UDC 72-032 ARCHITECTURE L.V.Kirakosyan THE

ISSN 1829-4200 SCIENTIFIC PAPERS OF NUACA 2017. VOLUME IV (67)

UDC 72-032 ARCHITECTURE L.V.Kirakosyan

THE PRESERVATION ISSUES OF THE HISTORICAL AND ARCHITECTURAL ENVIRONMENT OF TIGRANAKERT IN ARTSAKH

The settlement of Tigranakert in Artsakh was founded and named after Tigran the Great. The town is located in the Askeran region of Nagorno-Karabakh Republic (Artsakh) on the lower current of the Khachenaget River to the south of the river on the one of the comparatively low heights of the slopes of Vankasar Mountain and in the depression nearby the slope in the vicinity of the Royal Springs. The existence of water springs played crucial role for the selection of this particular location, due to this resource the issue of water supply of the city was solved. The place of the settlement was defined and archaeological excavations have already been held for 13 years1. The territory of Tigranakert in Artsakh is about 70 hectares. The main construction of the town became visible during excavations: there is Fortified area with its citadel, Central area, Antique area, antique and early Christian graveyards. Nowadays issues are related to the preservation of historical and architectural environment, the solution of which involves a number of complex activities. They are: architectural examination, original measurement and comparative analysis, strengthening and temporary preservative activities, recovery and reusage. The implementation of this complex works provides the firmness of the historic landscape; moreover it contributes to the advantageous presentation and popularization of the monuments. Keywords: Tigranakert of Artsakh, reveal, architectural examination, preservation, usage

1. Introduction Due to excavations the complex research and the preservation of Tigranakert in Artsakh became possible. The ruins of architectural complexes (defensive, religious, residential, economic, etc) in different parts of the city are a significant factor for the restoration of the historic environment (Fig.1).

Fig.1. General view of Tigranakert

1 The traces of the town were found and archaeological excavations have been held by the expedition of the Institute of Archaeology and Ethnography of the National Academy of Sciences of Armenia. The expedition is headed by Doctor of Historical Sciences H.Petrosyan. In separate sections the excavations were guided by archaeologists PHD in history V. Safaryan, PHD in history I. Karapetyan, PHD in history T. Vardanesova, A. Gabrielyan. In measuring process took part the students of NUACA: D. Nahatakyan, A. Araqelyan, L. Minasyan, A.Torosyan.

Environmental preservation efforts have already been implemented by the Archeological expedition of Artsakh in the Institute of Archeology and Ethnography of the National Academy of Sciences of Armenia and the Department of Cultural Heritage Preservation and Tourism of NKR Government. Those are: the 18th century castle was recovered and is being used as an archeological museum of Tigranakert, the area of museum has been renovated, the lighting contributes to the favorable perception of the monument, and incoherent constructions of the historical environment have been successfully dismantled (Fig.2).

Fig. 2. Archeological museum of Tigranakert

It would not be possible the complex research and therefore the preservation of Tigranakert in Artsakh without any financial support. “Yerkir” Union of Non-Governmental Organizations for Repatriation and Settlement has initiated and funded the exploration of Tigranakert. The costs of the expedition have been covered partially in 2007 and fully in 2008-2016 by the government of NKR. Some problems concerning Tigranakert of Artsakh have been discussed in some publications of our research group and me in republic and international conferences [1-6]. 2. Methodology and Description of the study subject Nowadays it is possible to present the general outline of the historical and cultural image of the city due to the excavations which were held in Tigranakert of Artsakh (Fig.3).

Fig. 3. The territory of Tigranakert in Artsakh: 1- Fortified area with its citadel, 2- Central area, 3-Antique area, 4- Antique and early Christian graveyards

It is also very important to implement some regulations in the archeological site. Archeological museum is working in the territory of the city, which has numerous visitors each day. In order to serve these visitors sometimes unacceptable construction work are being held here. The excavations and the research of Tigranakert is still going on discovering new monuments, but it is important to mention that the preservation of those monuments and their involvement in the tourism field is an urgent task. In the early Christian church which was found in the central block of Tigranakert in Artsakh the temporary internal and external drainage systems have been successfully installed. Activities for the security and temporary stabilization of the early Christian tomb have been implemented. Projects for reinforcement, partial restoration and reconstruction of those monuments have been drawn up. The complex researches of the church of Tigranakert in Artsakh give an opportunity to introduce the perspective of the monumnet restoration: So, based on the level of the monument preservation, to do only reinforcing and preserving activities. The preserved ruins of the church, its theoretical and comparative analysis, parallel research and its combination allow introducing the restructuring project of the new founded basilica for the first time [6]. The preservation zones of Tigranakert of Artsakh have been defined. The preservation system of the historical environment includes the zones of the city preservation, reconstruction, archeological and landscape preservation (Fig.4).

