Een Geschiedenis Van België

EEN GESCHIEDENIS VAN BELGIË

BW.indb 1 10/01/2020 11:10 BW.indb 2 10/01/2020 11:10 Gita Deneckere Bruno De Wever Tom De Paepe M.m.v. Guy Vanthemsche

EEN GESCHIEDENIS VAN BELGIË

BW.indb 3 10/01/2020 11:10 Uitgeverij Academia Press Ampla House Coupure Rechts 88 9000 Gent België

www.academiapress.be

Uitgeverij Academia Press maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv.

ISBN 978 94 014 6130 6 D/2020/45/3 NUR 688

Gita Deneckere, Bruno De Wever en Tom De Paepe, m.m.v. Guy Vanthemsche Een geschiedenis van België Gent, Academia Press, 2020, 400 p.

2019, vijfde, herwerkte druk 2017, vierde, herwerkte druk 2014, derde, herwerkte druk 2013, tweede druk 2012, eerste druk

Vormgeving: Studio Lannoo en Keppie & Keppie

Coverbeeld: James Ensor, De intrede van Christus in Brussel in 1889 (© Artists Rights Society (ARS), New York / SABAM, Brussel)

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

BW.indb 4 10/01/2020 11:10 Woord vooraf

Dit boek is een uitloper van de colleges die de auteurs doceren aan eerstejaarsstudenten van de Universiteit Gent. Het biedt een grondige, maar tegelijk leesbare en overzichtelij- ke inleiding in de geschiedenis van België, met nadruk op de politieke en sociale breuklijnen die de Belgische maatschappij bepalen. Er wordt ook aandacht besteed aan sociaal- economische transformaties die het land doorgemaakt heeft en de internationale context die mee het ontstaan en de ontwikkeling van het kleine koninkrijk in het hart van Europa heeft vormgegeven.

Het boek is chronologisch opgebouwd. De sociaal-economische ontwikkelingen krijgen aan apart hoofdstuk omdat ze een ander ritme volgen dan de politieke en sociale gebeurtenissen. De auteurs maken dankbaar gebruik van de expertise van Guy Vanthemsche die dit hoofdstuk grotendeels heeft geschreven. Ook de geschiedenis van de kolonisatie en dekolonisatie krijgt gepaste aandacht in een apart hoofdstuk.

Er is veel tijd en zorg besteed aan illustraties en documenten. Ze maken de Belgische geschiedenis niet alleen aanschouwelijk, maar voegen informatie toe en zijn een gelegen- heid om belangrijke aspecten van de Belgische geschiedenis uit te diepen. De lezer maakt op die manier ook kennis met originele primaire bronnen, historische kaarten en cijferge- gevens uit historisch onderzoek. Ze geven een idee van de rijke collecties van de vele ar- chiefinstellingen in ons land en het belang van bronnen. Literatuurverwijzingen bieden de mogelijkheid om thema’s verder te verkennen.

De intrede van Christus in Brussel in 1889 van James Ensor als coverillustratie zinspeelt op het belang dat we hechten aan een sociale en culturele benadering van de politieke geschiedenis. Zoals het beeld van Ensor is ook de geschiedenis altijd in beweging. De manier waarop we naar het verleden kijken, wordt immers door actuele vragen beïnvloed. Een dynamisch geschiedbeeld dat vastgeroeste opvattingen en oppervlakkige observaties bij de tijd brengt, is onze betrachting als auteurs en als lesgevers.

Gita Deneckere Tom De Paepe Bruno De Wever

BW.indb 5 10/01/2020 11:10 BW.indb 6 10/01/2020 11:10 Inhoud

Inleiding: België, een land op een kruispunt in de geschiedenis 11

1. België avant la lettre 25 De ‘Oude Belgen’ 26 De Romeinse stempel 27 De vroege middeleeuwen (500-1000) en het ontstaan van het ancien régime 31 Merovingen en Karolingen 31 De feodale machtsstrijd 37 Hoe verliep de politiek-territoriale machtsstrijd? 39 Naar een eenmaking in de Nederlanden 42 De scheiding der Nederlanden 45 De Zuidelijke Nederlanden 48

2. Van ancien régime naar moderne natiestaten 51 De internationale context 52 Het belang van de Franse Revolutie 52 De aftakeling van het ancien régime in Europa 55 De (wereld)kaart anders geschud 57 Het Congres van Wenen: de restauratie 64 Liberalisme en nationalisme 66 Cruciale etappes op de weg naar het onafhankelijke België (eind 18de eeuw tot 1814) 69 Het einde van het Oostenrijkse regime en de États Belgiques Unis (1780-1792) 69 Het Franse bewind (1794-1814) als fundament voor het latere België 74

3. De sociaal-economische stroomversnelling 78 Demografie 80 Een groeiende bevolking in de 19de eeuw 80 Langzame stijging in de twintigste eeuw 83 In de 20ste eeuw wordt België een immigratieland 84 Ruimtelijke spreiding: waar woonden de Belgen? 86 De landbouw op de schop 91 Wel en wee van de industrie 94 Van de eerste naar de tweede industriële revolutie in België 94

