P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz STANIN (601)

Warszawa 2011 r.

Autorzy: Adam Szel ąg*, Izabela Krzak*, Bogusław B ąk*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny - Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2011

Spis tre ści

I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzno-gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – I. Krzak , B. B ąk…………...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – I. Krzak , B. B ąk, A. Szel ąg...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – I. Krzak , B. B ąk, A. Szel ąg...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – I. Krzak, B. B ąk...... 14 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg, I. Krzak ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby – P. Kwecko ...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ……………...... 21 IX. Składowanie odpadów – M. Marczak, J. Król ...... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – I. Krzak , B. B ąk, A. Szel ąg ...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 30 XII. Zabytki kultury - A. Szel ąg ...... 35 XIII. Podsumowanie - A. Szel ąg, B. B ąk, J. Król...... 35 XIV Literatura …………...... 37

I. Wst ęp

Arkusz Stanin Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Ba- dawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ń- stwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wro- cławiu PROXIMA S.A (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzy- stano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Stanin Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Katowickim Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp z o.o (Wierzbanowski, 2005). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i pod- ziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszyst- kich szczeblach nauczania.

3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Lublinie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Urz ędu Powiatowego w Łukowie oraz urz ędów gminnych. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały za- mieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Stanin w układzie współrz ędnych geograficznych zawiera si ę pomi ędzy 22°00' a 22°5' długo ści geograficznej wschodniej oraz 51°50' a 52°00' szeroko ści geograficznej pół- nocnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym jego obszar le Ŝy na styku dwóch mezo- regionów – Wysoczyzny śelechowskiej i Równiny Łukowskiej. Obie jednostki wchodz ą w skład makroregionu Niziny Południowopodlaskiej nale Ŝą cej do prowincji Ni Ŝu Środkowo- europejskiego (Kondracki, 2002) (Fig. 1). Wysoczyzna śelechowska znajduje si ę po zewn ętrznej stronie moren zlodowacenia warty rozci ągaj ąc si ę południkowo w zachodniej cz ęś ci arkusza. W krajobrazie zaznacza si ę jako średnio zalesiona, lekko falista równina z lokalnymi wzniesieniami przekraczaj ącymi 180 m n.p.m. Od wschodu Wysoczyzna śelechowska s ąsiaduje z Równin ą Łukowsk ą – piaszczyst ą, płask ą i rozległ ą równin ą denudacyjn ą w strefie odpływu wód lodowcowo-rzecznych zlodo- wacenia warty. Obszar, ze wzgl ędu na mało urodzajne gleby bielicowe, na stosunkowo du- Ŝych obszarach pokryty jest lasami. Wysoko ści bezwzgl ędne wahaj ą si ę w granicach od 160 do 180 m n.p.m. Obszar arkusza Stanin znajduje si ę w obszarze klimatu kształtowanego przez wyra źne wpływy kontynentalne (Wo ś, 1999). Charakteryzuje si ę on du Ŝymi amplitudami temperatury rocznej, przewag ą opadów letnich nad zimowymi, a tak Ŝe krótszym w porównaniu z centraln ą Polsk ą okresem wegetacyjnym. Średnia roczna temperatura dla omawianego obszaru wynosi 7,0°C, miesi ącem najzimniejszym jest stycze ń (–4,1°C), a najcieplejszym lipiec (+18,2°C). Okres wegetacyjny trwa średnio 190-200 dni w roku. Roczna suma opadów kształtuje si ę na poziomie 500–600 mm (Lorenc, 2005). Wiatry, podobnie jak w pozostałej cz ęś ci kraju wiej ą głównie z zachodu i południowego zachodu.

4

Fig. 1 Poło Ŝenie arkusza Stanin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionów 2 – granica mezoregionów Prowincja Ni Ŝ Środkowoeuropejski, Niziny Środkowopolskie Makroregion Nizina Środkowomazowiecka Mezoregion: 318.79 – Równina Garwoli ńska Makroregion Nizina Południowopodlaska Mezoregiony: 318.92 – Wysoczyzna Kałuszy ńska, 318.93 – Obni Ŝenie W ęgrowskie, 318.94 – Wysoczy- zna Siedlecka, 318.95 – Wysoczyzna śelechowska, 318.96 – Równina Łukowska

Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany arkusz le Ŝy w północno-zachodniej cz ęś ci województwa lubelskiego, w powiecie łukowskim. Obejmuje on swym zasi ęgiem fragmenty gmin: Stoczek Łukowski, Łuków, Stanin, Krzywda i Wola Mysłowska. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na tym terenie jest Stanin – lokalny o środek (siedziba gmi- ny), kulturalny i usługowy, licz ący około 800 mieszka ńców. Najbli Ŝsze miasta – Stoczek Łu- kowski i Łuków zlokalizowane s ą, odpowiednio 3 i 10 km od granic arkusza. Łuków jako miasto powiatowe pełni we wszystkich dziedzinach funkcje regionalne zajmuj ąc dominuj ącą pozycj ę dla całego tego obszaru.

5 Jest to teren typowo rolniczy, o niskim stopniu uprzemysłowienia. Rolnictwo jest naj- wa Ŝniejszym sektorem gospodarki i głównym źródłem utrzymania czynnych zawodowo mieszka ńców. W strukturze u Ŝytków dominuj ą grunty orne oraz u Ŝytki zielone. Podstawo- wym kierunkiem produkcji w gospodarstwach indywidualnych jest produkcja mieszana, przy czym wiodącym kierunkiem jest produkcja zwierz ęca, zwłaszcza hodowla trzody chlewnej i bydła mlecznego, której podporz ądkowana jest produkcja ro ślinna. Głównym kierunkiem produkcji ro ślinnej jest uprawa zbó Ŝ i ziemniaków „sadzeniaków”. Nie ma na tym obszarze wi ększych obiektów przemysłowych, ale jest zarejestrowanych szereg firm, najcz ęś ciej jednoosobowych lub zatrudniaj ących kilku pracowników (w tym se- zonowych). Jedynym wi ększym zakładem przemysłowym s ą zakłady silikatowe w Jedlance. Usługi i znikoma produkcja przemysłowa pełni wi ęc na tym terenie tylko funkcj ę uzupełnia- jącą. Walory krajobrazowe i przeszło ść historyczna predysponuj ą ten obszar do rozwoju tury- styki i agroturystyki. Lasy s ą cennym uzupełnieniem warto ści przyrodniczej tego terenu. Zajmuj ą około 25% powierzchni, a ich wi ększy, zwarty kompleks pokrywa północno-wschodni fragment arkusza. Dost ępno ść komunikacyjna, która jest istotnym elementem z punktu widzenia mo Ŝliwo- ści rozwoju regionu, jest atutem obszaru obj ętym arkuszem Stanin. W północnej cz ęś ci arku- sza przebiega jeden z najwa Ŝniejszych szlaków kolejowych Europy, magistrala Berlin– Warszawa–Moskwa. Sie ć drogow ą tworz ą drogi wojewódzkie Łuków – Garwolin (76) i Łu- ków – śelechów (807). Ich uzupełnieniem jest sie ć dróg powiatowych i gminnych.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą przedstawiono w oparciu o Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Stanin (Małek, Buczek, 2003, 2005). Opisywany obszar poło Ŝony jest na południowo-zachodnim skłonie platformy wschodnioeuropejskiej. Jest to lubelsko-podlaska cz ęść platformy prekambryjskiej, o silnie zredukowanej (i z licznymi lukami stratygraficznymi), pokrywie osadowej, obejmuj ącej okres od prekambru do czwartorz ędu wł ącznie. Omawiany obszar le Ŝy na pograniczu dwóch głównych jednostek tektonicznych: zr ębu łukowskiego oraz zapadliska podlaskiego. Jednostki te rozdzielone s ą stref ą uskokow ą Łosic o sumarycznym zrzucie północnego skrzydła ponad 1000 m. Przebiega ona przez środkow ą cz ęść omawianego obszaru. Utwory paleozoiczne posiadaj ą budowę uskokowo-zr ębow ą, natomiast le Ŝą ce wy Ŝej utwory permskie i mezozoiczne maj ą posta ć plat- formy nachylonej w kierunku południowo-zachodnim.

