozpoczęła kartowanie do Szczegółowej Mapy wano w związku z przyjęciem zadania organizacji Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Oprócz INQUA SEQS Symposium: The Cold Warta realizacji podjętego zadania (opracowanie 9 arku- Stage: lithology, palaeogeography, stratigraphy, szy SMGP z objaśnieniami – tab. 2), umożliwiło w październiku 1994. Rok wcześniej Katedra ono rozwój badań wykraczających poza bezpo- zorganizowała konferencję wstępną Stratygrafia średni cel. Za pierwszy efekt można uznać badania i paleogeografia zlodowacenia warty (tab. 4). litofacjalne glin warciańskich, które w 1980 r. za- Określany stratygrafią czwartorzędu wachlarz owocowały doktoratem Jacka Nalewajki (promo- zainteresowań w Katedrze (warciańskie badania tor H. Klatkowa) opublikowanym w monografii glacjalne, interglacjał eemski, vistulian i paleoge- Zróżnicowanie litofacjalne warciańskich glin ograficzne badania przekrojowe) uzupełniały pro- morenowych w regionie łódzkim (44/1982 AGL). wadzone przez Profesor Halinę Klatkową doktora- Badania strukturalno-teksturalne osadów warciań- ty i na ich podstawie opracowane monografie: skich na obszarze pierwszych realizowanych przez J. Kamińskiego Późnoplejstoceńska i holoceńska zespół arkuszy mapy (Pabianice i Łask) dostarczy- transformacja doliny Moszczenicy jako rezultat ły materiałów dla monografii Utwory ablacyjne zmian środowiska naturalnego oraz działalności w regionie łódzkim (45/1982 AGL), która stała się człowieka (64/1993 AGL) i dwa lata później podstawą otrzymania przez dr hab. Halinę Klatko- J. Twardego Dynamika denudacji holoceńskiej wą stopnia profesora nadzwyczajnego. Równole- w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej (69/1995 gle z kartowaniem prowadzono badania w doli- AGL). Są one dowodem rozwijania w Katedrze nach rzecznych, których częściowe wyniki prze- również zainteresowań najmłodszymi procesami dyskutowano na ogólnopolskiej konferencji Roz- i ich świadectwem w postaci osadów i form. wój sieci dolinnej na Wyżynie Łódzkiej w późnym Wspomniany już tytuł opracowania 50 lat plejstocenie i holocenie (tab. 4). Kilka lat póź- łódzkich badań i upowszechniania wiedzy o czwar- niej powstała rozprawa habilitacyjna K. Turkow- torzędzie stanowił deklarację Autorki o kontynuacji skiej Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódz- badań prowadzonych wcześniej pod kierunkiem kiej w późnym czwartorzędzie (57/1988 AGL), Jana Dylika. Jednak, jak wskazuje dokonany wyżej należąca do prac paleogeograficznych uwzględ- przegląd prac, nie była to ciągłość w stosunku do niających ewolucję wybranych dolin regionu od okresu intensywnych badań peryglacjalnych. Jest recesji lądolodu warciańskiego do neoholocenu. to potwierdzone słowami: „na wieloletni program Efektem ożywionych w tamtym okresie kontaktów własnych badań Katedry składają się dwie grupy i współpracy z geomorfologami francuskimi stało tematyczne. Pierwsza pod nazwą: Geologiczne się kolokwium polsko-francuskie zorganizowane i geomorfologiczne ślady transgresji i deglacja- we wrześniu 1990 roku. Stało się ono okazją do cji lądolodów środkowopolskich obejmuje za- podsumowania stanu wiedzy z zakresu morfoge- gadnienia glacjalne mezo- i neoplejstocenu nezy peryglacjalnej obszaru Wyżyny Łódzkiej z uwzględnieniem wcześniejszych uwarunkowań. i porównania dorobku oraz metod badawczych Wśród nich na czołowe miejsce wysuwają się stosowanych wówczas w Łodzi i we Francji (Biu- rekonstrukcje paleogeograficzne oparte na szcze-

141 Aneks gółowej analizie osadów glacjalnych oraz fluwio- gram badawczy realizowany w Katedrze Badań i limnoglacjalnych. Drugiej grupie nazwanej trans- Czwartorzędu miał prowadzić do równowagi formacja warciańskiej rzeźby glacjalnej w warun- (określenie H. Klatkowa 50 lat łódzkich ba- kach interglacjalnych i peryglacjalnych późnego dań…) pomiędzy stanem rozpoznania świadectwa plejstocenu oraz w holocenie odpowiada proble- procesów glacjalnych, peryglacjalnych i umiarko- matyka schyłkowowarciańskich i postwarciańskich wanych. Objęcie coraz pełniejszej listy wydarzeń przeobrażeń pierwotnej, powierzchniowej budowy morfogenetycznych w skali czasu, niestety nie szło geologicznej i rzeźby środkowej Polski w zmienia- jednak w parze z identyfikacją przestrzennego jących się warunkach klimatycznych eemu, vistu- zróżnicowania zjawisk w regionie łódzkim. Jed- lianu i holocenu, aż do współczesnych, w których nym z powodów był tu zapewne badawczy podział coraz większe, nierzadko dominujące znaczenie niewielkiego terenu między poszczególne jednost- ma obecność i działalność ludzka” (H. Klatkowa ki. Podejście poligeniczne było reprezentowane 50 lat łódzkich badań…). przez Profesor H. Klatkową i w prowadzonej przez Zacytowany obszerny fragment tekstu (ze Nią jednostce, chociaż w badaniach całego ośrodka względu na przyjętą konwencję opracowania bez łódzkiego dominowała warciańska morfogeneza obecnych w oryginale przykładów prac) potwier- glacjalna (szczególnie zagadnienia deglacjacji dza przyjęcie przez Profesor Halinę Klatkową arealnej) i charakterystyczne było zaniedbywanie, programu realizacji szerokiego wachlarza zagad- a często wręcz negowanie efektów morfogenezy nień czwartorzędu, zgodnie z zaproponowaną na- peryglacjalnej. Były to zapewne efekty wcześniej- zwą jednostki. Nie ulega wątpliwości, że było to szej dominacji szkoły peryglacjalnej. podejście zgodne z koncepcją poligenezy rzeźby Przechodzącą na emeryturę Profesor Halinę środkowej Polski autorstwa Jana Dylika i z dąże- Klatkową żegnaliśmy ogólnopolską konferencją niami realizowanymi w łódzkim ośrodku geogra- Poligeneza rzeźby Polski (tab. 3) i tomem zbio- ficznym w pierwszym okresie jego istnienia. Pro- rowym Acta Geographica Lodziensia (71/1995).