BW.indb 7 10/01/2020 11:10 Enkele structurele kenmerken van de Belgische industrie 97 Crisissen, mutaties en achteruitgang van de Belgische industrie in de 20ste eeuw 99 Transport, handel en diensten worden steeds dominanter 103 Een uitstekende transportinfrastructuur 103 Binnen- en buitenlandse handel 104 Het geld: de geleidelijke verdwijning van de 'Belgische identiteit' 105 Het bankwezen, ruggengraat van de Belgische economie 106 De sociale caleidoscoop 109 De algemene evolutie van de actieve bevolking en haar genderdimensie 109 De sociale elite 111 De subtop 113 De kleine loononafhankelijken: boeren, ambachtslieden en kleinhandelaars 113 De loonafhankelijken 115

4. De Belgische Revolutie en de triomf van de liberale natiestaat 123 Groeiende spanningen in het Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) 123 De opstand van 1830, het Voorlopig Bewind en de Conferentie van Londen 131 Fundamenten van de ‘democratische’ rechtsstaat 136 Eendracht maakt macht? De politieke ontwikkelingen van 1830 tot 1850 142 Het unionisme (1830-1847) 142 De rol van de koning 144 Kerk en Staat: het levensbeschouwelijke conflictveld 146 De revolutie van 1848 151 De triomf van het liberalisme (1850-1886) 154 Een liberale industriële revolutie 154 De eerste arbeidersprotesten 159 Verscherping van de levensbeschouwelijke tegenstellingen 1850-1884 161 De Vlaamse beweging 168

5. Emancipatiebewegingen en maatschappelijke integratie 175 Inleiding 175 Van crisis naar expansie: de belle époque 177 Het breukpunt 1886 177 Van economische crisis tot nieuwe dynamiek 179 De belle époque 180 Democratisering van het (mannen)stemrecht 183 De start van de BWP 183 De strijd om de uitbreiding van het stemrecht 186 Sociale wetgeving en integratie 193 De verzuiling: de sociaaldemocratie en de christelijke zuil 197 De sociaaldemocratie 199

BW.indb 8 10/01/2020 11:10 De christelijke zuil en het daensisme 203 Organisaties van werkgevers en middenstanders 207 Droits de l’homme, ook voor vrouwen 207 Cultuurflamingantisme 211 De Vlaamse beweging wordt sterker 211 Eén- of tweetalig? 215

6. Kolonisatie en dekolonisatie van Congo 219 Internationale context: imperialisme 1870-1914 219 Exploratie en kolonisatie van Congo 1876-1885 223 De Onafhankelijke Congostaat 1885-1908 227 Belgisch Congo 1908-1960 232

7. België tijdens de Eerste Wereldoorlog 243 Het neutrale België bereidt zich voor op de oorlog 243 Oorlogsverrichtingen 245 Het bezette land 248 Politieke kwesties 251 België bevrijd, maar geruïneerd 255

8. Het interbellum 259 Inleiding 259 De akkoorden van Loppem bezegelden een verruimde democratie 260 De koning, de partijen en drukkingsgroepen 269 De vorst 269 De katholieke partij 270 De BWP 271 De liberale partij 271 De Vlaams-nationalisten 273 De economische crisis en haar politieke gevolgen 274 Taalwetten en de nationale kwestie in de jaren 1930 280 De partijen en de koning ten opzichte van de regimecrisis 283 Rex, VNV en Verdinaso 286 De katholieke partij 288 De BWP 288 De liberale partij 290 De koning 291 Buitenlandse politiek 291

BW.indb 9 10/01/2020 11:10 9. België tijdens de Tweede Wereldoorlog 297 De Achttiendaagse Veldtocht 297 Accommodatie 298 Verzet 303 Collaboratie 305 De Jodenvervolging 308

10. Tussen restauratie en vernieuwing 313 Vijf naoorlogse politieke problemen 313 De politieke krachtmeting tussen vernieuwers en behoudsgezinden 315 De CVP 316 De BSP 319 De sociaal-economische wederopbouw 321 De naoorlogse zuiveringen of ‘repressie’ 324 De koningskwestie 328 Atlantisme en West-Europa in een bipolaire wereld 330

11. België na 1950 – tussen breuk en compromis 335 De levensbeschouwelijke breuklijn na 1950 335 Ontkerkelijking en verzuiling 335 Schoolstrijd en Schoolpact 340 De emancipatiegolf van de jaren 1960 346 De depenalisering van abortus – de euthanasiewet 348 De economische en sociale politiek sinds de jaren 1950 350 1950 tot 1960-1961: expansiepolitiek in een moeilijk sociaal en economisch landschap 351 1961-1973: de uitbouw van een keynesiaanse staat in een tijd van economische groei 354 1973-1992: crisispolitiek 356 1992: op zoek naar een nieuwe synthese 360 De communautaire breuklijn na 1950 362 De actoren 362 Het verloop van de politieke gebeurtenissen 368 Krachtlijnen 376 België in de wereld na 1950 382 België in de NAVO en de EEG tot 1989 382 Buitenlandse politiek in een geglobaliseerde wereld 383