Fig. 4. The preservation zones of Tigranakert

City preservation zone is its whole terittory in which: a. Historical drawing, environment and panorama is preserved,

b. The installation of kiosks and billboards which are not directly related to the monuments are forbidden, c. The activities which are not directly related to the preservation and renovation of the monuments and archelogical site are strongly forbidden including agriculture. Construction settlement zone is near the city preservation zone. It defines such regulation which promotes and enlarges the visual perception of the city. According to those regulations all the constructions which are nor coherent with the historical environment and therefore are unacceptable are being uninstalled. Archeological zone of the city includes necropolis, which is located on the way from Stepanakert to Mardakert, the opposite side of Tigranakert. This territory includes the cultural parts which have not been excavated yet. This zone is also a preservation zone, which means that in order to start construction work archeological study should be held on. The preservation zone of Tigranakert is called to preserve the natural landscape, natural water sources of mountains and to renovate the panorama of the historical residence. Activities which are needed for the abovementioned statements: a. All the constructions which are misleading the historical landcape should be destroyed (such as buildings which have been constructed in the Soviet period and during the Karabakh war were hardly damaged), b. All the new constrctions which are not disturbing the historical and natural landscape should be allowed, c. The greenery which is natural to Tigranakert of Artsakh (such as fig trees, pomegranate trees) should be preserved, d. During the reinforcement and preservation of the excavated parts of the city, also promoting the tourism in the city, renovate the territory. Moreover, to create observation decks and pedestrian paths without damaging the historical landscape. 3. Results Scientific research findings gave an opportunity to create historical and architectural reserve of Tigranakert in Artsakh. The proposed suggestions have been directly involved in the restoration of historical and architectural environment of the city, as well as they are important for the development of the tourism field. Historical-cultural arguments given in the publication play an important role in political solution of the problem of Nagorno Karabakh. 4. Conclusions  Tigranakert of Artsakh is one of the most influential landscape monuments of the Hellenistic period discovered in Transcaucasia.  The complex research of the city enables to organize the promoting activities directed to the restoration and preservation of historical and cultural environment.  The research of defence system of antique cities of Armenia and Tigranakert of Artsakh shows that local masters inriching beforehellenistic fortification customs with the achievements of hellenistic construction technics reached higher level and prepare a basement for medieval castle construction.  The complex research of Tigranakert in Artsakh (excavations, original measurements, comparative analysis, reinforcement, partial recovery) and choice of protection is offered as a model for the research of similar landscape monuments.

Լ.Վ.Կիրակոսյան

ԱՐՑԱԽԻ ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՏՄԱՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Արցախի Տիգրանակերտը Տիգրան Մեծի անունը կրող այն բնակավայրն է, որի տեղը պարզված է և արդեն տասներկու տարի իրականացվում են հնագիտական պեղումներ: Քաղաքը գտնվում է ԼՂՀ Ասկերանի շրջանում, Խաչենագետի ներքնահովտում` գետից հարավ ընկած Վանքասար կոչվող լեռան համեմատաբար ցածր բարձունքներից մեկի վրա և այդ լանջին կից գոգավորությունում` Արքայական աղբյուրների (Շահբուլաղ) հարևանությամբ: Ջրի առկայությունը կարևոր է եղել բնակավայրի տեղի ընտրության հարցում: Արցախի Տիգրանակերտը զբաղեցնում է շուրջ 70 հա տարածք: Պեղումների արդյունքում ուրվագծվում է քաղաքի հիմնական կառուցվածքը. Ամրացված թաղամաս Միջնաբերդով հանդերձ, Կենտրոնական և Անտիկ թաղամասեր, անտիկ և վաղքրիստոնեական դամբարանադաշտեր: Այսօր խնդիրներ են առաջանում քաղաքի պատմաճարտարապետական միջավայրի պահպանման հետ կապված, որոնց լուծումները ենթադրում են մի շարք համալիր միջոցառումների իրականացում. ճարտարապետական քննություն-բնօրինակային չափագրում և համեմատական վերլուծություն, ամրակայում և ժամանակավոր պաշտպանական միջոցառումներ, պահպանություն և վերաօգտագործում: Համալիր այս աշխատանքների իրականացումն ապահովում է պատմական լանդշաֆտի անխաթարությունը` նպաստում հուշարձանախմբի շահեկան ներկայացմանն ու հանրահռչակմանը: Առանցքային բառեր. Արցախի Տիգրանակերտ, բացահայտում, ճարտարապետական փորձաքննություն, պահպանում, օգտագործում Л.В.Киракосян

