Arkusz RYGAŁÓWKA (188)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa, 2012 Autorzy: Ewa Salamon*, Marek Nie ć*, Jerzy Król**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny (plansza B): Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* – Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by Pa ństwowy Instytut Geologiczny Warszawa Spis tre ści I. Wst ęp (E. Salamon) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( E. Salamon) ...... 4 III. Budowa geologiczna ( M. Nie ć)...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin ( E. Salamon, M. Nie ć)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( E. Salamon, M. Nie ć) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (M. Nie ć, E. Salamon) ...... 14 VII. Warunki wodne (E. Salamon) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 21 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ...... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( E. Salamon) ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ( E. Salamon) ...... 29 XII. Zabytki kultury ( E. Salamon) ...... 35 XIII. Podsumowanie ( E. Salamon, J. Król) ...... 35 XIV. Literatura ...... 37

I. Wst ęp

Arkusz Rygałówka Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 opraco- wany został w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 opracowanego w Zakładzie Geologii Gospodarczej Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie w 2006 roku (Tołkano- wicz, śukowski, 2006). Niniejsze obja śnienia powstały zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja ...., 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć

3 pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano dost ępne publikacje i opracowania archiwalne znajduj ące si ę w: Centralnym Archiwum Geologicznym i Banku Hydro Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, O środku Dokumentacji Zabytków i O środku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Augustów, Urz ę- dzie Marszałkowskim Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Delegaturze Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Suwałkach, starostwach powiatowych w Augustowie i Sokółce oraz urz ędach gmin. Przedstawione na mapie informacje, zostały zweryfikowane i uzupełnio- ne w trakcie zwiadu terenowego w lipcu 2011 roku. Szczegółowe dane o zło Ŝach zamieszczone s ą w kartach informacyjnych i komputero- wej bazie danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie geograficzne arkusza Rygałówka wyznaczaj ą współrz ędne: 23º30’–23º45’ długo ści geograficznej wschodniej i 53º40’–53º50’ szerokości geograficznej północnej. Według podziału administracyjnego omawiany obszar obejmuje fragmenty dwóch po- wiatów województwa podlaskiego: augustowskiego (gminy wiejskie Płaska i Lipsk) i sokól- skiego (gmina wiejska Nowy Dwór). Wschodnia granica wymienionych powiatów jest rów- nocze śnie granic ą pa ństwow ą pomi ędzy Polsk ą i Białorusi ą. Obszar nale Ŝą cy do Polski stanowi około 30-35% powierzchni całego arkusza. Według podziału fizycznogeograficznego (fig.1) przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru arkusza stanowi ą Wzgórza Sokólskie (Kondracki, 2002). Niewielki fragment na północy nale Ŝy do Kotliny Biebrza ńskiej. Oba wymienione mezoregiony znajduj ą si ę w obr ębie podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, które zaliczane s ą do prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko- Białoruskiego. Krajobraz Wzgórz Sokólskich wykazuje wiele analogii do krajobrazu pojezierzy. Ce- chuje go obecno ść licznych wysokich wzgórz morenowych, kemowych i ozowych, jednak bez istniej ących współcze śnie jezior. Kotlina Biebrza ńska jest rozległym zabagnionym obni- Ŝeniem. Morfologia omawianego obszaru ma charakter pagórkowaty. Deniwelacje si ęgaj ą blisko 68 m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt znajduje si ę w południowej cz ęś ci arkusza, na wschód od miejscowo ści Choru Ŝowce (173,9 m n.p.m.), najni Ŝszy (106,1 m n.p.m.) – w dolinie rzeki

4 Wołkuszanki, w północnej cz ęś ci arkusza. Przeci ętne wysoko ści zmieniaj ą si ę w granicach 110-130 m n.p.m. w dolinach rzek i od 130 do 170 m n.p.m. na pozostałym obszarze. Zró Ŝni- cowanie rze źby terenu jest wi ększe w południowej cz ęś ci omawianego obszaru (powiat so- kólski), gdzie dominuje falisty typ krajobrazu.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Rygałówka na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2002). 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granice pa ństw podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie – 842 makroregion: Pojezierze Litewskie – 842.7 mezoregiony: Równina Augustowska (842.74) podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie – 843 makroregion: Nizina Północnopodlaska – 843.3 mezoregiony: Kotlina Biebrza ńska (843.32), Wzgórza Sokólskie (843.34)

Obszar arkusza Rygałówka nale Ŝy do północnej cz ęś ci mazursko-podlaskiego regionu klimatycznego. Charakteryzuje si ę on wyra źnymi cechami klimatu kontynentalnego. Cechuje si ę dług ą zim ą, krótkim okresem wegetacyjnym (od połowy kwietnia do połowy pa ździerni- ka) oraz du Ŝą zmienno ści ą warunków pogodowych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6,5 o C. Roczna suma opadów mie ści si ę w granicach 550-700 mm. Latem wiatry wie-

5 ją głównie z zachodu, a ze wschodu – zim ą. Okres wegetacji trwa około 180 dni i nale Ŝy do najkrótszych w Polsce (WIO Ś, 2011). Północn ą cz ęść arkusza zajmuje zwarty kompleks le śny (Puszcza Augustowska). Na pozostałym obszarze lasy s ą rozdrobnione. Na omawianym obszarze arkusza Rygałówka nie wyst ępuj ą o środki miejskie, ani przemysłowe. Nieliczne wsie stanowi ą niewielkie skupiska ludno ści. Do wi ększych z nich nale Ŝą : Bartniki, Wołkusz, Bohatery Stare, Rygałówka, Sieru- ciowce i Jaginty. Zaopatrzenie ludno ści w wod ę pitn ą pochodzi z wodoci ągów wiej-skich. Brak jest sieci kanalizacyjnej i gazowniczej. Głównym źródłem utrzymania ludno ści jest rolnictwo, rozwini ęte na glebach słabych klas bonitacyjnych. Uprawiane s ą głównie ziemniaki oraz zbo Ŝa. Na obszarach u Ŝytków zielonych hodowane jest bydło mleczne. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza wa Ŝną rol ę odgry- wa gospodarka leśna. Przygraniczne poło Ŝenie omawianego obszaru, dzi ęki utworzonemu w 1997 r. zwi ąz- kowi transgranicznemu Euroregion „Niemen”, stwarza szans ę rozwoju bezpo średniej współ- pracy mi ędzy Polsk ą, Litw ą i Białorusi ą. Obszar arkusza Rygałówka znajduje si ę w obr ębie „Zielonych Płuc Polski”, rejonu o wybitnych walorach przyrodniczych i czystym nieska Ŝonym powietrzu. Południow ą jego cz ęść zajmuje Biebrza ński Park Narodowy, który wraz z otuliną stanowi magnes dla licznych rzesz przyrodników. Dla turystów s ą mo Ŝliwe ró Ŝnorodne formy turystyki kwalifikowanej. Komunikacja mi ędzy miejscowo ściami opiera si ę na sieci lokalnych dróg. Oprócz nawierzchni Ŝwirowej przybywa nawierzchni asfaltowych. Cz ęść projektów drogowych finan- sowanych jest z bud Ŝetu UE. Jedyn ą tras ą o znaczeniu regionalnym jest droga krajowa nr 664 z Augustowa przez Rygałówk ę do granicy pa ństwa.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego terenu przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski – arkusz Rygałówka (Majewska, 2006, 2007). W podziale geologiczno-strukturalnym obszar arkusza Rygałówka znajduje si ę w obr ę- bie wyniesienia mazursko-suwalskiego nale Ŝą cego do prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej (Znosko, 1973). W gł ębokim podło Ŝu wyst ępuj ą utwory proterozoiczne (prawdopodobnie gnejsy i migmatyty) na gł ęboko ści około 400–500 m, stwierdzone na s ąsiednich arkuszach (Krzy- wicki, 2000, 2001, 2005a,b; Kubicki, Ryka, 1982). Wy Ŝej le Ŝy kompleks osadów mezozoicz-