Index 389

BW.indb 10 10/01/2020 11:10 België, een land op een kruispunt in de geschiedenis

België kampt vandaag met interne verdeeldheid, de gevolgen van de wereldwijde financiële crisis en een proces van Europese schaal- vergroting. Heden en verleden zijn onlosmakelijk met elkaar verbon- den, in twee richtingen. De snel veranderende wereld vandaag beïn- vloedt onze kijk op de geschiedenis van dit kleine land in het hart van Europa. De geschiedenis beïnvloedt omgekeerd hoe we naar het heden en de toekomst kijken. In dit boek proberen we licht te werpen op het veelarmige kruispunt dat België heet door het ‘nationale’ verleden kritisch tegen het licht te houden.

‘België wordt vandaag de dag door weinig meer bij elkaar gehouden dan de koning, de munt en de staatsschuld – en het knagende besef dat het zo niet langer kan.’ Aan de voor- avond van de 21ste eeuw schreef de Britse historicus Tony Judt dit oordeel neer in een arti- kel in de New York Review of Books. De toonaangevende auteur van de Europese moderne geschiedenis had korte tijd in ons land verbleven en gewerkt. Met de kritische en frisse blik van de historicus en buitenstaander wees hij op het verval van een natiestaat in Europa.

Vroegere Belgische symbolen, zoals de Société Générale de Belgique, sinds 1830 de finan- ciële en economische ruggengraat van het land, zijn ontmanteld en in buitenlandse han- den terechtgekomen. De Belgische frank is ondertussen opgegaan in de eurozone. Judt stelde vast dat België het eerste ontwikkelde land was dat ‘écht aan de genade van de globalisering in al haar aspecten’ werd overgeleverd. Profetische woorden, want het land over- leefde de kredietcrisissen van 2008 en 2011 door diep in de staatskas te tasten om de al lang postnationale financiële markten overeind te houden.

BW.indb 11 10/01/2020 11:10 Ondertussen reed België zich vast in een institutionele crisis. Het Belgische model lijkt te stranden om verschillende redenen. De koning, de staatsschuld en het moeizame uitwer- ken van scenario’s om de staat te hervormen, houden twee gemeenschappen bij elkaar die in het naoorlogse verleden op veel gespannener voet hebben gestaan, maar altijd tot een vergelijk zijn gekomen. De pacten en ingewikkelde compromissen die naoorlogs België over de sociaal-economische, levensbeschouwelijke en communautaire breuklijnen heen heeft gesloten, zijn vandaag echter een deel van het probleem geworden. De oude recep- ten van de pacificatiedemocratie werken niet langer in een context van voortschrijdende institutionele verzelfstandiging van Vlaanderen en Wallonië. De evenwichtspolitiek die gebaseerd was op een sterke christelijke zuil in Vlaanderen en een dito socialistische fami- lie in Wallonië wordt doorkruist door een groeiende communautarisering van de geesten en verslappende banden tussen zusterpartijen over de taalgrens heen. Alleen de vakbonden roepen nog op om de solidariteit te redden.

Het was in tijden van wereldwijde financiële crisis dat ‘de staat’ internationaal weer voor het voetlicht kwam. De globalisering is geen eenduidig, rechtlijnig proces gebleken. In barre tijden keek iedereen naar de staat om de banken recht te houden, zelfs notoire criti- casters van staatsinterventie.

België staat op dat chaotische, veelarmige kruispunt dat ook andere natiestaten zien op- doemen. Wat is de toekomst van het socialezekerheidsstelsel dat in het verleden in de natiestaat bevochten is? Welke weg gaat Brussel op? Afhankelijk van de uitkomst van dat soort vragen zal België de geschiedenisboeken van de 21ste eeuw ingaan, hetzij als postna- tionaal model, dan wel als de ontmantelde staat waarvoor Tony Judt waarschuwde.

Naar een nieuwe geschiedenis van de natiestaat Nu de natiestaat zich op een kruispunt bevindt, kan het geen kwaad om terug te kijken naar de weg die afgelegd is. De geschiedenis laat zich niet in vaste banen leiden en ook het traject van de natiestaat verliep bij wijlen grillig. Daarom verkent dit boek nog andere paden. Het blikt terug op de periode voor 1830, door de nationalistische geschiedschrijving beschouwd als een lange prelude op het ontstaan van België. Nu de natiestaat als referentiekader ter discussie gesteld wordt, moeten we ook dat verleden herbekijken. Bovendien is de natiestaat zelf ingebed in een historische context die de Belgische casus overstijgt.

