Kresy | the Borderlands

Kresy | The Borderlands

Kresy The Borderlands „Z całego mnóstwa różnorodnych typów ludzkich wyłania się wyraźnie grupa ludzi o instynktach wiejskich, ludzi, którym dobrze jest tylko tam »gdzie żaden płot, rów żaden drogi nie utrudza, gdzie przestępując miedzę nie poznasz, że cudza«; ludzi, którzy nie uświadamiają sobie nawet przyczyn, dlaczego tak jest, czują się u siebie, na swobodzie, gdy im zapachnie świeże powietrze borów, gdy usłyszą miękki szum ławic oczeretów, gdy widzą fale zbóż płynące z wiatrem po wzgórzach, gdy słyszą jęk czajki nad zielonym morzem łąk, gdy patrzą na dalekie widnokręgi, obramione siną wstęgą lasów. W instynktach tych ludzi leży życie nienormowane, nieukrócone, jak w ich pra- gnieniach i tradycjach leży podnieta do czynów wychodzących poza spokojne, regularne, ciche i pracowite wytwarzanie i zjadanie chleba. Dla wszystkich takich natur Ukraina była ziemią marzeń. Wyrazy: step, Kozak, czu- mak, porohy, futor, jar, czajki, miały szczególny urok i pociąg. Przy ówczesnym stanie sztuki ilustracyjnej, przy braku fotograﬁi, gdzieś na Żmudzi i Litwie albo Mazowszu rzeczy, do których te nazwy należały, nie dały się nawet wyobrazić konkretnie, jednak wiał z nich jakiś czar tęsknoty, jakaś woń upajająca i »matka Ukraina« dla dziecka uro- dzonego gdzieś nad Dubiską lub Willą zdawała się naprawdę matką…” (Stanisław Witkiewicz, Juliusz Kossak, s. 34)

Kresy Wschodnie zajmują szczególne miejsce w dziejach Rzeczpospolitej – i to zarówno pod względem historycznym, jak i sentymentalnym. Na przestrzeni wieków utrwalił się swoisty mit Kresów, współtworzony i pielęgnowany przez literaturę, sztukę i muzykę. Kresy stały się dla wielu pokoleń inspiracją twórczą – fascynowały bogactwem historii, niezwykłością bohaterów, barwnością folkloru i urodą pejzażu. Stanowiły wielki potencjał kultury, wyrażanej najwyższej klasy dziełami architektury, malarstwa, rzeźby, rzemiosła artystycznego – by wymienić choćby potężne zespoły urbanistyczno-architektoniczne Lwowa, Żółkwi, Wilna; pałace, dwory, zamki, jak Olesko czy Podhorce; znakomite szkoły i warsztaty rzeźbiarskie działające między innymi we Lwowie, bogate kolekcje sztuki i biblioteki tworzone przez wytrawnych mecenasów sztuki. Nie można też zapominać o rzemiośle artystycznym i wytwórniach – specjalizujących się w produkcji jedwabnych pasów kontuszowych persjarniach w Brodach, Słucku, Grodnie czy w Nieświeżu, ma- nufakturach wytwarzających makaty w Buczaczu czy kobierce o ludowym charakterze w Glinianach i kilimy w Kosowie czy wreszcie hutach szkła w Nalibokach, Hucie Niemen, wytwórniach porcelany w Korcu na Wołyniu i fajansów w Pacykowie i Kołomyi. Pojęcie „kresy” jednoznacznie kojarzone jest dziś ze wschodnimi obszarami Rze- czypospolitej, jednak pierwotnie odnosiło się do linii stacjonowania straży granicznych, strzegących południowo-wschodniej granicy Rzeczpospolitej, między Dnieprem a Dnie- strem. Taką deﬁnicję przytacza Samuel Orgelbrand w wydanej w 1864 roku Encyklopedii Powszechnej, przypominając, że „pogranicza Polski od Tatarów i Wołoszczyzny, a później i od Kozaczyzny, strzegły nieliczne chorągwie długiej linii rozciągnięte od Dniepru. Linie te nazywano Kresami”. Z czasem pojęcie to zaczęło oznaczać wschodnie i południowo- -wschodnie ziemie Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, a później wschodnie ziemie odrodzonej w 1918 roku Polski, obejmujące województwa: wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie, stanisławowskie, a także lwowskie i białostockie. Ważną rolę w kształtowaniu wizerunku Kresów odegrała literatura, która jako pierw- sza stworzyła i utrwaliła w naszej świadomości obraz Kresów – twierdzy i przedmurza chrześcĳaństwa, obszaru związanego z zagrożeniem turecko -tatarskim i moskiewskim. W takim kontekście ukazywali je: Mikołaj Sęp Szarzyński, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski, a także Wacław Potocki. Najważniejszy dla literackiej wizji Kresów był jednak okres romantyzmu. Wydany w 1855 roku Mohort. Rapsod rycerski z podania Wincentego Pola należy niewątpliwie do utworów, które w zasadniczy sposób przyczyniły się do ukształtowania swoistej mitologii Kresów, ukazując rycerski patriotyzm i surową obyczajowość tych ziem. W Kresach dostrzeżono również ich bogactwo kulturowe i etniczne, wpływające na istniejącą tam niepowtarzalną, pełną emocji atmosferę. Taki obraz pojawiał się między 8 “Out of a mass of diverse characters a group of individuals emerges and stands out distinctly, people endowed with country instincts, at home only where ‘neither fences nor ditches hinder paths they traverse, and limits crossed seem not by others rehearsed;’ people who never even realise why this should be so, who are themselves only when at liberty, when they can smell the freshness of forests, hear the softly rustling rows of bulrushes, see waves of wheat billowing in the wind o’er the hills, discern the plover’s wail rolling over the green sea of meadows whene’er they look out to distant horizons hedged with the hazy-blue riband of forests. The instincts of such individuals harbour a life unhampered by convention; and in their longings and traditions lodges an excite- ment for deeds that transcend the regular, quiet and diligent making and partaking of daily bread. “For all such characters the Ukraine was a land of dreams, and words like steppe and Cossack, chumak carter, porohy river rapids, futor farmstead, yar ravine and chaika plover exerted a remarkable power over them. With no photographs and an inferior condition of the illustrative arts at the time, the things to which such words referred could hardly be imagined in Mazovia, Samogithia or Lithuania, nonetheless they emanated a strange, delightful longing, an intoxicating fragrance, and to the child of Central Poland ‘Mother Ukraine’ seemed truly maternal…” (Stanisław Witkiewicz, Juliusz Kossak, p. 34)