6 nych. Stanowi ą je piaski jury środkowej, wapienie jury górnej oraz le Ŝą ce nad nimi kredowe piaski glaukonitowe, kreda pisz ąca i margle. Na obszarze arkusza wykonano dwa otwory wiertnicze w miejscowo ściach Wołkusz i Rygałówka, które nie przewierciły osadów mezozoicznych. Najstarszymi utworami stwier- dzonymi w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (rejon Wołkusza) s ą margle kredy górnej, których strop znajduje si ę na gł ęboko ści przypuszczalnej od –10 do +65 m n.p.m. S ą one pod- ło Ŝem osadów czwartorz ędowych w tej cz ęś ci obszaru. Lokalnie pod ścielone s ą paleoce ński- mi marglami i piaskami z okruchami margli (w rejonie Wołkuszanki). Na pozostałym omawianym obszarze podło Ŝem dla osadów czwartorz ędowych s ą utwory mioce ńskie. Reprezen- towane s ą one przez piaski, mułki i iły. W rejonie Rygałówki piaski s ą z cienkimi wkładkami węgla brunatnego. Lokalnie osady miocenu pod ścielone s ą tu paleoge ńskimi piaskami, muł- kami i iłami z glaukonitem (eocenu-oligocenu). Poło Ŝenie arkusza na tle budowy geologicznej regionu przedstawia figura 2 (Marks i in., 2006). Osady czwartorz ędowe: plejstoce ńskie i holoce ńskie, na terenie arkusza stanowi ą ci ą- gł ą pokryw ę o mi ąŜ szo ści od około 100 m w północnej cz ęś ci – do około 170 m na południu arkusza. Pokrywa plejstoce ńska reprezentowana jest przez siedem poziomów osadów lodowcowych, wodnolodowcowych i zastoiskowych oraz osady jeziorne trzech interglacjałów. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi s ą gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe zlodowacenia narwi (zlodowacenia najstarsze). Zlodowacenia południowopolskie reprezentowane s ą przez glacjalne osady zlodowace ń nidy, sanu i wilgi oraz rozdzielaj ące je osady interglacjałów małopolskiego i ferdynandow- skiego. W czasie wymienionych interglacjałów na obszarze s ąsiedniego arkusza Lipsk (Krzywicki, 2005a, b), wyst ępowały rozległe zbiorniki jeziorne, w których nagromadziły si ę mułki oraz piaski z mułkami i substancj ą organiczn ą. Zbiorniki te prawdopodobnie rozci ągały si ę równie Ŝ na obszar arkusza Rygałówka. Osady zlodowace ń środkowopolskich, wyst ępuj ące na całym obszarze arkusza, reprezentowane s ą przez gliny zwałowe, piaski ze Ŝwirami i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz mułki zastoiskowe zlodowace ń odry i warty. Utwory wodnolodowcowe o niewielkiej mi ąŜ szo ści (do około 10 m), wyst ępuj ą na gł ęboko ści od około 20 do 40 m. S ą to piaski drobnoziarniste, ró Ŝnoziarniste, niekiedy ze Ŝwirem oraz Ŝwiry. W dolinie Nurki osady te wyst ępuj ą płycej – na gł ęboko ści około 15 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Rygałówka na tle szkicu geologicznego regionu (Marks, Ber, Gogołek, Piotrow- ska, 2006) Czwartorz ęd Holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen : zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; a – piaski i mułki kemów, b – kry utworów kredowych, c – zasi ęg zlodowacenia wisły, d – rzeki, e – granice pa ństw

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Na powierzchni obszaru arkusza wyst ępuj ą osady zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskiego). S ą to piaski i Ŝwiry morenowe i wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. W czasie zlodowacenia wisły powstała pokrywa sandrowa Równiny Augustowskiej, której fragment zajmuje północn ą cz ęść obszaru arkusza. Kilkumetrowa warstwa piasków tego wieku wyst ępuje prawdopodobnie w dolinach rzek: Biebrzy, Nurki, Nied źwiedzicy oraz Wołku- szanki. Na piaszczystej powierzchni sandru rozwin ęły si ę na du Ŝą skal ę procesy eoliczne.

8 Drobnoziarniste piaski eoliczne tworz ą ci ągi wydm parabolicznych oraz wydm wało- wych. Wysoko ść tych form waha si ę od kilku do kilkunastu metrów. Wieku holoce ńskiego s ą torfy tworz ące torfowiska niskie w szerokich dolinach rzek: Biebrzy, Nurki, Nied źwiedzicy oraz Wołkuszanki i Wołkuszka. Namuły torfiaste i piaski wy- pełniaj ą w ąskie doliny Biebrzy, Wołkuszanki i Wołkuszka oraz bezimiennych cieków rozdzielaj ących pagóry morenowe.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Rygałówka znajduje si ę siedem udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego, piaskowo-Ŝwirowego: „Bohatery Stare”, „Bartniki”, „Lipszczany”, „Bartniki II”, „Bartniki III”, „Kopczany”, „Jaginty” (tabela 1). Zło Ŝa te udokumentowane s ą w kategorii

C1. Zwi ązane s ą z utworami piaskowo-Ŝwirowymi zlodowacenia wisły (zlodowacenia pół- nocnopolskiego). Wyst ępuj ą one głównie w obr ębie osadów moren martwego lodu („Bohate- ry Stare”, zło Ŝa rejonu Bartnik, „Kopczany”), a tak Ŝe moreny czołowej, („Jaginty”) oraz tara- su kemowego („Lipszczany”). Powierzchnia ich nie przekracza 2 ha, z wyj ątkiem obszaru zło Ŝa „Lipszczany”, które udokumentowano na powierzchni ponad 9 ha. Podstawowe parametry jako ściowe kopaliny piaskowo-Ŝwirowej kruszywa naturalnego oraz parametrów geologiczno-górniczych poszczególnych złó Ŝ zawiera tabela 2. Mi ąŜ szo ść złó Ŝ waha si ę od kilku do kilkunastu metrów, w zale Ŝno ści od gł ęboko ści rozpoznania. Nadkład jest niewielki o przeci ętnej grubo ści od kilkunastu cm do około 1 m. Zasoby w wi ększo ści s ą niewielkie, wykorzystywane na potrzeby lokalne, głównie dla celów drogownictwa oraz budownictwa. Zło Ŝe „Bohatery Stare” zaliczone zostało do II grupy zmienno ści ze wzgl ędu na zmien- ną budow ę geologiczn ą, zmienn ą mi ąŜ szo ść i jako ść kopaliny (Sadowski, 1995). Mi ąŜszo ść Ŝwirowo-piaskowej kopaliny waha si ę od 2,0 do 6,3 m, a średni punkt piaskowy (zawarto ść ziaren wielko ści do 2,0 mm) wynosi 52,9%. Seria zło Ŝowa wyst ępuje pod nadkładem gleby, rzadziej piasków pylastych b ądź zaglinionych. Cała seria zło Ŝowa jest sucha. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Na zachód od miejscowo ści Bartniki udokumentowano trzy zło Ŝa piaskowo-Ŝwirowe, które zaliczono do I grupy zmienno ści. Zło Ŝe „Bartniki” (Szeller, 1982) obejmuje wzniesienie morenowe martwego lodu, zbu- dowane z utworów piaskowo-Ŝwirowych. Kopalin ę udokumentowano w dwóch odosobnio- nych polach: pola A (zachodnie) i pola B (wschodnie). W obr ębie pola A pod warstw ą gleby, wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste z otoczakami, pod którymi znajduje si ę warstwa piasków ze Ŝwirem (o średnim punkcie piaskowym – 70,2%). W obr ębie pola B seria zło Ŝowa składaj ąca

9 si ę z piasków drobno- i średnioziarnistych miejscami ze Ŝwirem ( średni punkt piaskowy – 84,8), wyst ępuje pod niewielkim nadkładem gleby. Zło Ŝe wyst ępuje powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych i jest suche. W zło Ŝu „Bartniki II” (Ceckowski, Tatarata, 2009) zostały udokumentowane piaski ze Ŝwirem, o średnim punkcie piaskowym 62%, do zastosowania w drogownictwie. Nadkład zło Ŝa stanowi gleba piaszczysta, a utwory podzło Ŝowe to glina piaszczysta, piasek gliniasty oraz piasek ze Ŝwirem. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe „Bartniki III” (Ceckowski, 2011) znajduje si ę w najbardziej przypowierzchniowej cz ęś ci moreny martwego lodu. Tworz ą je piaski ze Ŝwirem o średnim punkcie piaskowym 58,9%. Ich mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 6,3 do 17,5 m. Zło Ŝe jest suche, ma prost ą budow ę. Piaski i Ŝwiry (punkt piaskowy 71,6%) moreny martwego lodu oraz wodnolodowcowe o średniej mi ąŜ szo ści około 12 m, udokumentowane w zło Ŝu „Kopczany” (Kuczy ński, 2006), wyst ępuj ą pod nadkładem gleby i gliny piaszczystej. W sp ągu zło Ŝa wyst ępuje glina zwało- wa. Zło Ŝe ma prost ą budowę i jest suche. Kopalina mo Ŝe znale źć zastosowanie w drogownictwie i budownictwie. Pospółki tarasów kemowych tworz ą zło Ŝe „Lipszczany” (Bujalska, Krakowiak, 1971). Charakteryzuj ą si ę one bardzo zró Ŝnicowanym punktem piaskowym (ziaren wielkości poni Ŝej 2,0 mm) od około 8 do 69%, średnio według dokumentacji geologicznej zło Ŝa – 35,4%. Za- warto ść ziarn o średnicy 2-60 mm wynosi 24,9-85,0%, ( średnio – 58,6%). W pospółkach wyst ępuj ą wkładki i soczewy piaskowe. Zmienne uziarnienie jest widoczne zarówno w profilu pionowym jak i poziomym. Nad Ŝwirami i pospółkami wyst ępuj ą miejscami piaski o zmiennej mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 3,0 m, zaliczone do nadkładu. Zło Ŝe jest suche. Zali- czone zostało do II grupy zmienno ści. Zło Ŝe zostało udokumentowane dla potrzeb drogownictwa. Piaski i Ŝwiry moreny czołowej stanowi ą kopalin ę zło Ŝa „Jaginty” (Lipi ński, 2007). Po- siadaj ą one średni punkt piaskowy 61,1%, przy znacznej zawarto ści pyłów mineralnych (średnio 11,0%). W ich stropie zalega gleba i piasek zagliniony, a w sp ągu piasek gliniasty oraz pył piaszczysty. Zło Ŝe zakwalifikowano do I grupy zmienno ści. Jest ono suche. Kopalina mo Ŝe znale źć zastosowanie w budownictwie oraz drogownictwie.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Nr Wiek kom- giczne bilanso- Kategoria roz- Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj pleksu litolo- we poznania rowania zło Ŝa (tys. t) kopaliny konfliktowości na zło Ŝa kopaliny giczno- (tys. t) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i inni, 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Bartniki pŜ, p Q 260 C1 Z - Sd,Skb 4 A -