GŁÓWNE WĄTKI BADAWCZE W KATEDRZE BADAŃ CZWARTORZĘDU W LATACH 1994–2012

Objęcie przeze mnie kierownictwa Katedry Adamów Smólsko była główną podstawą dyskusji Badań Czwartorzędu sprzyjało kontynuacji po- na temat rangi lądolodu Warty, który w tym okre- przedniego okresu w życiu jednostki. Od początku sie uważano za odrębne piętro (wartanian) górnego uczestniczyłam w zespołowych pracach Zakła- czwartorzędu. Prof. H. Klatkowa, po formalnym du/Katedry Badań Czwartorzędu (m.in. w karto- przejściu na emeryturę, kontynuowała badania waniu geologicznym do SMGP arkuszy Pabianice z udziałem wciąż licznych w Katedrze pracowni- i Tuszyn – tab. 2). W Zakładzie Badań Czwarto- ków technicznych, początkujących asystentów rzędu uzyskałam stopień dr hab. (1988 r.) oraz i doktorantów. W odkrywce Koźmin S do najlepiej stanowiska docenta (1989 r.) i profesora nadzwy- odsłoniętych należały w tym okresie serie rzeczne czajnego (1990 r.). Byłam przekonana co do słusz- doliny Warty. Przejmując kierownictwo jednostki ności dotychczasowych kierunków badawczych badania dolinne uważałam za szczególnie perspek- realizowanych w Katedrze Badań Czwartorzędu. tywiczne, nie tylko ze względu na własne zaintere- Za hamujący postęp wiedzy uważałam jednak brak sowania, ale również świadomość bogactwa za- współpracy merytorycznej i coraz wyraźniejszy chowanych w nich świadectw. Złożona struktura podział terytorialny badań geomorfologicznych i miąższość vistulianu w odkrywce Koźmin w ośrodku; próba zapełnienia luk powstałych S stworzyła szanse na rekonstrukcję procesów w wyniku braku dyskusji i wymiany informacji fluwialnych w dolinie Warty, w specyficznym doprowadziła po latach do opracowania Geomor- odcinku włożonym w basen uniejowski. Profil fologii regionu łódzkiego (Wyd. UŁ 2006). vistuliańskich osadów dolinnych oraz ich cechy Od początku lat 90., najszerszym poligonem stanowiące dowód na peryglacjalne warunki mor- badawczym w Katedrze były odkrywki kopalni fogenetyczne były zaprezentowane podczas Sym- KWB Adamów, dostarczające wglądu w pełną, pozjum Periglacial Environments: Past, Present, chociaż zredukowaną w tej strefie, strukturę czwar- Future w 1999 r. (tab. 4). Odkrywki koźmińskie torzędu. W pierwszej połowie lat 90., podczas pozwoliły Joannie Peterze na opracowanie roz- Sympozjów „warciańskich” (tab. 3), odkrywka prawy doktorskiej (2001 r.), a następnie mono-