The Eastern Marches or Borderlands command a special position in the history of Po- land, historically and emotionally. Over the centuries a specific Borderland myth evolved, created and cherished by literature, art, and music. For many generations the Marches were a creative inspiration, fascinating for the richness of their history, extraordinary heroes, colourful folklore and splendid landscapes. They offered a tremendous potential for culture, expressed in superlative works of architecture, painting, sculpture and the other arts, the urban and architectural layouts of Lwów, Żółkiew, or Wilno; palaces, country mansions or castles like Olesko or Podhorce; fine schools and carvers’ shops in Lwów, rare art collections and well-stocked libraries founded by refined patrons of the arts. We should not forget the craftsmen in Brody, Słuck, Grodno and Nieświerz who specialised in the manufacture of silk kontusz belts; the tapestry weavers of Buczacz; the makers of folkloric rugs and carpets from Gliniany and Kosów; the glassmakers of Naliboki and Huta Niemen, or the china-works at Korzec in Volhynia, Pacyków, and Kołomyja. Today the term kresy (borderlands, marches) is invariably associated with the Eastern Marches of the old Republic of Poland, but originally it referred to the line of border garrisons guarding Poland’s south-eastern frontier, between the Dnieper and Dniester Rivers. That was how Orgelbrand’s encyclopaedia of 1864 defined it: that the Polish border zone was protected against Tartars and Vallachians, and later Cossacks, by a handful of regiments in long lines called kresy stretching out from the Dnieper. With time the concept came to denote the eastern and south-eastern territories of Poland prior to the Partitions (before 1772), and later the eastern part of Poland after the restoration of independence in 1918, that is the Voivodeships of Wilno, Nowogródek, Polesie, Volhynia, Tarnopol, Stanisławów, Lwów and Białystok. An important role in the shaping of the image of the Borderlands was played by literature, which was the first to build up and perpetuate the picture of the Borderlands as the bulwark of Christendom against the Turkish, Tartar, and Muscovite threat. This was the context in which they were presented by writers like Mikołaj Sęp Sarzyński, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski, and Wacław Potocki. Romanticism was the crucial period determining the literary image of the Border- lands. One of the works which made a fundamental contribution to the shaping of the singular Borderland mythology, showing the chivalric patriotism and austere customs of these lands, was Mohort by Wincenty Pol (published in 1855). Another aspect of the Borderlands which was perceived and appreciated was their cultural and ethnic diversity, 9 innymi w poemacie Zamek kaniowski (1828) Seweryna Goszczyńskiego, a także w Marii Antoniego Malczewskiego (1825), uważanej za jedno z najwybitniejszych dzieł polskiego romantyzmu. W tej konwencji Kresów jako ziemi niejako przeklętej, pełnej waśni, emocji i pasji, wywołujących niekiedy agresję, mieści się również wątek Jacka Soplicy z mickiewiczowskiego Pana Tadeusza, a także tragedia Leonarda Sowińskiego Na Ukrainie, poświęcona klęsce powstania styczniowego. Romantyzm podjął również arkadyjską wizję Kresów, jako „kraju lat dziecinnych”, akcentując ich swojskość, prostotę, fascynując się ich krajobrazem i ludem – jako przy- kład służyć mogą choćby poezje Józefa Bohdana Zaleskiego. Patronem tej tendencji był Adam Mickiewicz, kreujący wizerunek rodzinnej ziemi nowogrodzkiej – krainy mitycznej szczęśliwości, związanej z ludowymi prawdami i moralnością. Ważna rola przypadła Juliuszowi Słowackiemu, postrzegającemu Ukrainę jako miejsce piękne, niezwykłe, fascynujące, ale zarazem mroczne, pełne gwałtu i nieszczęścia (Żmĳa, Mazepa, Horsztyński, Ksiądz Marek, Sen srebrny Salomei). Powodowany nostalgią poeta powracał myślami nad wody Ikwy, do rodzinnego Krzemieńca, zachwycał się „niebieskimi stepami”, gdzie bliżej człowiekowi do Boga. Kolejne epoki przyniosły ze sobą dalsze, ważne dla kresowej mitologii dzieła, wśród których niepoślednia rola przypadła pisanej „ku pokrzepieniu serc” w latach 1884–1888 Trylogii Henryka Sienkiewicza, ożywiającej trwały do dziś mit Chocimia, Zbaraża, Oko- pów Świętej Trójcy, Kamieńca Podolskiego czy Dzikich Pól. Warto również przypomnieć mocno osadzone w kresowych realiach Grodzieńszczyzny dzieła Elizy Orzeszkowej, spośród których napisana z epickim rozmachem powieść Nad Niemnem uzyskała rangę jednego z najważniejszych kresowych dzieł literatury polskiej. Z kolei w dwudziestoleciu międzywojennym o właściwy obraz Kresów zabiegał w swych reportażach Melchior Wańkowicz, a Ksawery Pruszyński utrwalał w publicystyce prze- konanie o polskości Wołynia i Polesia. W dworkach Grodzieńszczyzny toczyły się akcje powieści Marii Rodziewiczówny. Wyjątkowe miejsce w literaturze związanej z Kresami zajmuje twórczość pochodzą- cego z Huculszczyzny Stanisława Vincenza, badacza i miłośnika kultury huculskiej, którego najważniejszym dziełem jest epopeja Na wysokiej połoninie. Obrazy, dumy i gawędy z Wierzchowiny Huculskiej. W zamyśle autora stanowić miała apoteozę huculskiego świata ludzi prawych, wolnych, żyjących w symbiozie ze wspaniałą naturą. Mit Kresów w literaturze trwa do dziś. Zabarwione sentymentem wspomnienia, przede wszystkim z Kresów przedwojennych, ale też opisy współczesnych, nie mniej sentymentalnych wędrówek po ziemiach Podola, Wileńszczyzny czy Wołynia pojawiają się między innymi u Czesława Miłosza, autora litewskich wspomnień Doliny Issy, Tadeusza Konwickiego, opisującego w swych powieściach wileńską arkadię, a także u Stanisława Lema, Andrzeja Stasiuka czy Adama Zagajewskiego.

