PRZYRODA SUDETÓW Tom 16 2013

4 –CietrzewTetraotetrix(fot.M.Martini) 3 –OrzechówkaNucifragacaryocatactes (fot.K.Żarkowski) 2 –CzyżCarduelisspinus(fot.W.Bena) 1 –PluszczCincluscinclus(fot.K.Żarkowski) 3 3 1 1 4 2 4 2

PRZYRODA SUDETÓW Tom 16 2013 Tom 16 2013 Publikacja dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu Sóweczka Glaucidium passerinum w Sudetach Zachodnich w 2009 r. (fot. K. Dobro- wolska-Martini). MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE

PRZYRODA SUDETÓW

ROCZNIK

Tom 16, 2013

Naturam si sequemur ducem, nunquam aberrabimus

JELENIA GÓRA 2013 Redaktor naukowy BOŻENA GRAMSZ

Zespó³ redakcyjny BO¯ENA GRAMSZ CZES£AW NARKIEWICZ STANISŁAW FIRSZT

Recenzenci Adam Boratyński (Kórnik) Adam Malkiewicz (Wrocław) Zygmunt Dajdok (Wrocław) Anna Ronikier (Kraków) Ewa Fudali (Wrocław) Dariusz Skarżyński (Wrocław) ANNA JAKUBSKA-BUSSE (Wrocław) Ewa Szczęśniak (Wrocław) Leszek Jerzak (Zielona Góra) Michał Śliwiński (Wrocław) Zygmunt Kącki (Wrocław) Dariusz Tarnawski (Wrocław) ALICJA KRZEMIŃSKA (Wrocław) Barbara Tokarska-Guzik (Katowice) Agnieszka Latocha (Wrocław) Andrzej Warchałowski (Wrocław) Ludwik Lipnicki (Gorzów Wielkopolski) Bronisław Wojtuń (Wrocław)

T³umaczenie streszczeñ Bartosz Borczyk

Konsultacje językowe Beata Pokryszko

Dtp „AD REM”, tel. 75 75 222 15, www.adrem.jgora.pl

Oprac. kartograficzne „PLAN”, tel. 75 75 260 77 (str. 8, 43, 76)

Druk Leyko, Kraków

Nak³ad 1200 egz.

Wydawca

MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE oraz

ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE

Adres redakcji: 58-560 Jelenia Góra, ul. Wolnoœci 268 tel./fax 75 75 515 06 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.muzeum-cieplice.pl

ISSN 1895-8109

Na okładce: Kwisa powyżej Świeradowa-Zdroju (fot. W. Bena). PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 3-6 Ewa Szczęśniak, Zygmunt Dajdok, Zygmunt Kącki

Stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L. (Brassicaceae) – nowy dla flory Karkonoszy i Dolnego Śląska antropofit