142 Aneks grafii Vistuliańskie osady dolinne w basenie unie- blikowane w monografii Ewolucja doliny Luciąży jowskim i ich wymowa paleogeograficzna – uwarunkowania klimatyczne a lokalne (86/2004 (83/2002 AGL). Do tej pory dostarczają one AGL). W następnych latach L. Wachecka-Kot- interesujących i ważnych wątków badawczych kowska rozszerzyła zainteresowania badawcze na z różnych okresów górnego plejstocenu i holocenu. pełną morfogenezę obszaru dorzecza Luciąży, W latach 2007–2010 były podstawą kierowanych z podkreśleniem zewnętrznej i wewnętrznych stref przez J. Peterę-Zganiacz badań interdyscy- wododziałowych, wyznaczonych przez partie plinarnych w ramach grantu Geneza, wiek oraz szczytowe ostańców denudacyjnych, pochodzą- warunki sedymentacji w zastoisku koźmińskim cych z peryglacjalnego przemodelowania glacjal- (Kotlina Kolska) (tab. 3). Szczególnie interesu- nych form warciańskich i/lub poligenicznych. jących danych odkrywki Koźmin S dostarczyły na Intensyfikację badań interdyscyplinarnych w okre- temat późnego vistulianu, początkowo w zakresie sie 2011–2013 umożliwiło centralne dofinanso- procesów rzecznych podczas młodszego dryasu. wanie tematu Morfogeneza obszaru pomiędzy W latach 2011–2013 kopalne torfowisko i powalo- Radomskiem, Przedborzem i Piotrkowem Trybu- ny las stały się przedmiotem interdyscyplinarnego nalskim jako świadectwo uwarunkowań, prze- projektu badawczego Warunki paleogeograficzne biegu i roli najmłodszych zdarzeń glacjalnych funkcjonowania i destrukcji późnovistuliańskiego pogranicza Niżu i Wyżyn środkowej Polski (tab. lasu w dolinie Warty (tab. 3). 3). Prace podsumowujące grant, prowadzone Od początku w badaniach uniejowskich brał w trakcie przygotowywania niniejszego tomu do udział Jacek Forysiak, równolegle uczestniczący druku, wskazują w opinii wykonawców na słusz- w kartowaniu geologicznym przywarciańskich ność hipotezy na temat warciańskiego wieku ostat- arkuszy (por. tab. 1, 2, 3). Porównanie odcinków niego lądolodu w południowo-wschodniej części doliny Warty położonych powyżej i w obrębie regionu łódzkiego oraz konfluencji jego lobów basenu uniejowskiego stało się podstawą dokto- wzdłuż linii obecnej osi morfologicznej Wyżyny ratu (2003 r.) i monografii Rozwój doliny Warty Łódzkiej. między Burzeninem i Dobrowem po zlodowace- Dołączenie do zespołu w roku 1996 Małgo- niu warty (90/2005 AGL). Jednym z wniosków rzaty Roman, geologa czwartorzędu z dużym do- wynikających z badań tego wycinka doliny była świadczeniem badawczym i praktycznym, rozsze- poligeneza (asynchroniczność) den dolinnych rzyło teren zainteresowań Katedry w stronę pół- w regionie. Problem został zasygnalizowany przez nocną, do Kotliny Płockiej, a więc na obszar strefy autorkę już kilka lat wcześniej w dolinie Małej marginalnej zlodowacenia wisły. Oznaczało to Widawki, prawego dopływu górnej Grabi, podczas powrót pracowników ośrodka łódzkiego do badań kartowania geologicznego na arkuszu Pabianice. w strefie młodoglacjalnej. M. Roman zrealizowała Ta cecha, jak się okazało charakterystyczna dla cykl prac aplikacyjnych w ramach arkusza Gosty- licznych dolin regionu łódzkiego nie była rozpo- nin Szczegółowej Mapy Geologicznej w skali znawana, a w konsekwencji jest błędnie oznaczona 1:50 000 (tab. 2). Prowadzone równolegle (jako bardzo rozległe dno holoceńskie), zarówno z kartowaniem geologicznym badania podsta- na licznych arkuszach Szczegółowej Mapy Geolo- wowe zaowocowały w 2002 r. rozprawą doktor- gicznej w skali 1:50 000, jak i wielkoskalowych ską Rozwój rzeźby plejstoceńskiej okolic Gosty- mapach topograficznych. Przykładem asynchro- nina (64/2005 AGL). Temat mógł być pogłębio- niczności dna jest dolina Neru w okolicach Bech- ny dzięki centralnemu dofinansowaniu projektu cic. Specyfika dna w okolicach Lutomierska umoż- Rekonstrukcja nasunięcia ostatniego lądolodu liwiła w jego obrębie rozwój osadnictwa pradzie- skandynawskiego na obszar południowego ob- jowego, analizowany przez Piotra Kittela. rzeżenia Kotliny Płockiej (tab. 3), którego wyni- Badania dolinne były prowadzone również ki M. Roman podsumowała w monografii Re- w dolinie Luciąży przez Lucynę Wachecką-Kot- konstrukcja lobu płockiego w czasie ostatniego kowską. Odmienne w stosunku do wcześniej ba- zlodowacenia (96/2010 AGL), stanowiącej pod- danych dolin położenie – w strefie pogranicza stawę przewodu habilitacyjnego zakończonego Niżu i Wyżyn Polskich – rozszerzało zróżnico- w grudniu 2011 r. wanie jej cech. Szczególnie interesujący wydawał W toku prac nad morfogenezą glacjalną na się problem przecinania przez dolinę kilku, różnie Wysoczyźnie Kłodawskiej, jednym z zagadnień interpretowanych linii zasięgu lądolodów środko- badawczych realizowanych przez M. Roman wopolskich i ich powiązania z płytko zalegającym w ramach badań statutowych Katedry Badań podłożem mezozoicznym. Wyniki rozprawy dok- Czwartorzędu był zasięg maksymalny (LGM) torskiej L. Wacheckiej-Kotkowskiej zostały opu- lądolodu Wisły. Badania wykorzystano w celu