6 Najstarszymi, nawierconymi na gł ęboko ści ponad 1500 m, utworami s ą utwory syluru wykształcone w postaci iłowców i wapieni. Na nich zalega karbo ńska seria iłowcowo- mułowcowo-piaskowcowa z pokładami w ęgla kamiennego, o ł ącznej mi ąŜ szo ści 468,9 m. Utwory permu to: piaskowce kwarcytowe, wapienie i dolomity o ł ącznej mi ąŜ szo ści 58 m. Trias reprezentowany jest przez piaskowce przeławicone iłowcami i mułowcami o mi ąŜ szo ści 100 m. Jur ę tworzy mi ąŜ szy (około 274 m) kompleks wapieni z warstw ą zlepie ńców i dolo- mitów w sp ągu. Na osadach jury niezgodnie zalegaj ą utwory kredy reprezentowane przez morskie osady w ęglanowe (margle, wapienie margliste, kred ę pisz ącą i opoki) oraz piaski glaukonitowe z fosforytami. Ł ączna ich mi ąŜszo ść wynosi około 538 m. Powy Ŝej opisanej serii kredowej znajduj ą si ę osady paleogenu (nierozdzielnych utwo- rów eoce ńsko-oligoce ńskich) i neogenu. Paleogen buduje kompleks piaskowców kwarco- wych z glaukonitem. Neogen reprezentowany jest przez osady miocenu (piaski kwarcowe oraz iły i mułki z wkładkami w ęgli brunatnych). Ich mi ąŜ szo ść wynosi najcz ęściej 20–30 m. Na utworach mioce ńskich zalegaj ą ci ągł ą pokryw ą osady czwartorz ędowe. Poło Ŝenie arkusza na tle budowy geologicznej przedstawia figura 2. Najstarsze utwory czwartorz ędowe, preglacjalne, to prawdopodobnie osady rozległych sto Ŝków napływowych rzek płyn ących generalnie z południa Polski (piaski, piaski ze Ŝwirami i mułki rzeczne). Ich mi ąŜ szo ść jest niewielka (od 3,5 do 12,0 m) i wzrasta w kierunku północnym. Osady najstarszych zlodowace ń (narwi) zachowały si ę tylko w północnej cz ęś ci obszaru arkusza Stanin. S ą to osady wodnolodowcowe i gliny zwałowe o ł ącznej mi ąŜ szo ści do około 40 m. W dnach kopalnych obni Ŝeń powierzchni podczwartorz ędowej, w środkowej i połu- dniowej cz ęś ci omawianego obszaru, stwierdzono osady interglacjału augustowskiego (podla- skiego). Reprezentowany jest on przez rzeczne i rzeczno-rozlewiskowe piaski i mułki, miej- scami z domieszk ą Ŝwirów o sumarycznej mi ąŜ szo ści do 21 m. Nad osadami interglacjału augustowskiego le Ŝą osady zlodowace ń południowopolskich. Są to naprzemianlegle zalegaj ące gliny zwałowe (4 poziomy), piaski i Ŝwiry rzeczno- peryglacjalne, wodnolodowcowe i rzeczne oraz mułki i iły zastoiskowe i jeziorne. Osady te nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni omawianego arkusza. Interglacjał mazowiecki (wielki) reprezentowany jest przez osady rzeczne (piaski i Ŝwi- ry) i jeziorne (mułki z wkładkami torfów i gytii). Ich łączna mi ąŜ szo ść wynosi od 1,8 m w Ró Ŝy Podgórnej i 2,0 m w Osinach do 17,2 m w Staninie.

7 W obr ębie zlodowace ń środkowopolskich wyró Ŝnia si ę dwa poziomy glacjalne rozdzie- lone osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Odpowiadaj ą one zlodowaceniom odry i warty.

Fig.2. Poło Ŝenie arkusza Stanin na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Czwartorz ęd; holocen: 3 - piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen, (zlodowacenia północnopolskie): 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; (zlodowacenia środkowopolskie): 22 – piaski i mułki jeziorne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i muł- ki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe a – kemy, b – sie ć rzeczna, c – zasi ęg zlodowacenia warty, d – ozy, e – moreny czołowe

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i innych (2006)

8 Do zlodowacenia odry zaliczono poziom glin zwałowych, bardzo powszechny na bada- nym terenie, o mi ąŜ szo ści od 2,0 m (w Jedlance) do 20,3 m (w Staninie–Wesołówce). Nieco mniej rozpowszechnione s ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe (dolne – do 7,5 metrów i górne – od 2,0 do 18,7 metrów) i tylko lokalnie wyst ępuj ące utwory zastoiskowe (do 6 metrów). Cały obszar omawianego arkusza został obj ęty zlodowaceniem warty. Pozostały po nim zró Ŝnicowane litologicznie osady: zastoiskowe, wodnolodowcowe, lodowcowe i rzeczno- peryglacjalne, o ł ącznej mi ąŜ szości do 27 m (najcz ęściej do około 15 m). Pokrywaj ą one zde- cydowan ą wi ększo ści powierzchni terenu. Najstarsze osady to mułki, iły i osady zastoiskowe wyst ępuj ące bezpo średnio pod glinami zwałowymi. Mi ąŜ szo ść osadów zastoiskowych naj- cz ęś ciej nie przekracza 5 m. Gliny zwałowe zlodowacenia warty powszechnie wyst ępuj ą w zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru, gdzie tworz ą wysoczyzn ę morenow ą, miejscami silnie zdenudowan ą. Na omawianym obszarze gliny zwałowe zlodowace ń odry i warty cz ęsto połoŜone s ą bezpo średnio na sobie, co utrudnia ich rozpoziomowanie. Mi ąŜ- szo ść glin zwałowych zlodowacenia warty udokumentowana w otworach nie przekracza zwykle 10 m. Gliny te opisywane s ą jako piaszczyste b ądź pyłowate z licznymi Ŝwirami i otoczakami. Piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe i moren czołowych tego okresu wyst ępuj ą głównie w północnej i północno-zachodniej cz ęś ci terenu. Mi ąŜ szo ść tych osadów jest raczej niewiel- ka, zwykle 2-5 m. Piaski, Ŝwiry i głazy akumulacji szczelinowej rozpoznano koło Ró Ŝy Pod- górnej, Jamielnika Nowego, Jagodnego i Bła Ŝkowa. Maksymalna mi ąŜ szo ść tych osadów odnotowana w Ró Ŝy Podgórnej wynosi 5 m. W czasie recesji l ądolodu warty powstawały lokalnie piaski i mułki ze Ŝwirami rzeczno-peryglacjalne. Piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolo- dowcowe, o mi ąŜ szo ści od kilku do 10,5 m, wyst ępują du Ŝymi płatami na całej powierzchni arkusza. W zagł ębieniach wytopiskowych (m.in. w Aleksandrówce i Kolonii Guzówce) wyst ępu- ją przewa Ŝnie osady interglacjału eemskiego. S ą to torfy, gytie, mułki, piaski i namuły jezior- ne o ł ącznej mi ąŜ szo ści 3,7 m. Z okresem zlodowace ń północnopolskich wi ąŜ e si ę akumulacja piasków, miejscami pia- sków ze Ŝwirem, buduj ących tarasy nadzalewowe o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 7 m (w doli- nie Wilkojadki koło Stanina) oraz piasków i mułków jeziorno-rzecznych o mi ąŜszo ści od 2,3 do 4,6 m (koło Kopiny). Osady deluwialne, zwietrzelinowe i eoliczne były akumulowane na przełomie plejsto- cenu i holocenu. Piaski, mułki i gliny deluwialne wyst ępuj ą lokalnie w dolinach oraz u pod-

9 nó Ŝy stoków wysoczyzny polodowcowej. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 3,0 m. Powszechnie, na wysoczy źnie morenowej w środkowej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza, wyst ępują piaski i piaski pyłowate zwietrzelinowo-eoliczne. Najwi ększe ich powierzchnie spotykane s ą koło Tuchowicza i Celin Wło ścia ńskich, wokół Szyszek, mi ędzy Koloni ą Kujawy a Wygod ą oraz koło Fiukówki i Kamienia. Ich mi ąŜ szo ści na ogół nie przekraczaj ącej 1,5–2,0 m. Lokalnie wyst ępuj ą pokrywy piasków eolicznych. Najwi ększe ich powierzchnie stwierdzono mi ędzy Jedlank ą a śdŜarami, koło Wesołówki, mi ędzy Osinami a Nowym Potokiem, koło Kobiałek Nowych i Turca oraz na południe od Wólki Ró Ŝańskiej. Mi ąŜ szo ść osadów eolicznych wyno- si najcz ęściej do 2 m. Na niektórych polach piasków eolicznych rozwin ęły si ę wydmy. Z utworami tymi zawi ązane jest udokumentowane zło Ŝe piasków kwarcowych. Najmłodsze osady, które powstały w holocenie to: mułki i piaski rzeczne oraz osady je- ziorno-bagienne głównie torfy i namuły. Mi ąŜ szo ść tych osadów nie przekracza kilku me- trów. Wyst ępuj ą one w dolinach rzek i zagł ębieniach bezodpływowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Stanin udokumentowano 4 zło Ŝa kopalin okruchowych – piasków: „Jedlanka I”, „Jedlanka II” i „Fiukówka I” oraz piasków kwarcowych do produk- cji cegły wapienno-piaskowej „ śdŜary”. Stan zasobów wg „Bilansu zasobów kopalin” (Woł- kowicz i inni (red.), 2009) przedstawiono w tabeli 1.

Na wschód od miejscowo ści Jedlanka udokumentowano obok siebie, w kategorii C 1, dwa zło Ŝa – „Jedlanka I” (Gałus, Wójcik, 2008) i „Jedlanka II” (Gałus, Wójcik, 2009). Kopa- lin ę w zło Ŝach stanowi pokład wodnolodowcowych piasków ró Ŝnoziarnistych, o mi ąŜ szo- ściach odpowiednio 13,2–14,5 m ( średnio 13,9 m) oraz 14,2–14,4 m ( średnio 14,3 m). Po- wierzchnie złó Ŝ wynosz ą: „Jedlanka I” – 1,82 ha, a „Jedlanka II” – 1,90 ha. Oba zło Ŝa zalega- ją pod warstw ą humusowo-piaszczyst ą i piaskami pylastymi o średniej grubo ści 0,8 m – „Je- dlanka I” i 0,7 m – „Jedlanka II”. Jako ść kopaliny badana była dla potrzeb inwestora – pobli- skich zakładów silikatowych. W dokumentacjach geologicznych podana została tylko jej g ę- sto ść nasypowa. W zło Ŝu „Jedlanka I” w stanie lu źnym wynosi 1,43–1,53 t/m 3, średnio 1,49 t/m 3, a w stanie utrz ęsionym: 1,59–1,63 t/m 3, średnio 1,60 t/m 3, natomiast w zło Ŝu „Je- dlanka II” odpowiednio: 1,45–1,48 t/m 3, średnio 1,46 t/m 3 oraz 1,54–1,58 t/m 3, średnio 1,56 t/m 3. Kopaliny ze wspomnianych złó Ŝ wykorzystywane b ędą do produkcji cegły wa- pienno-piaskowej i bloczków silikatowych. Ponadto piaski ze zło Ŝa „Jedlanka I” mogą zna- le źć zastosowanie w drogownictwie (nasypy, podsypki, budowle drogowe i kolejowe) i bu-

10 downictwie (kruszywo do betonów, piaski do zapraw i wypraw tynkarskich). Oba zło Ŝa s ą cz ęś ciowo zawodnione.