Wstęp lekarski S. officinale, pannoński S. altissimum, Loesela S. loeseli i nadwołżański S. volgense), Przemiany flory i roślinności pod wpływem a 3 (stulisz wschodni S. orientale, gładki S. irio działalności człowieka, określane mianem i austriacki S. austriacum) są klasyfikowane synantropizacji, mają istotny wpływ na stan jako efemerofity. Na Dolnym Śląsku żaden rodzimej szaty roślinnej. Jednym z objawów z gatunków stuliszy nie występuje naturalnie. synantropizacji jest świadome lub nieświado- Łącznie w regionie odnotowano dotychczas 6 me wprowadzanie gatunków obcych na dany gatunków, wszystkie na stanowiskach antro- teren. W Karkonoszach i na ich pogórzu jak pogenicznych: lekarski, pannoński, Loesela, dotychczas odnotowano występowanie około wschodni, gładki i nadwołżański (Sc h u b e 1903, 150 obcych gatunków roślin naczyniowych Sc h u b e 1907, Sc h a l o w 1932, An i o ł -Kw i a t k o w s k a (Da j d o k i Sz c z ę ś n i a k 2013). Zdecydowana więk- i Mi c h a l a k 1976). Stulisz sztywny Sisymbrium szość spośród nich to gatunki zadomowione lub strictissimum jest gatunkiem nowym dla pol- obecne przez kilka sezonów wegetacyjnych. skiej części Karkonoszy i jednocześnie niepoda- StosunkowoA niewielka liczba notowanych wanym dotychczas z Dolnego Śląska. tutaj gatunków obcych to taksony o pojawachB efemerycznych – ich obecność często jest na tyle krótkotrwała, że umyka badaczom, stąd też Charakterystyka gatunku wiele efemerofitów jest nieodnotowywanych. Tymczasem nowe gatunki pojawiające się Stulisz sztywny jest kępiastą byliną z silnym na danym terenie zasługują na regularne obser- systemem korzeniowym, osiągającą wysokość wacje, ponieważ potencjalnie mogą stanowić 50-150 (200) cm. Pędy i liście są rzadko, zagrożenie dla rodzimej flory. Wprawdzie sztywno owłosione, białe włoski mają do okres, jaki może upłynąć od pierwszych noto- 1 mm dł. Liście są ciemnozielone, wydłużone, wań gatunku do jego pełnego zadomowienia jajowate lub lancetowate, tępe lub zaostrzone może trwać nawet ponad 100 lat (To k a r s k a -Gu- na wierzchołku, w odróżnieniu od pozostałych z i k i in. 2012), jednak w przypadku niektórych stuliszów notowanych w Polsce niepodzielone, roślin może być on znacznie krótszy, zwłaszcza całobrzegie do karbowano-ząbkowanych, jeśli warunki biogeograficzne kolonizowanego owłosione na brzegu, na powierzchni nagie terenu są zbliżone do panujących na obszarze lub rzadko owłosione, do 22 cm długie. naturalnego występowania gatunku. Do takich Intensywnie żółte kwiaty mają średnicę 0,5- gatunków wydaje się należeć stulisz sztywny 1 cm i zebrane są w szczytowe groniaste, Sisymbrium strictissimum, zawlekany na obszar często groniasto złożone kwiatostany, 10-60. środkowej, zachodniej i północnej Polski z re- kwiatowe. Łuszczyny są grubsze od szypułek, jonów południowo-wschodnich kraju, gdzie obłe, nagie, do 8 cm długie i 1 mm szerokie, występuje naturalnie. odstające (fot. 1 A, B). Kwitnie od maja do lipca. Dotychczas z obszaru Polski znanych jest 9 Hemikryptofit. 2n = 28 (Sy c h o w a 1985, Dv o ř á k gatunków z rodzaju stulisz Sisymbrium, spośród 1992, Ba l l 1993). których jedynie dwa zalicza się do rodzimych Sisymbrium strictissimum występuje w Eu- elementów flory naczyniowej: stulisz sztywny ropie od Francji i Włoch po Bułgarię i Rosję (S. strictissimum) i stulisz miotlasty (S. polymor- (Ba l l 1993). Rośnie tam na przydrożach, obrze- phum), 4 to zadomowione antropofity (stulisz żach lasów i zarośli, w rowach, w sąsiedztwie 4 Ewa Szczęśniak, Zygmunt Dajdok, Zygmunt Kącki

Fot. 1. Pokrój stulisza sztywnego Sisymbrium strictissimum: A – kwitnącego (Morawy, Republika Czeska) oraz B – owocującego (Szklarska Poręba) (fot. Z. Dajdok, E. Szczęśniak). Phot. 1. Perennial rocket Sisymbrium strictissimum: A – flowering plant (Moravia, Czech Republic), B – fructify- ing plant (Szklarska Poręba) (photo Z. Dajdok, E. Szczęśniak).