2 Bohatery Stare pŜ Q 177 C1 N - Sd,Skb 4 A -

3 Lipszczany pŜ Q 1091 C1 Z - Sd 4 A -

4 Bartniki II pŜ Q 183 C1 G 15 Sd 4 A -

5 Bartniki III* pŜ Q 313 C1 G - Sd 4 A - 11 6 Kopczany pŜ Q 474 C1 G 1 Sd 4 A -

7 Jaginty pŜ Q 214 C1 G 5 Sd, Skb 4 A -

Rubryka 2 – * – zło Ŝe udokumentowane w 2011 roku, zasoby wg dokumentacji Rubryka 3 – pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, zło Ŝe zarejestrowane – C1* Rubryka 7 – zło Ŝa (według wizji terenowej): G – zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane Rubryka 9 – Sd – kruszywa drogowe, Skb – kruszywa budowlane; Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe;

Tabela 2 Podstawowe parametry złó Ŝ kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego (według dokumentacji geologicznych) Mi ąŜ szo ść (m) Zawarto ść Zawarto ść pyłów Po- Ro- od–do ziaren mineralnych Nr zło Ŝa Nazwa wierzch dzaj średnio o średnicy N/Z (%) na mapie zło Ŝa nia kopa- do 2 mm (%) od-do (ha) liny Nadkładu Zło Ŝa od-do średnio średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 9 p.A 0,20–1,07 p.A 2,0 11,3 p.A p.A 44,0–96,9 p.A 3,0–6,7 0,54 5,24 0,10p. 70,2 4,4 1 Bartniki 2,85 pŜ,p p.B 0,2–1,0 p.B 2,0–4,3 B p.B 60,0–98,8 p.B 3,8–6,2 0,2 2,92 0,06 84,8 4,7 Bohatery 0,2–2,7 2,0–6,3 33,0–65,0 5,8–8,6 2 1,98 pŜ 0,26 Stare 1,0 3,9 52,9 7,2

0,0–3,5 2,0–15,5 8,1–69,6 1,7–10,0 3 Lipszczany 9,37 pŜ 0,08 0,65 8,51 35,4 5,24

0,1–0,5 1,8–19,4 56,7–79,6 1,4–2,3 4 Bartniki II 1,96 pŜ 0,19 0,8 6,7 62,6 1,7

0,4–3,0 6,3–17,5 56,8–61,2 1,8–2,8 5 Bartniki III 1,57 pŜ 0,09 1,1 10,6 58,9 2,3 0,4–2,5 5,0–14,6 53,9–90,0 1,7–6,5 6 Kopczany 1,94 pŜ 0,08 0,6 12,3 71,6 3,9 0,4–3,2 4,1–8,6 54,8–68,4 3,30–24,70 7 Jaginty 1,95 pŜ 0,33 2,0 6,68 61,10 11,0 Rubryka 4 – p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 7 – N/Z – stosunek mi ąŜ szo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa Zło Ŝa poddano ocenie sozologicznej i klasyfikacji w aspekcie ochrony kopalin oraz wpływu ich eksploatacji na środowisko (tabela 1). Zło Ŝa kruszywa naturalnego udokumentowane na obszarze arkusza Rygałówka pod wzgl ędem ich wyst ępowania, zaklasyfikowano do klasy 4 – jako powszechnie wyst ępuj ące. Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło Ŝa posiadaj ą klas ę A – jako mało konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród udokumentowanych złó Ŝ na obszarze arkusza Rygałówka dla czterech wydano koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny (tabela 3). Aktualnie prowadzone jest ci ągłe wydobycie kopaliny z trzech złó Ŝ. Wyrobisko zło Ŝa „Bartniki II” ma charakter stokowo-wgł ębny i powierzchni ę około 0,35 ha, a wysoko ść ścian wyrobiska waha si ę od 8 do 15 m. Zło Ŝe urabiane jest kopark ą, a wydobyty materiał skalny poddawany jest na miejscu przesiewaniu. Surowiec u Ŝywany jest w drogownictwie i odwo Ŝony transportem samochodowym.

12 Tabela 3 Zło Ŝa z udzielonymi koncesjami Nr Koncesja Powierzchnia (ha) zło Ŝa Nazwa wa Ŝno ść obszaru górniczego (OG) UŜytkownik Uwagi na zło Ŝa od–do: terenu górniczego (TG) mapie 1 2 3 4 5 6 04.12.2009 OG = 1,96 Firma Usługowo- 4 Bartniki II 04.12.2019 TG = 2,81 Handlowa 09.06.2011 OG = 1,94 STAR-KRUSZ 5 Bartniki III 09.06.2021 TG = 2,44 Sp. o.o. 11.08.2008 OG = 1,93 osoba prywatna eksploatacja 6 Kopczany 30.07.2023 TG = 2,76 okresowa 24.04.2008 OG = 1,98 P.U.H. 7 Jaginty 25.03.2028 TG = 2,98 „KAMPOL”

W bie Ŝą cym roku rozpocz ęła si ę eksploatacja kruszywa piaskowo-Ŝwirowego ze zło Ŝa „Bartniki III”. Kopalina wydobywana jest ze stokowego obecnie wyrobiska. Jest ona na miejscu przesiewana i odwo Ŝona samochodami na teren zło Ŝa „Staro Ŝyńce I” (arkusz Lipsk) w celu dalszej przeróbki (kruszenie, płukanie). Zło Ŝe „Kopczany” mimo wydanej koncesji nie jest aktualnie eksploatowane, b ądź wydobycie jest okresowe. Niewielkie stokowe wyrobisko, o wymiarach 30x40x1,5-2 m, zarasta ro ślinno ści ą. Kopalina zło Ŝa „Jaginty” eksploatowana jest od 2008 roku. Kruszywo wydobywane jest mechanicznie z wgł ębnego wyrobiska o wymiarach 50x80 m i na miejscu podlega przesiewaniu. Jest ono wykorzystywane głównie na potrzeby budownictwa drogowego. Ze zło Ŝa „Lipszczany” w przeszło ści (od 1975 r.) wydobywano Ŝwiry i piaski nadkła- dowe. Eksploatacja prowadzona była przez DODP Białystok. Obecnie, formalnie eksploatacja jest zaniechana. W obr ębie udokumentowanego zło Ŝa znajduj ą si ę dwa wyrobiska stokowe. W jego wschodniej cz ęś ci jest mniejsze wyrobisko, zapełzni ęte, zaro śni ęte nisk ą ro ślinno ści ą. W północno-zachodniej cz ęś ci zło Ŝa znajduje si ę wyrobisko stokowe, miejscami równie Ŝ wgł ębne. Jego powierzchnia wynosi około 1 ha. Wysoko ść ścian wyrobiska si ęga około 8– 10 m. Posiada ono ślady dora źnej niewielkiej eksploatacji kopaliny. Przedmiotem wydobycia są pospółki oraz piaski z nadkładu zło Ŝa. Kruszywo wykorzystywane jest na budow ę oraz napraw ę dróg. Zło Ŝe „Bartniki” było eksploatowane w latach 1983–1991 na niewielk ą skal ę na lokalne potrzeby. Obecnie wydobycie jest zaniechane. Brak jest dróg dojazdowych do udokumentowanych pól zło Ŝowych. W polu zachodnim wzdłu Ŝ jego południowej granicy znajduje si ę niewielkie wydłu Ŝone wgł ębne wyrobisko o wymiarach 50x7x1,5–2,0 m, które uległo samo-

13 rekultywacji. W polu wschodnim znajduje si ę kilka niewielkich (3x3x1 m) zarośni ętych wko- pów, miejscami obrze Ŝonych głazami. Kopalina pola A (zachodniego) przeznaczona jest na potrzeby drogownictwa, a piaski pola B (wschodniego) – dla drogownictwa oraz budownictwa. W obr ębie wzgórza martwego lodu w Bohaterach Starych znajdowała si ę gminna Ŝwi- rownia. Ilo ść wydobywanej kopaliny była odnotowywana w bilansie zasobów ju Ŝ w latach 80. XX wieku. W jej bliskim s ąsiedztwie udokumentowane zostało dopiero w 1995 roku zło- Ŝe kruszywa „Bohatery Stare”, z którego kopalina nie była przedmiotem eksploatacji, jego powierzchni ę zajmuj ą u Ŝytki zielone. W pobli Ŝu wi ększo ści wsi tradycyjnie funkcjonowały w przeszło ści „dzikie” punkty poboru kruszywa na potrzeby mieszka ńców. Była to eksploatacja dora źna, prowadzona na niewielk ą skalę. Obecnie s ą nikłe ślady takiej działalno ści. Najwi ększe wyrobisko piasku, nale Ŝą ce w przeszło ści do wspólnoty wiejskiej w pobli Ŝu wsi Siółko, zostało w znacznej cz ę- ści zrekultywowane poprzez wyrównanie i zalesienie jego terenu. Wyrównane, naturalnie samorekultywowane dawne wyrobiska znajduj ą si ę tak Ŝe w pobli Ŝu zabudowa ń: Bohatery Stare, Ponarlica (nad Nurk ą), Jaczniki, Bartniki. Pozostałe punkty eksploatacyjne, w wi ększo- ści zaniechane, s ą w ró Ŝnym stopniu samorekultywowane. Niezaro śni ęte wyrobiska, z wi- doczn ą kopalin ą s ą w: Jagintach, Sieruciowcach, Jaczniki oraz w rejonie miejscowo ści Staro- Ŝyńce, Bohatery Nowe, Bartniki. W Lubinowie znajduje si ę najwi ększe wyrobisko na omawianym obszarze, o wymiarach 60x150x2-3 m. Dla wybranych, wi ększych powierzchniowo punktów sporz ądzono karty wyst ępowania kopaliny (Lubinowo, Jaczniki, Sieruciowce).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze arkusza Rygałówka s ą skromne i wi ąŜą si ę przede wszystkim z powszechnym wyst ępowaniem piaskowo-Ŝwirowych osadów morenowych i ke- mów. Na omawianym obszarze nie były prowadzone Ŝadne prace poszukiwawcze za złoŜami kruszywa naturalnego. Prowadzone były jedynie poszukiwania piasków kwarcowych i kopalin ilastych w rejonie Wołkusza oraz kredy pisz ącej w krach glacjalnych w rejonie Kopczan. W rejonie Wołkusza (Salachna, 1970, 1975) za pomoc ą trzech odizolowanych sond stwierdzono jedynie wyst ępowanie piasków zaglinionych i lokalnie ze Ŝwirem. Niezbyt dobre ich zlokalizowanie w stosunku do budowy geologicznej badanego obszaru, poza terenem wy- kazywanego wyst ępowania piasków eolicznych i du Ŝe odległo ści mi ędzy sondami powoduj ą, Ŝe na mapie nie wyró Ŝniono tych obszarów bada ń jako negatywnych.