W południowej cz ęś ci obszaru arkusza udokumentowano w kategorii C 1 zło Ŝe „Fiu- kówka I” (Ptak, Siero ń, 2006). Seri ę zło Ŝow ą buduj ą piaski wodnolodowcowe, poziomo war- stwowane, w ró Ŝnym stopniu wysortowane. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,80 ha, a jego mi ąŜ- szo ść waha si ę od 6,2 do 8,8 m, średnio 7,4 m. Nadkład, o średniej grubo ści 1,0 metra, stano- wi gleba zapiaszczona oraz piaski ze Ŝwirami i otoczakami, miejscami zaglinione. Piaski wy- st ępuj ące w zło Ŝu s ą drobnoziarniste, zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm wynosi od 99,4 do 100% ( średnio 99,7%), a zawarto ść pyłów mineralnych 0,8–1,0% ( średnio 0,93%). Kopalina mo Ŝe znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawod- nione.

Zło Ŝe „ śdŜary” zostało udokumentowane w kategorii C 1 w 1959 r. (Haas, 1959). W 2001 r. dokonano korekty jego granic i uaktualniono stan zasobów (Zar ębski, 2001). Aktu- alnie zło Ŝe zajmuje powierzchni ę 98,65 ha. Zło Ŝe udokumentowano w warstwie suchej. W jego obr ębie wyró Ŝnia si ę dwie serie piasków kwarcowych oddzielonych od siebie pozio- mem gleb kopalnych. Seri ę górn ą tworz ą piaski eoliczne natomiast seri ę doln ą – piaski flu- wioglacjalne. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 1,2 do 9,0 m ( średnio 4,1 m). Nadkład o śred- niej grubo ści 0,6 m stanowi gleba piaszczysta. Zawarto ść SiO 2 w piaskach kwarcowych waha si ę od 96,54 do 97,2%, a zawarto ść zanieczyszcze ń pylastych i ilastych zmienia si ę od 0,6 do 0,8%. Kopalina ze złoŜa „ śdŜary” nadaje si ę do produkcji cegły wapienno-piaskowej klasy 150 lub 170. W przypadku piasków fluwioglacjalnych niezb ędne jest stosowanie przesiewa- nia dla oddzielenia Ŝwirów i otoczaków. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi do- kumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony zasobów złó Ŝ, wszystkie zło Ŝa wyst ępuj ące w obr ębie arkusza Stanin są zło Ŝami powszechnie wyst ępuj ący- mi (4 klasa). Bior ąc pod uwag ę ochron ę środowiska, zło Ŝa: „ śdzary”, „Jedlanka I” i „Jedlan- ka II” są zło Ŝami konfliktowymi (kategoria B). Przyczyn ą konfliktowo ści jest wyst ępowanie tych złó Ŝ na terenie obszaru NATURA 2000 (Lasy Łukowskie). Dodatkowo zło Ŝe „ śdŜary” znajduje si ę na terenie lasów i Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Zło Ŝe „Fiu- kówka I” jest zło Ŝem małokonfliktowym, mo Ŝliwym do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń (kategoria A).

11

Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie zagospo- Zasto- Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpozna- (tys. t, Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa darowania 3 sowanie konfliktowo- na kopaliny litologiczno- (tys. t, nia * tys. m ) 3 zło Ŝa kopaliny ści zło Ŝa mapie surowcowego * tys. m ) wg stanu na 31.12. 2009r. (Wołkowicz i inni (red.), 2010) Klasa 1–4 Klasa A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2) 1 śdŜary pki Q 3 071* C1 G 18* Sb 4 B L, K, N

2 Jedlanka I p Q 405 C1 G bd Sb, Sd 4 B N 12 12 ) 1) 3 Jedlanka II* p Q 423 C1 N – Sb 4 B N

4 Fiukówka I p Q 196 C1 G 0 Sb, Sd 4 A -

Rubryka 2: *) – zło Ŝe nie figuruje w „Bilansie zasobów…”, zasoby wg. dokumentacji Rubryka 3: p – piaski, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, 2) – zgodnie ze stanem faktycznym (zaniechane w 2009 r.) Rubryka 8: bd – brak danych Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – zło Ŝe konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów , K – ochrona krajobrazu, N – obszar NATURA 2000

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Przemysł wydobywczy na obszarze arkusza Stanin zwi ązany jest z wyst ępowaniem złó Ŝ kruszywa piaskowego „Jedlanka I” i „Fiukówka I” oraz piasków kwarcowych „ śdŜary”. W czerwcu 2010 r. Starosta Łukowski wydał koncesje na eksploatacj ę zło Ŝa „Jedlan- ka I”. Jej wa Ŝno ść ko ńczy si ę w 2016 r. Wraz z koncesj ą wyznaczono obszar górniczy o po- wierzchni 1,82 ha i teren górniczy o powierzchni 2,37 ha. U Ŝytkownikiem tego zło Ŝa jest fir- ma „Grupa Silikaty”. Aktualnie zdj ęty jest nadkład ze zło Ŝa, a wydobycie kopaliny planowa- ne jest na jesie ń bie Ŝą cego roku. Eksploatacja prowadzona b ędzie najpierw w warstwie suchej kopark ą podsi ębiern ą, a potem kopark ą chwytakow ą w warstwie zawodnionej. Zło Ŝe „Fiukówka I” zostało udokumentowane w miejscu wcze śniejszej niekoncesjono- wanej eksploatacji. UŜytkownik zło Ŝa, osoba prywatna, posiada koncesję na eksploatacj ę ko- palin wa Ŝną do 2011 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,80 ha, a terenu górni- czego 2,13 ha. Wydobycie kopaliny odbywa si ę w wyrobisku wgł ębnym, suchym. Zło Ŝe piasków kwarcowych „ śdzary” było eksploatowane od 1959 r. Obecny u Ŝytkow- nik zło Ŝa, „Grupa Silikaty” - Zakład Jedlanka posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do ko ńca roku 2012. Zło Ŝe ma ustalony obszar górniczy o powierzchni 98,65 ha i teren górniczy o powierzchni 108,10 ha. Wydobycie było tu prowadzone do 2009 r. Kopalina ze zło Ŝa pod- dawana była przesiewaniu w celu oddzielenia nadziarna, w zakładzie przeróbczym oddalo- nym na zachód od zło Ŝa o około 1,5 km. Inwestor z powodu ustanowienie obszaru NATURA 2000 został zmuszony do zaprzestania dalszej eksploatacji zło Ŝa mimo, i Ŝ pozostało w nim ponad 3 mln m 3 kopaliny dobrej jako ści. Rekultywacja zło Ŝa prowadzona była na bie Ŝą co, a teren wyrobiska jest zalesiony. Do tej pory nie podj ęto eksploatacji ze zło Ŝa „Jedlanka II”. W czasie zwiadu terenowego zlokalizowano liczne punkty niekoncesjonowanej eksplo- atacji kopalin okruchowych. Du Ŝe ich nagromadzenie znajduje si ę w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (w okolicy Wólki Ró Ŝańskiej, Bła Ŝejki, Kobiałek i Turzca) oraz połu- dniowo-wschodniej (w okolicy Stanina, Jonnika i Nowego Potoku). Dla wi ększych punktów wyst ępowania kopalin, które mog ą mie ć znaczenie surowcowe, opracowano karty informa- cyjne. Jeden z nich znajduje si ę na południowy-zachód od Wólki Ró Ŝańskiej (pkt 1). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą tu piaski i piaski ze Ŝwirami, miejscami zaglinione z du Ŝą ilo ści ą głazów. Na północ od Jamielnika Nowego znajduje si ę wyrobisko stokowo-wgł ębne, lekko zawodnio- ne, w którym pozyskuje si ę piaski z przewarstwieniami piaszczysto-Ŝwirowymi (pkt 2). W rejonie Kobiałek Nowych znajduje si ę aktualnie eksploatowane wyrobisko wgł ębne, suche.