zabudowań, na glebach świeżych, obojętnych Małopolskiego Przełomu Wisły, jako gatunek do zasadowych, najczęściej w zbiorowiskach świeżych nanosów rzecznych i składnik zarośli klasy Galio-Urticetea (= Artemisieta vulgaris), wierzbowych – zespół Salicetum pentandro- głównie z rzędu Glechometalia i związku Co- Cinereae (Ku c h a r c z y k 2003) oraz z wschodniej nvolvulion) oraz ze związku Prunion spinosae części Kotliny Sandomierskiej – jako gatunek w obrębie klasy Rhamno-Prunetea (Dv o ř á k niezbyt częsty notowany w zaroślach i na wy- 1992, Ob e r d o r f e r 1994). W Polsce jest to sypisku śmieci (No b i s 2008). W Karkonoszach gatunek rodzimy, zaliczany do podelementu odnotowano jego obecność po stronie czeskiej eurosyberyjskiego zachodniego (Za j ą c i Za j ą c w Rokytnice nad Jizerou, stanowisko znajdowa- 2009) i jest traktowany jako słabo wyróżnia- ło się na wysokości ok. 600 m n.p.m. na obrze- jący zbiorowiska z podklasy Galio-Urticenea żu krzewiastych zarośli i na przypłociu (Šo u r e k (klasa Artemisietea vulgaris; Ma t u s z k i e w i c z 1969). Brak danych na jego temat w pracy 2008). W skali kraju jest gatunkiem rzadkim, Ro s t a ń s k i e g o (1977), zestawiającej antropofity za jego naturalne stanowiska przyjmuje się te z terenu Karkonoskiego Parku Narodowego, zlokalizowane w dolinie Wisły, Sanu i Bugu oraz w pracy Kw i a t k o w s k i e g o (2008), zawiera- oraz wschodniej części Niziny Mazowieckiej. jącej listę florystyczną Karkonoszy i Pogórza Stanowiska położone na zachód od Wisły Karkonoskiego. mają status stanowisk synantropijnych gatunku rodzimego (Polska Środkowa i Wielkopolska) lub niepewny (okolice Krakowa). Gatunek Metody badań osiąga w Polsce północną granicę zasięgu geograficznego – najdalej na północ wysunięte Stanowisko gatunku zostało stwierdzone stanowiska znajdują się w okolicy Bydgoszczy w 2012 r. w trakcie badań nad florą synan- (Za j ą c i Za j ą c 2001). W ostatnich latach stulisz tropijną Karkonoszy i ich pogórza. Wykonano sztywny był podawany z północnej części opis warunków siedliskowych populacji oraz Stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L. (Brassicaceae) – nowy dla flory Karkonoszy i Dolnego Śląska antropofit 5 oceniono jej liczebność, kondycję roślin, wy- były w stadium owocowania – z pękających twarzanie nasion i możliwości przetrwania na łuszczyn wysypywały się nasiona. odnalezionym stanowisku. Okaz zielnikowy W sąsiedztwie stulisza pokrycie warstwy zdeponowano w zbiorach Katedry Bioróżno- zielnej wynosiło mniej niż 5%. Odnotowano rodności i Ochrony Szaty Roślinnej Uniwersy- pojedyncze osobniki następujących gatunków: tetu Wrocławskiego. pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, mniszek Ze względu na przypadkowy skład i małe Taraxacum sp., jaskier rozłogowy Ranunculus pokrycie roślinności nie wykonano zdjęcia repens, bluszczyk kurdybanek Glechoma he- fitosocjologicznego, jedynie spisano gatunki deracea, fiołek polny Viola arvensis, koniczyna występujące w sąsiedztwie stulisza sztywnego. biała Trifolium repens, dzwonek okrągłolistny Nomenklaturę taksonów przyjęto za pracą Campanula rotundifolia, łoczyga pospolita Mi r k a i in. (2002). Lapsana communis, bylica pospolita Artemisia vulgaris, krwawnik pospolity Achillea millefolium, konyza kanadyjska Conyza canadensis, Wyniki badań i ocena stanowiska wiechlina roczna Poa annua, życica trwała Lolium perenne, mietlica pospolita Agrostis Stulisz sztywny został znaleziony na skarpie capillaris. przy budowie na ul. 11. Listopada w Szklarskiej Trudno jest obecnie dokładnie ocenić czas Porębie (kwadrat ATPOL: AE-78). Stanowisko pojawienia się okazów stulisza sztywnego na znajduje się na wysokości ok. 690 m n.p.m., stanowisku. Z jednej strony część jego kęp w zakresie regla dolnego, jest eksponowane była rozrośnięta, kilku– lub kilkunastopędo- na południe, zajmuje sztuczną skarpę o na- wa, co sugerowałoby, że nie jest to pierwszy chyleniu ok. 40o, będącą krawędzią niwelacji sezon gatunku na tym stanowisku, z drugiej i nasypu pod zabudowę, której podłoże stanowi strony skąpe pokrycie skarpy przez roślinność przywieziony z nieznanego źródła materiał wskazuje na stosunkowo krótki czas istnienia o różnej średnicy: żwir, piasek i glina, przekła- siedliska. Generalnie pomimo żywotności roślin dany i obłożony granitowymi głazami. i obfitej produkcji nasion stanowisko najpraw- Liczebność populacji wynosiła około 15 dopodobniej ulegnie zniszczeniu w trakcie osobników (dokładna liczba była trudna do dalszych prac budowlanych lub w efekcie określenia ze względu na zakaz wejścia na zagospodarowania terenu po zakończeniu skarpę – trwające prace budowlane), rośliny prac. Aktualnie nie można jednak założyć, że miały od ok. 50 do 90 cm wysokości, nie nosiły gatunek nie pojawi się w zbiorowiskach poniżej śladów żerowania owadów, nie wykazywały skarpy, dlatego planowane jest objęcie tego zaburzeń rozwojowych, odnalezione okazy terenu monitoringiem.

Literatura

An i o ł -Kw i a t k o w s k a j., Mi c h a l a k S.1976. Sisymbrium Vistula. Maria Curie-Skłodowska University Press, volgense M.B. ex Fourn. na Śląsku. – Acta Univ. Lublin. 127 s. Wrat. Prace Botaniczne 21: 97–100. Kw i a t k o w s k i P. 2008. Rośliny naczyniowe Karkonoszy Ba l l P. W. 1993. Sisymbrium L. W: Tu t i n T. G., Bu r g e s i Pogórza Karkonoskiego. Przyroda Sudetów N. A., Ch a t e r A. O., Edm o n ds o n J. R., He y w o o d V. 11: 3-42. H., Mo o r e C. M., Va l e n t i n e D. H., W a l t e rs S. M., Ma t u s z k i e w i c z W. 2008. Przewodnik do oznaczania W e b b D. A. (red.), Flora Europaea 1. Lycopodi- zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa, aceae to Platanaceae. Second edition. Cambridge 537 s. University Press, s. 318-321. Mi r e k Z., Pi ę k o ś -Mi r e k H., Za j ą c A., Za j ą c M. 2002. Da j d o k Z., Sz c z ę ś n i a k E. 2013. Rośliny synantropijne Flowering plants and pteridophytes of Poland. i gatunki obce w Karkonoskim Parku Narodowym A checklist. Biodiversity of Poland. 1. W. Szafer i jego otulinie. (manuskrypt). Institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Dv o ř á k F. 1992. Sisymbrium L. – hulevník. W: Hejný 442 s. S., Slavík B. (red.) Květena České Republiky. 3. No b i s A. 2008. Rośliny naczyniowe wschodniej części Academia, Praha s. 26-38. Kotliny Sandomierskiej. Inst. Botaniki UJ, Prace Ku c h a r c z y k M. 2003. Phytogeographical Roles of Botaniczne 42, 341 s. Lowland Rivers on the Example of the Middle Ob e rd o rf e r e. 1994. Pfalnzensoziologische Exkursi- 6 Ewa Szczęśniak, Zygmunt Dajdok, Zygmunt Kącki