14 Na pocz ątku lat 60. XX w. na terenie ówczesnego województwa białostockiego przeprowadzono prace poszukiwawcze za kred ą pisz ącą wyst ępuj ącą w formie kier kredowych w utworach lodowcowych w rejonie wsi Kopczany (Wyrwicka, Gajewski, 1963; Tołkanowicz, śukowski, 2006). Stwierdzono tu obecno ść kredy pisz ącej na obszarze o powierzchni 0,9 ha, o średniej mi ąŜ szo ść 1,7 m. Jej zasoby oszacowano na 15 300 m 3. W wyniku wykonanych analiz chemicznych stwierdzono wysok ą zawarto ść CaCO 3 wynosz ącą średnio 89,6%. Wy- st ąpienie to nie ma znaczenia surowcowego ze wzgl ędu na niewielkie zasoby. Jedyne perspektywy surowcowe w obr ębie arkusza mo Ŝna wi ąza ć z wyst ępowaniem piasków i Ŝwirów w morenach czołowych martwego lodu i tarasach kemowych. Formy te buduj ą gruboziarniste Ŝwiry i Ŝwiry piaszczyste, o bardzo zmiennej mi ąŜ szo ści, niekiedy za- burzone glacitektonicznie, z lokalnymi przewarstwieniami i przefałdowaniami gliny zwało- wej. Zawieraj ą ponadto przewarstwienia i gniazda głazowisk. Na podstawie mapy geologicznej (Majewska, 2007) oraz zarejestrowanych miejsc niekoncesjonowanej, dorywczej eksploatacji wyznaczone zostały obszary perspektywiczne dla wyst ępowania złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych w obr ębie: – tarasów kemowych okolic Lipszczan i Sieruciowic, – moren czołowych w rejonie Lubinowa, Bartnik, Jagint, – moren martwego lodu w rejonie Bartnik, Bohatery Stare. Na zasadzie analogii wyznaczono te Ŝ obszary perspektywiczne na obszarze mi ędzy Bartnikami na północy i dolin ą Nurki na południu. Na mapie zaznaczono je w du Ŝych rejonach wyst ępowania płatów moren martwego lodu. Zwróci ć nale Ŝy jednak uwag ę na du Ŝą zmienno ść osadów morenowych i kemowych. Zmienna mo Ŝe by ć budowa ewentualnych złó Ŝ, z nieregularnym wyst ępowaniem kruszywa grubego o zmiennym uziarnieniu, wyst ępowanie płatów glin zwałowych w obr ębie osadów morenowych. Przede wszystkim mog ą to by ć zło Ŝa małe, kwalifikuj ące si ę do eksploatacji na potrzeby miejscowe. W Ŝadnym z tych obszarów nie ma dostatecznych danych dla wyznacze- nia prognoz zło Ŝowych (przede wszystkim na brak danych o jako ści kopaliny). Punkty eksploatacji piasków ze Ŝwirem wskazuj ą, Ŝe istnieje mo Ŝliwo ść ich wyst ępo- wania równie Ŝ w osadach wodnolodowcowych. Poszukiwania i obserwacje wykonane na s ą- siednim arkuszu Lipsk wskazuj ą, na du Ŝą ich zmienno ść oraz wysokie zaglinienie, w zwi ązku z czym nie wyznaczono obszarów perspektywicznych w ich obr ębie. Torfowiska wyst ępuj ące na omawianym obszarze rozpoznano pracami dokumentacyj- nymi wykonywanymi w latach pi ęć dziesi ątych i sze ść dziesi ątych XX w. S ą to torfowiska niskie (ł ąkowe), koncentruj ące si ę na obszarach przyrodniczo chronionych, w dolinach: Bie-

15 brzy z Nurk ą, Nied źwiedzicy oraz Wołkuszanki. Ze wzgl ędu na rodzaj wyró Ŝnia si ę torfy mieszane: mechowiskowe, z domieszk ą lub przewag ą torfów szuwarowych i turzycowych. Maksymalna mi ąŜ szo ść torfu w dolinie Biebrzy osi ąga 4,0 m. Lokalizacja torfowisk na terenach chronionych wyklucza ich perspektywiczno ść surowcow ą (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Przez obszar arkusza Rygałówka przebiega dział wodny I rz ędu. Południowa cz ęść obszaru nale Ŝy do dorzecza Wisły, a północna – do dorzecza Niemna. Podstawow ą sie ć hydro- graficzn ą stanowi ą rzeki: Biebrza z Nurk ą, i Nied źwiedzic ą oraz Wołkuszanka z całym systemem drobnych strumieni i rowów melioracyjnych. Z północnej cz ęś ci arkusza wody powierzchniowe odprowadzane s ą uregulowan ą rzeczk ą Wołkuszank ą, płyn ącą przez tereny le śne z jej dopływem Wołkuszkiem (Perstunka). Otoczone s ą one podmokłymi ł ąkami. Wody te s ą dopływem Czarnej Ha ńczy – dorzecza Niemna. Przez południowo-zachodni ą cz ęść obszaru przepływa rzeka Biebrza, nale Ŝą ca do zlewni Narwi (dorzecza Wisły). Jest to rzeka nizinna o słabym nurcie, tworz ąca liczne meandry. W czasie wiosennych wylewów, w jej rozległej dolinie powstaj ą liczne rozlewiska. Prawo- stronnymi dopływami Biebrzy na terenie arkusza s ą Nied źwiedzica i Nurka, których charakte- rystyczn ą cech ą s ą podmokło ści i torfowiska wyst ępuj ące w ich szerokich dolinach. W granicach arkusza nie ma punktów pomiarowych badania czysto ści wód rzek. W latach 2008-2010 przeprowadzono ocen ę eutrofizacji jednolitych cz ęś ci wód rzeki Biebrzy (od źródeł do Sidry). Na tym odcinku rzeki nie wyst ępuje eutrofizacja (WIO Ś, 2011).

2. Wody podziemne Podział regionalny zwykłych wód podziemnych (Paczy ński, Sadurski, 2007) wyodr ęb- nia regiony według jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) oraz według jednostek hydrogeologicznych (AHP). Podział hydrogeologiczny lokuje arkusz Rygałówka w obr ębie prowincji ni Ŝowej w regionie mazowiecko-mazursko-podlaskim, w subregionie poje- ziernym (II 2). Według jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) omawiany obszar znajduje si ę w prowincji Wisły i nale Ŝy do regionu Narwi, Pregoły i Niemna. W jego granicach znajduj ą si ę wydzielone 2 jednostki jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd). W północnej jego cz ęś ci znajduje si ę cz ęść obszaru JCWPd nr 23 nale Ŝą cy do zlewni Czarnej

16 Ha ńczy (fragment dorzecza Niemna). Pozostały obszar arkusza obejmuje cz ęść obszaru JCWPd nr 34 (zlewnia Biebrzy), który nale Ŝy do dorzecza Narwi. Wody podziemne na arkuszu Rygałówka wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędu gdzie stwierdzono wyst ępowanie 3 poziomów wodono śnych: przypowierzchniowego (gruntowego), mi ędzymorenowych i podmorenowego. S ą one rozdzielone glinami zwałowymi. Pierwszy poziom ma zwierciadło swobodne, a dwa kolejne ze wzgl ędu na izolacyjne wła ściwo ści glin zwałowych maj ą zazwyczaj zwierciadło napi ęte. Pierwszy gruntowy poziom wodono śny jest eksploatowany płytkimi studniami kopanymi. Jest on zasilany poprzez infiltracj ę wód opa- dowych i jest szczególnie nara Ŝony na bezpo średnie zanieczyszczenia z powierzchni. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza główny poziom u Ŝytkowy zwi ązany jest z sandrowymi piaskami zlodowacenia wisły, najwy Ŝszego poziomu wodono śnego (gruntowego). Wyst ępuje na gł ęboko ści do około 5 m. W otworze wiertniczym Rudawka (na północ od obszaru arkusza) osi ąga on mi ąŜ szo ść 30 m. W granicach arkusza Rygałówka głównym poziomem u Ŝytkowym jest mi ędzy- morenowy poziom wodono śny. Tworz ą go czwartorz ędowe piaszczyste utwory zlodowace ń środkowopolskich (Janica, Tułodziecka, 2004). Zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od kilkunastu do około 50 m pod kompleksem glin zwałowych o mi ąŜ szo ści od około 15 do 30 m. Mi ąŜ szo ść tego poziomu wodono śnego na ogół nie przekracza 10 m. Przewodno ść warstwy wodono śnej nie przekracza 100 m 2/24h, a wydajno ść potencjaln ą oszacowano na 10– 30 m3/24h. Najni Ŝej poło Ŝony poziom wodono śny wyst ępuj ący poni Ŝej osadów zlodowacenia po- łudniowopolskiego pozostaje w kontakcie hydraulicznym z nierozpoznanym trzeciorz ędo- wym i kredowym pi ętrem wodono śnym. Nie posiada on dotychczas znaczenia u Ŝytkowego. Jako ść wód podziemnych poziomu mi ędzymorenowego na wi ększej cz ęś ci obszaru arkusza jest bardzo dobra (klasa I). Nie wymagaj ą one uzdatniania. Wody pierwszego, przypowierzchniowego poziomu wodono śnego, które wyst ępuj ą jedynie w północnych i południo- wych przygranicznych terenach arkusza posiadaj ą tak Ŝe dobr ą, ale ni Ŝsz ą jako ść (klasa IIa). Wymagaj ą one prostego uzdatniania, ze wzgl ędu na nieznaczne przekroczenie dopuszczalnej zawartości manganu i Ŝelaza. Niewielki obszar (około 7,5 km 2) rozci ągaj ący si ę od rejonu miejscowo ści Ponarlice i Choru Ŝowce do granicy pa ństwa jest pozbawiony poziomu wodono śnego. Do gł ęboko ści 141 m wyst ępuj ą tu gliny zwałowe (Janica, Tułodziecka, 2004) poprzedzielane drobnymi warstewkami i soczewkami piasku, które nie maj ą znaczenia w bilansie wodnym tego regionu.