10 an important component of their unique, exciting atmosphere. Such a view of the Bor- derlands was presented in poems like Zamek kaniowski (Kaniów Castle) by Seweryn Goszczyński (1828) and Maria by Antoni Malczewski (1825). The Borderlands as an accursed region full of strife, feuds and passion often running to violence accommodate the character of Jacek Soplica in Mickiewicz’s epic poem Pan Tadeusz, and Na Ukrainie, the tragedy by Leonard Sowiński about the downfall of the January Uprising of 1863. Romanticism also addressed the Arcadian vision of the Borderlands as the “land of one’s childhood,” stressing their homeliness and simplicity, submitting to the enchant- ment of their landscape and people. An example comes in the poetry of Bohdan Zal- eski. The leading light of this trend was Adam Mickiewicz with a picture of his native Nowogródek as a land of mythic felicity under the sway of morality and simple truths. A key part was assigned to Juliusz Słowacki, who envisaged the Ukraine as a beautiful, extraordinary, and fascinating place, but also sinister, violent and ill-fated (The Snake, Mazepa, Horsztyński, Father Marek, and The Silver Dream of Salomea). Nostalgia drove his thoughts and dreams back to his native Krzemieniec and the banks of the Ikwa, conjuring up visions of “azure steppes” where Man is closer to God. Later times brought more literature enhancing the Borderland mythology. A major contribution came from Henryk Sienkiewicz’s Trilog y, written in 1884–1888 “to kindle Polish hearts” and enliven the still strong myth of Chocim and Zbaraż Castles, the Holy Trinity Defences, the fortress of Kamieniec Podolski and the Wild Lands. We may also recall the novels of Eliza Orzeszkowa (1841–1910), so firmly set in the reali- ties of the Grodno region. Her Nad Niemnem (On the Banks of the Niemen), composed with a panache reminiscent of epic, became one of the chief Borderland works in Polish literature. An attempt to reflect the true image of the Borderlands may be found in the 1920s and 30s newspaper articles and reports by Melchior Wańkowicz; while Ksawery Pruszyński strove in his journalism to present the Polishness of Volhynia and Polesie. Maria Rodziewiczówna set her novels in the dworek country houses of the Grodno area. The writings of Stanisław Vincenz, a native of the Hutsul area and a keen student and enthusiast of the local culture, command a special place in the Borderland literature. He wanted his work to apotheosise the world of the Hutsuls as an upright, free people living in symbiosis with their magnificent countryside. The myth of the Borderlands is still alive and doing well in literature. Sentimental reminiscences, mostly of prewar times but also present-day descriptions of just as sentimental travels through Podolia, Volhynia, or the Wilno area, appear in books like Dolina Issy (The Valley of the Issa), Czesław Miłosz’s memoirs of Lithuania, in the novels of Tadeusz Konwicki set in the Vilnian arcadia, and in the works of Stanisław Lem, Andrzej Stasiuk, and Adam Zagajewski.