onsflora. wyd. 7. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Antheils. Druck von. R. Nischkovsky, Breslau. 1050 s. 362 s. Ro s t a ń s k i k. 1977. Flora i roślinność synantropijna Sc h u b e T. 1907. Die Ergebnisse der Durchforschung der w Karkonoskim Parku Narodowym. Prace Karko- schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1906. noskiego Towarzystwa Naukowego w Jeleniej Gó- Jber. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 84: 68-89. rze nr 9. Komisja nauk Ścisłych i technicznych. Sc h a l o w e. 1933. Die Ergebnisse der schlesischen Sy c h o w a M. 1986. Sisymbrium L., Stulisz. W: Jasiewicz Phanerogamenforschung im Jahre 1932. Jber. A. (red.) Flora Polski. Rośliny naczyniowe. 4, Schles. Ges. Vaterl. Cultur, 105: 154-173. wyd. 2. Instytut Botaniki PAN, PWN Warszawa- Šo u r e k J. 1969. Kvétena Krkonoš. Academia, Praha. Kraków, s. 135-143. 451 s. To k a rs k a -Gu z i k B., Da j d o k Z., Za j ą c M., Za j ą c A., Ur b i s z Za j ą c A., Za j ą c M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia A., Da n i e l e w i c z W., H o ł d y ń s k i C. 2012. Rośliny roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Cho- obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym rologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwer- uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Gene- sytetu Jagiellońskiego, Kraków, 714 s. ralna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, Za j ą c M., Za j ą c A. 2001. Elementy geograficzne rodzi- 197 s. mej flory Polski. Nakładem Pracowni Chorologii Sc h u b e t. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu in Schlesien preussischen und österreichischen Jagiellońskiego, Kraków, 94 s.

The perennial rocket Sisymbrium strictissimum (Brssicaceae) – a new antropophyte for the Karkonosze Mts. and Lower Silesian flora

Summary The perennial rocket Sisymbrium strictissimum (Brassicaceae) is one of two native to Poland species of the genus Sisymbrium whose natural distribution covers the Vistula, San and Bug river valleys and the eastern part of the Mazowiecka Lowland. Outside these areas it grows in anthropogenic sites. The perennial rocket was found in Szklarska Poręba, on an escarpment of ca. 40 degrees inclination, which was the edge of leveling and earthwork for construction. The substrate was imported material of varied granulation, interspersed with and surrounded by large granite boulders. The population was about 15 specimens, and the plants were approximately 50-90 cm high, flowering and producing numerous seeds. The coverage of the herbaceous layer of accidental composition in the neighborhood was less than 5%. The perennial rocket is new to the Polish part of the Karkonosze Mts. and to Lower Silesia. The time of origin of this site is unknown, but it is reasonable to suppose that it is quite recent. The site will probably be destroyed during construction work, however, monitoring of the population is planned since the possibility of the species’ further expansion cannot be ruled out.

Adresy autorów: Katedra Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej UWr. ul. Kanonia 6/8 50-328 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 7-14 Piotr Wasiak, Olga Chorążyczewska*, Wojciech Grzesiak**

Nowe stanowiska kruszczyka błotnego Epipactis palustris (L.) Cr a n t z na ziemi kamiennogórskiej

Wstęp W ostatnich latach doczekaliśmy się kilku szczegółowych opracowań, których celem było Kruszczyk błotny Epipactis palustris to jeden podsumowanie stanu wiedzy na temat rozmiesz- z rzadszych gatunków storczyków na Dolnym czenia, liczebności i zagrożeń populacji krusz- Śląsku. Do 1945 roku w granicach wojewódz- czyka błotnego na Dolnym Śląsku i w Sudetach twa dolnośląskiego istniało 70 stosunkowo (Ja k u b s k a i in. 2005, Ja k u b s k a -Bu s s e i Śl i w i ń s k i 2011). dobrze udokumentowanych stanowisk tego ga- Jednak pomimo lepszego rozpoznania sytuacji tunku. Większość z nich ma obecnie charakter gatunku, w dalszym ciągu część populacji krusz- historyczny, a aktualne występowanie taksonu czyka błotnego pozostaje nieznana. Celem niniej- w regionie zostało potwierdzone jedynie na 14 szej pracy jest uzupełnienie danych dotyczących stanowiskach (Ja k u b s k a -Bu s s e i Śl i w i ń s k i 2011). rozmieszczenia i stanu zachowania populacji Kruszczyk błotny został uznany na Dolnym E. palustris na Dolnym Śląsku o trzy kolejne Śląsku za takson wymierający – kategoria EN stanowiska odnalezione przez autorów w latach (Ką c k i i in. 2003). 2009-2012 na ziemi kamiennogórskiej.