17 Na omawianym obszarze nie wyst ępuj ą znacz ące ogniska zanieczyszcze ń, w zwi ązku z czym stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych zale Ŝy głównie od stopnia izolacji poziomów wodonośnych. Prawie cały omawiany obszar arkusza obejmuje strefa niskiego zagro Ŝenia. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny izolowany jest glinami zwałowymi o mi ąŜ szo ści 15– 30 m. W północnej cz ęś ci obszaru, gdzie brak izolacji utworami słabo przepuszczalnymi, wyst ępuje średni poziom zagro Ŝenia. W obr ębie arkusza znajduj ą si ę dwa uj ęcia wód podziemnych, w tym jedno czynne. W Choru Ŝowcach z gł ęboko ści 96 m, ujmowane s ą wody o wydajno ści 23 m 3/h, kierowane do wodoci ągu gminnego Nowy Dwór. Uj ęcie to obsługuje m. in. wsie: Choru Ŝowce, Ponarli- ca, Doliczany oraz cz ęść Rygałówki. Dla pozostałej cz ęś ci mieszka ńców arkusza woda pitna dostarczana jest z wodoci ągów gminnych, których uj ęcia znajduj ą si ę na s ąsiednim arkuszu (Lipsk) w Lipsku oraz w Skieblewie. Uj ęcie wody w szkole podstawowej w Sieruciowcach z gł ęboko ści 42 m o wydajno ści 15,5 m 3/h przy depresji 4,8 m (Janica, Tułodziecka, 2004), nie jest eksploatowane od 2001 roku. Pełni ono rol ę punktu monitoringowego sieci krajowej Monitoringu Jako ści Zwykłych Wód Podziemnych (nr 749) oraz punkt Sieci Stacjonarnych Obserwacji Wód Podziemnych w Polsce (nr 130/1) prowadzonych przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Insty- tut Badawczy. Klasyfikacja elementów fizykochemicznych wody studziennej w tym punkcie monitoringu według bada ń Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (stanu na listopad 2010 r.), okre śla III klas ę wody jako zadawalaj ącej jakości (WIO Ś, 2011). Na omawianym obszarze arkusza Rygałówka, ani w jego najbli Ŝszym otoczeniu na terytorium Polski, nie ma wyznaczonych głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie..., 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 188 – Rygałówka, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

18 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 188 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Rygałówka bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 188 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Rygałówka Metale N=4 N=4 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–33 30 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–28 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–9 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–4 3 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–9 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 188 – Rygałówka 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 4 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 4 wy Prawo wodne, Cr Chrom 4 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 4 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 4 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 4 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 4 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 4 2) Pb Ołów 4 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 4 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i za-krze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurba- sza 188 – Rygałówka do poszczególnych grup u Ŝytko- nizowane z wył ączeniem terenów przemysłowych , wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

19 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu, niklu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść baru.

20 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla zachodniej kraw ędzi arkusza mapy (wi ększo ść obszaru obj ętego arkuszem Rygałówka znajduje si ę poza granicami Polski). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ kraw ędź ta jest zbie Ŝna z generalnym przebiegiem profilu pomiarowego. Wykres słupkowy sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilu na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu pomiarowego wahaj ą si ę w przedziale od około 5 do około 62 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 41 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. W profilu pomiarowym obserwuje si ę du Ŝe zró Ŝnicowanie pomierzonych dawek promieniowania. Najwy Ŝsze warto ści promieniowania gamma (około 40–60 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi i osadami lodowcowymi zlodowacenia środkowopolskiego. Zbli Ŝon ą promieniotwórczo ść wykazuj ą odsłaniaj ące si ę lokalnie plejstoce ńskie osady rzeczne (piaski i Ŝwiry). Zdecydowanie ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (około 5–30 nGy/h)

21 charakteryzuj ą si ę osady moren czołowych zlodowacenia środkowopolskiego (piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe) oraz torfy i piaski eoliczne. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ profilu s ą general- nie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wynosz ą od 0,6 do 9,2 kBq/m 2.

188 W PROFIL ZACHODNI

Dawka promieniowania gamma

5968888

5963710 m

5955754

5953453

0 10 20 30 40 50 60 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5968888

5963710 m 5955754

5953453

0 2 4 6 8 10 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Rygałówka (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

22 IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniej- szych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: • tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; • tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); • tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: • warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; • zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

23 Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść bariery geologicznej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Rygałówka Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janica, Tułodziecka, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Obszar obj ęty granicami arkusza Rygałówka obejmuje powierzchnię 86 km 2 i s ąsiaduje z terytorium Białorusi. Około 55% powierzchni analizowanego terenu obj ęte jest bezwzgl ęd- nym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegaj ą: • obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: torfów, namułów torfiasto-piaszczystych i piasków den dolinnych oraz kredy jeziornej. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach: Biebrzy, Nied źwiedzicy, Nurki, Wołkuszanki i Wołkuszki;

24 • tereny zabagnione i podmokłe (cz ęś ciowo przekształcone w zmeliorowane ł ąki), w tym chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – wyst ępuj ące na wi ększych po- wierzchniach w s ąsiedztwie wymienionych wy Ŝej cieków, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; • obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007), wyst ępuj ące w rejonie Rygałówki; • kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, zlokalizowane głównie w północnej cz ę- ści arkusza; • tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to: obszary specjalnej ochrony ptaków PLB 200002 „Puszcza Augustowska” (w pół- nocnej cz ęś ci arkusza) i PLB 200006 „Ostoja Biebrza ńska” (w południowej cz ęś ci), a tak Ŝe cz ęś ciowo pokrywaj ące si ę z OSO specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 200005 „Ostoja Augustowska” i PLH 200008 „Dolina Biebrzy”. Granice obszarów „Ostoi Biebrza ńskiej” i „Doliny Biebrzy” cz ęś ciowo odpowiadaj ą granicy zasi ęgu Biebrza ńskie- go Parku Narodowego i jego strefy ochronnej; • obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜyt- kowego poziomu wodono śnego w północnej cz ęś ci arkusza (dolina Wołkuszanki), w ob- rębie którego obecno ść zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści od 0 do 5 m (Janica, Tułodziecka, 2004). Poziom ten wykazuje bardzo nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; • obszary zagro Ŝone podtopieniami wyst ępuj ące w południowej cz ęś ci arkusza (dolina Bie- brzy), wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 45% obszaru arkusza Rygałówka. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 5). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe zlodowacenia wisły (stadiał środkowy), których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na mapie geologicznej (Majewska, 2006, 2007). Mog ą one stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wył ącznie pod składowiska odpadów oboj ętnych. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę

25 one na wysoczy źnie morenowej w rejonie Bohaterów Starych, na południowy zachód od Bartnik, w okolicach Dulkowszczyzny, Sieruchowców oraz mi ędzy Rakowiczami, Lipszcza- nami i Choru Ŝowcami. S ą to gliny zwałowe, miejscami piaszczyste, z otoczakami Ŝwiru. Ich mi ąŜ szo ść w wymienionych rejonach została rozpoznana na podstawie nielicznych otworów wiertniczych. Uwzgl ędniaj ąc obraz ich rozprzestrzenienia przedstawiony na prze-kroju geologicznym (Majewska, 2007), tworz ą one warstw ę o mi ąŜ szo ści dochodz ącej w okolicy Cho- ru Ŝowców do 21 metrów. W tym rejonie gliny zwałowe zlodowacenia wisły pod-ścielone s ą w kilku miejscach dwudzielnym kompleksem glin zlodowacenia warty. Ł ączna mi ąŜ szo ść ró Ŝnowiekowej bariery geologicznej mo Ŝe tam dochodzi ć do 45 metrów. Na pozostałych obszarach jest ona znacznie mniejsza i nie przekracza 10 metrów. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworz ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą wyst ę- puj ą piaszczyste osady wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Obecno ść utworów przepuszczalnych przykrywaj ących gliny zwałowe, została stwierdzona na niewielkich obszarach w rejonie Jacznik oraz Koniuszek. Lokalizacja składowisk w tych rejonach będzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej, zalegaj ącej w stropie słabo przepuszczalnych glin zwałowych zlodowacenia warty. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wyst ę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, przykrywaj ących gliny zwa- łowe warstw ą o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 metra. Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne (GPU) zwi ązane z wodnolodowcowymi utworami piaszczysto-Ŝwirowymi zlodowacenia warty. Jedynie okolice miejscowo ści Choru- Ŝowce stanowi ą obszar pozbawiony u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (Janica, Tułodziec- ka, 2004). Na obszarze wyst ępowania rejonów POLS strop warstwy wodono śnej połoŜony jest na gł ęboko ści 15–50 metrów, pod izoluj ącym od wpływów powierzchniowych kompleksem glin zwałowych zlodowacenia warty, o przeci ętnej mi ąŜ szo ści od 10 do 30 metrów. Sto- pie ń zagro Ŝenia GPU w granicach wszystkich wyznaczonych rejonów POLS określono jako niski. Ograniczenie warunkowe z uwagi na ochron ę przyrody wyznaczono dla obszaru zloka- lizowanego w północnej cz ęś ci arkusza, który poło Ŝony jest w granicach Obszaru Chronione- go Krajobrazu Puszczy i Jezior Augustowskich.