143 Aneks wyznaczania północnej granicy morfogenetycz- dzenie młodszego dryasu i jego efekty morfoge- nego regionu łódzkiego. W monografii Geo- netyczne w regionie łódzkim (98/2011 AGL). morfologia regionu łódzkiego podjęto próbę Praca udostępnia wyniki i metody badań nad przy- podsumowania badań w obszarze po raz ostatni czynami, a także skutkami tej katastrofy klima- zajętym przez lądolód Warty (stadiał warty zlo- tycznej na przełomie plejstocenu i holocenu dowacenia odry). Zgodnie z historyczną koncepcją w świetle najnowszej literatury światowej oraz granic „krainy podłódzkiej”, na południe od prado- ocenia stan badań i rozwój poglądów w środkowej liny warszawsko-berlińskiej region zawarty jest Polsce. między dolinami Warty na zachodzie oraz Pilicy Trzeba podkreślić, że po 2000 r. w Katedrze i Rawki na wschodzie. Również granica połu- nastąpił rozwój badań świadectw morfogenetycz- dniowa regionu pozostała tradycyjna i odpowiada nych najmłodszych okresów, sięgających granicy granicy Wyżyny Łódzkiej opartej na progu w pod- plejstocenu i holocenu, a często obejmujących łożu mezozoicznym i Wzgórzach Radomszczań- okresy jeszcze krótsze i późniejsze. Do bezpo- skich. W świetle aktualnie dostępnych wskaźni- średniego i pośredniego wpływu człowieka na ków wieku powierzchniowych glin zwałowych, rozwój rzeźby, dzięki badaniom P. Kittela, doszedł można ją interpretować jako odpowiadającą linii również aspekt odwrotny – warunki stwarzane maksymalnego zasięgu lądolodu Warty. Celem przez rzeźbę dla człowieka w różnych okresach autorki była interpretacja rzeźby i jej ewolucji jego rozwoju, poczynając od paleolitu. Jako głów- w całym obszarze nazwanym regionem łódzkim ny kierunek zainteresowań badawczych P. Kittel w świetle badań zrealizowanych w ośrodku deklaruje geoarcheologię. Niezależnie od nowej w latach 1945–2005. Wysunięto tezę o roli w mor- nazwy, zapożyczonej z literatury angielskiej przez fogenezie czwartorzędowej makroform wykształ- powstałe w 2005 r. Stowarzyszenie Archeologii conych w neogenie, rozszerzając tym samym teo- Środowiskowej (SAS), można stwierdzić, że rię poligenezy rzeźby regionu na etapy przed- w Katedrze Badań Czwartorzędu powrócono do czwartorzędowe. Koncepcję rozwoju rzeźby zainteresowań Profesora Jana Dylika problematyką przedstawiono również w formie Przeglądowej prehistoryczną i powiązaniami między zagadnie- Mapy Geomorfologicznej Regionu Łódzkiego niami geomorfologicznymi i archeologicznymi. w skali 1:200 000, załączonej do monografii. Mapę W problematyce zmian środowiska w późnym zestawiono na podstawie szkiców geomorfolo- vistulianie i holocenie plasują się również badania gicznych w skali 1:100 000 zawartych w objaśnie- torfowisk, zainicjowane na początku obecnego niach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski stulecia i kierowane w Katedrze przez J. Forysiaka. w skali 1:50 000. Poza zakresem zainteresowań Realizowane w dużych zespołach interdyscypli- pozostawiano najmłodsze wydarzenia morfogene- narnych dwa granty (tab. 3): Zmiany środowiska tyczne w regionie, co jest zgodne z przeglądowym przyrodniczego Wzniesień Łódzkich w vistulianie charakterem mapy. i holocenie w świetle interdyscyplinarnych badań Procesy holoceńskie naturalne jak i uwa- paleoekologicznych torfowiska „Żabieniec” (2005 runkowane antropopresją oraz ich skutki były –2008) oraz Geneza i ewolucja torfowisk dolino- przedmiotem badań w Katedrze Badań Czwarto- wych środkowej Polski i ich antropogeniczne rzędu już w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego przekształcenia (2008–2011), zaowocowały ob- wieku. Ich pierwszy etap został sfinalizowany we szernym materiałem badawczym, a od strony for- wspomnianej powyżej monografii Juliusza Twar- malnej trzema pracami na stopień w Katedrze Ba- dego (69/1995 AGL). Dalsze prace i monografia dań Czwartorzędu (nie uwzględniono prac w in- Transformacja rzeźby centralnej części Polski nych uczelniach w Polsce). Były to prowadzone Środkowej w warunkach antropopresji (Wyd. UŁ przez niżej podpisaną rozprawy doktorskie: 2008) stały się podstawą przewodu habilitacyjnego Aleksandry Majeckiej Postwarciańskie prze- zakończonego kolokwium w marcu 2009 r. Wyni- kształcenia rzeźby obszarów wododziałowych na ki badań zostały wykorzystane przez J. Twardego Wysoczyźnie Łódzkiej (na przykładzie między- również w powstałym z inicjatywy Stowarzyszenia rzecza Mrogi i Mrożycy) (obrona w październiku Geomorfologów Polskich opracowaniu podręczni- 2012 r.) i Daniela Okupnego Zmiany środowiska kowym Współczesne przekształcenia rzeźby Pol- geograficznego w regionie łódzkim w świetle ski. cech geochemicznych osadów wybranych torfo- Podsumowania badań w regionie w dużej ska- wisk (obrona we wrześniu 2013 r.) oraz przed- li czasowej – podczas młodszego dryasu – dokona- stawiona jako rozprawa habilitacyjna monogra- ła Danuta Dzieduszyńska w rozprawie doktorskiej fia Jacka Forysiaka Zapis zmian środowiska (2010 r.), opublikowanej jako monografia Ochło- przyrodniczego późnego vistulianu i holocenu