Fot. 1. Młaka źródliskowa z kruszczykiem błotnym Epipactis palustris, Niedamirów, 01.07.2010 (fot. P. Wasiak). Phot. 1. A bog spring with the marsh helleborine Epipactis palustris, Niedamirów, 01.07.2010 (photo P. Wasiak). 8 Piotr Wasiak, Olga Chorążyczewska, Wojciech Grzesiak

Opis stanowisk Oszacowanie liczby osobników na po- szczególnych stanowiskach jest bardzo trudne, Według istniejącej literatury kruszczyk błot- w pracy podano stwierdzoną liczbę pędów ny jest wymieniany na ziemi kamiennogórskiej (ramet). Posłużono się tym parametrem je- z dwóch istniejących stanowisk w okolicach dynie do oceny ogólnego stanu zachowania Niedamirowa i Raszowa (Na r k i e w i c z 2000, Ja- poszczególnych populacji. Wynika to z faktu, k u b s k a -Bu s s e i Śl i w i ń s k i 2011). Autorzy odnaleźli iż kruszczyk błotny jest taksonem klonalnym, trzy kolejne populacje gatunku w okolicach a obserwowane nad ziemią pędy wegetatywne Czadrowa, Jawiszowa i Olszyn. i generatywne są najczęściej rametami należą-

4 2 5

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk kruszczyka błotnego Epipactis palustris na ziemi kamiennogórskiej. Nume- racja stanowisk zgodna z wykazem w tekście. Fig. 1. Distribution of the marsh helleborine Epipactis palustris in Kamienna Góra district. For locality numbers see text. Nowe stanowiska kruszczyka błotnego Epipactis palustris (L.) Cr a n t z na ziemi kamiennogórskiej 9

Fot. 2. Kruszczyk błotny Epipactis palustris na łąkach zalewowych nad Zadrną, Czadrów, 01.07.2011 (fot. O. Chorążyczewska). Phot. 2. The marsh helleborine Epipactis palustris on the floodplain meadows on the Zadrna River, Czadrów, 01.07.2011 (photo O. Chorążyczewska).

cymi do jednego osobnika (genetu) (Ja k u b s k a - 2. BE90, Niedamirów (50°41’33’’N, 15° Bu s s e i Śl i w i ń s k i 2011). 51’55’’E) – młaka źródliskowa pod Kopistą na Lasockim Grzbiecie nad Niedamirowem (760 m Wykaz stanowisk: n.p.m.). Stanowisko podawane od co najmniej 2001 roku, kiedy stwierdzono na nim około 50 1. BE71, Raszów (50°48’15’’N, 15°57’37’’E) kwitnących pędów kruszczyka błotnego zajmu- – wilgotne łąki i młaki na zboczu u podnóża jących powierzchnie 1,7 arów (Ja k u b s k a -Bu s s e Masywu Wielkiej Kopy koło Raszowa (500 m i Śl i w i ń s k i 2011). Stanowisko jest aktualne do n.p.m.). Stanowisko wymieniane po raz pierw- dziś i gatunek rośnie tu w zbliżonej liczebności, szy w pracy Na r k i e w i c z a (2000). Stwierdził on ocenianej w latach 2010-12 na 40-45 pędów tutaj populację ponad 70 kwitnących pędów generatywnych (P. W a s i a k – mat. npbl.). W oto- i liczne okazy w stadium wegetatywnym w pła- czeniu kruszczyka wykazano także kukułkę cie o powierzchni 5×5 m. Lokalizacja ta jest szerokolistną Dactylorhiza majalis. aktualna do dziś. W towarzystwie kruszczyka błotnego stwierdzono inne ciekawe gatunki 3. BE82, Czadrów (50°46’5.54’’N, 16° roślin zielnych, m.in.: turzycę Davalla Carex 03’24.02’’E) – wilgotne łąki na terasie zalewo- davalliana, świbkę błotną Triglochin palustre, wej doliny rzeki Zadrna w Kotlinie Krzeszow- kukułkę szerokolistną Dactylorhiza majalis skiej (450 m n.p.m.). Populacja kruszczyka dziewięciornika błotnego Parnassia palustris błotnego została odkryta tutaj w 2011 roku i bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata. (O. Ch o r ą ż y c z e w s k a – mat. npbl.). Zasiedla 10 Piotr Wasiak, Olga Chorążyczewska, Wojciech Grzesiak