11 Kazimierz Sichulski

Bodiaki Musk Thistles Na wczesne malarstwo pejzażowe Sichulskiego Sichulski’s early landscapes were under a strong 1904 1904 istotny wpływ wywarła sztuka Jana Stanisławskiego influence from the landscape painting and ideas olej na desce oils on board i idee malarstwa pejzażowego. Sichulski nie był nig- of Jan Stanisławski. He was never a student of 42,0 × 78,0 42.0 × 78.0 dy jego uczniem, studiował jednak w Szkole Sztuk Stanisławski, but he was studying at the Kraków sygn. i dat. p.d.: signed & dated b.r.: Pięknych w Krakowie w czasie, kiedy Stanisławski School of Fine Arts at the time when Stanisławski Sich Tokarówka / 04. Sich Tokarówka / 04. nr inw. MNK II-b-65 Inv. No. MNK II-b-65 prowadził swoją słynną katedrę pejzażu i organi- was head of the renowned chair of landscape paint- Dar Erazma Barącza, 1921 Gift of Erazm Barącz, 1921 zował równie słynne plenery malarskie. W kompo- ing and organised his equally renowned plein air zycji przedstawiającej bodiaki Sichulski nie tylko expeditions. In this composition of musk thistles nobilituje do rangi pierwszoplanowego bohatera Sichulski not only raises up a common plant to obrazu pospolite rośliny, ale również odtwarza je the rank of main subject, but he also employs an przy użyciu eleganckiej i zharmonizowanej palety elegant, harmonised palette of colours to endow it barwnej, ujmując w proste i syntetyczne formy. with a simple, synthetic form. 12 13 Kresy romantyczne The Romantic Borderlands Malarskie fascynacje Kresami rozpoczęły się pod koniec XVIII wieku. Oczywiście, nie należy zapominać, że dzięki staropolskim portretom mieszkańcy Kresów, a przede wszystkim tamtejsza potężna arystokracja obecna była w polskiej sztuce dużo wcześniej. Na Kresach powstawały również tzw. galerie hetmańskie. Warto wspomnieć w tym miejscu o przechowywanej w Muzeum Narodowym w Krakowie kompletnej, dziesię- cioobrazowej galerii, zamówionej przez Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (1711–1777), przedstawiającej jego krewnych i powinowatych obdarzonych godnością hetmana. Na Kresach powstawały również portrety trumienne, uważane dziś za zjawisko artystyczne typowe tylko dla sztuki polskiej. Umieszczane na froncie trumny, przedstawiały osobę zmarłą tak, jak wyglądała za życia – z otwartymi oczami. W połączeniu z niezwykłym realizmem miało podkreślać to rzeczywistą obecność zmarłego podczas pogrzebu. Przełom XVIII i XIX wieku, kiedy w sztuce polskiej dominowały jeszcze wywodzące się z oświecenia tradycje klasycystyczne, ale pojawiały się już napływające z Europy nowe prądy romantyczne, przyniósł ze sobą modę na rysunkowe, pozbawione patosu impresje sentymentalno -nastrojowe. I to właśnie moda na malarstwo pejzażowe, a przede wszystkim jego usamodzielnienie się jako gatunku malarskiego, ukazującego rodzime piękno – w myśl słów Józefa Ignacego Kraszewskiego, że „trzeba być trochę ślepym lub bardzo uprzedzonym, żeby nie widzieć piękności, w jakie kraj nasz obfituje” – przyczy- niła się do popularyzacji wizerunku Kresów w sztuce. Autorem pierwszych, akwarelowych zapisków pejzażowych był Zygmunt Vogel (1764–1826), przedstawiciel romantycznego klasycyzmu, łączący w swojej twórczości elementy obu tych kierunków z historyzmem. Jego zainteresowanie przeszłością na- rodową, wynikające zarówno z idei oświeceniowych, jak i romantycznych, wyrażane w widokach ważnych dla dziejów Polski zabytków, dało początek popularnemu w XIX wieku ruchowi starożytniczo-krajoznawczemu. Vogel, jako gabinetowy rysownik króla Stanisława Augusta, za jego namową od 1787 roku odbywał „malownicze podróże”, Kresy romantyczne najczęściej o charakterze inwentaryzacyjno -patriotycznym, szkicując z natury świątynie, zamki, dwory w ich naturalnym otoczeniu, a potem opracowując starannie w technice akwarelowej. Do 1800 roku pracował również dla arystokracji – Mniszchów, Potockich, Ogińskich, Lubomirskich, Radziwiłłów, Czartoryskich, Jabłonowskich – portretując ich kresowe majątki i rezydencje. Józef Ignacy Kraszewski widział w Voglu artystę, w „którym kraj nasz największą winien wdzięczność za artystyczne odtworzenie swych pomników i ciekawych widoków, był Z. Vogel niezaprzeczalnie w swoim rodzaju prawdziwy mistrz, szczególnie w pierwszych planach pejzażu (…) i z niesłychanym smakiem umiejący stworzyć z garści ruin, 1 J.I. Kraszewski, Gawędy o literaturze i sztuce, płotów i ziela całość ujmującą wdziękiem malarskim i nowością efektu”1. rozdział V, Krajobrazy, Lwów 1856, s. 204. Piesze wędrówki po Kresach w podobny sposób uwieczniał Bogusz Zygmunt Stę- czyński (1814–1890) – pisarz, poeta i rysownik, zamiłowany wędrowiec i krajoznawca. W 1847 roku wydał on we Lwowie książkę Okolice Galicyi, w której słowem i obrazem opisywał piękno krajobrazu kresowego. W pierwszej połowie XIX wieku interesowano się również pejzażem architektonicz- nym, co potwierdza twórczość Marcina Zaleskiego (1796–1877), uważanego za kon- tynuatora malarstwa wedutowego czasów Canaletta, autora widoków z Kowna i Wilna, Jana Kantego Hruckiego (1810–1885), niezrównanego malarza architektury wileńskiej. Natomiast związany ze środowiskiem lwowskim Antoni Lange (1774–1842) był autorem nastrojowych pejzaży z ruinami znanych kresowych zamków. Najważniejszym dokumentalistą zabytków kresowych był Napoleon Orda (1807–1883). W latach 1872–1883 odbył on kilkanaście podróży po Ukrainie, Wołyniu, Podolu, Lit- wie, Żmudzi, Inflantach, wykonując ponad 1000 rysunków, które stały się podstawą dla ośmiu tek litograficznych, wydanych w latach 1873–1883 jako Album widoków Polski. Orda zwracał uwagę zarówno na malowniczość, jak też na znaczenie malowanych mo- tywów, stąd w jego dorobku znalazło się wiele widoków miejsc ważnych historycznie i emocjonalnie dla Polaków. Zerwał również z dotychczasowym kanonem piękna, wy- magającym „poprawiania” rzeczywistości. Odtwarzał nie tylko stronę reprezentacyjną 16 1 J.I. Kraszewski, Chapter V, Lwów, 1856, p. 204. Gawędy o literaturzeGawędy isztuce , landscape in watercolours wasZygmunt Vogel see the beauty which in our countryside abounds.” The first to record the Borderland Józef Kraszewski, Ignacy “one had to be either purblind or absolutely prejudiced not to tryside made the Borderlands apopular subject For, art. in the in words of the novelist drawings. vogue This for alandscape painting sensitive to the beauty of the coun- local from Western Europe, a fashion appeared for sentimental but not over-sentimentalised enment were still the dominant tendency Polish in alongside art, new Romantic trends real presencereal during the funeral. lifetime portrait would beplaced on the coffin, as asymbol of the deceased person’s analogous to the hatchments of the West. Instead of the deceased’s or his arms, her the Borderlands are funeral portraits, regarded as a feature unique only to Polish art, men who had held the supreme of hetman. rank Another military feature of of the art Józef Aleksander Jabłonowski (1711–1777) to portray those of relatives his kins- and collection of ten canvases now the in National Museum Kraków, in commissioned by founded the impressive commanders like private galleries, earlier. Borderland military Marches, especially the powerful local aristocracy, acquired aplace Polish in much art course we should not forget that to thanks the Old Polish portraits the people of the Painters first became fascinated with the Borderlands the in late 18 and yellows, browns and greens the in Volhynian file. He did not limitselection his for agiven region. Thus the various shades of greenpredominate Podolian his in file; thought out approach to colour schemes and tried to identify the colours characteristic not only the fine architecture, but also put the unsightly all in details. He had awell- He abandoned the hitherto aesthetic of rule “improving on reality” and reproduced work his In nificance. there many are views of historic places Polish stirring emotions. Album widoków Polski which served asthe basis for eight files of lithographs published 1873–1883 in entitled Volhynia, Podolia, Lithuania, Samogithia, and Livonia, making over a thousand drawings Orda Napoleon was sights views of Borderland castle ruins. The documentarian chief of art the historic Borderland architecture. artist was Jan (1810–1885), Kanty Hrucki unrivalled for his paintings of the Vilnian painting of Canaletto’s times. Zaleski painted views of Kowno and Wilno. Another such e.g. the work of Zaleski Marcin countryside. Borderland beautiful travelogue his published he monuments – churches, castles, voyages,” which he conducted asof 1787, records usually to art make of the national StanisławKing August Poniatowski, who persuaded to patriotic engage him in “painterly throughout the19travel popular picturesin of Poland’s historic sites and launched interest an antiquities in and country by Enlightenment and Romantic ideas, he expressed fascination his for the nation’s past, Classicism which combined aspects of both movements with Historicism. Inspired both Zygmunt Stęczyński Zygmunt its painterly and novel charm effect.” fences, and vegetation to conjure up with the utmost taste acomposition delightful for class, especially asregards the first [Polish] landscapes …able from acluster of ruins, reproduction of its monuments and places of interest, undoubtedly amaster own his in considered Vogel artist to an whom Poland “owed the highest gratitude for artistic his toryski, and Jabłonowski, painting their Borderland estates and residences. Kraszewski the aristocratic families of Mniszech, Potocki, Lubomirski, Czar- Ogiński, Radziwiłł, sketched asubject, and later awatercolour make painting. He worked until 1800 for At the of turn the 18 The early 19 Another who trekked the Borderlands on foot on artistic expeditions was Antoni Lange th century was also marked interest by an architectural in landscape, . Orda was attuned both to a place’s picturesqueness and its sig- (1814–1890), writer, poet, artist. and drawing 1847 In Lwów in th and 19 and (1807–1883). 1872–1883 In he journeyed the in Ukraine, Okolice Galicyi (1774–1842) wasassociated with Lwów and painted scenic (1796–1877), regarded asacontinuator of the veduta th dwór th century, when the Classical traditions of the Enlight- century. Vogel was a graphic artist the in service of 1 country houses their in natural settings. First he , with a verbal and pictorial description of the (1764–1826), representing a Romantic (1764–1826), Romantic a representing th century. Of Bogusz Bogusz 17