Het mag duidelijk zijn dat we de Belgische geschiedenis daarmee inbedden in een breed geografisch en historisch kader. Gebeurtenissen zoals de Franse Revolutie, de revolutie-

BW.indb 12 10/01/2020 11:10 golf van 1848 of de wereldoorlogen hebben de Belgische geschiedenis ingrijpend beïn- vloed, zoals vele Europese en mondiale processen dat vandaag nog steeds doen.

Het is verleidelijk om vanuit dat ruime perspectief even vooruit te blikken. Viert het Belgische koninkrijk in 2030 zijn bicente- naire in goede gezondheid? Of zingt het zijn zwanenzang? Het is een vraag die vele Belgen, Vlamingen, Brusselaars en Walen vandaag bezighoudt. Wat de toekomst brengen zal, is een open vraag. Historici zijn vooral goed in het voorspellen van het verleden. Als de Belgische geschiedenis echter al iets leert, is het dat het land bijna continu is blijven functioneren in conflictgeladen spanningen.

Vandaag staat het land op de drempel van een nieuw staatsmodel. De Belgische staatshuishouding wordt soms als een testcase Het Europees Parlement huist in Brussel in een indrukwekkend voor de Europese Unie gezien, die ook ver- gebouw, opgetrokken in de Leopoldwijk. De imposante wikkeld is in een multinationaal staatsvor- glazen constructie moet de kracht en de transparantie van Europa weerspiegelen. Ironisch genoeg diende de wijk, aan- mingsproces. De validiteit van een nationa- gelegd vlak na de Belgische Revolutie, vroeger hetzelfde doel, le identiteit en de mogelijkheid of onmoge- maar dan voor het jonge land. In de chique straten konden adel en bourgeoisie, de machtsgroepen die aan de basis lijkheid van een postnationale toekomst lagen van de Belgische onafhankelijkheid, broederlijk naast zijn belangrijke kwesties. De geschiedenis elkaar wonen en de Belgische eendracht extra onderstrepen. Verder weg van het centrum loopt de ‘Europese’ wijk over in van België leert dat taal en de manier waar- het 19de-eeuwse, volkse Brussel, met zijn wanordelijker be- op taal politieke implicaties heeft, niet te bouwing. Afbeelding: Imageglobe, nr. 212028. onderschatten problemen zijn voor Europa. Meer en meer wordt Engels de lingua franca in de wereld, ook in Europa. Men kan zich af- vragen of dat een perspectief biedt voor België in de toekomst, waar het Engels in welbe- paalde domeinen (zoals de nationale politiek) een gemeenschappelijk middel tot commu- nicatie wordt. Brussel is nu reeds een interessant laboratorium. In de Europese hoofdstad rukt het Engels op. Franstalige Brusselaars leren met die realiteit te leven. Vlamingen accep- teren moeizaam dat de bescherming van hun taal niet meer het sluitstuk kan zijn van een politiek akkoord.

BW.indb 13 10/01/2020 11:10 Brussel is ook op een ander punt een laboratorium. Met zijn aanzienlijke allochtone bevolking is het een van de armste steden van België, terwijl het ook een van de belangrijkste zakencentra in de wereld is en een aanzienlijk deel van de nationale rijkdom creëert. Zoals in vele metropolen leven armen en rijken dicht op elkaar. De vraag naar de herverdeling van de welvaart is er zeer acuut. Het is tevens een van de centrale vragen in de Belgische staatshuishouding. Hoe moet een sociaal-economische solidariteit in stand worden gehouden in een staat waar verschillende politieke gemeenschappen hun eigen potje willen koken?

Door zijn geschiedenis en zijn constellatie dringen deze vragen zich in België nadrukkelijk op. Tegelijk overstijgt het belang van deze vragen onze landsgrenzen. Tony Judt wist goed waarom hij zijn internationale lezerspubliek over dit kleine landje moest vertellen.

BW.indb 14 10/01/2020 11:10 Bibliografie

Wie zich wil verdiepen in de geschiedenis van België, kan terecht bij enkele standaardwerken. Al wat ouder, maar met veel aandacht voor de feitelijke gebeurtenissen is Luykx (T.) en Platel (M.). Politieke geschiedenis van België. Antwerpen, 1985 (2 delen). Een inzichtelijker kijk biedt Witte (E.), Meynen (A.) en Luyten (D.). Po- litieke geschiedenis van België van 1830 tot heden. Antwerpen, 2016. Gelijkaardig van opzet maar uitgebreider is de driedelige, chronologisch opgebouwde Nieuwe Geschiedenis van België. Tielt, 2005-2009, geschreven door een uitgebreid team van historici uit Noord en Zuid en met uitgebreide bibliografieën. Een Franstalige klassieker is Mabille (X.). Histoire politique de la Belgique: facteurs et acteurs de changement. Brussel, 1996. Astrid von Buse- kist redigeerde met België begrijpen. Verleden, heden en toekomst van een land op de tweesprong. Antwerpen, 2013, een breed werk dat inzichten wil geven in de complexe mechanismen die de Belgische samenleving kenmerken. Voor een communautaire invalshoek op het Belgische verleden: Beyen (M.), Destatte (P.). La Belgique va-t- elle disparaître? Itinéraire d’une nation européenne. La Tour d’Aigues, 2011. Recenter verscheen E. Gerard & F. Verleden, De ongrijpbare macht. Politieke geschiedenis van België, Leuven, Acco, 2019.