Fot. 3. Kwiatostany kruszczyka błotnego Epipactis palustris: po lewej – Jawiszów, 30.07.2009 (fot. P. Wasiak), po prawej – Czadrów, 01.07.2010 (fot. O. Chorążyczewska). Phot. 3. Inflorescences of the marsh helleborine Epipactis palustris: left – Jawiszów, 30.07.2009 (photo P. Wasiak), right – Czadrów, 01.07.2010 (photo O. Chorążyczewska).

fragmenty zbiorowiska o charakterze młak – niewielkie torfowisko niskie wzdłuż dopływu niskoturzycowych z klasy Scheuchzerio-Carice- potoku Jawiszówka, u podnóża góry Stożek tea nigrae, miejscami przechodzące w kierunku w paśmie Zaworów (500 m n.p.m.). Gatunek szuwarów wielkoturzycowych Magnocaricion został odnaleziony tutaj po raz pierwszy w 2009 oraz nawiązujące do łąk wilgotnych z rzędu roku (W. G r z e s i a k – mat. npbl.). E. palustris za- Molinietalia. Opisywane siedlisko zajmuje nie- siedla niewielką młakę niskoturzycową z klasy wielkie, kopulaste wyniesienie na dnie szerokiej Scheuchzerio-Caricetea nigrae przechodzącą doliny. Liczebność populacji kruszczyka oce- w łąki zmiennowilgotne i bagienne ze związ- niono na co najmniej 100 kwitnących pędów ku Molinion oraz Calthion, a także szuwary rosnących w płacie o powierzchni 10×20 m. wielkoturzycowe ze związku Magnocaricion. Pędów wegetatywnych nie liczono. Na stano- W populacji tej zajmującej płat o powierzch- wisku tym, obok E. palustris, stwierdzono rów- ni 10×20 m obserwowano fluktuację zmian nież występowanie m.in.: turzycy pchlej Carex liczebności kruszczyka błotnego w kolejnych pulicaris, turzycy Davalla Carex davalliana, sezonach wegetacyjnych: liczba ramet w sta- dziewięciornika błotnego Parnassia palustris, dium generatywnym zwykle waha się tutaj kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis, w przedziale 70-100, a pędów wegetatywnych świbki błotnej Triglochin palustre i czarcikęsa 100-150. Na siedlisku wykazano również takie łąkowego Succisa pratensis. interesujące gatunki jak: kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, śnieżyca wiosenna Leu- 4. BE92, Jawiszów (50°41’52’’N, 16°05’24’’E) coium vernum, listera jajowata Listera ovata Nowe stanowiska kruszczyka błotnego Epipactis palustris (L.) Cr a n t z na ziemi kamiennogórskiej 11

(=Neottia ovata), pierwiosnek wyniosły Primula leziono tutaj E. palustris (Je r m a c z e k i in. 2012, elatior i czarcikęs łąkowy Succisa pratensis. P. W a s i a k – mat. npbl.).

5. BE92, Gorzeszów (50°41’32’’N, 16° 05’51’’E) – niewielkie torfowisko niskie na Zagrożenia i ochrona stanowisk polanie pod linią energetyczną w dolinie potoku Jawiszówka w paśmie Zaworów (510 m Liczba stanowisk kruszczyka błotnego na n.p.m.). Kruszczyk błotny rośnie tutaj w płacie Dolnym Śląsku jest wyższa niż wskazywały na młaki niskoturzycowej ze związku Caricion to dotychczasowe dane, jednak nie zmienia to davallianae z klasy Scheuchzerio-Caricetea ni- faktu, że jest to obecnie jeden z najbardziej grae. Populacja na tym stanowisku jest skrajnie zagrożonych storczyków w regionie. W wyniku nieliczna, w 2012 roku stwierdzono zaledwie niekorzystnych zmian w siedliskach gatunku 3 ramety wegetatywne w płacie 5×10 m (P. wywołanych niewłaściwym użytkowaniem przez W a s i a k – mat. npbl.). Osobnikom kruszczyka człowieka, większość dolnośląskich stanowisk błotnego towarzyszyły inne warte uwagi gatun- tego storczyka już nie istnieje (Ja k u b s k a -Bu s s e ki roślin zielnych, m.in.: turzyca Davalla Carex i Śl i w i ń s k i 2011). Pomimo optymizmu, jakim davalliana, kukułka szerokolistna Dactylorhiza napawa fakt odnalezienia trzech nowych i po- majalis, śnieżyca wiosenna Leucoium vernum, twierdzenia dwóch wcześniej podawanych listera jajowata Listera ovata (=Neottia ovata), stanowisk kruszczyka błotnego na ziemi ka- pierwiosnek wyniosły Primula elatior i peł- miennogórskiej, należy zauważyć, że również nik europejski Trollius europaeus. W latach tutaj gatunek jest silnie zagrożony i w dłuższej 2010-12 młaka została poddana zabiegom perspektywie jego przetrwanie zależy głównie rewitalizacji oraz przeprowadzono dokładną od właściwych działań nastawionych na ochro- inwentaryzację flory, jednak wtedy nie odna- nę jego siedlisk.