The Romantic Borderlands architektury, ale zaznaczał również wszelkie szpecące je detale. W sposób przemyślany podchodził do problemu kolorystyki, starając się uchwycić barwy charakterystyczne dla konkretnych regionów – dlatego w Tece podolskiej dominują zielenie, a w wołyńskiej barwy żółto -brązowo -zielone. W wyborze tematów nie ograniczał się wyłącznie do architektury sakralnej i reprezentacyjnej. Uwieczniał też obiekty przemysłowe: fabryki, cukrownie, młyny i folusze, tworząc swoisty rejestr wszelkiego rodzaju zabytków i budowli, dziś będący ważnym źródłem dokumentacji dla zniszczonych bądź nieistniejących kresowych zabytków. Warta wspomnienia jest również podróż szkockiego artysty Williama Allana (1872– 1850), który w latach 1810–1813 odwiedził Tulczyn. Efektem tej wizyty był między innymi cykl akwarelowych rysunków przedstawiających jeden z najpiękniejszych parków – Zofiówkę. Sześć z nich, w formie grafik wykonanych przez Wilhelma Friedricha Schlot- terbecka, zostało włączone w 1815 roku do wydanego z okazji kongresu wiedeńskiego 2 J. Howard, J. Morrison, S. Stevenson, i przetłumaczonego na język francuski poematu Sofiówka Stanisława Trembeckiego2. A. Szczerski, Willam Allan. Artist Adventure, Pod koniec XVIII wieku w Wilnie uformowało się nowe środowisko artystyczne, Edinburgh 2001. związane z utworzeniem w 1797 roku na tamtejszym Uniwersytecie (Wileńskim) Katedry Rysunków i Malarstwa, której pierwszym profesorem został Franciszek Smu- glewicz. Oczywiście Wilno i Litwa stały się jednym z bardziej popularnych motywów 3 Kształcenie artystyczne w Wilnie i jego tradycje. podejmowanych przez „szkołę wileńską”3. Katalog wystawy, red. J. Malinowski, Franciszek Smuglewicz (1745–1807) był malarzem wszechstronnym, łączącym kla- M. Woźniak, R. Janoniené, Muzeum sycyzm z teatralnym patosem i pewną nieporadnością i naiwnością. Zajmował się przede Okręgowe w Toruniu, Uniwersytet Mikołaja wszystkim tematyką alegoryczną i historyczną, ilustrując między innymi toczące się na Kopernika w Toruniu, Akademia Sztuk Pięknych w Wilnie, Toruń 1996, s. 8–10. Kresach sławne bitwy polskiego oręża: pod Chocimiem czy Beresteczkiem, tworząc ich kanon kompozycyjny i ikonograficzny, powtarzany przez kolejne pokolenia malarzy. Ze środowiskiem wileńskim związany był również Wincenty Dmochowski (1807– 1862), który obok obrazów o tematyce rodzajowej i historycznej malował pejzaże – wi- Kresy romantyczne doki Wilna, Pińska, Trok, Nowogródka i okolic, zwracając uwagę na ważne historycznie elementy – zamki, pałace, kościoły czy ruiny. Na osobne zamówienia malował widoki konkretnych posiadłości – dworków i ich wnętrz. Ilustrował również miejsca związane z Adamem Mickiewiczem, podążając jego litewskimi śladami oraz odtwarzając miejsca akcji jego dzieł, a zwłaszcza Pana Tadeusza. Jego twórczość trafnie scharakteryzował Władysław Syrokomla, pisząc: „Pędzlem mistrzowskim, z wykończeniem eleganckim, z wyobraźnią kochanka uwielbiającego przedmiot swych uczuć, Dmochowski maluje Litwę. Nie jakąś konwencjonalną – ale Litwę w całej jej prawdzie, w jej dzień powszedni, w stroju ściśle domowym. W pejzażach jego wszystko jest znane, codzienne, pospolite – tylko uroczyste spojrzenie mistrza podniosło do ideału i tę starą chatę, i ten płot 4 Cyt. za: A. Melbechowska-Luty, Mali z brzozowych żerdzi, i ten więcierz na ryby, i te wody i te chmury”4. mistrzowie polskiego pejzażu XIX wieku, Warszawa 1997, s. 91.