Een ruimer geografisch perspectief is te vinden in Kossmann (E.H.). De Lage Landen, 1780-1980. Twee eeuwen Nederland en België. Amsterdam-Brussel, 1986 en Blom (J.), Lamberts (E.), red. Geschiedenis van de Neder- landen. Amsterdam, 2014. Lode Wils hanteerde een breed chronologisch kader in Van Clovis tot Di Rupo: de lange weg van de naties in de Lage Landen. Antwerpen, 2005. Lange tijd heel invloedrijk was Van Isacker (K.). Mijn land in de kering, 1830-1980. Antwerpen-Amsterdam, 1978-1982. In Gaus (H.). Politieke en sociale evolutie van België. Boek 1. Leuven-Apeldoorn, 2001, gaat veel aandacht naar de structurele evoluties van de Belgische samenleving. Het standaardwerk voor de Belgische buitenlandse politiek is Coolsaet (R.). België en zijn buitenlandse politiek, 1830-2015. Leuven, 2014. Herman Van Goethem bekeek de nationale geschiedenis door het prisma van de monarchie: Belgium and the Monarchy. From National Independence to National Disintegration. Brussel, 2011.

Socioloog Luc Huyse bundelde zijn heldere analyses van de recente Belgische politiek in Over politiek. Leuven, 2003. Marc Reynebeau schreef enkele toegankelijke werken, vaak ook geïllustreerd: De eeuw van België. Tielt, 1999; Een geschiedenis van België. Tielt, 2003 en De geschiedenis van België in woord en beeld. Tielt, 2005. Van Istendael (G.). Het Belgisch labyrint. Amsterdam, 2005 biedt een geëngageerde, maar historisch goed onder- bouwde kijk op het land en zijn geschiedenis. Een gelijkaardige aanpak maar met een meer gerichte invalshoek biedt Raskin (B). De taalgrens: of wat de Belgen zowel verbindt als verdeelt. Leuven, 2012. Tollebeek (J), Buelens (G.), Deneckere (G.), Kesteloost (C.) en De Schaepdrijver (S.). België, een parcours van her- innering. Amsterdam, 2008 (2 delen) doorkruist de Belgische geschiedenis via betekenisvolle plaatsen. Guido Fonteyn legde zich als journalist toe op berichtgeving over Wallonië en bracht zijn inzichten samen in Vlaande- ren, Brussel, Wallonië: een ménage à trois. Antwerpen, 2014. Een andere journalist, Pascal Verbeken, schreef een historisch getinte reportage opgehangen aan een eertijds belangrijke spoorader: Grand Central Belge. Voetreis door een verdwijnend land. Antwerpen, 2012. Paul Van Damme en Stijn Van de Perre illustreerden twee eeuwen België met een intrigerende verzameling historische cartoons en spotprenten: Zonder woorden? Een geschiedenis

BW.indb 15 10/01/2020 11:10 van België in spotprenten. Kalmthout, 2011. Rik Van Cauwelaert biedt een blik op de achterkant van de Belgische geschiedenis: Tussen de plooien. Een andere geschiedenis van België. Antwerpen, 2015. Jan Dumolyn, Tjen Mampaey en Frank Caestecker vertrokken vanuit het perspectief van de onderste lagen van de bevolking: België, een geschiedenis van onderuit. Berchem. 2012. Enkele historici waagden zich aan een prikkelende tegenfeitelijke geschiedenis: Van Ginderachter (M.), Aerts (K.) en Vrints (T.). Het land dat nooit was. Een tegenfeitelijke geschiedenis van België. Amsterdam, 2014.

Wie specifieke historische literatuur zoekt, kan terecht in de Bibliografie van de geschiedenis van België, gepubliceerd in het Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis. De laatste vijf decennia kunnen online geraadpleegd worden op http://www.rbph-btfg.be/nl_biblio.html.

Een belangrijk vaktijdschrift over de Belgische geschiedenis is het Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, dat ook online raadpleegbaar is (www.journalbelgianhistory.be). Behalve artikels bevat het ook recensies van de belangrijkste boeken over Belgische geschiedenis, een overzicht van proefschriften en een rubriek over actuele debatten in de Belgische contemporanistiek.

Wie naar de bron wil gaan, kan niet zonder Van den Eeckhout (P.) en Vanthemsche (G.), eds., Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19e-21ste eeuw. Brussel, 2017, (de vorige editie, uit 2009, is digitaal te raadplegen op http://www.kcgeschiedenis.be/fr/biblioNumerique/bronnen_fr.html). Informatie over persona- liteiten is terug te vinden in de meerdelige Biographie Nationale, opgevolgd door de Nouvelle Biographie Nationale (http://www.academieroyale.be) en de Nederlandstalige tegenhanger, het Nationaal Biografisch Woordenboek. Historische kaarten over België zijn te vinden in de Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis. Wommelgem, 2009, en de meerdelige Atlas van België. Gent, 2007-… Emmanuel Gerard en Karel Van Nieuwen- huyse publiceerden een veelzijdig corpus van bronnen: Scripta Politica. Politieke geschiedenis van België in documenten, 1918-2012. Leuven, 2012.