26 Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nast ąpi ć dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza Rygałówka nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (osadów ilastych) o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W granicach arkusza nie stwierdzono obecno ści utworów tego typu w strefie przy-powierzchniowej. W przypadku konieczno ści realizacji na omawianym terenie tego typu inwestycji, mo- gącej znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Mo Ŝe si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatko- wych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejno ści nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści, a lokalizacja inwestycji wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych, z uwagi na brak GPU (okolice Choru Ŝowców). Jednak z uwagi na bez-po średnie s ą- siedztwo obszarów o du Ŝych walorach przyrodniczych, lokalizowanie na omawianym terenie obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska nie jest wskazane. Na terenie arkusza nie wyst ępuj ą składowiska odpadów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące jedynie wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskaza ć nale Ŝy w okolicy Choru Ŝowców, gdzie naturalna bariera geologiczna tworzy warstw ę o mi ąŜ- szo ści dochodz ącej do 21 metrów i dodatkowo pod ścielona jest glinami zwałowymi zlodowacenia warty. Ł ączna mi ąŜ szo ść takiej ró Ŝnowiekowej bariery geologicznej mo Ŝe w tym rejonie dochodzi ć do 45 metrów. Na obszarze wyst ępowania grubego kompleksu osadów słabo przepuszczalnych nie stwierdzono wyst ępowania głównego u Ŝytkowego poziomu wodono- śnego. Korzystne warunki wykształcenia NBG w s ąsiaduj ących rejonach wpłyn ęły na wyzna- czenie tam niskiego stopnia zagro Ŝenia GPU.

27 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano 11 wyrobisk zwi ązanych z eksploatacj ą kopalin, które mogłoby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝli- wiaj ącej składowanie odpadów. Osiem wyrobisk znajduje się w granicach udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego („Bartniki”, „Bohatery Stare”, „Bartniki III”, „Kopczany”, „Lipszczany” (2 wyrobiska) i „Jaginty”), natomiast pozostałe s ą efektem niekoncesjonowanej eksploatacji. Wszystkie wyrobiska s ą poło Ŝone na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej. Dla wszystkich wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe zwi ązane z bliskim s ąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej. Dla wyrobisk poło Ŝonych w granicach wymienionych wy Ŝej złó Ŝ wskazano ograniczenie składowania odpadów wyni- kające z konieczno ści ochrony zasobów złó Ŝ kopalin.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Analiz ę oceny podło Ŝa budowlanego arkusza Rygałówka wykonano dla 15% jego powierzchni z wył ączeniem: lasów, gleb chronionych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego obszaru Biebrza ńskiego Parku Narodowego oraz udokumentowanego zło Ŝa „Lipszczany”, który zajmuje obszar ponad 9 ha. Na terenie arkusza dokonano uproszczonej oceny warunków podło Ŝa budowlanego, wydzielaj ąc obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz tereny niekorzystne, mog ące utrudnia ć prace budowlane. Waloryzacj ę wykonano na podstawie map arkusza Rygałówka w skali 1:50 000 takich jak: Szczegółowa mapa geologiczna Polski (Majewska 2006, 2007), mapa hydrogeologiczna (Janica, Tułodziecka, 2004), topogra- ficzna, oraz na podstawie własnych obserwacji terenowych. Za obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa uznano rejony, na których wyst ępuj ą grunty spoiste znajduj ące si ę w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste średnio-zag ęszczone i zag ęszczone, gdzie nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. W granicach omawianego arkusza warunki korzystne wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącej cz ę- ści obszaru wysoczyznowego zbudowanego z osadów zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie) uznawanych za grunty spoiste moren martwego lodu i czołowych. Buduj ą je utwory piaszczyste zag ęszczone i średniozag ęszczone, gliny zwałowe, piaski oraz Ŝwiry ke- mów, a tak Ŝe piaski i Ŝwiry lodowcowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe nieskonsolido- wane lub mało skonsolidowane, nie zawieraj ące wody gruntowej do gł ęboko ści 2 m.

28 Wi ększe obszary o warunkach korzystnych, w obr ębie omawianego obszaru arkusza wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści: Bohatery Stare, Bohatery Nowe, Kopczany, Rakowicze, Choru Ŝowce, Dolinczany, Jaczniki, Jaginty. Jako obszary niekorzystne dla budownictwa lub utrudniaj ące je uznano tereny, na któ- rych wyst ępuj ą grunty słabono śne (grunty organiczne), grunty spoiste w stanie mi ękko- plastycznym i plastycznym oraz grunty niespoiste luźne, a tak Ŝe rejony, w obr ębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Do osadów o niekorzystnych parametrach fizyczno-mechanicznych zaliczono torfy le Ŝą ce na piaskach, namuły torfiaste i piaszczyste, piaski den dolinnych, piaski i mułki rzeczne. W utworach tych poziom lustra wód gruntowych w wi ększo ści nie przekracza 2 m p.p.t. W obszarach wyst ę- powania gruntów aluwialno-bagiennych, zawieraj ących du Ŝą domieszk ę cz ęś ci organicznych, stwierdza si ę wyst ępowanie agresywnych wód gruntowych, co zwi ązane jest z obecno ści ą

CO 2, kwasów huminowych i obni Ŝon ą warto ści ą pH (Dobak, 2005). Dotyczy to s ąsiedztwa terenów podmokłych i zabagnionych szerokich dolin rzeki Biebrzy, Nied źwiedzicy, Nurki oraz zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych. Równie Ŝ dolina Wołkuszanki ze swymi licznymi dopływami, w śród nich najwi ększym – Wołkuszkiem posiada niekorzystne warunki budowlane. Warunki dla zabudowy mog ą lokalnie komplikowa ć zaburzenia glacitektoniczne grun- tów potencjalnie dla niej korzystnych (glin zwałowych), buduj ących wysoczyzny. Niektóre moreny posiadaj ą zaburzon ą budow ę, lub strome nachylenie zboczy. S ą to obszary potencjalnie predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski i in., 2008). Na omawianym terenie obszary takie wyst ępuj ą w obr ębie moren martwego lodu na zachód od Bart- nik, na zachodnim zboczu doliny Nied źwiedzicy (na południe od Rygałówki) oraz w utworach moreny czołowej na wschód od Jagint. Planowana zabudowa na tych obszarach, które mog ą by ć zagro Ŝone ruchami osuwiskowymi winna posiada ć wcze śniej sporz ądzon ą doku- mentacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Rygałówka ochron ą prawn ą obj ęte s ą nast ępuj ące wielkoprze- strzenne formy przyrody i krajobrazu: Biebrza ński Park Narodowy wraz z otulin ą, Obszary Chronionego Krajobrazu – Puszcza i Jeziora Augustowskie oraz Dolina Biebrzy, grunty rolne klasy III-IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy oraz pomnik przyrody Ŝywej. Biebrza ński Park Narodowy (BPN) utworzony został w 1993 roku. Jest to najwi ększy park narodowy w Polsce, o całkowitej powierzchni 59 223 ha, który posiada otulin ę o po-