18 3 2 4 Quoted after A. Melbechowska-Luty, A. Quoted after Mali J. J. S.Stevenson, Howard, Morrison, Warszawa, 1997, p. 91. wieku XIX pejzażu polskiego mistrzowie Toruń,Pięknych wWilnie, p. 1996, 8–10. wToruniu, Sztuk Kopernika Akademia wToruniu,Okręgowe Uniwersytet Mikołaja Janoniené,M. Woźniak, R. Muzeum J. Eds. Malinowski, Exhibition Catalogue, wWilnie ijego tradycje artystyczne Kształcenie 2001. Galleries, Museums and City of Edinburgh Edinburgh: Adventurer Artist William Allan. Szczerski, A. , . , a French translation of Stanisław Trembecki’s poem FriedrichWilhelm Schlotterbeck published to mark the Congress of Vienna along with the Zofiówka, afine park. 1815 In six of these views served asthe basis of graphics by estate of Tulczyn. outcome An of his sojourn was a cycle of watercolours presenting made 1810–1813 in by the Scottish artist William Allan structures now heavily or damaged no longer extant. Another memorable voyage was variety of buildings. Today his work is important an documentary source for Borderland to of the ideal.” an rank elevated the lowly cottage, and the birch fence, the fishing-trap, the water and clouds landscapeshis is familiar, everyday, commonplace, but the master’s lofty glance has and the imagination of alover adulating the object of admiration. his Everything in is painting Lithuania with the brush-strokes of amaster, elegant touch an finishing writer Władysław Syrokomla left apposite an description of work: his “Dmochowski views ofand making places which in his works were set, especially associated Mickiewicz, with Adam following the in national bard’s footsteps Lithuania in properties, individual painted he commission private On ruins. and churches palaces, castles, sites, Wilno, Pińsk, Troki, Nowogródek and its environs, with special attention to the historic (1807–1862), whose works, alongside generic and historical subjects, include views of followed. artists creating the canon for composition and iconography which subsequent generations of famous Polish battles fought the in Borderlands, such as Chocim and Beresteczko, and naivety. interest His main lay allegorical in and historical subjects. He painted work combined aClassicism marked by atheatrical pathos gaucheness with acertain favourite subject for School. the Vilnian was Franciszek Smuglewicz, and of course views of Wilno and Lithuania became a factories, sugar refineries, and fullers’ mills shops, creating record asingular of awide sites: industrial painted but also representational edifices, and churches to subjects of of Drawing and Painting founded the in University 1797. in The first to hold the Chair Another artist associated Dmochowski circle with the wasWincenty Vilnian theIn late 18 Franciszek Smuglewicz Franciszek dworek th century emerged milieu a new art Wilno in associated with the Chair country houses and their interiors. He also made illustrations of places 4 (1745–1807) wasacomprehensively talented painter, whose 3 Sofiówka (1772–1850) to the country . 2 Pan Tadeusz . The 19

The Romantic Borderlands Zygmunt Vogel Kresy romantyczne

Widok na kościół świętej Anny View of St. Anne’s Church, Wykonywane przez Zygmunta Vogla akwarelowe Zygmunt Vogel’s watercolour records of landscapes w Wilnie Wilno zapiski pejzażowe i wedutowe to pierwsze przejawy and noteworthy views were the harbingers of artists’ 1807 1807 zainteresowania „pamiątkami narodowymi”. Artysta interest in the “national memorials”. He travelled akwaforta na papierze copperplate print on paper podróżował po Kresach na przełomie XVIII i XIX in the Borderlands at the turn of the 18th and 19th 38,7 × 51,7 38.7 × 51.7 wieku, tym samym o prawie sto lat wyprzedził centuries, nearly a hundred years before Napoleon MNK NI 6091 MNK NI 6091 najważniejszego dokumentalistę zabytków z tych Orda, the principal documentary painter of these ziem, czyli Napoleona Ordę. territories. Prace Vogla, wydane w latach 1806–1807 jako Zbiór Today Vogel’s work, published in 1806–1807 in an widoków sławniejszych pamiątek narodowych, mają album of the “more renowned national monuments,” dziś wartość nie tylko historyczną, ale również is appreciated for its documentary value alongside dokumentalną. its historical aspect.

20 Bogusz Stęczyński MNK NI 127 683 127 NI MNK ×28,8 22,3 litograﬁa 1848 Potok Złoty MNK NI 127 683 127 NI MNK ×22.3 28.8 lithograph 1848 Potok Złoty materiału ikonograﬁcznego. kolejnych się dla stał pokoleń źródłem nieocenionym naszegokraju ihistorycznych jego pamiątek”, ale się do rozszerzenia „znajomości tylko przyczynił nie albumu publikację rozpoczął Jabłońskim Kajetanem iwydawcą z księgarzem gdzie wewspólnie Lwowie, osiadł wieku XIX 40. odznaków”. sztuki dla W latach podróży takich odbył nie służy, mi zRodaków żaden że zaszczyt zresztą był czego świadomy, ten więc „A mówiąc: polskich, „krajoznawców” dziewiętnastowiecznych do najaktywniejszych należał Stęczyński Bogusz Okolice Galicji , który , który illustrative material forillustrative later material generations. ments,” of source inestimable an became but also itsof and knowledge of historic country our monu- amajor made only contribution to the “promotion not which presenting of Galicia, views album an on the embarked publication Jabłoński ofKajetan publisher and together the bookseller and with monuments of art.” Lwów he the settled in 1840s In compatriots ofany his who have travelled to the see by proud “unrivalled and of this, of aware being well 19 one was of the most active Stęczyński PolishBogusz th -century “explorers-century of the countryside.” He was 21

The Romantic Borderlands Bogusz Stęczyński Kresy romantyczne

Podkamień Podkamień Wędrując pieszo po kraju, ten – jak zauważa Jacek On his treks on foot across the countryside, 1846 1846 Kolbuszewski – miłośnik wszystkiego, „co ojczyste Stęczyński, an admirer of all that was “native and litograﬁa lithograph i piękne, utrwalał w swym szkicowniku pejzaże, beautiful,” as Jacek Kolbuszewski observes, “ﬁlled 27,4 × 21,5 27.4 × 21.5 które przypominały, jak człowiek mocuje się z naturą his sketch-book with landscapes showing Man’s MNK III-ryc.-261/15 MNK III-ryc.-261/15 i z czasem, jak historia zapisuje się w krajobrazie, struggle with Nature and Time; how History made jak natura swym pięknem przewyższa wszystkie its mark on the landscape; and how the beauty of Na- twórcze usiłowania człowieka”. ture far exceeds all of Man’s artful endeavours.”

22 Bogusz Stęczyński MNK III-ryc.-261/74MNK 27,4 ×21,5 litograﬁa 1847 Załośce MNK III-ryc.-261/74MNK 27.4 ×21.5 lithograph 1847 Załośce Bogusz Stęczyński MNK III-ryc.-261/73MNK 27,0 × 40,0 litograﬁa 1847 wPodhorcach Zamek MNK III-ryc.-261/73MNK 27.0 × 40.0 lithograph 1847 Castle Podhorce 23

