Kresy | the Borderlands
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Kresy | The Borderlands Kresy The Borderlands „Z całego mnóstwa różnorodnych typów ludzkich wyłania się wyraźnie grupa ludzi o instynktach wiejskich, ludzi, którym dobrze jest tylko tam »gdzie żaden płot, rów żaden drogi nie utrudza, gdzie przestępując miedzę nie poznasz, że cudza«; ludzi, którzy nie uświadamiają sobie nawet przyczyn, dlaczego tak jest, czują się u siebie, na swobodzie, gdy im zapachnie świeże powietrze borów, gdy usłyszą miękki szum ławic oczeretów, gdy widzą fale zbóż płynące z wiatrem po wzgórzach, gdy słyszą jęk czajki nad zielonym morzem łąk, gdy patrzą na dalekie widnokręgi, obramione siną wstęgą lasów. W instynktach tych ludzi leży życie nienormowane, nieukrócone, jak w ich pra- gnieniach i tradycjach leży podnieta do czynów wychodzących poza spokojne, regularne, ciche i pracowite wytwarzanie i zjadanie chleba. Dla wszystkich takich natur Ukraina była ziemią marzeń. Wyrazy: step, Kozak, czu- mak, porohy, futor, jar, czajki, miały szczególny urok i pociąg. Przy ówczesnym stanie sztuki ilustracyjnej, przy braku fotografii, gdzieś na Żmudzi i Litwie albo Mazowszu rzeczy, do których te nazwy należały, nie dały się nawet wyobrazić konkretnie, jednak wiał z nich jakiś czar tęsknoty, jakaś woń upajająca i »matka Ukraina« dla dziecka uro- dzonego gdzieś nad Dubiską lub Willą zdawała się naprawdę matką…” (Stanisław Witkiewicz, Juliusz Kossak, s. 34) Kresy Wschodnie zajmują szczególne miejsce w dziejach Rzeczpospolitej – i to zarówno pod względem historycznym, jak i sentymentalnym. Na przestrzeni wieków utrwalił się swoisty mit Kresów, współtworzony i pielęgnowany przez literaturę, sztukę i muzykę. Kresy stały się dla wielu pokoleń inspiracją twórczą – fascynowały bogactwem historii, niezwykłością bohaterów, barwnością folkloru i urodą pejzażu. Stanowiły wielki potencjał kultury, wyrażanej najwyższej klasy dziełami architektury, malarstwa, rzeźby, rzemiosła artystycznego – by wymienić choćby potężne zespoły urbanistyczno -architektoniczne Lwowa, Żółkwi, Wilna; pałace, dwory, zamki, jak Olesko czy Podhorce; znakomite szkoły i warsztaty rzeźbiarskie działające między innymi we Lwowie, bogate kolekcje sztuki i biblioteki tworzone przez wytrawnych mecenasów sztuki. Nie można też zapominać o rzemiośle artystycznym i wytwórniach – specjalizujących się w produkcji jedwabnych pasów kontuszowych persjarniach w Brodach, Słucku, Grodnie czy w Nieświeżu, ma- nufakturach wytwarzających makaty w Buczaczu czy kobierce o ludowym charakterze w Glinianach i kilimy w Kosowie czy wreszcie hutach szkła w Nalibokach, Hucie Niemen, wytwórniach porcelany w Korcu na Wołyniu i fajansów w Pacykowie i Kołomyi. Pojęcie „kresy” jednoznacznie kojarzone jest dziś ze wschodnimi obszarami Rze- czypospolitej, jednak pierwotnie odnosiło się do linii stacjonowania straży granicznych, strzegących południowo -wschodniej granicy Rzeczpospolitej, między Dnieprem a Dnie- strem. Taką definicję przytacza Samuel Orgelbrand w wydanej w 1864 roku Encyklopedii Powszechnej, przypominając, że „pogranicza Polski od Tatarów i Wołoszczyzny, a później i od Kozaczyzny, strzegły nieliczne chorągwie długiej linii rozciągnięte od Dniepru. Linie te nazywano Kresami”. Z czasem pojęcie to zaczęło oznaczać wschodnie i południowo- -wschodnie ziemie Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, a później wschodnie ziemie odrodzonej w 1918 roku Polski, obejmujące województwa: wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie, stanisławowskie, a także lwowskie i białostockie. Ważną rolę w kształtowaniu wizerunku Kresów odegrała literatura, która jako pierw- sza stworzyła i utrwaliła w naszej świadomości obraz Kresów – twierdzy i przedmurza chrześcijaństwa, obszaru związanego z zagrożeniem turecko -tatarskim i moskiewskim. W takim kontekście ukazywali je: Mikołaj Sęp Szarzyński, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski, a także Wacław Potocki. Najważniejszy dla literackiej wizji Kresów był jednak okres romantyzmu. Wydany w 1855 roku Mohort. Rapsod rycerski z podania Wincentego Pola należy niewątpliwie do utworów, które w zasadniczy sposób przyczyniły się do ukształtowania swoistej mitologii Kresów, ukazując rycerski patriotyzm i surową obyczajowość tych ziem. W Kresach dostrzeżono również ich bogactwo kulturowe i etniczne, wpływające na istniejącą tam niepowtarzalną, pełną emocji atmosferę. Taki obraz pojawiał się między 8 “Out of a mass of diverse characters a group of individuals emerges and stands out distinctly, people endowed with country instincts, at home only where ‘neither fences nor ditches hinder paths they traverse, and limits crossed seem not by others rehearsed;’ people who never even realise why this should be so, who are themselves only when at liberty, when they can smell the freshness of forests, hear