ПРОБЛЕМЫ ОХРАНЫ ИСТОРИКО-АРХИТЕКТУРНОЙ СРЕДЫ АРЦАХСКОГО ТИГРАНАКЕРТА

На территории города Тигранакерт в Арцахе (ок.70 га ), основанного Тиграном Великим и названного в его честь, на протяжении уже 12 лет проводятся археологические раскопки, которым предшестовала локализация местности и его расположения. Городище расположено в Аскеранском районе Нагорно-Карабахской Республики в нижнем течении р. Хаченагет, южнее реки, на склоне Ванкасарской горы, по соседству с Царскими родниками (Шахбулах). Водный бассейн предопределил выбор места для основания города-крепости. В результате раскопок выявлена основная структура города: укрепленный квартал с цитаделью, Центральный и Античный кварталы, античные погребения и склепы раннехристианского периода. На сегодняшний день существует множество проблем, связанных с охраной историко- архитектурной среды города. Решение указанных проблем предполагает реализацию ряда комплексных мер. Это - архитектурное исследование и обмеры сохранившихся руин, их сравнительный анализ, охрана и реабилитация исторической среды. Реализация этой сложной

работы может обеспечить целостность исторического ландшафта и способствовать правильной реализации и популяризации памятника. Ключевые слова: Арцахский Тигранакерт, открытие, архитектурная экспертиза, охрана, использование References

1. Պետրոսյան Հ., Կիրակոսյան Լ., Սաֆարյան Վ. և ուր. Արցախի Տիգրանակերտի հետազոտության հիմնական արդյունքները. - Երևան: Տիգրան Մեծ, 2011. - էջ 227-238: 2. Պետրոսյան Հ., Կիրակոսյան Լ. Տիգրանակերտի հնագիտական թանգարանը // Թանգարան. - Երևան, 2010. - N 2.- էջ 130-132: 3. Kirakosyan L. Fortification end Construction Technique of Tigranakert in Artsakh // Contemporary Problems of Architecture and Construction, Yerevan, October 26-28, 2016. - P. 43-46. 4. The Discovery and First Results of Archaeological Investigations of Tigranakert in Artsakh: 2005– 2009 / H.Petrosyan, L.Kirakosyan, V.Safaryan, A.Zhamkochyan, R. Vardanyan, I.Karapetyan, T.Vardanesova // Archaeology of Armenia in the Regional Context. –Yerevan: Gitutiun, 2012. - P. 223-235. 5. Petrosyan H., Kirakosyan L. Adobe structures of Tigranakert in Artsakh // XIIth World Congress on Earthen Architecture Terra. - Lion, 2016. - P.53. 6. Kirakosyan L. Project of Reinforcement and Restoration of Tigranakert Basilic church in Artshakh. - Florence, 2015. - P. 605-609.

Աշխատանքն իրականացված է ՀՀ պետական բյուջեից գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության բազային ֆինանսավորմամբ «ՀՀ ճարտարապետական և շինարարական համալիրների կայուն զարգացման ուղիների բացահայտում, ճշգրտում, ներդրման առաջարկությունների և հանձնարարականների մշակում՝ մշտական մոնիտորինգի կիրառմամբ» ծրագրի շրջանակում:

Կիրակոսյան Լյուբա Վլադիմիրի, ճարտ.թեկն., պրոֆ. (ՀՀ, ք.Երևան) – ՃՇՀԱՀ, ակ. Ալ. Թամանյանի անվ. Ճարտարապետության և շինարարության պրոբլեմային լաբորատորիա, գ.ա., Ճարտարապետության տեսության, պատմաճարտարապետական ժառանգության վերականգնման, վերակառուցման և գեղեցիկ արվեստի ամբիոն, (+374)91775869, [email protected] Киракосян Люба Владимировна, канд. архит., проф. (РА, г.Ереван) - НУАСА, Проблемная лаборатория Архитектуры и строительства им. академика Ал. Таманяна, н.с, кафедра “Теория архитектуры, реставрация и реконструкция историко- архитектурного наследия, изящные искусства и история”, (+374)91775869, [email protected] Kirakosyan Lyuba Vladimir, doctor of philosophy (PhD) in architecture, professor, (RA, Yerevan) - NUACA, Research Laboratory of Architecture and Construction by Academician Al. Tamanyan, researcher,chair of Theory of Architecture, Restoration and Reconstruction of Historical-Architectural Heritage and History, (+374)91775869, [email protected]

Ներկայացվել է`08.09.2017թ. Ընդունվել է տպագրության`25.10.2017թ.