144 Aneks w osadach torfowisk regionu łódzkiego wydana ki, które dotyczyło vistuliańskiej rzeźby glacjalnej w tomie 99/2012 AGL (kolokwium habilitacyjne i najstarszych okresów antropopresji. 17 września 2013 r.). Zdaniem autorki różnorodne wątki badawcze Dokonany przegląd tematów realizowanych realizowane przez cały okres funkcjonowania Ka- w drugim okresie istnienia Katedry Badań tedry Badań Czwartorzędu (1981–2012) znajdują Czwartorzędu (1994–2012) nie pozostawia wąt- wspólny mianownik w postaci wysuniętej przez pliwości co do kontynuacji problematyki badaw- Profesora Jana Dylika koncepcji poligenezy rzeźby czej, niekiedy jeszcze tematów zainicjowanych środkowej Polski. Jak wykazano, niezależnie od bezpośrednio przez Profesora Jana Dylika. Tak wspólnego mianownika, na całość realizowanego było na przykład w przypadku problematyki dolin- programu składają się problemy i zadania badaw- nej, rozpoczętej od specyfiki procesów denudacyj- cze różnicowane przez okres i miejsce zaintereso- nych i rzecznych w warunkach morfogenezy pery- wań. W rezultacie złożoność środowisk morfoge- glacjalnej, a z biegiem lat rozszerzonej na pełną netycznych oraz dzisiejszy stopień postępu wiedzy ewolucję form. Silniejsze powiązania występują i metod badawczych powoduje, że podejmowane oczywiście z badaniami prowadzonymi pod kie- tematy są często wzajemnie bardzo odległe. Wa- runkiem Profesor Haliny Klatkowej w pierwszym runkiem koniecznym faktycznego zespolenia wy- okresie istnienia Katedry Badań Czwartorzędu, ników jest świadomość i chęć uczestnictwa w których większość z nas już uczestniczyła lub w budowaniu całościowego obrazu, nie zawsze była ich bezpośrednim świadkiem (por. tab. 1). występujące u indywidualnych badaczy. Najkrótszym z możliwych podsumowaniem dwóch okresów jest porównanie brzmienia tzw. Przez cały okres istnienia Katedry Badań wieloletnich problemów badawczych, powtarza- Czwartorzędu pozostawała w niej redakcja Acta nych w dorocznych planach i sprawozdaniach, Geographica Lodziensia, serii Łódzkiego Towa- którym podporządkowywano tematy i zadania rzystwa Naukowego, której założycielem (1948 r.) przewidziane do realizacji w kolejnym roku. Zacy- i pierwszym redaktorem był Jan Dylik. Zarys hi- towane przez prof. H. Klatkową w sprawozdaniu storii serii i pełną bibliografię opublikowanych za okres 1981–1994 przytoczono wyżej. Podczas prac przedstawiono w setnym, jubileuszowym drugiego okresu Katedry Badań Czwartorzędu zeszycie AGL. W tym miejscu chciałabym pod- (1994–2012) ulegały one tylko pewnej ewolucji kreślić, że numery 44/1981 – 100/2012 były cał- i, na przykład w planach badawczych na 2010, kowicie opracowane w Katedrze Badań Czwarto- brzmiały: Rozwój warciańskiej i vistuliańskiej rzędu. Bieżący, 101 numer powstał już po zmianie rzeźby glacjalnej w warunkach klimatu perygla- nazwy jednostki na Katedra Geomorfologii i Pale- cjalnego i umiarkowanego oraz Rola antropo- ogeografii Wydziału Nauk Geograficznych UŁ presji w ewolucji rzeźby regionu łódzkiego, od oraz zakończeniu zatrudnienia w Uniwersytecie pradziejów do współczesności. Oprócz kontynu- Łódzkim aktualnego redaktora serii. acji, wskazywały one na rozszerzenie problematy-

145

Tabela 1 Prace na stopień Pracowników Zakładu/Katedry Badań Czwartorzędu* (w kolejności uzyskania stopnia doktora)

Lp. Imię i nazwisko Stopień (tytuł), rok Tytuł i miejsce opublikowania Lata pracy w KBCz UŁ Promotor / Recenzenci pracy na stopień (stanowiska) funkcje, uwagi 1. Halina Klatkowa Doktor nauk przyrodniczych w zakresie geogra- Niecki i doliny denudacyjne w okolicach Łodzi 1981–1994 fia, 1964 Acta Geographica Lodziensia, 19/1965: 142 s. (docent / prof. nadzw. / Jan Dylik / Rajmund Galon, Alfred Jahn prof. zw.) Doktor habilitowany nauk geograficznych Paleogeografia Wyżyny Łódzkiej i obszarów sąsiednich założyciel i kierownik Zakładu / w zakresie geomorfologii, 1973 podczas zlodowacenia warciańskiego Katedry Badań Czwartorzędu Rajmund Galon, Alfred Jahn, Edward Rühle Acta Geographica Lodziensia, 28/1972: 220 s. Profesor nadzwyczajny nauk o Ziemi, 1983 Utwory ablacyjne w regionie łódzkim Acta Geographica Lodziensia, 45/1982: 75 s. Profesor zwyczajny nauk o Ziemi, 1991 Kopalne zbiorniki z florą eemską w środkowej Polsce Acta Geographica Lodziensia, 61/1990: 68 s. 2. Jadwiga Doktor nauk geograficznych, 1973 Rozwój stoków Pagórków Romanowskich na tle pale- 1981–1994 Wieczorkowska Jan Dylik / Anna Dylikowa, Alfred Jahn ogeografii obszaru 2000–2003 Acta Geographica Lodziensia, 35/1975: 118 s. (adiunkt) 3. Krystyna Doktor nauk geograficznych, 1973 Rzeczne procesy peryglacjalne na tle morfogenezy doli- 1981–2013 Turkowska Jan Dylik, Anna Dylikowa / Alfred Jahn, Halina ny Mrogi (adiunkt / docent / Klatkowa Acta Geographica Lodziensia, 36/1975: 122 s. prof. nadzw. UŁ / prof.) Doktor habilitowany nauk przyrodniczych, 1988 Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódzkiej 1991–1994 Alfred Jahn, Elżbieta Mycielska-Dowgiałło, w późnym czwartorzędzie kierownik Pracowni Kartografii Leszek Starkel Acta Geographica Lodziensia, 57/1988: 157 s. i Teledetekcji Profesor nauk o Ziemi, 2008 Geomorfologia regionu łódzkiego Leon Andrzejewski, Maria Łańczont, Bolesław Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2006: 238 s. 1994 – 2012 Nowaczyk, Leszek Starkel kierownik Katedry Badań Czwartorzędu 4. Kazimierz Doktor nauk geograficznych, 1976 Późnoplejstoceńskie i holoceńskie procesy wydmotwór- 1981–1996 Krajewski Anna Dylikowa / Karol Rotnicki, Józef Jersak cze w pradolinie warszawsko-berlińskiej w widłach (adiunkt) Warty i Neru Acta Geographica Lodziensia, 39/1977: 88 s. 5. Jerzy Doktor nauk geograficznych, 1978 Formy deglacjacji na Wale Malanowskim i w jego oto- 1981–1994 Chrzanowski Anna Dylikowa / Tadeusz Krzemiński, Karol czeniu (adiunkt) Rotnicki Acta Geographica Lodziensia, 43/1980: 104 s.