the softly rustling rows of bulrushes, see waves of wheat billowing in the wind o’er the hills, discern the plover’s wail rolling over the green sea of meadows whene’er they look out to distant horizons hedged with the hazy-blue riband of forests. The instincts of such individuals harbour a life unhampered by convention; and in their longings and traditions lodges an excite- ment for deeds that transcend the regular, quiet and diligent making and partaking of daily bread. “For all such characters the Ukraine was a land of dreams, and words like steppe and Cossack, chumak carter, porohy river rapids, futor farmstead, yar ravine and chaika plover exerted a remarkable power over them. With no photographs and an inferior condition of the illustrative arts at the time, the things to which such words referred could hardly be imagined in Mazovia, Samogithia or Lithuania, nonetheless they emanated a strange, delightful longing, an intoxicating fragrance, and to the child of Central Poland ‘Mother Ukraine’ seemed truly maternal…” (Stanisław Witkiewicz, Juliusz Kossak, p. 34) The Eastern Marches or Borderlands command a special position in the history of Po- land, historically and emotionally. Over the centuries a specific Borderland myth evolved, created and cherished by literature, art, and music. For many generations the Marches were a creative inspiration, fascinating for the richness of their history, extraordinary heroes, colourful folklore and splendid landscapes. They offered a tremendous potential for culture, expressed in superlative works of architecture, painting, sculpture and the other arts, the urban and architectural layouts of Lwów, Żółkiew, or Wilno; palaces, country mansions or castles like Olesko or Podhorce; fine schools and carvers’ shops in Lwów, rare art collections and well-stocked libraries founded by refined patrons of the arts. We should not forget the craftsmen in Brody, Słuck, Grodno and Nieświerz who specialised in the manufacture of silk kontusz belts; the tapestry weavers of Buczacz; the makers of folkloric rugs and carpets from Gliniany and Kosów; the glassmakers of Naliboki and Huta Niemen, or the china-works at Korzec in Volhynia, Pacyków, and Kołomyja. Today the term kresy (borderlands, marches) is invariably associated with the Eastern Marches of the old Republic of Poland, but originally it referred to the line of border garrisons guarding Poland’s south-eastern frontier, between the Dnieper and Dniester Rivers. That was how Orgelbrand’s encyclopaedia of 1864 defined it: that the Polish border zone was protected against Tartars and Vallachians, and later Cossacks, by a handful of regiments in long lines called kresy stretching out from the Dnieper. With time the concept came to denote the eastern and south-eastern territories of Poland prior to the Partitions (before 1772), and later the eastern part of Poland after the restoration of independence in 1918, that is the Voivodeships of Wilno, Nowogródek, Polesie, Volhynia, Tarnopol, Stanisławów, Lwów and Białystok. An important role in the shaping of the image of the Borderlands was played by literature, which was the first to build up and perpetuate the picture of the Borderlands as the bulwark of Christendom against the Turkish, Tartar, and Muscovite threat. This was the context in which they were presented by writers like Mikołaj Sęp Sarzyński, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Piotr Skarga, Stanisław Orzechowski, and Wacław Potocki. Romanticism was the crucial period determining the literary image of the Border- lands. One of the works which made a fundamental contribution to the shaping of the singular Borderland mythology, showing the chivalric patriotism and austere customs of these lands, was Mohort by Wincenty Pol (published in 1855). Another aspect of the Borderlands which was perceived and appreciated was their cultural and ethnic diversity, 9 innymi w poemacie Zamek kaniowski (1828) Seweryna Goszczyńskiego, a także w Marii Antoniego Malczewskiego (1825), uważanej za jedno z najwybitniejszych dzieł polskie- go romantyzmu. W tej konwencji Kresów jako ziemi niejako przeklętej, pełnej waśni, emocji i pasji, wywołujących niekiedy agresję, mieści się również wątek Jacka Soplicy z mickiewiczowskiego Pana Tadeusza, a także tragedia Leonarda Sowińskiego Na Ukrainie, poświęcona klęsce powstania styczniowego. Romantyzm podjął również arkadyjską wizję Kresów, jako „kraju lat dziecinnych”, akcentując ich swojskość, prostotę, fascynując się ich krajobrazem i ludem – jako przy- kład służyć mogą choćby poezje Józefa Bohdana Zaleskiego. Patronem tej tendencji był Adam Mickiewicz, kreujący wizerunek rodzinnej ziemi nowogrodzkiej – krainy mitycznej szczęśliwości, związanej z ludowymi prawdami i moralnością. Ważna rola przypadła Juliuszowi Słowackiemu, postrzegającemu Ukrainę jako