The Romantic Borderlands Napoleon Orda Kresy romantyczne

Pałac Zagórskich The Zagórski residence Albumy widoków Polski (1873–1883) Napoleona Napoleon Orda’s albums of Poland (1873–1883) w Bużanach at Bużany Ordy to osiem tek litograficznych, będących dziś comprise eight folders of lithographic views today z teki Wołyń from the folder Wołyń nie tylko ewenementem artystycznym, ale również regarded not only as an artistic milestone, but also 1862–1876 1862–1876 cennym źródłem dokumentacji nieistniejących już, as an invaluable documentary source for no longer akwarela na szkicu watercolours on bądź zrujnowanych kresowych zabytków. Ordę in- extant or dilapidated Borderland residences. Orda ołówkowym a pencil drawing 21,9 × 28,9 21.9 × 28.9 teresowała zarówno malowniczość danego miejsca, was interested in a place’s scenic quality, its role in MNK III-r.a.-4149 MNK III-r.a.-4149 jak też jego ważność dla dziejów Polski, a nawet Polish history, and even its emotional charge. That wątek emocjonalny. Dlatego też wśród wybranych is why he decided to portray the Zagórski residence, przez niego tematów znalazł się pałac Zagórskich but also Zasław, stately home of the Sanguszko w Bużanach, ale również Zasław Sanguszków czy family; and the Gothic Church of St. Anne, one of jeden z bardziej malowniczych zabytków Wilna, the finest monuments of Wilno. jakim jest gotycki kościół św. Anny. 24 MNK III-r.a.-4293MNK ×27,920,5 podmalowany akwarelą ołówkiem rysunek 1872 Wołyń z teki dawniej Zasławskich Sanguszków i pałac pw. misjonarzy Kościół Zasław. Napoleon Orda Napoleon św. Józefa św. MNK III-r.a.-4293MNK ×27.920.5 watercolours with in filled drawing pencil 1872 Wołyń teka from Zasławski) Mansion (formerly Sanguszko the and Fathers’ Joseph ofSt. Church Missionary The Zasław. Napoleon Orda Napoleon MNK IIII-r.a.-4019MNK 20,4 ×27,7 podmalowany akwarelą ołówkiem rysunek 1875 z Teki wileńskiej Sieneńskiego i Bernarda Serafickiego Franciszka śś. pw. pobernardyński i kościół Wilno. św. Kościół Anny MNK IIII-r.a.-4019MNK 20.4 ×27.7 watercolours with in filled drawing pencil 1875 Tekafrom wileńska St. and Francis Church of St. Observantine Former the and Anne’s St. Church Wilno. Bernardino da Siena da Bernardino 25

The Romantic Borderlands Antoni Lange Kresy romantyczne

Jarmark pod św. Jerzym The Fair outside St. George’s Związany ze środowiskiem artystycznym Lwowa Antoni Lange was associated with the arts milieu of we Lwowie in Lwów Antoni Lange był przede wszystkim dekorato- Lwów and his chief occupation was stage design for b.d. no date rem teatralnym, twórcą większości scenografii dla the local theatre. He was involved in the conserva- litografia lithograph lwowskiego teatru, a także konserwatorem obrazów. tion of paintings, and also made a reputation as one 48,7 × 60,3 48.7 × 60.3 Zasłynął również jako jeden z pierwszych lwowskich of the first Lvovian landscape painters. He painted MNK III-ryc.-87 MNK III-ryc.-87 malarzy-pejzażystów. Był autorem nastrojowych romantic town and country views, popularised in a i romantycznych krajowidoków, które zostały spo- series of lithographic albums. pularyzowane poprzez albumy litograficzne.

26 Piotr Dyamentowski MNK III-ryc.-28 719 III-ryc.-28 MNK 23,6 ×16,9 ilustracyjny drzeworyt w. XIX połowa druga św. z kolumną wraz cmentarza ormiańskiej od strony katedry Wieża Lwów. Krzysztofa MNK III-ryc.-28 719 III-ryc.-28 MNK 23.6 ×16.9 illustration woodcut 19 late Column Christopher’s St. and Cemetery Tower the Cathedral from Armenian ofthe View Lwów. th -c. świętego, pochodząca z1726świętego, pochodząca roku. kolumna z ﬁgurą widoczna planie Na pierwszym św. Krzysztofa. tzw. Dziedzińca malowniczego strony od we Lwowie Ormiańskiej katedry widok cił z warszawskim środowiskiem artystycznym, uchwy- związany Piotr – drzeworytnik Dyamentowski middle of the close. middle Saint’s statue on acolumn (1726) the in standing św. Krzysztofa (St. Christopher’s Court), the with Dziedziniec as known from the precinct scenic Lwów, in observed Cathedral ofview the Armenian He this made theated Warsaw milieu. with arts associ- artist awoodcut was Piotr Dyamentowski 27

The Romantic Borderlands Wincenty Dmochowski Kresy romantyczne

Widok Pożajścia View of Pożajście Wincenty Dmochowski był artystą na wskroś litew- Wincenty Dmochowski was a thoroughly Lithua- nad Niemnem on the Niemen skim, którego całe życie związane było z Wileńsz- nian artist. His entire life was associated with the 1845 1845 czyzną i ziemiami pogranicza. Malował litewskie Vilnian region and the lands along the frontier. He olej na płótnie oils on canvas zabytki i przyrodę, jej osobliwości, starając się oddać painted the monuments, landscapes and singulari- 31,7 × 44,0 31.7 × 44.0 lokalny koloryt regionu. Jedną z takich kompozycji ties of Lithuania, endeavouring to capture the local sygn. i dat. p.d.: R.o 1845. signed & dated b.r.: R.o 1845. W. Dmochowski; na odwrociu W. Dmochowski; on reverse jest widok Pożajścia – miejscowości nad Niemnem, colour. One of his compositions is this view of napis: Pożajście niegdyś inscription: Pożajście niegdyś położonej w pobliżu Kowna, słynącej z barokowego Pożajście on the Niemen near Kowno. This place Klasztor / Kamedułów Klasztor / Kamedułów kościoła i klasztoru, fundowanego w 1662 roku przez was famous for its Baroque church and monastery w okolicy Kowna w okolicy Kowna Krzysztofa Zygmunta Paca, kanclerza Wielkiego founded in 1662 by Krzysztof Zygmunt Pac, Chan- MNK II-a-29 MNK II-a-29 Księstwa Litewskiego. cellor of the Grand Duchy of Lithuania. Dar Stefana Ciecierskiego, Gift of Stefan Ciecierski, 1883 1883