Lp. Imię i nazwisko Stopień (tytuł), rok Tytuł i miejsce opublikowania Lata pracy w KBCz UŁ Promotor / Recenzenci pracy na stopień (stanowiska) funkcje, uwagi 6. Jacek Doktor nauk o Ziemi, 1980 Zróżnicowanie litofacjalne warciańskich glin moreno- 1981–1991 Nalewajko Halina Klatkowa / Anna Dylikowa, Wojciech wych w regionie łódzkim (adiunkt) Stankowski Acta Geographica Lodziensia, 44/1982: 159 s. 7. Jan Doktor nauk o Ziemi w zakresie geografia, 1993 Późnoplejstoceńska i holoceńska transformacja doliny 1986–1999 Kamiński Halina Klatkowa / Leszek Starkel, Krystyna Moszczenicy jako rezultat zmian środowiska naturalnego (asystent / adiunkt) Turkowska oraz działalności człowieka Acta Geographica Lodziensia, 64/1993: 104 s. 8. Juliusz Doktor nauk o Ziemi w zakresie geografia, 1995 Dynamika denudacji holoceńskiej w strefie krawędzio- 1991 – Twardy Halina Klatkowa/ Andrzej Kostrzewski, Krysty- wej Wyżyny Łódzkiej (asystent / adiunkt / na Turkowska Acta Geographica Lodziensia, 69/1995: 213 s. prof. nadzw. UŁ) Doktor habilitowany nauk o Ziemi, 2009 Transformacja rzeźby centralnej części Polski Środkowej 1995 – 2012 Piotr Migoń, Elżbieta Mycielska-Dowgiałło, w warunkach antropopresji kierownik Pracowni Kartografii Bolesław Nowaczyk, Andrzej Ślączka Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2008: 293s. i Teledetekcji 2012 – Kierownik Katedry Geomorfologii i Paleogeografii 9. Joanna Doktor nauk o Ziemi w zakresie geografia, 2001 Vistuliańskie osady dolinne w basenie uniejowskim i ich 1996 – Petera-Zganiacz Krystyna Turkowska / Barbara Manikowska, wymowa paleogeograficzna (doktorant / asystent / adiunkt) Karol Rotnicki Acta Geographica Lodziensia, 83/2002: 174 s. 10. Lucyna Doktor nauk o Ziemi w zakresie geografia, 2002 Ewolucja doliny Luciąży - uwarunkowania klimatyczne 1992 – Wachecka-Kotkowska Krystyna Turkowska / Tadeusz Krzemiński, a lokalne (asystent / adiunkt ) Elżbieta Mycielska-Dowgiałło Acta Geographica Lodziensia, 86/2004: 161 s. 11. Małgorzata Doktor nauk o Ziemi w zakresie geografia, 2002 Rozwój rzeźby plejstoceńskiej okolic Gostynina 1996 – Roman Krystyna Turkowska / Zbigniew Klajnert, Le- Acta Geographica Lodziensia, 84/2003: 154 s. (asystent / adiunkt / szek Marks prof. nadzw. UŁ) Doktor habilitowany nauk o Ziemi, 2010 Rekonstrukcja lobu płockiego podczas ostatniego zlo- Leszek Marks, Wojciech Wysota, Tomasz Zie- dowacenia liński, Sławomir Terpiłowski Acta Geographica Lodziensia, 96/2010: 171 s. 12. Jacek Doktor nauk o Ziemi w zakresie geografia, 2003 Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem 1992 – Forysiak Krystyna Turkowska / Barbara Manikowska, po zlodowaceniu warty (asystent techn. / asystent / Edward Wiśniewski Acta Geographica Lodziensia, 90/2005: 116 s. adiunkt) Doktor habilitowany nauk o Ziemi, 2013 Zapis zmian środowiska przyrodniczego późnego vistu- Kazimierz Tobolski, Radosław Dobrowolski, lianu i holocenu w osadach torfowisk regionu łódzkiego Adam Łajczak, Mirosław Błaszkiewicz Acta Geographica Lodziensia, 99/2012: 164 s.

Lp. Imię i nazwisko Stopień (tytuł), rok Tytuł i miejsce opublikowania Lata pracy w KBCz UŁ Promotor / Recenzenci pracy na stopień (stanowiska) funkcje, uwagi 13. Piotr Doktor nauk humanistycznych w zakresie histo- Uwarunkowania środowiskowe lokalizacji osadnictwa 2004 – Kittel rii, 2004 pradziejowego na Pojezierzu Kaszubskim i w północnej (adiunkt) Tadeusz Grabarczyk / Lucyna Domańska, Bole- części Borów Tucholskich sław Nowaczyk Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkie- go, IV/ 2005: 206 s. 14. Danuta Doktor nauk o Ziemi w zakresie geografia, 2010 Ochłodzenie młodszego dryasu i jego efekty morfogene- 1983 – Dzieduszyńska Krystyna Turkowska / Ryszard K. Borówka, tyczne w regionie łódzkim (asystent / adiunkt) Teresa Madeyska Acta Geographica Lodziensia, 98/2011: 104 s. * nazwiska pracowników Katedry Geomorfologii i Paleogeografii powstałej z Katedry Badań Czwartorzędu zaznaczono grubą czcionką