BW.indb 16 10/01/2020 11:10 ● liberale partij 1846 (antiklerikaal) De geschiedenis lezen: 1847 een verhaal van breuklijnen De waarde van 1848 een lezing van de geschiedenis aan de hand van 1849 Om niet te verdwalen in de overdaad aan historische de breuklijnen, feiten gebruiken historici theorieën die inzicht verschaf- blijkt duidelijk 1850 uit het ontstaan fen in het verleden. Een van de meest vruchtbare voor- en de evolutie van beelden daarvan is het zogenaamde breuklijnenmodel. 1851 politieke partijen. Breuklijnen verdelen een samenleving in kampen en De parallellen zijn treffend. 1852 geven aanleiding tot maatschappelijke dynamiek. Van

bij het ontstaan van het land tot vandaag laten vele ont- 1853 wikkelingen zich lezen als een verhaal van breuklijnen. 1854 Deze theorie komt oorspronkelijk uit de sociale weten- 1855 schappen en is in de jaren 1960 door Seymour Martin Lipset en Stein Rokkan ontwikkeld. Voor België heeft 1856 socioloog Luc Huyse een cruciale rol gespeeld om deze 1857 invalshoek op de Belgische situatie toe te passen en in

enkele toonaangevende publicaties te verspreiden. 1858

In de historiografie onderscheidt men drie traditionele 1859 breuklijnen die onderling verweven zijn: de levensbe- 1860 schouwelijke, de sociaal-economische en de communautaire breuklijnen. Ze zijn ontstaan door de grote 1861 moderniseringsprocessen die de westerse wereld na 1862 1750 grosso modo doorgemaakt heeft. Het elkaar

voortdurend doorkruisen van deze spanningsvelden 1863 maakt een analyse van de Belgische geschiedenis vaak erg gecompliceerd, in die mate dat buitenstaanders 1864 zich soms in een ‘Belgisch labyrint’ wanen. 1865 ● katholieke partij (klerikaal) Samen zorgden deze breuklijnen waarschijnlijk voor het 1866 overgrote deel van de uitbarstingen in de ‘vaderlandse’ 1867 politiek, zoals de aanhoudende schoolstrijd, de voort-

durende confrontaties tussen werknemers en werkge- 1868 vers en tussen Vlamingen en Franstaligen, die elkaars grondgebied en overheidsgeld betwistten. Vanaf het 1869

1870

BW.indb 17 10/01/2020 11:10 1871 einde van de jaren 1960 kwamen echter ook dossiers 1872 op de politieke agenda die niet terug te brengen zijn

1873 tot een van de drie traditionele conflictzones: de immi- gratie, de milieuvervuiling, de vrouwenemancipatie, de 1874 corruptie enz. De grote politieke crises in de recente geschiedenis (de Dutroux-affaire, de dioxinecrisis, de 1875 asielproblematiek) kunnen niet op de drie breuklijnen 1876 geplaatst worden.

1877 ● De levensbeschouwelijke breuklijn

1878 tussen katholieken en vrijzinnigen Het betreft de tegenstelling tussen de voorstanders van 1879 de gelaïciseerde staat (antiklerikalen, vrijzinnigen) en katholieken, voor wie de scheiding van Kerk en Staat vaak 1880 slechts moeizaam te verteren was (klerikalen). De ge- 1881 spannen verhouding tussen klerikalisme en antiklerika- lisme heeft vanaf het ontstaan van de staat zeer sterk op 1882 de Belgische politiek gewogen. Het duurde tot de ◆ Christene Volkspartij (kort christendemocratisch 1883 tweede helft van de 20ste eeuw tot er met het School- experiment) pact een wapenstilstand werd gesloten. Die wapenstil- 1884 stand staat vandaag echter opnieuw ter discussie.

1885 Het conflict is geluwd naarmate het proces van ontker- 1886 kelijking zich voltrok, maar nooit is het helemaal ver- dwenen. De problematiek van het gezag van de Kerk 1887 en de positie van de christelijke zuil in een gelaïciseer-

1888 de samenleving blijft een factor van spanning in de hedendaagse Belgische maatschappij. Tot op zekere 1889 hoogte ent de actuele discussie over de islam in de

1890 westerse maatschappij zich op deze oudste breuklijn van onze geschiedenis. 1891 ◆ De sociaal-economische breuklijn 1892 tussen arbeid en kapitaal 1893 Het betreft de tegenstelling tussen sociale groepen die hun inkomen uit arbeid halen en groepen die hun inko- 1894 men uit kapitaal halen. Eind 19de eeuw kwam een socia-