28 Dar Adama Kirkora, 1886 Kirkora, Adama Dar II-a-116MNK Kirkora Adama Olszany na odwrociu napis: Wincenty Dmochowski sygn. i dat. p.d.: R. idat. sygn. 18,5 × 29,5 desce olej na 1853 wOlszanach zamku Ruiny /własność /w1853. o 1853 ; Gift of Adam Kirkor, 1886 Kirkor, ofAdam Gift II-a-116MNK Kirkora Adama Olszany inscription: on reverse signed & dated b.r.: &dated R. signed ×29.5 18.5 onboard oils 1853 Castle of Olszany Ruins The /własność /w1853. o 1853 ; tej właśnie budowli uwiecznił Dmochowski. budowli uwiecznił tej właśnie Ruiny dewastacji. stopniowej ulegał i on niszczał kolejnych wręce przechodząc stulecia, właścicieli, XVII jużpołowy nowy. od Jednak –wznieśli howie Olszanach na – Sapie- ówcześni panowie wieku XVII zniszczony. został który lub początku na WXVI zamek, warowny, roduSiedzibą był średniowieczny imatka jego upragnionych synów.dysława Jagiełły Wła- żona m.in. czwarta zktóregoskich, pochodziła rodów zważniejszych litew- jednego Holszańskich, książąt ona do włości Należała Oszmian. opodal Olszany (Holszany) to miejscowość nie- położona castle ruins. of aview the painted dereliction. Dmochowski fell into itas to passed it new owners, gradually the 16 castle. In its amediaeval seat in he had longed for, family,which this from came mother and heirs of the male Jagiełło Vladislaus of wife fourth houses Sonka, Queen of Lithuania. belonged to the one Holszański, of princely the chief Olszany (Holszany) and Oszmiany is aplace near 17 raised anew But castle. the from mid-17raised fortress, the Sapieha, then proprietors of Olszany, th century, after the destruction of the original the century, destruction of the original after th th century, or early early or 29

The Romantic Borderlands Wincenty Dmochowski Kresy romantyczne

Ruiny zamku na wyspie na Ruins of the Castle on the Island Troki to miejscowość położona na Litwie, w okręgu Troki is a place in Lithuania in the neighbourhood jeziorze Trockim on Troki Lake wileńskim, uważana za jedną z kolebek litewskiej of Wilno and is generally regarded as one of the 1853 1853 państwowości. Osadę założył wielki książę litewski cradles of Lithuanian statehood. The settlement was olej na desce oils on board Gedymin. Po jego śmierci (1341) Litwa rozpadła się founded by Gedymin, Grand Duke of Lithuania. 21,5 × 36,0 21.5 × 36.0 na dwie dzielnice, ze stolicami w Wilnie i w Tro- After his death in 1341 Lithuania was split up into sygn. i dat. l.d.: 1853 / signed & dated b.l.: 1853 / W. Dmochowski; na odwrociu W. Dmochowski; on reverse kach, gdzie rządy objął syn Gedymina Kiejstut. Na two provinces, governed from Wilno and Troki napis: Widok ruin Trockiego inscription: Widok ruin jednej z dwunastu wysp na jeziorze Gałwe (jezioro respectively, the latter being the seat of Gedymin’s zamku / na wyspie / 1853 / rys. Trockiego zamku / na wyspie / Trockie) zbudował on gotycki zamek. Warownia son Kiejstut, who erected a Gothic castle on one of Winc. Dmochowski / własność 1853 / rys. Winc. Dmochowski stanowiła swoiste przedmurze dla Wilna, strzegąc the islands in the middle of Lake Troki. This fortress Ad. Kirkora / własność Ad. Kirkora go podczas najazdów krzyżackich. served as a bulwark defending Wilno against attack MNK II-a-118 MNK II-a-118 by the Teutonic Knights. Dar Adama Kirkora, 1886 Gift of Adam Kirkor, 1886

30 Wincenty Dmochowski sygn. i dat. l.d.: R. l.d.: idat. sygn. ×35,5 29,0 desce olej na 1854 wTrokach zamku Ruiny Dar Adama Kirkora, 1886 Kirkora, Adama Dar II-a-117MNK W. Dmochowski o 1854. 1854. signed & dated b.l.: R. &dated signed ×35.5 29.0 onboard oils 1854 ofTroki Ruins Castle The Gift of Adam Kirkor, 1886 Kirkor, ofAdam Gift II-a-117MNK W. Dmochowski o 1854. 1854. ich atmosfery imonumentalności. oddając nie budowli, ale gółowej charakterystyce skupiając się szcze- na zamku, ruiny sportretował ispustoszyły miasto. Dmochowski zamek zburzyły 1655 Litwę, wówczas które wojska opanowały ruskie, podupadać. Wroku izaczyna niowo popularność stop- jednak traci warownia trocka wieku XVI Od siedzib. głównych swych ze ją jedną uczynił który Jagiellończyka (1427–1492), Kazimierza króla wania to lata pano- Okres największejtwierdzy świetności phere monumentality. and on its rather than atmos- details its characteristic focusing on the castle painted ruins, Dmochowski Lithuania. overrun had by Rutheniantroops which it residences. one chief of the his 16 In (1427–1492), the Jagiellonian Casimir who made heydayThe of Troki of the reign in Castle came 1655 were town devastated nearby the and castle In to decline. started and grandeur in diminished th century it century 31

The Romantic Borderlands Projekt graﬁczny / Design Władysław Pluta

Tekst i opracowanie merytoryczne oraz wybór dzieł / Text, selection, and art historical consultation UrszulaK ozakowska-Zaucha

Reprodukcje / Reproductions Jacek Świderski oraz / and Paweł Czernicki, Andrzej Chęć, Tomasz Zaucha

Redakcja / Editor Joanna Kułakowska-Lis

Koordynacja prac redakcyjnych / Co-ordinating editors Joanna Kułakowska -Lis, Maciej Haudek

Tłumaczenie / Translation TeresaB ałuk-Ulewiczowa

Korekta / Proof-read by Elżbieta Białoń

DTP Bosz, Maciej Haudek

Przygotowanie fotograﬁi do druku / Pre-press for photographs studio qBa, Jakub Jewuła, Kraków

Druk / Printed by Zakład Graﬁczny „Colonel”, Kraków Printed in Poland

Wydawca / Publisher Wydawnictwo Bosz

ISBN 978-83-7576-027-9

Wydanie pierwsze / First Edition

Muzeum Narodowe w Krakowie Gmach Główny Al. 3 Maja 1 30-062 Kraków tel. +48 (12) 29 55 600 www.muzeum.krakow.pl

38-622 Olszanica 311 Biuro / Ofﬁce: ul. Parkowa 5, 38-600 Lesko tel. +48 (13) 469 90 00 fax +48 (13) 469 61 88 www.bosz.com.pl e-mail: [email protected]