29 wierzchni 66 824 ha. Powołanie Biebrza ńskiego Parku Narodowego miało na celu ochron ę rozległych i mało zmienionych torfowisk dolinowych z unikalnymi zespołami ro ślin, ptaków i innych zwierz ąt oraz naturalnych ekosystemów. W obr ębie arkusza Rygałówka znajduje si ę jego niewielki fragment. Dolina Biebrzy jest wa Ŝnym miejscem gniazdowania, Ŝerowania i odpoczynku ptactwa wodno-błotnego. Obszar Parku został obj ęty w 1995 roku Mi ędzynarodow ą Konwencj ą RAMSAR chroni ącą obszary błotne i l ęgowiska ptaków. Obszar chronionego krajobrazu ustanawia si ę w celu zatrzymania procesów degradacji środowiska i zachowania równowagi ekologicznej oraz utrzymania dotychczasowych warto- ści krajobrazu naturalnego, a tak Ŝe wypracowania zasad turystycznego wykorzystania obszaru. W północnej cz ęś ci arkusza Rygałówka znajduje si ę południowo-wschodni fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Puszcza i Jeziora Augustowskie (OChKPiJA), utworzone- go przez Wojewod ę Suwalskiego w 1991 r. Obecne jego granice okre śla rozporz ądzenie Wo- jewody Podlaskiego z dnia 21 lipca 2005 r. Ł ączna powierzchnia wynosi 65 475 ha. Odzna- cza si ę on mało zniekształconym środowiskiem, o zachowanej równowadze ekologicznej i wysokich walorach krajobrazu naturalnego. Obejmuje obszary le śne Puszczy Augustow- skiej. Stanowi ą niezwykle cenny, urozmaicony kompleks le śny, który w wielu miejscach za- chował naturalny charakter. Dominuj ącymi zbiorowiskami ro ślinnymi s ą bory, w śród których do najcenniejszych nale Ŝą bory wilgotne i bory bagienne. Du Ŝe powierzchnie tego obszaru zajmuj ą olsy, a miejscami wyst ępuj ą dobrze zachowane gr ądy. Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Biebrzy (OChKDB) utworzony został decyzj ą Wojewody Suwalskiego w 1991 roku, a jego obecne granice okre śla rozporz ądzenie Woje- wody Podlaskiego z dnia 21.07.2005 r. Obejmuje on dolin ę rzeki Biebrzy wraz z dopływami o ł ącznej powierzchni 32 635 ha. Celem jego powołania jest czynna ochrona ekosystemów polegaj ąca na zachowaniu ró Ŝnorodno ści biologicznej siedlisk wyst ępuj ących w zatorfionej dolinie Biebrzy i jej dopływów. Na omawianym obszarze pokrywa si ę on cz ęś ciowo z otulin ą Biebrza ńskiego Parku Narodowego oraz dodatkowo obejmuje dolin ę rzeki Nied źwiedzicy. W obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Biebrzy (OChKDB) wyró Ŝnia si ę trzy ni Ŝsze jednostki geomorfologiczne zwane basenami: północny, środkowy i południowy. Baseny rozdzielone s ą przew ęŜ eniami doliny o szeroko ści około 1 km. Na obszarze arkusza Rygałówka znajduje si ę fragment basenu północnego, który obejmuje dolin ę Biebrzy na wschód od Sztabina.

30 W rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, na omawianym obszarze, figuruje jeden pomnik przyrody, którym s ą trzy zro śni ęte lipy drobnolistne o obwodach 215–238 cm i wysoko ści 25 m, we wsi Wołkusz (tabela 6). Tabela 6 Wykaz pomników przyrody Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Forma ochrony Miejscowo ść Powiat zatwierdzenia 1 2 3 4 5 6 Lipsk PŜ 1 P Wołkusz 1996 Augustów 3 lipy drobnolistne

Rubryka 2 – P – pomnik przyrody; Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Gleby chronione dla u Ŝytkowania rolniczego wyst ępuj ące na obszarze arkusza Ryga- łówka nale Ŝą do kompleksu pszennego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego klasy IVa. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne wła ściwe oraz gleby bielicowe i pseudo- bielicowe. Zajmuj ą one znacz ą cz ęść powierzchni wysoczyzn: na południu obszaru, na połu- dniowym wschodzie pomi ędzy Rakowiczami i Choru Ŝowcami oraz na zachodzie pomi ędzy Kopczanami i Jacznikami. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego podlegaj ące ochronie zajmuj ą około 15% powierzchni omawianego obszaru. Rozwini ęte s ą one w dolinie Biebrzy oraz w dolinach jej dopływów: Nurki i Nied źwiedzicy oraz w dolinie Wołkuszanki i jej do- pływu – Wołkuszka. S ą to gleby torfowe i murszowo-torfowe. System obszarów chronionego krajobrazu ma ścisłe powi ązania z krajow ą sieci ą ekolo- giczn ą ECONET-POLSKA (Liro red., 1998). Cał ą powierzchni ę omawianego terenu zajmuj ą 2 obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym: Suwalski (16 M) w cz ęś ci północnej oraz Biebrza ński (26 M) w pozostałej cz ęś ci arkusza (fig. 5). W skład Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, która opracowana została dla ochrony cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym, i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej, wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W obr ębie omawianego arkusza wyznaczono kilka takich obszarów. S ą to obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) PLB 200002 – Puszcza Augustowska, który obejmuje północn ą cz ęść arkusza oraz PLB200006 – Ostoja Biebrza ńska w dolinie Biebrzy. S ą te Ŝ dwa specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO): PLH200008 – Dolina Biebrzy oraz PLH200005 – Ostoja Augustowska (tabela 7). Na terenie arkusza wymienione wy Ŝej obszary ochrony ptaków i siedlisk całkowicie pokrywaj ą si ę z sob ą.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Rygałówka na tle systemów ECONET-PL (Liro, 1998) System ECONET 1 – obszary w ęzłowe o znaczeniu mi ędzynarodowym: 16M – Suwalski, 26M – Biebrza ński, 2 – granice pa ństw

Obszar PLB200002 Puszcza Augustowska obejmuje kompleks le śny Puszczy Augus- towskiej le Ŝą cy na pograniczu Równiny Augustowskiej i Kotliny Biebrza ńskiej. Na arkuszu Rygałówka znajduje si ę jego niewielki wschodni fragment. Obszar pokrywaj ą urozmaicone drzewostany, cz ęsto o charakterze naturalnym. Dominuj ą w śród nich bory, olsy i gr ądy. O ich wartości przyrodniczej decyduje wyst ępowanie co najmniej 40 gatunków ptaków z Za- łącznika I Dyrektywy Ptasiej i 18 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Znajduj ą si ę tu miejsca l ęgowe szeregu gatunków ptaków, mi ędzy innymi: b ąka, bociana czarnego, cietrzewia, gado Ŝera, głuszca, kani czarnej i rudej, Ŝurawia, puchacza, trzmielojada i bielika. Główn ą rzek ą jest Wołkuszanka, uchodz ąca przez Kanał Augustowski do Niemna.

32 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzchnia Typ Kod Nazwa obszaru i symbol punktu obszaru Kod w obr ębie arkusza Lp. obszaru obszaru obszaru oznaczenia na mapie Długo ść Szeroko ść geo- NUTS Wojewódz- (ha) Powiat Gmina geograficzna graficzna two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 PLB Płaska F Puszcza Augustowska (P) E 23 10 49 N 53 54 46 134 377,7 PL 345 Suwalski (100%) podlaskie Augustów 200002 Lipsk PL 343 Białostocki (14%) PLB Augustów Lipsk 2 F Ostoja Biebrza ńska (P) E 22 59 38 N 53 38 53 148 508,8 PL 344 Łom Ŝyński (2%) podlaskie 200006 Sokółka Nowy Dwór PL 345 Suwalski (84%) PLH Płaska 3 K Ostoja Augustowska (S) E 23 09 57 N 53 45 58 107 068,7 PL 345 Suwalski (100%) podlaskie Augustów 200005 Lipsk PL 343 Białostocki (17%) PLH Augustów Lipsk 4 K Dolina Biebrzy (S) E 22 59 28 N 53 36 55 121 206,2 PL 344 Łom Ŝyński (3%) podlaskie 200008 Sokółka Nowy Dwór PL 345 Suwalski (80%)

33 Rubryka 2: F – o bszar OSO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, K – obszar SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO

Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – specjalny obszar ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

33 Obszar PLB200006 Ostoja Biebrza ńska w obr ębie omawianej cz ęś ci arkusza obejmuje dolin ę Biebrzy, Nurki oraz uj ściowy odcinek Nied źwiedzicy. Jest to najwi ększy kompleks dobrze zachowanych torfowisk niskich w Europie Środkowej. S ą one otoczone wysoczyzna- mi morenowymi i równinami sandrowymi. W całej ostoi stwierdzono wyst ępowanie co najmniej 43 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej oraz 25 gatun- ków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Ostoja Biebrza ńska jest najwa Ŝniejszym w Polsce i Unii Europejskiej stanowiskiem obj ętym ścisł ą ochron ą gatunkow ą m. in. wyst ępowania wodnicz- ki (ptaka w ędrownego z rodziny trzciniaków) oraz ptaków drapie Ŝnych (m.in. błotniaka sta- wowego, cietrzewia, derkacza, kani rudej i czarnej, bielika, gado Ŝera, orła przed-niego i orlika grubodziobego). Obszar PLH200008 Dolina Biebrzy to szerokie, płaskie obni Ŝenie terenu, wypełnione tor- fem, podzielone na kilka basenów rozdzielonych przew ęŜ eniami doliny o szeroko ści do około 1 km. Na omawianym obszarze znajduje si ę fragment północnego basenu doliny Biebrzy obejmuj ący dolin ę na wschód od Sztabina. Koryto rzeki Biebrzy z licznymi meandrami i starorze- czami w ró Ŝnym stadium zarastania ma naturalny charakter. Sama rzeka ma bogat ą ichtiofaun ę. Dolina Biebrzy charakteryzuje si ę du Ŝym zró Ŝnicowaniem siedlisk. Najbardziej naturalnymi zbiorowiskami ro ślinnymi doliny Biebrzy s ą zbiorowiska le śne: bory bagienne, bór bagienny mechowiskowy, olsy, a tak Ŝe mszary i niektóre zbiorowiska szuwarowe. Dolina Biebrzy posiada najbogatsz ą w Polsce populacj ę obuwika pospolitego. Gniazduje tu tak Ŝe około 170 gatun- ków ptaków, szczególnie wodno-błotnych i drapie Ŝnych. Ostoja ptasia posiada rang ę europej- sk ą, wpisan ą na list ę obszarów Konwencji Ramsar. Spo śród ssaków wyst ępuje mi ędzy innymi rzadki nietoperz – nocek łydkowłosy. Odnotowano tu obecno ść 21 gatunków motyli. Obszar PLH200005 Ostoja Augustowska obejmuje swym zasi ęgiem obszar prawie całej polskiej cz ęś ci Puszczy Augustowskiej. Jego niewielki fragment znajduje si ę w pół-nocno- zachodniej cz ęś ci arkusza. Jest to wa Ŝny korytarz migracyjny dla le śnych gatunków flory i fauny, ł ącz ący lasy Europy środkowej i wschodniej. Wśród zbiorowisk le śnych dominuj ą bory sosnowe i sosnowo-świerkowe, świerkowe, bory mieszane, olsy, lasy na torfowiskach, bory bagienne. Obszar wyró Ŝnia du Ŝy udział gatunków borealnych (m. in. turzycy, gwiazdni- cy, wełnianeczki alpejskiej, skalnicy torfowiskowej, lipiennika). Jest ostoj ą wielu zagro Ŝo- nych le śnych gatunków m.in. rysia i wydry. Północno-wschodnia cz ęś ci kraju znajduje si ę w obszarze „Zielonych Płuc Polski” (ZPP). Charakteryzuje si ę on mał ą degradacj ą środowiska naturalnego oraz unikaln ą koncen- tracj ą walorów przyrodniczych północno-wschodniego regionu Polski. Zrównowa Ŝony roz- wój tego obszaru polega na ścisłej integracji ochrony środowiska z rozwojem gospodarczym.