Fot. 4. Rów wykopany na dolnym skraju młaki z kruszczykiem błotnym Epipactis palustris, Niedamirów, 01.08.2010 (fot. P. Wasiak). Phot. 4. A ditch on the edge of the bog spring with the marsh helleborine Epipactis palustris, Niedamirów, 01.08.2010 (photo P. Wasiak). 12 Piotr Wasiak, Olga Chorążyczewska, Wojciech Grzesiak

W przypadku wszystkich kamiennogór- zmian warunków wilgotnościowych możliwa skich stanowisk E. palustris bardzo niekorzyst- była natychmiastowa interwencja. nym zjawiskiem jest silna izolacja przestrzenna Kruszczyk błotny w Czadrowie rośnie na poszczególnych populacji oraz ich niska liczeb- niewielkim wyniesieniu wśród łąk nad Zadrną, ność i skupienie na niewielkim obszarze. W po- które corocznie w okresie wiosennym są zale- wiązaniu z negatywnymi zmianami warunków wane. Dodatkowo występują tu liczne zastoiska siedliskowych na zajmowanych lokalizacjach wody i podsiąki, a także optymalne warunki może to zwiększać ryzyko wyginięcia gatunku świetlne zapewniające idealny rozwój dla w regionie. populacji kruszczyka błotnego. Na obrzeżach Do głównych czynników zagrażających opisywanego zbiorowiska, wskutek przerw trwałości siedlisk kruszczyka błotnego na zie- w użytkowaniu, pojawiła się trzcina pospolita mi kamiennogórskiej należy zaliczyć jednak Phragmites australis, skutecznie eliminując zaburzenia stosunków wodnych, brak właści- inne gatunki roślin zielnych oraz stwarzając wego użytkowania rolniczego oraz zarastanie poważne zagrożenie dla przetrwania popu- przez ekspansywną roślinność zielną, drzewa lacji E. palustris. Łąki objęte są programem i krzewy. rolnośrodowiskowym i zalecono ich coroczne Stanowisko w Raszowie było przez wiele ręczne koszenie na połowie powierzchni wraz lat niewłaściwie użytkowane, co spowodowa- ze zbiorem skoszonego siana, ze szczególnym ło nadmierne użyźnienie siedlisk i ekspansję uwzględnieniem miejsc zajętych przez trzcinę. bujnej roślinności zielnej oraz drzew i krze- Dodatkowo przez cały sezon wypasane jest wów. Od kilku lat łąki te są objęte programem tu nielegalnie bydło, co może powodować rolnośrodowiskowym, w ramach którego pro- nadmierne wydeptywanie runi i samych stor- wadzone są działania właściwe dla zachowa- czyków. Wskazany jest ograniczony wypas nia populacji kruszczyka błotnego. Wycięto w obrębie płatu z kruszczykami w okresie po część krzewów zarastających łąki i corocznie zakończeniu ich wegetacji. w okresie jesiennym wykonywane jest koszenie Stanowisko koło Jawiszowa wydaje się ręczne wraz ze zbiorem pokosu. Co istotne, na obecnie najsilniej zagrożone. Zasiedlona przez powierzchni nie prowadzono prac odwadnia- kruszczyki młaka zajmuje obszar wzdłuż nie- jących, co sprzyja zachowaniu odpowiednich wielkiego cieku na łagodnym zboczu i od stosunków wodnych. wielu lat nie jest użytkowana kośnie, co sprzyja Populacja w Niedamirowie zasiedla nie- ekspansji wierzb i brzóz oraz bujnej roślinności wielką nieużytkowaną młakę na intensywnie zielnej, zwłaszcza trzęślicy modrej Molinia wykorzystywanym pastwisku dla koni. Obecnie caerulea i szuwarów wielkoturzycowych, które młaka zaczyna zarastać krzewami kępiastych konkurują ze światłolubnym kruszczykiem wierzb oraz bujną roślinnością łąkową (m.in. błotnym. Rozwój trzęślicy modrej wynika praw- wiązówką błotną), co może pogarszać warunki dopodobnie z silnych wahań wód gruntowych dla światłolubnego kruszczyka błotnego. Wska- spowodowanych obecnością starego rowu, zane byłoby ręczne koszenie młaki w okresie który odwadnia młakę od strony wschodniej jesiennym, przynajmniej raz na 2-3 lata. Duże i powoduje przesychanie wierzchniej warstwy zagrożenie stanowi również zaburzenie sto- torfu. Na domiar złego, od strony zachodniej sunków wodnych. Latem 2010 r. właściciele płat z kruszczykiem przylega bezpośrednio pastwiska wykopali kilka rowów odwadnia- do dużego użytkowanego pola uprawnego, jących w dolnej części młaki, w miejscu wy- które jest intensywnie nawożone i