1895

BW.indb 18 10/01/2020 11:10 1889

arbeid halen en groepen die hun zelfde periode ook een christelijke 1890 inkomen uit kapitaal halen. Eind arbeidersbeweging die in overleg 18911896 19de eeuw kwam een socialistische met de werkgevers sociale hervor 1892 arbeidersbeweginglistische arbeidersbeweging tot ontplooiing. mingentot ontplooiing. nastreefde. Ze stelde 1897  Christene Volkspartij Ze steldede principes de principes van van de de burgerlijke bur liberale Belgische staat 1893 (kort christendemocratisch experiment) gerlijkradicaal liberale in Belgische vraag, metstaat radieen marxisUit detisch interactie discours van conflict dat deen ver 1894 caal in vraag, met een marxis tisch zoening kwamen na de Tweede 1898 1895 discoursnationalisering dat de nationalisering van de vankapitaalgoederen Wereldoorlog een voorzag. overlegmodel In de tus de praktijkkapitaalgoederen integreerde voorzag. de In desocialistische sen werkgevers arbeidersbewe en werknemers- en 18961899 praktijk integreerde de socialisti de welvaartssamenleving tot stand. ging in de burgerlijke samenleving, zij het niet zonder 1897 sche arbeidersbeweging in de bur Beide factoren hebben de sociaaleco 1900 1898 gerlijkestrijd. samenleving, Er ontstond zij het in niet diezelfde nomische periode breuklijn ook eensterk gepacifichriste- 1899 zonderlijke strijd. arbeidersbeweging, Er ontstond in die dieceerd, in overleg maar dat met neemt de niet werkge weg dat- 1901 vers sociale hervormingen nastreefde. 1900 19011902

1902 1903 1903

19041904 1905

19061905

1907 1906 1908

19091907

1910 1908 1911

1912 1909  De plechtigeplechtige ondertekening ondertekening van het van Schoolpact het Schoolpact op 6 november op 6 november 1958. 1913 Theo1958. Lefèvre Theo Lefèvre(voorzitter (voorzitter van de CVP-PSC) van de CVP-PSC)ondertekent, ondertekent, terwijl de andere 1910 partijvoorzittersterwijl de andere en politici partijvoorzitters toekijken. Afbeelding: en politici Imageglobe, toekijken. nr. 8966205. 1914 Afbeelding: Imageglobe, nr. 8966205. 1915 1911 1916

19171912 1918 1913  Frontpartij (Vlaams- 1919 nationalistisch) 1920  Communistische Partij 1914 van België 1921

19221915

1923 1916 1924

1925 1917 In 2008 klonk de zogenaamde ‘Groep van Tien’ op een nieuw inter- 1926  In 2008 klonk de zogenaamde ‘Groep van Tien’ op een nieuw interprofessioneel professioneel akkoord. Deze groep omvat de belangrijkste vakbon- 19271918 akkoord.den en Dezewerkgeversorganisaties. groep omvat de belangrijkste Het interprofessioneel vakbonden en werkgeversorganisa akkoord is - ties.zowat Het het interprofessioneel kroonstuk van akkoord het sociale is zowat overleg het kroonstuk en legt van onder het sociale meer over- 1928 ■ Frontpartij leg en legt onder meer voor twee jaar de loonnorm vast, een afspraak over de 1919 voor twee jaar de loonnorm vast, een afspraak over de loonevolutie. 1929 (Vlaams-nationalistisch) loonevolutie. Afbeelding: Imageglobe nr. 11670965. Afbeelding: Imageglobe nr. 11670965. ■ 1930 Communistische 1920 Partij van België 1931

Geschiedenis_van_Belgie_2017.indb 7 23-02-17 09:24 19

BW.indb 19 10/01/2020 11:10 1932  Vlaams Nationaal 1921 1933 Verbond (Vlaams- nationalistisch & rechts- extremistisch) 1934 1922 1935  Rex (rechts-extremistisch) 1923 1936  Katholieke Vlaamse Volkspartij / Parti 1937 Catholique Social