Tabela 2

Arkusze Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 zrealizowane w Katedrze Badań Czwartorzędu (w kolejności opublikowania przez Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie)

Lp. Nazwa i numer arkusza Autorzy Rok wydania Arkusza / Objaśnień Arkusza / Objaśnień 1. Arkusz Pabianice (664) H. Klatkowa/ H. Klatkowa 1985 / 1987 2. Arkusz Łask (663) H. Klatkowa/ H. Klatkowa 1987 / 1988 3. Arkusz Warta (624) H. Klatkowa, M. Załoba / H. Klatkowa, M. Załoba 1992 / 1992 4. Arkusz Zgierz (590) H. Klatkowa, J. Kamiński, D. Szafrańska (-Dzieduszyńska) / H. Klatkowa 1995 / 1993 5. Arkusz Tuszyn (665) K. Turkowska, J. Wieczorkowska / K. Turkowska, J. Wieczorkowska 1999 / 1995 6. Arkusz Szadek (625) J. Czyż, J. Forysiak, H. Klatkowa /J. Czyż, J. Forysiak, H. Klatkowa 2007 / 2007 7. Arkusz Dobra (587) J. Czyż, J. Forysiak, J. Kamiński, H. Klatkowa / J. Czyż, J. Forysiak, J. Kamiński, 2009 / 2008 H. Klatkowa 8. Arkusz Gostynin (564) M. Roman / M. Roman 2012 / 2011

9. Arkusz Uniejów (588) J. Forysiak / J. Forysiak 2012 / 2012

Tabela 3

Udział pracowników Katedry Badań Czwartorzędu w grantach MNiSW

Tytuł, Lp. Wykonawcy grantu (alfabetycznie)* numer grantu (okres realizacji) 1. Podłoże przyrodnicze rozwoju osadnictwa pradziejowego na obszarze Poje- P. Kittel (grant indywidualny) zierza Kaszubskiego i Borów Tucholskich Grant 5 H01H 040 21 (28 miesięcy, 2001–2003) 2. Osadnictwo grodowe księstwa gdańskiego. L. Kajzer (Muzeum Arch. Gdańsk) – kierownik, P. Kittel Grant 1 H01H 023 27 (36 miesięcy, 2004–2007) 3. Zmiany środowiska przyrodniczego Wzniesień Łódzkich w vistulianie Z. Balwierz (Zakład Geomorfologii UŁ), J. Forysiak – kierownik, P. Kittel, M. Kloss i holocenie w świetle interdyscyplinarnych badań paleoekologicznych torfo- (Centrum Badań Ekologicznych PAN), M. Lamentowicz (Zakład Biogeografii i Paleo- wiska „Żabieniec” ekologii UAM), J. Twardy, S. Żurek (Akademia Świętokrzyska im. J. Kochanowskie- Grant 2 PO4E 022 28 (36 miesięcy, 2005–2008) go), J. Żelazna-Wieczorek (Katedra Algologii i Mikologii UŁ) 4. Rekonstrukcja nasunięcia ostatniego lądolodu skandynawskiego na obszar M. Roman (grant indywidualny) południowego obrzeżenia Kotliny Płockiej Grant 2 P04E 023 29 (36 miesięcy, 2005–2008) 5. Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa i wpływ aktywności J. Błaszczyk (Instytut Archeologii UŁ), J. Forysiak, P. Kittel – kierownik, B. Muzolf ludzkiej na elementy środowiska przyrodniczego w dolinie środkowego Neru (Muzeum Archeol. i Etnogr. w Łodzi), P. Zawilski (Instytut Archeologii UŁ) Grant 1 H01H 025 30 (24 miesiące, 2006–2008) 6. Osadnictwo pradziejowe mikroregionu Leśno w świetle badań archeologicz- P. Kittel, K. Walenta (Wydział Filozoficzno-Historyczny UŁ) – kierownik nych, antropologicznych, geomorfologicznych i paleoekologicznych Grant 1 H01H 017 30 (23 miesiące, 2006–2008) 7. Geneza, wiek oraz warunki sedymentacji w zastoisku koźmińskim (Kotlina P. Czubla (Pracownia Geologii UŁ), J. Forysiak, B. Gruszka (Zakład Geologii Środo- Kolska) wiskowej UAM), G. Miotk-Szpiganowicz (PIG, Oddział Geologii Morza w Gdańsku), Grant N N306 2840 33 (36 miesięcy, 2007–2010) I. Olszak (Zakład Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu Akademii Pomorskiej), D. Pawłowski (Zakład Paleontologii i Stratygrafii UAM), J. Petera-Zganiacz – kierownik 8. Antropogeniczne przekształcenia szaty roślinnej torfowisk doliny Warty J. Forysiak, B. Woziwoda (Katedra Ekologii i Geografii Roślin UŁ) – kierownik w sąsiedztwie Zbiornika Jeziorsko Grant N N305 3125 32 (36 miesięcy, 2007–2010) 9. Geneza i ewolucja torfowisk dolinowych środkowej Polski i ich antropoge- R. K. Borówka (Zakład Geologii i Paleogeografii USz.), J. Forysiak – kierownik, niczne przekształcenia P. Kittel, M. Kloss (Centrum Badań Ekologicznych PAN), L. Kucharski (Katedra Grant N N306276735 (36 miesięcy, 2008–2011) Ochrony Przyrody UŁ), M. Obremska (Zakład Biogeografii i Paleoekologii UAM), D. Pawłowski (Instytut Geologii UAM), M. Płóciennik (Katedra Biologii i Ochrony Śro- dowiska UŁ), J. Twardy, A. Witkowski (Zakład Paleooceanologii USz.), M. Ziułkie- wicz (Zakład Geologii UŁ), S. Żurek (Akademia Świętokrzyska im. J. Kochanowskie- go), J. Żelazna-Wieczorek (Katedra Algologii i Mikologii UŁ)