34 XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Rygałówka ochronie prawnej podlegaj ą nieliczne zabytki kultury. Są to stanowiska archeologiczne i jeden obiekt architektury sakralnej. Stanowiska archeologiczne zlokalizowane s ą głównie w strefie kraw ędziowej dolin rzecznych. Wi ększo ść z nich nie ma du Ŝej warto ści poznawczej, a ich inwentarz jest ubogi. Najcenniejszym stanowiskiem jest zespół obozowisk pó źno paleolitycznych w Wołkuszu. Jedynym zabytkowym obiektem architektury sakralnej, znajduj ącym si ę w rejestrze kra- jowym (od 1996 r), jest dawna cerkiew prawosławna (z XVIII w.) w Rygałówce, u Ŝytkowana od 1902 r. jako parafialny ko ściół rzymsko-katolicki pw. Przemienienia Pa ńskiego. W ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajduj ą si ę obiekty architektury drewnianej z ko ńca XIX wieku oraz pocz ątku XX wieku. Zachowane s ą one we wsi Bartniki, Lipszczany, Rakowicze, Nowe Bohatery, Wołkusz. S ą to mieszkalne domy drewniane, stodoły, spichlerze. Na cmentarzu parafii rzymsko-katolickiej w Rygałówce znajduje si ę drewniana kaplica pw. Opieki św. Józefa z drugiej połowy XIX w., a najstarszy nagrobek na cmentarzu pochodzi z 1902 r. Na obszarze arkusza znajduje si ę kilka pomników pami ęci. Zwi ązane s ą one z okresem I wojny światowej w lasach Puszczy Augustowskiej, II wojny światowej w miejscowo ści Siółko, oraz wojny polsko-bolszewickiej (1920 r.), na cmentarzu parafialnym w Rygałówce. Po wydaniu carskiego dekretu o wolno ści religii ustawiono „krzy Ŝe tolerancji” z 1905 roku w Starych Bohaterach Le śnych. Wsie Nowe i Stare Bohatery uwa Ŝa się za legendarne siedziby Bohatyrowiczów z po- wie ści „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Rygałówka, poło Ŝony jest bezpo średnio przy granicy z Białorusi ą. Przedstawia on słabo zaludnione tereny rolnicze oraz le śne. Wydobycie kopalin nie ma wi ększego znaczenia gospodarczego, pomimo udokumentowania 7 złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. Aktualne koncesje na wydobycie kopa-liny posiadaj ą czterej u Ŝytkownicy złó Ŝ. Perspektywy surowcowe w obr ębie arkusza wi ąŜą si ę głównie z wyst ępowaniem kruszywa piaskowo-Ŝwirowego. Na podstawie szczegółowej mapy geologicznej wyznaczono obszary perspektywiczne dla tej kopaliny zwi ązane z morenami i tarasami kemowymi. Pomimo braku bada ń jako ściowych kopaliny, a przez analogi ę do eks-

35 ploatowanych złó Ŝ, nie mo Ŝna wykluczy ć mo Ŝliwo ści udokumentowania podobnych, niewielkich obszarów zło Ŝowych. Wody powierzchniowe i podziemne wykazuj ą niski stopie ń antropopresji. Jako ść wód podziemnych jest przewa Ŝnie bardzo dobra i dobra. W granicach arkusza, na obszarach „wysp wysoczyznowych” oddzielonych szerokimi do- linami cieków, wyznaczono rejony, w których mo Ŝliwe jest bezpo średnie lokalizowanie skła- dowisk wył ącznie odpadów oboj ętnych. W strefie przypowierzchniowej nie stwierdzono osa- dów, mog ących stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowisk odpadów komunalnych. W obr ębie wskazanych obszarów rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe zlodowacenia wisły, o mi ąŜ szo ści osi ągaj ącej miejscami ponad 20 metrów. Lokalnie (okolice Choru Ŝowców), gliny te pod ścielone kompleksem starszych glin zwałowych zlodowacenia warty, tworz ą naturaln ą barier ę geologiczn ą o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 45 metrów. Wyznaczone rejony POLS poło Ŝone s ą w wi ększo ści w strefach o niskim stopniu zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, a w rejonie Choru Ŝowców poziom ten nie wyst ępuje. Na planszy B zlokalizowano 10 wyrobisk zwi ązanych z eksploatacj ą kruszywa naturalnego, nie posiadaj ących naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna by ć poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Na omawianym obszarze, rejony o korzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru wysoczyznowego w obr ębie moren Wysoczyzny Sokólskiej. Za niekorzystne obszary dla budownictwa uznano głównie tereny wyst ępowania ł ąk na glebach organicznych. Grunty aluwialno-bagienne, zawieraj ą du Ŝą domieszk ę cz ęś ci organicznych, w których stwierdza si ę wyst ępowanie agresywnych wód gruntowych w stosunku do betonu i Ŝelaza. Dotyczy to terenów podmokłych i zabagnionych szerokich dolin rzeki Bie- brzy, Nurki, Nied źwiedzicy, Wołkuszanki, Wołkuszka oraz bezimiennych cieków. Północn ą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą lasy Puszczy Augustowskiej, a przez połu- dniowo-zachodni ą jego cz ęść przepływa rzeka Biebrza. Warto ści środowiska przyrod-niczego zadecydowały o obj ęciu arkusza ró Ŝnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu (park narodowy, obszary chronionego krajobrazu, obszary NATURA 2000 oraz sie ć ECONET-PL).

36 Obszar arkusza jest atrakcyjny dla turystyki z uwagi na jego warto ści przyrodnicze, brak obiektów przemysłowych, a tak Ŝe tradycyjn ą gospodark ę roln ą oraz do ść liczne stare drewniane zagrody. Istnieje mo Ŝliwo ść uprawiania aktywnych form wypoczynku (rowery, wędrówki piesze, kajakarstwo, a zima narciarstwo biegowe).

XIV. Literatura

BUJALSKA M., KRAKOWIAK D., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipszczany”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., War- szawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa pia-

sku ze Ŝwirem „Bartniki II” . Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa.

CECKOWSKI T., 2011 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 złoŜa piasku ze Ŝwirem

„Bartniki III” . Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy ocen środowiskowych. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2008 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. JANICA D., TUŁODZIECKA A., 2004 – Mapa i obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Rygałówka. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, War- szawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z obja śnienia- mi. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KRZYWICKI T., 2000 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Rygol i arkusz Rudawka. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. KRZYWICKI T., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Rygol i arkusz Rudawka. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

37 KRZYWICKI T., 2005a – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Lipsk. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. KRZYWICKI T., 2005b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Lipsk. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. KUBICKI S., RYKA W. red., 1982 – Atlas geologiczny podło Ŝa krystalicznego polskiej cz ę- ści platformy wschodnioeuropejskiej. Wyd. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Kopczany”

w kat. C1. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. LIPI ŃSKI L., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jaginty”

w kat. C1. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej w Polsce, ECONET POLSKA. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAJEWSKA A., 2006 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Rygałówka (188). Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., War- szawa. MAJEWSKA A., 2007 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Rygałówka (188). Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red) 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. tom. I. Wo- dy Słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa . Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359

38 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r. nr 61, poz. 549), z pó źniejszymi zmianami (z dnia 26 lutego 2009 r; DzU z 2009 r. nr 39 poz. 320). Rozporz ądzenie Wojewoda Podlaskiego nr 64/05 zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”. DzUrz nr 180 z dnia 2 sierpnia 2005 r., poz. 2099. SALACHNA P., 1970 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym i piaskami kwarcowymi w powiecie Augustów. Arch. Podla- skiego Urz. Marszałk. Białystok. SALACHNA P., 1975 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za piaskami kwarcowymi dla Zakładu Silikatowego „Augustów” w Augustowie. Arch. Podlaskiego Urz. Marszałk. Białystok.

SADOWSKI W., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bohatery Stare”. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZELLER A., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bartniki” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2010. Państwowy Instytut Geologicz- ny, Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2006 – Mapa i obja śnienia do mapy geologiczno- gospodarczej Polski 1:50 000, arkusz Rygałówka. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). DzU nr 185 z 2010 r., poz. 1243.

39 WIO Ś (pr. zbior.), 2011 – Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2009-2010. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Białystok. WYRWICKA K., GAJEWSKI Z., 1963 – Wyniki prac poszukiwawczych nad zagadnieniem kredy pisz ącej w woj. białostockim w latach 1961/62. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. ZNOSKO J., 1973 – Budowa geologiczna północno-wschodniej Polski. Przewodnik XLV Zjazdu PTG na Ziemi Suwalsko-Augustowskiej 9-11 wrze śnia 1973. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.