13 Kopalin ę stanowi tutaj piasek drobno- i średnioziarnisty (pkt 3). Mi ędzy Fiukówk ą a Nowym Potokiem, w kilku punktach pozyskuje si ę piaski eoliczne. Dla najwi ększego z nich opraco- wano kart ę informacyjn ą (pkt 4). W rejonie Tuchowicza we wschodniej cz ęś ci obszaru, znaj- duje si ę punkt niekoncesjonowanego wydobycia torfu. Ma tutaj powsta ć staw rybny. Na terenie arkusza Stanin zlokalizowano równie Ŝ kilka starych i zaro śni ętych wyrobisk, w których zako ńczono ju Ŝ nielegalną eksploatacj ę. Pozostawione wyrobiska nierzadko zasy- pywane s ą odpadami komunalnymi, jak to ma miejsce w okolicy Kobiałki Nowej, Aleksan- drowa i Jonnika.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe w zakresie kopalin pospolitych na obszarze obj ętym arkuszem Stanin dotycz ą głównie mo Ŝliwo ści wykorzystywania piasków, piasków ze Ŝwirem i w mniej- szym stopniu torfów. Wyznaczono tu dwana ście obszarów perspektywicznych piasków i pia- sków ze Ŝwirem oraz dwa obszary perspektywiczne torfu. Na podstawie bada ń geologiczno-poszukiwawczych prowadzonych w obr ębie utworów morenowych w rejonie Bła Ŝejki i osadów wodnolodowcowych w okolicy Aleksandrówki (Kulczycka, 1977), wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla udokumentowania kru- szywa okruchowego. Pierwszy z nich kontynuuje si ę na s ąsiedni arkusz - Stoczek Łukowski. Otworami wiertniczych o gł ęboko ści 10-15 m stwierdzono tu wyst ępowanie piasków ró Ŝno- ziarnistych (cz ęsto gruboziarnistych i Ŝwirowatych), niekiedy przewarstwionych glin ą. Śred- nia mi ąŜ szo ść serii okruchowej wynosi 6 m, a szacunkowe zasoby 8 647 tys. m 3. Z uwagi na du Ŝą zmienno ść wykształcenia serii zło Ŝowej (wyst ępuj ą soczewy i przewarstwienia płonne, gliny i zaglinione piaski) nie wyznaczono tu obszaru prognostycznego. Drugi obszar stanowi ą piaski i Ŝwiry o średniej mi ąŜ szo ści 5,5 m i szacunkowych zasobach 11 085 tys. m 3. W oparciu o analiz ę mapy geologicznej (Małek, Buczek, 2003, 2005) i zwiad terenowy wytypowano dziesi ęć obszarów perspektywicznych, na których, po uprzednim dokładnym rozpoznaniu geologicznym mo Ŝliwe byłoby udokumentowanie małych złó Ŝ piasku i piasku ze Ŝwirem. W rejonie Ró Ŝy Podgórnej wyst ępuj ą osady piaszczysto-Ŝwirowe akumulacji szcze- linowej, o du Ŝej zmienno ści uziarnienia oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Ich mi ąŜ szo ści do- chodz ą do 6 m. Obszar ten kontynuuje si ę na s ąsiednim arkuszu Skórzec. Niewarstwowane piaski drobno- i średnioziarniste, lodowcowe wyst ępuj ą równie Ŝ w okolicy Kobiałek Nowych. W rejonie Kobiałek Starych i Kolonii Guzówki stwierdzono piaszczysto-Ŝwirowe osady morenowe. Zawieraj ą one wkładki i soczewki Ŝwirów i otocza- ków oraz wkładki silnie piaszczystych glin zwałowych i piasków pyłowatych. W stropie, po-

14 śród źle wysortowanego materiału piaszczystego, wyst ępuj ą otoczaki, pojedyncze głazy i wkładki glin spływowych. Ich mi ąŜ szo ści wynosz ą 3-8 m. W okolicy Gózda, Kopina, Kasyldowa, Nowej Wróbliny i mi ędzy Fiukówk ą a Nowym Potokiem stwierdzono wyst ępowanie piasków oraz piasków ze Ŝwirami wodnolodowcowymi, których średnie mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ą 5 m. Ponadto w obszarze perspektywicznym koło Kopina oraz mi ędzy Fiukówk ą a Nowym Potokiem obok utworów wodnolodowcowych wy- st ępuj ą piaski eoliczne z wydmami. Pola piasków eolicznych, na których rozwin ęły si ę wy- dmy paraboliczne, stwierdzono równie Ŝ w rejonie Osiny. Ich mi ąŜ szo ści dochodz ą do 2 m. Badania geologiczno-poszukiwawcze w kierunku udokumentowania złó Ŝ kopalin okru- chowych prowadzono równie Ŝ w rejonie miejscowo ści Ró Ŝa Stara. Prace wiertnicze do gł ę- boko ści 10 m nie dały pozytywnych rezultatów z uwagi na bardzo zmienne wykształcenie serii złoŜowej (Kulczycka, 1977). Zgodnie z opracowaniem dotycz ącym lokalizacji i charakterystyki złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria z uwzgl ędnieniem środowiska (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1997), na terenie arkusza Stanin wyznaczono 2 obszary perspektywiczne dla torfów. Zwi ązane s ą one z dolinami rzek w południowej i zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Pierwszy z nich wyznaczono w dolinie Małej Bystrzycy. Jego całkowita powierzchnia wynosi około 500 ha, z czego w granicach arkusza Stanin niecałe 100 ha (obszar kontynuuje si ę na arkuszu Okrze- ja), a zasoby oszacowano na ponad 1 100 m 3. Jest to torfowisko niskie, turzycowiskowe o średniej miąŜ szo ści 1,6 m. Popielno ść torfu wynosi 14%, a stopie ń rozkładu 30%. Torfom towarzysz ą gytie. W cz ęści zachodniej znajduje si ę fragment wi ększego torfowiska o całkowitej powierzchni około 80 ha (w obszarze arkusza około 30 ha). Mi ąŜ szo ść torfów waha si ę tutaj od 1,5 do 2,0 m, a popielno ści od 8 do 10%. Torf ten stanowi surowiec opałowy średniej i niskiej jakości. Obszar omawianego arkusza jest obj ęty koncesj ą na poszukiwanie gazu łupkowego w osadach paleozoicznych zalegaj ących na gł ęboko ści około 1000-1500 m. Koncesj ę posia- dają spółki Cuadrilla Polska i Exxon Mobil.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Stanin le Ŝy w obr ębie zlewni Morza Bałtyckiego, w dorzeczu Wisły. Obszar arkusza odwadniaj ą, poprzez swoje dopływy, zlewnie trzech rzek – Krzny, Wieprza i Świdra. Oddziela je od siebie dział wodny II rz ędu.

15 Południowo-wschodnia i środkowa cz ęść obszaru arkusza le Ŝy w zlewni rzeki Ty śmie- nicy, prawostronnego dopływu Wieprza. Rzeka ta poprzez swoje dopływy – Bystrzyc ę wraz z Wilkojadk ą i Mała Bystrzyc ą odwadnia 2/3 obszaru arkusza. Krzna odwadnia północno-wschodni fragment arkusza. Pocz ątek rzece daje Krzna Połu- dniowa, której obszar źródliskowy znajduje si ę na zabagnionych terenach w obr ębie rezerwa- tu le śnego „Jata”. Południowo-zachodni naro Ŝnik arkusza obejmuje swoim zasi ęgiem zlewnia rzeki Wilgi – prawostronnego dopływu Wisły. Na północ od niej rozci ąga si ę niewielki fragment zlewni rzeki Świder, tak Ŝe dopływu Wisły. Stan czysto ści wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Lublinie zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi do ustawy Prawo Wodne. Ma on na celu pozyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych dla po- trzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osi ągania celów środowiskowych. W 2008 r. wykonano wst ępn ą ocen ę stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfika- cji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych” (DzU nr 162, poz. 1008) (Rozporz ądze- nie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasad ę generaln ą, ocen ę stanu wód, która jest wypadko- wą stanu ekologicznego i fizyko-chemicznego, a okre śla go gorszy ze stanów. W ramach monitoringu ocenie poddano wody Krzny Południowej na całej długo ści od źródeł do uj ścia. (Raport…, 2010). Badania przeprowadzono w punktach monitoringowych poza granicami arkusz (najbli Ŝszy w Strzy Ŝewie). Z przeprowadzonej oceny wynika, Ŝe stan ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód jest umiarkowany. Wpływa na to stan fizykochemiczny wód – poni Ŝej dobrego, a decyduj ą o tym wska źniki ChZT-Cr, ChZt-Mn i fosforu organicznego. Podobne wyniki uzyskano dla wód Małej Bystrzycy dla odcinka od źródeł rzeki a Ŝ do punktu pomiarowego w Woli Osowi ńskiej (poza arkuszem). Tutaj wska źnikiem decyduj ącym o stanie poni Ŝej dobrego był fitobentos. 2. Wody podziemne Arkusz Stanin poło Ŝony jest w mazowieckim (I) regionie hydrogeologicznym, subre- gionie centralnym (I 1) (Paczy ński (red.), 1995). W podziale wg. jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) jest to Region warszawski (środkowomazowiecki) (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007). Obszar jest słabo poznany hydrogeologicznie. Dotychczasowe rozpo- znanie pozwala wydzieli ć na obszarze arkusza dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne – czwarto- rz ędowe i trzeciorz ędowe. Na znacznej cz ęś ci obszaru tworz ą one jeden wspólny kompleks wodono śny (Dobkowska, 2002). Wodono śne utwory czwartorz ędowe cechuje na tym obszarze du Ŝa zmienno ść i zró Ŝni- cowanie przestrzenne. W cz ęś ci północnej s ą to piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowco-

