P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJAŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz RYGAŁÓWKA (188) Warszawa, 2012 Autorzy: Ewa Salamon*, Marek Nie ć*, Jerzy Król**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny (plansza B): Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*** * – Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN Copyright by Pa ństwowy Instytut Geologiczny Warszawa Spis tre ści I. Wst ęp (E. Salamon) .................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( E. Salamon) ....................................... 4 III. Budowa geologiczna ( M. Nie ć).................................................................................. 6 IV. Zło Ŝa kopalin ( E. Salamon, M. Nie ć)......................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( E. Salamon, M. Nie ć) ...................................... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (M. Nie ć, E. Salamon) ................. 14 VII. Warunki wodne (E. Salamon) .................................................................................. 16 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 16 2. Wody podziemne.................................................................................................. 16 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 18 1. Gleby (P. Kwecko) ............................................................................................... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...................................... 21 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ............................................................................... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( E. Salamon) .......................................................... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ( E. Salamon) .......................................................... 29 XII. Zabytki kultury ( E. Salamon) ................................................................................... 35 XIII. Podsumowanie ( E. Salamon, J. Król) ...................................................................... 35 XIV. Literatura .................................................................................................................. 37 I. Wst ęp Arkusz Rygałówka Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 opraco- wany został w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 opracowanego w Zakładzie Geologii Gospodarczej Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie w 2006 roku (Tołkano- wicz, śukowski, 2006). Niniejsze obja śnienia powstały zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja ...., 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć 3 pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano dost ępne publikacje i opracowania ar- chiwalne znajduj ące si ę w: Centralnym Archiwum Geologicznym i Banku Hydro Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, O środku Dokumentacji Zabytków i O środku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Augustów, Urz ę- dzie Marszałkowskim Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Delegaturze Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Suwałkach, starostwach powiatowych w Augustowie i Sokółce oraz urz ędach gmin. Przedstawione na mapie informacje, zostały zweryfikowane i uzupełnio- ne w trakcie zwiadu terenowego w lipcu 2011 roku. Szczegółowe dane o zło Ŝach zamieszczone s ą w kartach informacyjnych i komputero- wej bazie danych. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Poło Ŝenie geograficzne arkusza Rygałówka wyznaczaj ą współrz ędne: 23º30’–23º45’ długo ści geograficznej wschodniej i 53º40’–53º50’ szerokości geograficznej północnej. Według podziału administracyjnego omawiany obszar obejmuje fragmenty dwóch po- wiatów województwa podlaskiego: augustowskiego (gminy wiejskie Płaska i Lipsk) i sokól- skiego (gmina wiejska Nowy Dwór). Wschodnia granica wymienionych powiatów jest rów- nocze śnie granic ą pa ństwow ą pomi ędzy Polsk ą i Białorusi ą. Obszar nale Ŝą cy do Polski sta- nowi około 30-35% powierzchni całego arkusza. Według podziału fizycznogeograficznego (fig.1) przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru arkusza stanowi ą Wzgórza Sokólskie (Kondracki, 2002). Niewielki fragment na północy nale Ŝy do Kotliny Biebrza ńskiej. Oba wymienione mezoregiony znajduj ą si ę w obr ębie podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, które zaliczane s ą do prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko- Białoruskiego. Krajobraz Wzgórz Sokólskich wykazuje wiele analogii do krajobrazu pojezierzy. Ce- chuje go obecno ść licznych wysokich wzgórz morenowych, kemowych i ozowych, jednak bez istniej ących współcze śnie jezior. Kotlina Biebrza ńska jest rozległym zabagnionym obni- Ŝeniem. Morfologia omawianego obszaru ma charakter pagórkowaty. Deniwelacje si ęgaj ą blisko 68 m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt znajduje si ę w południowej cz ęś ci arkusza, na wschód od miejscowo ści Choru Ŝowce (173,9 m n.p.m.), najni Ŝszy (106,1 m n.p.m.) – w dolinie rzeki 4 Wołkuszanki, w północnej cz ęś ci arkusza. Przeci ętne wysoko ści zmieniaj ą si ę w granicach 110-130 m n.p.m. w dolinach rzek i od 130 do 170 m n.p.m. na pozostałym obszarze. Zró Ŝni- cowanie rze źby terenu jest wi ększe w południowej cz ęś ci omawianego obszaru (powiat so- kólski), gdzie dominuje falisty typ krajobrazu. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Rygałówka na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2002). 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granice pa ństw podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie – 842 makroregion: Pojezierze Litewskie – 842.7 mezoregiony: Równina Augustowska (842.74) podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie – 843 makroregion: Nizina Północnopodlaska – 843.3 mezoregiony: Kotlina Biebrza ńska (843.32), Wzgórza Sokólskie (843.34) Obszar arkusza Rygałówka nale Ŝy do północnej cz ęś ci mazursko-podlaskiego regionu klimatycznego. Charakteryzuje si ę on wyra źnymi cechami klimatu kontynentalnego. Cechuje si ę dług ą zim ą, krótkim okresem wegetacyjnym (od połowy kwietnia do połowy pa ździerni- ka) oraz du Ŝą zmienno ści ą warunków pogodowych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6,5 o C. Roczna suma opadów mie ści si ę w granicach 550-700 mm. Latem wiatry wie- 5 ją głównie z zachodu, a ze wschodu – zim ą. Okres wegetacji trwa około 180 dni i nale Ŝy do najkrótszych w Polsce (WIO Ś, 2011). Północn ą cz ęść arkusza zajmuje zwarty kompleks le śny (Puszcza Augustowska). Na pozostałym obszarze lasy s ą rozdrobnione. Na omawianym obszarze arkusza Rygałówka nie wyst ępuj ą o środki miejskie, ani przemysłowe. Nieliczne wsie stanowi ą niewielkie skupiska ludno