1924 1938

1939 1925 1940

1926 1941

1942 1927 1943  In oktober 2011 kwam het ‘Vlinderakkoord’ tot stand na een periode van  Katholieke Partij her- In oktober 2011 kwam het ‘Vlinderakkoord’ tot stand na een periode 1944 doopt tot Christelijke 1928 communautaire koorts, die vanaf 2007 het politieke debat domineerde. Volkspartij (CVP)/ Parti van communautaire koorts, die vanaf 2007 het politieke debat 1945 Social Chrétien (PSC) Afbeelding: Imageglobe, nr. 29931378.  BWP verandert in domineerde. Afbeelding: Imageglobe, nr. 29931378. Belgische Socialistische 1929 1946 Partij (BSP) / Parti Socialiste Belge (PSB) Uit de interactie van conflict en verzoening kwamen na 1947 1930 de tegenstelling nog in belangrijke tussen gewesten (Wallonië, Brussel, matede de Tweede Belgische Wereldoorlog samenleving vorm eenVlaanderen), overlegmodel gemeenschappen tussen 1948 geeft en dat de sociale strijd heel (Franse, Vlaamse, Duitstalige) en de 1931 werkgevers en werknemers en de welvaartssamenle- 1949 regelmatig opflakkert. De herverde Belgische federale overheid institutio 1950 lingving van detot nationale stand. rijkdom, Beide o.a.factoren via naliseerde. hebben Door de desociaal- vier staatshervor 1932 belastingen en sociale uitkeringen, is mingen vanaf 1970 werd ook het com 1951 ■ Vlaams Nationaal economische breuklijn sterk gepacificeerd, maar dat immers een van de essentiële taken munautaire conflict beheerst, maar de Verbond (Vlaams- neemt niet weg dat de tegenstelling nog in belangrijke 1952 1933 van de politieke overheid. De hou centrifugale dynamiek blijft spelen. nationalistisch & 1953 dingmate van de de vakbonden Belgische tegenover samenleving de vorm geeft en dat de rechts-extremistisch)  Volksunie (Vlaams- 1954 1934 socialesociale verworvenheden strijd heel wordt regelmatig van  opflakkert. Nieuwe breuklijnen De herverde- nationalistisch) daag door neoliberale tegenstanders De drie traditionele breuklijnen zijn ling van de nationale rijkdom, o.a. via belastingen en 1955 1935 als conservatief beschouwd. essentieel voor het begrijpen van de ■ 1956 Rex (rechts-extremistisch) sociale uitkeringen, is immersBelgische een van geschiedenis. de essentiële Voor het ver ■ Katholieke Vlaamse 1957 1936  Detaken breuklijn van de tussen politieke Neder overheid.klaren De van houding de hedendaagse van de Belgi Volkspartij / Parti landstalige en Franstalige Belgen sche maatschappij volstaan ze niet 1958 Catholique Social Hetvakbonden betreft de tegenstellingen tegenover die de socialelanger. verworvenheden Sedert het laatste kwart van de 1937 1959 voortvloeidenwordt vandaag uit de ontvoogding door neoliberale van 20ste tegenstanderseeuw manifesteren zich als een de Nederlandstalige Belgen of Vla aantal nieuwe breuklijnen. Dat zorgt 1960  Liberale Partij herdoopt 1938 conservatief beschouwd. tot Partij voor Vrijheid en mingen in een oorspronkelijk ver voor een wijziging in het politieke 1961 Vooruitgang (PVV) / Parti pour la Liberté et le franste Belgische staat. Aan het eind landschap. Samen met het gedeelte Progrès (PLP) 1939 1962 van■ deDe 19de breuklijn eeuw was tussen deze gelijk Neder landstaligelijk vervagen van de traditionele heid principieel aanvaard, maar het breuklijnen zorgt het voor verschui 1963 en Franstalige Belgen 1940 duurde nog ruim een halve eeuw vingen waarop de politieke klasse 1964 vooraleerHet betreft de gelijkheid de tegenstellingen in de feiten momenteel die voortvloeiden een antwoord zoekt. uit de De  Front Démocratique 1965 des Francophones 1941 werdontvoogding gerealiseerd. In van de loop de vanNederlandstalige die herverkaveling Belgen van het ofpartijpolitieke Vla- (Brussel) periode ontwikkelden de taalgroe landschap is er een onderdeel van. 1966 ■ Katholieke Partij mingen in een oorspronkelijk verfranste Belgische staat. 1942 pen zich tot belangengemeenschap 1967 wordt herdoopt tot penAan die eigenhet eind machtsinstrumenten van de 19de eeuwMen was kan stellendeze gelijkheiddat een belangrijke  Rassemblement Wallon Christelijke Volkspartij 1968 (Waals-regionalistisch)  Splitsing CVP en PSC 1943 ontwikkelden,principieel zodat aanvaard, het taalprobleem maar hetnieuwe duurde breuklijn nog zich ruim op een ‘ecolo (CVP)/ Parti Social 1969 na de Tweede Wereldoorlog een gische’ as tussen ‘immateriële’ en Chrétien (PSC) halve eeuw vooraleer de gelijkheid in de feiten werd ge-  Splitsing PVV en Parti communautair probleem werd. Deze ‘materiële’ waarden bevindt. Een 1970 Réformateur Libéral ■ BWP verandert in 1944 (PRL) problematiekrealiseerd. leidde In de tot eenloop regiona van die ecologischperiode ontwikkeldenbewustzijn stelt vragen de Belgische Socialistische 1971 lisering van België, door een staats over de grenzen van de welvaartssa Partij (BSP) / Parti 1945 1972 Socialiste Belge (PSB) hervorming die de tegenstellingen menleving. Ongebreidelde welvaart 1973

1974

Geschiedenis_van_Belgie_2017.indb 8 20 23-02-17 09:24

BW.indb 20 10/01/2020 11:10