16 we buduj ące pierwsz ą (górn ą) u Ŝytkow ą warstw ę wodono śną. Mi ąŜ szo ść tej warstwy wynosi zwykle 10–20 m, potencjalna wydajno ść pojedynczej studni 30–50 m 3/h, a zwierciadło wody ma na ogół charakter swobodny. W cz ęś ci wschodniej arkusza wydajno ści potencjalne studni mog ą by ć zmienne, od 10 do 30 m3/h w strefie najsłabszych parametrów hydrogeologicznych do ponad 120 m 3/h w rejonie Tuchowicza. Zasilanie tego pi ętra nast ępuje w drodze bezpo- średniej infiltracji opadów atmosferycznych, a tak Ŝe przez dopływ wody z przyległych obsza- rów i infiltracj ę wód powierzchniowych. Gł ębszy poziom czwartorz ędowy (podglinowy) jest głównym u Ŝytkowym poziomem w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. Warstwa wodono śna o zmiennej mi ąŜ szo ści (od 5 do ponad 20 m) le Ŝy na gł ęboko ści 15–50 m (ku zachodowi gł ęboko ść zwi ększa si ę do 50– 100 m) pod nadkładem glin. Pozostaje on na ogół w łączno ści hydraulicznej z trzeciorz ędo- wym poziomem wodono śnym. Tworz ą go piaski mioce ńskie pokrywaj ące cały obszar arku- sza. Oba poziomy tworz ą jeden wspólny kompleks o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 40 m i wydajności potencjalnej pojedynczej studni powy Ŝej 70 m 3/h. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty. Czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy kompleks wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 15–50 m i jest uznany za główny u Ŝytkowy poziom w centralnej cz ęś ci arkusza. Trzeciorz ędowy poziom wodono śny jako główny, wyst ępuje na niewielkich obszarach w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w rejonie miejscowo ści Szyszki na gł ębokości od 70 do 100 m pod przykryciem słabo przepuszczalnych utworów czwartorz ędowych – glin zwałowych, iłów i mułków. Jego mi ąŜ szo ść wynosi zwykle powy Ŝej 20 m, nie przekraczając 40 m. Potencjaln ą wydajno ść pojedynczej studni oszacowano w granicach 10–30 m 3/h, a zwierciadło wody ma tutaj charakter napi ęty. Pod wzgl ędem hydrochemicznym wody podziemne głównego u Ŝytkowego poziomu wo- dono śnego na obszarze arkusza nale Ŝą do typu HCO 3–Ca o niskiej suchej pozostało ści (poni Ŝej 300 mg/dm 3). Generalnie charakteryzuj ą si ę dobr ą (klasa II a) i średni ą (klasa IIb) jako ści ą wy- magaj ącą prostego uzdatniania z uwagi na przekroczenia zawarto ści Ŝelaza i manganu. Głęboko ść wyst ępowania głównego poziomu wodono śnego, typ naturalnej izolacji, ro- dzaj ognisk zanieczyszcze ń i intensywno ść ich oddziaływania s ą najwa Ŝniejszymi czynnikami wpływaj ącymi na ocen ę zagro Ŝenia wód podziemnych. Na znacznej cz ęś ci arkusza Stanin poziom wodono śny zalega płytko i prawie całkowicie pozbawiony jest izolacji co sprawia, Ŝe wody podziemne s ą silnie nara Ŝone na wpływ czynników antropogenicznych. Na przewaŜaj ą- cym obszarze arkusza z uwagi na brak wi ększych o środków miejskich i przemysłowych, sła- be zaludnienie, ograniczon ą gospodark ę roln ą typu rodzinnego wyst ępuje średni, niski lub bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia. Jedynie rejon Stanina z pojedynczymi obiektami potencjal- nego zagro Ŝenia (stacja benzynowa, zbiorniki podziemne w nieczynnej Gminnej Spółdzielni, ferma hodowlana), o bardziej skoncentrowanej zabudowie pozbawionej kanalizacji zakwalifi-

17 kowano jako rejon o bardzo wysokim stopniu zagro Ŝenia. Najwi ększym zagro Ŝeniem dla wód podziemnych s ą nieskanalizowane tereny zabudowy wiejskiej i teren wokół wysypiska odpa- dów komunalnych. Wody podziemne na obszarze arkusza Stanin wykorzystywane s ą głównie do celów socjalno-bytowych ludno ści, rolniczych oraz zaopatrzenia pojedynczych zakładów i ferm, głównie poprzez wodoci ągi gminne w Tuchowiczu (zaopatruje w wod ę tak Ŝe cz ęść gminy Wola Mysłowska) i w Osinach-Wandowie. Studnie wodoci ągu ujmuj ą wod ę czwartorz ędowego po- ziomu wodono śnego. Na mapie zaznaczono uj ęcia studzienne o wydajno ści powy Ŝej 25 m 3/h. Cały obszar arkusza znajduje si ę w obr ębie trzeciorz ędowego, głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 215 – Subniecka Warszawska (fig. 3) (Kleczkowski, 1990). Zbior- nik ten nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 2 Poło Ŝenie arkusza Stanin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym, 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO) Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorz ęd (Tr), 215A – Subniecka Warszawska (cz ęść centralna), trzeciorz ęd (Tr), 223 – Zbiornik mi ędzymorenowy rze- ki Górny Liwiec, czwartorz ęd (Q),

18 VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre- ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Stanin, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w gle- bach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropo- geniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma fir- my Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

19 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawio- no na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowa- nych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Stanin bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu Stanin Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–82 17 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–55 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–7 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–6 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4–13 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 - 0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Stanin w poszcze- 1) grupa A gólnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 5 – – szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 5 – – ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 5 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 – – o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 – – gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 5 – – obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wyni- Ni Nikiel 5 – – kaj ące ze stanu faktycznego, Pb Ołów 5 – – 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 5 – – z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i za- sza Stanin do poszczególnych grup u Ŝytkowania (ilo ść krzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i próbek) zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemy- słowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komu- nikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, – 5 – – tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

20 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (za- chodniego i wschodniego). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu (Fig. 4). Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowa- nia pochodz ącego z radionuklidów naturalnych ( uran, potas, tor ) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma na profilu zachodnim wahaj ą si ę w granicach 25– 36 nGy/h i odpowiadaj ą wyst ępuj ącym tutaj piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodow- cowym oraz eluwiom glin zwałowych. Na profilu wschodnim warto ści promieniowania wynosz ą od 12 do 37 nGy/h. Wi ąŜą si ę one głównie z wyst ępuj ącymi tutaj holoce ńskimi osadami aluwialnymi, torfami i piaskami eolicznymi, tylko najwy Ŝsze warto ści odpowiadaj ą plejstoce ńskim piaskom i Ŝwirom wodno- lodowcowym. Warto doda ć, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie, w granicach 1,2–8,5 kBq/m 2.

21 601W PROFIL ZACHODNI 601E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5763760 5757609

5754452

m5746712 m 5751419

5748358 5745712 5746209

0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

22 22 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5763760 5757609

5754452 m5746712 m 5751419

5748358 5745712 5746209

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 2 4 6 8 10

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na obszarze arkusza Stanin (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpo- wiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projekto- wania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izola- cyjnej dla dna i skarp obiektu.

Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS:

− warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 3; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść war- stwy izolacyjnej jest zmienna).

23 Tabela 3 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik Rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Stanin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Dobkowska, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyzna- czono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Ocena tego stopnia jest zmienna i syntetyzuj ąca ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ ob- szarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Plan- szy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Stanin około 60% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − tereny wyst ępowania osadów holoce ńskich, wykształconych w postaci: torfów, namułów torfiastych, namułów zagł ębie ń bezodpływowych, a tak Ŝe piasków, mułków humuso- wych, namułów den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych, oraz mułków i pia- sków jeziorno-rzecznych. Utwory te wyst ępuj ą przede wszystkim w dnach dolin: Bystrzy- cy, Małej Bystrzycy, Świdra, Krzny Południowej, Wilkojadki, a tak Ŝe w obr ębie nisko po- ło Ŝonych obszarów zaj ętych przez system drobnych cieków i rowów; − tereny wyst ępowania osadów deluwialnych (piasków, mułków i glin), akumulowanych w brze Ŝnych cz ęś ciach dolin rzecznych oraz u podnó Ŝy stoków wysoczyzny polodowcowej;

24 − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące wzdłu Ŝ dolin: Bystrzycy, Małej Bystrzycy, Wilkojadki oraz Świdra, wzdłu Ŝ kanałów i rowów oraz w zagł ębieniach bezodpływowych, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszar źródliskowy na zabagnionych terenach w obr ębie rezerwatu le śnego „Jata”, w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci arkusza; − otoczenie zbiorników wód stoj ących; − obszar zwartej zabudowy miejscowo ści Stanin, b ędącej siedzib ą urz ędu gminy oraz wi ęk- szych wsi Jedlanka i Tuchowicz; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, zajmuj ące około 25% powierzch- ni arkusza; − tereny chronionego środowiska przyrodniczego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 - obszar specjalnej ochrony ptaków „Lasy Łukowskie” (PLB 060010); − obszar rezerwatu jodłowego „Jata”, poło Ŝonego około 1 km na północ od miejscowo ści śdzary; − tereny predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007), obejmuj ące strefy kraw ędziowe doliny rzeki Świder (spadki terenu >10°), w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza;

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 40% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturalną warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) przedstawionymi w tabeli 3. W obr ębie omawianego obszaru rol ę słabo przepuszczalnej warstwy izolacyjnej spełnia- ją plejstoce ńskie gliny zwałowe. Zasi ęg ich wyst ępowania okre ślono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski - arkusz Stanin (Małek, Buczek, 2003). W zachodniej i południowej cz ęś ci arkusza na powierzchni wysoczyzny morenowej, miejscami silnie zdenudowanej, odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia warty (zlodowa- cenia środkowopolskie). Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana i waha si ę od 3–6 m (okolice Ka- mienia, Kosut i Wesołówki), 7–10 m (rejon Szyszek, Stanina i Tuchowicza), 10–12 m (okoli- ce Osin i Zago ździa) do 14 m (rejon Nied źwiadki). W okolicy: Szyszek, Kosut, Osin, Nied ź- wiadki oraz Wesołówki, w sp ągowej cz ęś ci omawianych glin wyst ępuj ą miejscami mułki i iły