Tytuł, Lp. Wykonawcy grantu (alfabetycznie)* numer grantu (okres realizacji) 10. Warunki paleogeograficzne funkcjonowania i destrukcji późnovistuliańskiego D. Dzieduszyńska, P. Kittel – kierownik, M. Krąpiec ( Akademia Górniczo-Hutnicza lasu w dolinie Warty (Kotlina Kolska) w Krakowie), J. Petera-Zganiacz, Sz. Pijak (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Grant N N306 788240 (30 miesięcy, 2011–2013) w Warszawie), D. Płaza (Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi), J. Twar- dy, M. Zasada (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) 11. Morfogeneza obszaru pomiędzy Radomskiem, Przedborzem i Piotrkowem A. Barczuk (Instytut Geochemii, Mineralogii i Petrologii UW), P. Czubla (Pracownia Trybunalskim jako świadectwo uwarunkowań, przebiegu i roli najmłodszych Geologii UŁ), E. Król (Instytut Geofizyki PAN), M. Górska-Zabielska (Instytut Geo- zdarzeń glacjalnych pogranicza Niżu i Wyżyn środkowej Polski ekologii i Geoinformacji UAM), L. Wachecka-Kotkowska – kierownik Grant N N306 721140 (28 miesięcy, 2011–2013) * nazwiska pracowników Katedry Badań Czwartorzędu zaznaczono grubą czcionką. W grantach spoza KBCz, oprócz kierownika, wymienieni tylko pracownicy KBCz

Tabela 4

Konferencje zorganizowane w Katedrze Badań Czwartorzędu

Materiały konferencyjne Lp. Tytuł Miejsce, data Publikacje pokonferencyjne 1. Konferencja ogólnopolska „Rozwój sieci dolinnej na Wyżynie Łódzkiej Łódź i region, 09.10. – 12.10.1984 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy w późnym plejstocenie i holocenie” Acta Geographica Lodziensia, 58/1988, 59/1989 2. Colloque polono-français „Rôle de la morphogenèse pèriglaciaire sur le Łódź i region, wrzesień 1990 r. Referaty i przewodnik terenowy Plateau de Łódź” Biuletyn Peryglacjalny, 34/1994 3. Konferencja naukowa „Stratygrafia i paleogeografia zlodowacenia war- Łódź i region, 28.09. – 01.10.1993 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy ty” Acta Geographica Lodziensia, 65/1993 4. INQUA SEQS Symposium “The Cold Warta Stage: lithology, palaeo- Łódź i region, 11.10. – 15.10.1994 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy geography, stratigraphy” Acta Geographica Lodziensia, 68/1995 5. Konferencja ogólnopolska „Poligeneza rzeźby w Polsce. Profesor Hali- Łódź, 04.05. – 05.05.1995 r. Acta Geographica Lodziensia, 71/1996 nie Klatkowej z okazji 50-lecia pracy” 6. Konferencja robocza, ogólnopolska „Środkowoplenivistuliańskie osady Łódź i region, 06.05. – 08.05.1997 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy w małych dolinach rzecznych” 7. Konferencja ogólnopolska „Rola plejstoceńskich procesów peryglacjal- Łódź, 07.12. – 08.12.1998 r. Streszczenia referatów nych w modelowaniu rzeźby Polski. W 25 rocznicę śmierci Profesora Acta Geographica Lodziensia, 76/1999 Jana Dylika” 8. Sympozjum Komisji Peryglacjalnej Międzynarodowej Unii Geograficz- Łódź i region, 27.09. – 30.09.1999 r . Streszczenia referatów i przewodnik Biuletyn nej “Periglacial Environments: Past, Present and Future” Peryglacjalny, 38/99 i 39/00 9. Konferencja ogólnopolska „Transformacja systemów fluwialnych Łódź i region, 25.09. – 27.09.2002 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy i stokowych w późnym vistulianie i holocenie” Acta Geographica Lodziensia, 88/2004 10. II Sympozjum Stowarzyszenia Archeologii Środowiskowej „Środowi- Łódź i region, 27.09. – 29.09.2006 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy skowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa” (współorganizacja) Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 2/2009 11. XIV Konferencja Stratygrafia Plejstocenu Polski „Plejstocen Kujaw Ciechocinek, 03.09. – 07.09.2007 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy i dynamika lobu Wisły w czasie ostatniego zlodowacenia” (współorga- nizacja) 12. Warsztaty Naukowe „Torfowiska w krajobrazie przekształconym – Bełchatów, 01.06 – 03.06.2011 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy funkcjonowanie i ochrona” 13. Seminarium „Walory geoturystyczne regionu łódzkiego” Łódź, 19.04 – 20.04.2012 r. Mapa geoturystyczna regionu łódzkiego 14. Konferencja jubileuszowa Profesor Krystyny Turkowskiej Uniejów i region, 13.06. – 15.06.2012 r. Streszczenia referatów i przewodnik terenowy „Czynniki różnicowania rzeźby Niżu Polskiego” Acta Geographica Lodziensia, 100/2012 15. VI Warsztaty Młodych Geomorfologów: „Poligeneza rzeźby strefy sta- Piotrków Trybunalski, Postery i prezentacje multimudialne roglacjalnej w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego” 25.06. – 27.06.2012 r.