25 zastoiskowe oraz starsze gliny zwałowe (zlodowacenia odry), tworz ące kompleks o łącznej mi ąŜ szo ści od około 15 do niemal 30 m. Ponadto na południe od Osin i Nied źwiadki kom- pleks ten dodatkowo pod ścielaj ą starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe zlodowace- nia sanu 2 (zlodowacenia południowopolskie). W tym rejonie pakiet gruntów słabo przepusz- czalnych osi ąga miejscami mi ąŜ szo ść ponad 35 m. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejo- nach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych, stanowi ących naturaln ą barier ę geolo- giczn ą, wyst ępuj ą osady przepuszczalne o mi ąŜszo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą je przede wszystkim powszechnie wyst ępuj ące piaski zwietrzelinowo-eoliczne i eoliczne, po- wstałe w okresie peryglacjalnym, jak równie Ŝ piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia warty. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia war- stwy przepuszczalnej oraz wykonania bada ń geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia wyst ępowania glin zwałowych i okre ślenia ich wła ściwo ści jako natu- ralnej bariery geologicznej. Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono w rejonach wyst ępo- wania utworów zwietrzelinowo-eolicznych i eolicznych, jak równie Ŝ piasków i Ŝwirów rzecz- nych tarasów nadzalewowych zlodowacenia wisły, piasków i Ŝwirów lodowcowych, wodno- lodowcowych, moren (martwego lodu i czołowych) oraz osadów akumulacji szczelinowej zlodowacenia warty, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 m. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. Wydzielone na podstawie mapy i przekrojów geologicznych (Małek, Buczek, 2003, 2005) oraz w oparciu o przekroje hydrogeologiczne (Dobkowska, 2002) i zgodnie z kryteria- mi okre ślonymi w tabeli 3, wyst ąpienia glin zwałowych stanowi ą obszary wskazane jedynie dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Według Mapy hydrogeologicznej Polski (Dobkowska, 2002) na obszarach preferowa- nych do składowania odpadów oboj ętnych istniej ą dwa u Ŝytkowe poziomy wodono śne: czwartorz ędowy i trzeciorz ędowy (neoge ński). Gł ębiej wyst ępuj ący poziom czwartorz ędowy (podglinowy) w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza uznano za główny poziom u Ŝytkowy (GPU). Zwierciadło wód poło Ŝone jest na ogół na gł ęboko ści 15-50 m p.p.t., ku zachodowi obni Ŝaj ąc si ę do poziomu 50-100 m p.p.t (rejon Kobiałek Starych). Poziom ten pozostaje w hydraulicznej wi ęzi z trzeciorz ędowym poziomem wodono śnym, który tworz ą piaski mio- ce ńskie. Czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy kompleks wodono śny, wyst ępuj ący na gł ęboko ści 15-50 m p.p.t. uznano za GPU w centralnej cz ęś ci arkusza (okolice Jedlanki, Zago ździa, Ko- piny). Jedynie w południowej cz ęś ci arkusza wyst ępuje on gł ębiej (50-100 m p.p.t.). W rejo-

26 nie miejscowo ści Szyszki oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci mapy główny u Ŝytkowy po- ziom wodono śny wyst ępuje w utworach trzeciorz ędowych, na gł ęboko ści 70-100 m p.p.t. W obr ębie obszarów POLS poło Ŝonych w rejonie Szyszek, Grudzia, Wandowa i Kamienia stopie ń zagro Ŝenia GPU okre ślono jako bardzo niski, ze wzgl ędu na du Ŝej mi ąŜ szo ści war- stw ę utworów słabo przepuszczalnych (glin, iłów, mułków). Stopie ń niski wydzielono w pół- nocno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (Ró Ŝa Stara, Wólka Ró Ŝańska, Kobiałki Stare) oraz w rejonie Wi śniówki i Kolonii Grudz. W okolicach miejscowo ści: Jedlanka, Zago ździe, Ko- pina, Kosuty, Ogniwo, Osiny, Fiukówka oraz Nowa Wróblina, z powodu znacznie słabszego stopnia izolacji GPU wydzielono stref ę o średnim stopniu zagro Ŝenia. Obszary o wysokim stopniu zagroŜenia wód podziemnych wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Celiny Szlacheckie, Anonin, Tuchowicz, Jonnik (na wschodzie) oraz Guzówka, Turzec i Wn ętrze (na zachodzie). Izolacja od wpływów powierzchniowych jest tam słaba lub jej brak. Stopie ń bardzo wysoki wyznaczono jedynie w rejonie miejscowo ści Stanin oraz na południowy zachód od Nied ź- wiadki, gdzie dodatkowo stwierdzono obecno ść ognisk zanieczyszcze ń. Poniewa Ŝ istniej ąca na obszarze arkusza bariera izolacyjna nie wsz ędzie jest dostatecz- nie dobrze wykształcona, wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych ma- jących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony zwartej zabudowy wyró Ŝniono je w promieniu 1 km od miejscowo ści gminnej Stanin. Warunkowe ograniczenie z uwagi na ochron ę przyrody dotyczy obszarów POLS poło Ŝonych w północno- zachodniej cz ęś ci arkusza, obj ętych granicami Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Powy Ŝsze ograniczenia nie maj ą charakteru bezwzgl ędnego zakazu. Powinny by ć jed- nak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego skła- dowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowla- nego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczal- no ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m.

27 Ze wzgl ędu na wykształcenie litologiczne istniej ącej w strefie przypowierzchniowej warstwy izoluj ącej (gliny zwałowe), wytypowane obszary potencjalnie spełniaj ą wymagania jedynie dla składowisk odpadów oboj ętnych. W przypadku konieczno ści budowy składowiska odpadów komunalnych na omawia- nym terenie, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre śle- nie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geolo- gicznej w postaci glin zwałowych. Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, Ŝe gliny te osi ągaj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści (35–40 m) w rejonach poło Ŝonych w południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza. Budowa takiego składowiska odpadów na tym terenie będzie si ę prawdopodobnie wi ą- za ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna znajdowa ć si ę w bezpiecznej odległo ści od licznych na omawianym obszarze obni Ŝeń tworz ących system odwodnienia powierzchniowego. Na omawianym obszarze, na południowy-zachód od miejscowo ści Nied źwiadka, zloka- lizowane jest czynne składowisko odpadów komunalnych. Jego zamkni ęcie planowane jest w 2020 roku.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanym obszarze arkusza, w strefie przypowierzchniowej wyznaczono re- jony wyst ępowania utworów spełniaj ących wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geolo- gicznej odpowiedniej dla lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wskazanie obszarów najkorzystniejszych dla ich lokalizowania poprzedziła analiza litologiczna odsłania- jących si ę i wyst ępuj ących gł ębiej osadów słabo przepuszczalnych (ró Ŝnowiekowych glin zwałowych i mułków ilastych), a tak Ŝe ich zasi ęg powierzchniowy i gł ęboko ściowy. S ą to elementy wpływaj ące na stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuj ącego w ich sp ągu (na gł ęboko ści >15 metrów) głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskaza ć nale Ŝy w miejscach, gdzie wyst ępuje kompleks skonsolidowanych glin zwałowych (lokalnie równie Ŝ osadów za- stoiskowych) zlodowacenia warty, odry i sanu 2. Są to okolice poło Ŝone mi ędzy miejscowo- ściami: Wn ętrze–Bła Ŝków–Kamie ń, gdzie mi ąŜ szo ść pakietu glin zwałowych miejscami do- chodzi do ponad 40 m. Dodatkowe wzmocnienie NBG stanowi ą tam iły mio-plioce ńskie o mi ąŜ szo ści około 30 metrów. Wyst ępuj ący na omawianym obszarze mioce ński główny uŜytkowy poziom wodono śny charakteryzuje bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia. Tak Ŝe w rejo-

28 nie Szyszek, Kosut oraz Wesołówki, wyst ępuje kompleks glin zwałowych i mułków zlodo- wace ń warty i odry, lecz o nieco mniejszej mi ąŜ szo ści: od około 15 do 30 m. Tereny te nie posiadaj ą ogranicze ń warunkowych, a stopie ń zagro Ŝenia GPU okre ślono jako średni i bardzo niski (Szyszki).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk znajduje si ę dziewi ęć wyrobisk po niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin okruchowych. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej barie- ry izolacyjnej. Wyrobiska te zaznaczono na mapie w okolicach miejscowo ści: Wólka Ró Ŝań- ska, Kobiałki Nowe, Turzec, Nied źwiadka i Stanin. Dziewi ęć wskazanych wyrobisk znajduje si ę na obszarach nieposiadaj ących naturalnej warstwy izolacyjnej. Jedynie wyrobisko poeks- ploatacyjne zlokalizowane w rejonie Kobiałek Nowych, poło Ŝone jest w obr ębie obszaru, gdzie osady słabo przepuszczalne wyst ępuj ą w jego sp ągu. Z uwagi na sąsiedztwo obiektów zabudowy wiejskiej posiadaj ą one punktowe ograni- czenia warunkowe „(b)”. Ponadto jedno wyrobisko (Wólka Ró Ŝańska) posiada przyrodnicze ograniczenie przestrzenne „p”, wynikaj ące z poło Ŝenia na terenie Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego w obr ębie arkusza Stanin dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Małek, Buczek, 2003, 2005), w nawi ązaniu do rze źby terenu (z map topograficznych i wizji terenowej) oraz warunków wodnych (Dobkowska, 2002). O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduje kilka czyn- ników – rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu, gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód pod- ziemnych, wyst ępowanie procesów geodynamicznych (Dobak, 2005). Dla potrzeb sporz ądze- nia mapy geo środowiskowej, zgodnie z „Instrukcj ą…, (2005), stosuje si ę dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzyst- nych, utrudniaj ących je. Z waloryzacji wył ączono teren zło Ŝa „śdŜary”, zwarte kompleksy le śne, grunty orne wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa) i ł ąki na podło Ŝu organicznym, zgod- nie z kryteriami zawartymi w ustawach o ochronie gruntów rolnych i le śnych. Rejony wył ą- czone z waloryzacji stanowi ą około 40% omawianego obszaru arkusza.

29 Warunki korzystne dla budownictwa na terenie arkusza Stanin obejmuj ą przede wszyst- kim piaszczyste powierzchnie sandrowe oraz nieskonsolidowane gliny zwałowe i iły zasto- iskowe z okresu zlodowacenia warty, gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Powierzchnie sandrowe w du Ŝej mierze zaj ęte s ą przez zwarte kompleksy le śne w północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu oraz w okolicy Wólki Ró Ŝańskiej i Nowe- go Potoku (Las Kujawski). Grunty spoiste sprzyjaj ące budownictwu wyst ępuj ą mi ędzy inny- mi w rejonach: Toczyska, Ró Ŝy Starej, Kobiałek Nowych, Szyszek, Aleksandrowa, Tuchowi- cza i Osiny. S ą to zwarte i półzwarte gliny zwałowe oraz nieskonsolidowane, twardoplastycz- ne iły zastoiskowe. Obszary niekorzystne dla budownictwa obejmuj ą tereny wyst ępowania gruntów słabo- no śnych, w tym głównie nieskonsolidowanych gruntów spoistych o genezie zastoiskowej znajduj ących si ę w stanie plastycznym i półplastycznym (mułki, iły) oraz pochodzenia orga- nicznego i mineralno-organicznego. S ą to torfy, namuły torfiaste, oraz jeziorne piaski, mułki i gytie wyst ępuj ące w dolinach rzek i zagł ębieniach bezodpływowych. Zwierciadło wód grun- towych wyst ępuje tu płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępuj ą w dolinach rzek: Wilko- jadki (w rejonie Grud ź, Kosuty i Wesołówki), Bystrzycy (w rejonie Koloni Lipniak i Celin Wło ścia ńskich), Świdra (w rejonie Bła Ŝejki) i Krzny Południowej (w rejonie Zd Ŝar) oraz sze- regu mniejszych cieków i obszarów zmeliorowanych. Wody w obr ębie gruntów organicznych mog ą by ć agresywne wzgl ędem betonu i stali. Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich zwi ązane s ą równie Ŝ z piaskami eolicznymi wyst ępuj ącymi lokalnie w pobli Ŝu śdŜar, Jedlanki i Wesołówki. Loka- lizowanie obiektów na takich terenach wymaga starannej ochrony zadrzewie ń, tak by nie uru- chomi ć procesu wywiewania piasków i przekształcenia obszarów wydmowych. Lokalnie, ze wzgl ędu na urozmaicony styl geomorfologii, mog ą wyst ępowa ć niewielkie obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Ich zasi ęgu nie mo Ŝna wskaza ć w skali mapy przyj ętej w opracowaniu. Na obszarze arkusza Stanin wyznaczono niewielkie obszary predysponowane do wyst ę- powania ruchów masowych. Obejmuj ą one strefy kraw ędziowe doliny rzeki Świder, w pół- nocno-zachodniej cz ęś ci obszaru (Grabowski (red.) i inni, 2007). W rejonie ich wyst ępowania wyznaczono niekorzystne warunki budowlane.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Stanin nie wyst ępuj ą obszary o mi ędzynarodowej randze przyrodni- czo-krajobrazowej, a jedynie obszary o randze krajowej, regionalnej i lokalnej, które z mocy

30 prawa powinny by ć chronione. Ochrona przyrody i krajobrazu ma na celu ich zachowanie lub restytuowanie oraz zapewnienie trwało ści ich u Ŝytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty pod- dane s ą ochronie prawnej o szereg szczegółowych aktów prawnych. Za szczególnie efektyw- ną nale Ŝy uzna ć wielkoobszarow ą ochron ę przyrody, polegaj ącą na tworzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmuj ących wiele ró Ŝnych ekosystemów o walorach wymagaj ą- cych szczególnej ochrony. Na rozmaite formy ochrony przyrody na tym terenie składaj ą si ę: obszar chronionego krajobrazu, rezerwat przyrody i u Ŝytki ekologiczne. Inn ą form ą ochrony przyrody jest ochro- na indywidualna w postaci pomników przyrody. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝ- nych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem przekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajo- brazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równo- wagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Północn ą cz ęść arkusza Stanin pokrywa fragment Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Został on utworzony w 1977 r., a jego całkowita powierzchnia wynosi 18 650 ha. Charakteryzuje go du Ŝa atrakcyjno ść krajobrazowo-przyrodnicza w postaci urozmaiconych form rze źby terenu (moreny czołowe i ich partie kraw ędziowe, ozy, wydmy, doliny rzeczne, głazy narzutowe) oraz zró Ŝnicowana szata ro ślinna z ró Ŝnorodn ą flor ą i faun ą z udziałem ga- tunków rzadkich i chronionych. Jedn ą z najwy Ŝszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych jest rezerwat przyro- dy. Tworzy si ę je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawanych za naturalne, zapewniaj ących ró Ŝnorodno ść genetyczn ą organizmów oraz regeneracj ę procesów ekologicznych. Na terenie arkusza Stanin znajduje si ę jeden taki obiekt (tabela 4). Rezerwat „Jata” poło Ŝony jest około 1 km na północ od miejscowo ści śdzary. Jest on jednym z najstarszych rezerwatów na terenie Polski, gdy Ŝ został utworzony w 1933 r. Po II wojnie światowej dokonano jego restytucji w 1952 r. Jednocze śnie rezerwat zyskał status ścisłego. W 1984 r. roku powi ększono jego obszar do 1117 ha (337 ha zajmuje rezerwat ści- sły). Osobliwo ści ą tego miejsca s ą bory jodłowe z udziałem świerku i sosny. Chronione jest tutaj jedno z wi ększych stanowisk jodły, które znajduje si ę poza naturalnym zasi ęgiem jej wyst ępowania. Oprócz jodły rosn ą tu drzewa 14 innych gatunków. Na terenie rezerwatu znaj- duje si ę obszar źródliskowy Krzny Południowej. Rezerwat kontynuuje si ę na arkuszu Łuków. Uzupełnieniem systemu obszarów chronionych s ą u Ŝytki ekologiczne (tabela 4). S ą to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi

31 przez człowieka, które nie mog ą by ć u Ŝytkowane gospodarczo. W granicach arkusza projek- tuje si ę obj ąć ochron ą śródle śne bagna i ł ąki. Na arkuszu Stanin ustanowiono tak Ŝe kilka pomników przyrody, które s ą dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu (tabela 4). S ą to pojedyncze twory przyrody Ŝywej lub ich skupiska, o szczególnej warto ści naukowej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) Powiat 1 2 3 4 5 6 Nadl. Łuków Łuków L – „Jata” 1 R 1952 le śn. Kry ńszczak łukowski (1 117) Łuków 2 P Dąbie - śdŜary * PŜ – lipa drobnolistna łukowski Stanin 3 P Gózd 1989 PŜ – wi ąz szypułkowy łukowski Stanin 4 P Wesołówka 1977 PŜ – lipa drobnolistna łukowski Stanin PŜ – 2 lipy drobnolistne, 5 P Wesołówka 1978 1 klon pospolity, łukowski 1 kasztanowiec zwyczajny Nadl. Łuków Stanin 6 P 1987 PŜ – d ąb szypułkowy Uroczysko „Kuj awy” łukowski Stoczek Łukowski bagno 7 U Wólka Ró Ŝańska * łukowski (nie okre ślono) Stoczek Łukowski bagno 8 U Bła Ŝejki * łukowski (<5 ) Stoczek Łukowski bagno 9 U śdŜary * łukowski (<5) Łuków śródle śne ł ąki 10 U Wi śniówka * łukowski (<5) Rybryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 5: * - obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: - rodzaj rezerwatu: L – le śny - rodzaj pomnika przyrody: PŜ - Ŝywej

Na terenie arkusza Stanin przewa Ŝaj ą mało urodzajne gleby bielicowe i pseudobielico- we (Dobrza ński i inni, 1973). Gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa) wyst ępu- ją w postaci niedu Ŝych, nieregularnych płatów na całej powierzchni arkusza. W dolinach rzecznych wykształciły si ę ł ąki na glebach organicznych. Tereny le śne, które s ą wa Ŝnym elementem utrzymuj ącym równowag ę w środowisku przyrodniczym stanowi ą około 25% powierzchni obszaru arkusza. Zwarty kompleks leśny zwany lasami łukowskimi zlokalizowany jest w północno-wschodniej cz ęś ci mapy. Dominują tam bory sosnowe suche i wilgotne oraz bory mieszane z jodł ą.

32 W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą (ECONET-Polska) (Li- ro, 1998) (fig. 5). Północna cz ęść arkusza znajduje si ę w zasi ęgu Sieleckiego (13K) obszaru węzłowego. Ma on znaczenie krajowe.

Fig. 3 Poło Ŝenie arkusza Stanin na tle systemów ECONET (Liro [red.], 1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13K – Siedlecki, 2 – korytarz ekologiczny o zna- czeniu krajowym, jego numer i nazwa: 44k – Świdra, 47k – Krzny.

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć NA- TURA 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków ro ślin i zwierz ąt) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na pod- stawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza do sieci NATURA 2000 nale Ŝy obszar specjalnej ochrony ptaków „Lasy Łukowskie” (PLB 060010) (tabela 5).

33 Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego punktu Po- Typ Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza obszaru wierzch- Lp. ob- Kod i symbol oznaczenia Długo ść geo- Szeroko ść nia obsza- Kod szaru obszaru na mapie Województwo Powiat Gmina gr. geogr. ru (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Łasy Łukowskie 22 o12’50” 51 o59”26” PL 122 1 A 11 488,4 lubelskie łukowski Łuków 060010 (P) E N PL 314

Rubryka 2: A - wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków

34

Stanowi on sfałdowaną, piaszczyst ą równin ę poro śni ętą kompleksem le śnym – drzewo- stanem borowym z przewagą borów sosnowych. Wa Ŝnym zbiorowiskiem s ą bory mieszane ze znacz ącym udziałem jodły. Miejscami zachowały si ę siedliska bagienne; enklawy śródle śne stanowi ą ł ąki i pola. Gniazduje tu około 120 gatunków ptaków, w tym co najmniej 16 gatun- ków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 2 gatunki z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK) w tym gatunki priorytetowe: bocian czarny, dzi ęcioł średni, muchołówka mała, orlik krzykli- wy, puchacz, traszka grzebieniasta i trzmielojad. W jego obr ębie wyst ępuj ą rezerwaty przyro- dy i Łukowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Informacje na ten temat NATURA 2000 zaczerpni ęto ze strony internetowej Minister- stwa Środowiska: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/.

XII. Zabytki kultury

Badania archeologiczne prowadzone na terenach przyległych do arkusza Stanin dowo- dz ą, Ŝe ślady bytno ści człowieka na terenach cechuj ą si ę du Ŝą rozpi ęto ści ą czasow ą, od wcze- snej epoki kamienia (paleolitu) po średniowiecze. S ą to ślady osadnictwa, b ądź tylko krótko- trwałe epizody działalno ści osadniczej. W granicach arkusza najciekawszym stanowiskiem archeologicznym jest wczesno średniowieczne grodzisko, którego ślady zachowały si ę w osa- dzie Zamek w pobli Ŝu Tuchowicza. Na obszarze arkusza znajduje si ę niewiele obiektów zabytkowych. Do rejestru zabyt- ków wpisane zostały: drewniany ko ściół parafialny pw. Świ ętej Trójcy (I poł. XIX w.) wraz z cmentarzem ko ścielnym i dzwonnic ą w Staninie, neoroma ński ko ściół parafialny pw. św. Marii Magdaleny (1888 r.) i pozostało ści dworu obronnego w Tuchowiczu oraz zespół dwor- ski we wsi Wesołówka (XVII-XIX w.). Parki podworskie ulokowane s ą w Staninie, Tucho- wiczu i Wesołówce. Tereny lasów łukowskich i uroczyska „Jata” (obecny rezerwat) stanowiły baz ę opera- cyjn ą i kryjówk ę powsta ńców z 1863 r. z oddziału ksi ędza Stanisława Brzóski. W czasie II wojny światowej stacjonowały tutaj silne oddziały partyzanckie Armii Krajowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Stanin obejmuje tereny na pograniczu Wysoczyzny śelechowskiej i Równiny Łukowskiej. Zagospodarowanie terenu ma charakter rolniczy, o niskim stopniu uprzemysłowienia. W dominuj ących gospodarstwach rodzinnych wiod ącym kierunkiem jest produkcja zwierz ęca, zwłaszcza hodowla trzody chlewnej i bydła mlecznego. Głównym kie-

35 runkiem produkcji ro ślinnej jest uprawa zbó Ŝ i ziemniaków „sadzeniaków”. Jedynym wi ęk- szym zakładem przemysłowym s ą zakłady silikatowe w Jedlance. Północna cz ęść terenu nale Ŝy do obszarów prawnie chronionych w postaci Łukowskie- go Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz sieci NATURA 2000 (obszar specjalnej ochrony ptaków „Lasy Łukowskie”). Poci ąga to za sob ą szereg ogranicze ń, uwarunkowa ń i ukierun- kowa ń w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Działalno ść wydobywcza na wi ększ ą skal ę zwi ązana jest od lat z eksploatacj ą piasków kwarcowych na potrzeby zakładów silikatowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Na mał ą, lokaln ą skal ę wydobywane s ą zwykłe piaski i pospółki budowlane i drogowe, rozpo- wszechnione na całym terenie. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej dotycz ą głównie piasków, piasków ze Ŝwirem i w mniejszym stopniu torfów. Wykorzystanie bogactw mineralnych powinno uwzgl ędnia ć ograniczenia zwi ązane z ochron ą walorów przyrodniczych tego obszaru. Na obszarze arkusza wyró Ŝniono dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne – czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe, przy czym powszechnie ujmowanym do celów komunalnych jest pi ętro czwartorz ędowe. Wody s ą dobrej i średniej jako ści, ale słaba izolacja od powierzchni na du Ŝej powierzchni arkusza powoduje ich stałe zagro Ŝenie zanieczyszczeniami z powierzchni. Dla- tego du Ŝe znaczenie nale Ŝy przywi ązywa ć do ich ochrony, d ąŜą c do uregulowania gospodarki wodno-ściekowej oraz wła ściwego stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Omawiany obszar poło Ŝony jest w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 215 – Subniecka Warszawska. Na omawianym obszarze przewa Ŝaj ą warunki korzystne dla budownictwa. Wyst ępuj ą one generalnie na całej powierzchni terenu arkusza. Warunki niekorzystne dla zabudowy obejmuj ą tereny wyst ępowania gruntów słabonośnych przede wszystkim w obr ębie dolin rzecznych i obszarów zmeliorowanych. Niewielkie obszary predysponowane do wyst ępowa- nia ruchów masowych obejmuj ą strefy kraw ędziowe doliny rzeki Świder. Zagospodarowanie budowlane takich terenów wymaga dokumentowania geologiczno-in Ŝynierskiego. W granicach arkusza wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wymagania przewidziane dla bezpo średniego posadowienia składowisk tego typu odpadów spełniaj ą gliny zwałowe zlodowacenia warty, wyst ępuj ące bezpo średnio na powierzchni obszarów wysoczyznowych, względnie pod cienk ą (<2,5 m) pokryw ą piaszczysto-Ŝwirowych utworów przepuszczalnych. Najkorzystniejsze warunki lo- kalizacyjne wyst ępuj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie miejsco- wo ści: Wn ętrze, Bła Ŝków i Kamie ń. Osady słabo przepuszczalne zlodowace ń środkowopol-

36 skich i południowopolskich tworz ą tam kompleks o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 40 metrów, stanowi ący bardzo dobr ą izolacj ę u Ŝytkowego poziomu wodono śnego przed wpływami po- wierzchniowymi. Korzystne warunki lokalizacyjne wyst ępuj ą tak Ŝe w okolicy Szyszek, Kosut oraz Weso- łówki, gdzie gliny zwałowe (miejscami równie Ŝ towarzysz ące im osady zastoiskowe) zlodo- waceń środkowopolskich lokalnie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od kilkunastu do niemal 30 m. Na tych obszarach brak jest ogranicze ń warunkowych a stopie ń zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝyt- kowego jest zró Ŝnicowany - okre ślono go jako średni lub bardzo niski. Na mapie zlokalizowano dziewi ęć wyrobisk poeksploatacyjnych (eksploatacja niekon- cesjonowana), które mog ą rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwało- wych i osadów ilasto-mułkowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Walory krajobrazowe i przeszło ść historyczna predysponuj ą ten obszar do rozwoju tu- rystyki i agroturystyki.

XIV. Literatura

DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBKOWSKA A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Stanin. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOBRZA ŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa.

GAŁUS S., WÓJCIK L., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Je- dlanka I”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GAŁUS S., WÓJCIK L., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Je- dlanka II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HAAS T., 1959 – Zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „śdzary”. Archiwum Lubelskiego Urz ędu Wojewódzkiego, Lublin.

37 INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KULCZYCKA J., 1977 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie Stoczek – Łuków. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LORENC H. (red), 2005 – Atlas klimatu Polski. IMiGW. Warszawa. MAŁEK M., BUCZEK K., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Stanin. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa, 2005. MAŁEK M. BUCZEK K, 2005 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stanin. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Fa- lenty. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., SIERO Ń G., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Fiu-

kówka I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2009 r., 2010 – Biblioteka Monito- ringu Środowiska. Lublin.

38 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU 03.61.549. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych” (DzU nr 162, poz. 1008). ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ą- dzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eks- ploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów . DzU nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity). WIERZBANOWSKI P., 2005 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ar- kusz Stanin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (wg stanu na 31. XII. 2009 r.). Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN. Warszawa. ZAR ĘBSKI, 2001 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno – piaskowej „ śdŜary” z elementami planu zagospoda- rowania zło Ŝa. Archiwum Lubelskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Lublin. ZASADY dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa.

39