opryskiwa- stępowania E. palustris, co stwarzało bardzo ne herbicydami. W celu poprawy warunków duże ryzyko zniszczenia stanowiska gatunku. bytowania E. palustris, w pierwszej kolejności Po interwencji jednego z autorów i wskazaniu należy wprowadzić jesienne ręczne koszenie zagrożenia dla cennej rośliny rowy zostały młaki i jej otoczenia oraz ograniczyć nadmierny natychmiast zasypane, co przyczyniło się do odpływ wody rowem melioracyjnym. W dalszej przywrócenia właściwych stosunków wodnych. kolejności należy wyciąć kilka krzewiastych Obserwacje z 2012 roku wskazują, że młaka wierzb oraz brzóz, które mogą przyczyniać się uległa szybkiej regeneracji, po rowach nie do pogorszenia stosunków wodnych na stano- ma już prawie śladu, a kruszczyk błotny nie wisku. Dodatkowo należałoby podjąć starania zmniejszył swojej liczebności. Zasadne jest zmierzające do odsunięcia skraju pola od młaki jednak wprowadzenie stałego monitoringu tej z kruszczykiem błotnym. populacji w przyszłości, aby w razie nagłych Młaka węglanowa z kruszczykiem błot- Nowe stanowiska kruszczyka błotnego Epipactis palustris (L.) Cr a n t z na ziemi kamiennogórskiej 13 nym koło Gorzeszowa była przez wiele lat nogórskiej podawany był tylko na jednym niekoszona, dlatego zaczęła zarastać krzewami stanowisku koło Niedamirowa (Ja k u b s k a -Bu s s e i drzewami. W latach 2010-2012, w ramach re- i Śl i w i ń s k i 2011). W opracowaniu tym nie alizowanego przez Klub Przyrodników projektu uwzględniono stanowiska kruszczyka błotne- „Ochrona i odtwarzanie zagrożonych siedlisk go koło Raszowa, które jest również aktualne hydrogenicznych w Sudetach Środkowych” do dziś (Na r k i e w i c z 2000, P. w a s i a k – mat. młaka została poddana zabiegom ochronnym npbl.). W trakcie badań terenowych w latach obejmującym wycinkę nalotu drzew i krzewów, 2009-2012 autorzy niniejszego artykułu od- jesienne ręczne koszenie, budowa zastawek na naleźli na ziemi kamiennogórskiej kolejne potoku Jawiszówka poniżej młaki w celu zmniej- trzy stanowiska tego rzadkiego storczyka. Po szenia odpływu wody (Je r m a c z e k i in. 2012, P. zaktualizowaniu listy dolnośląskich wystąpień W a s i a k – mat. npbl.). Obecnie stan siedliska kruszczyka błotnego o lokalizacje z Raszowa, wydaje się właściwy, a Nadleśnictwo Kamienna Czadrowa, Jawiszowa i Gorzeszowa aktualną Góra, jako zarządca terenu, zobowiązało się do liczbę miejsc występowania kruszczyka błot- kontynuowania koszenia młaki w następnych nego na Dolnym Śląsku należy ocenić na 18 latach. Pomimo dokładnej inwentaryzacji flory stanowisk. kruszczyk błotny nie był wcześniej notowany Spośród 5 aktualnych notowań gatunku na tym stanowisku. Obecnie jego populacja na ziemi kamiennogórskiej jedynie populacje jest skrajnie mała, liczy zaledwie trzy ramety z Raszowa i Czadrowa można uznać w bliższej wegetatywne. Być może pojaw gatunku wynika perspektywie za w miarę niezagrożone, jed- z poprawy warunków siedliskowych i odradza- nak pod warunkiem utrzymania prawidłowego nia się nieznanej wcześniej populacji, lecz – co użytkowania i odpowiednich stosunków wod- gorsze, możliwe też, że obserwowana obecnie nych oraz unormowania nielegalnego wypasu. niska liczebność jest następstwem postępującego Stosunkowo dobra sytuacja ma miejsce także zaniku niegdyś dużej populacji E. palustris. Ist- w przypadku młaki koło Gorzeszowa, którą nieje też możliwość, iż obserwujemy tworzenie objęto kompleksową ochroną i część zabiegów zupełnie nowej populacji, co jest prawdopodob- będzie kontynuowana w przyszłości. Zanie- ne, z uwagi na bliskie sąsiedztwo oddalonego chanie koszenia oraz zmiana stosunków wod- o 0,8 km stanowiska koło Jawiszowa. nych może stanowić poważne zagrożenie dla utrzymania się stanowiska koło Niedamirowa, dlatego powinno być ono monitorowane i w ra- Podsumowanie zie potrzeby objęte niezbędnymi działaniami ochronnymi. Populacja kruszczyka błotnego Do tej pory kruszczyk błotny podawa- koło Jawiszowa jest najsilniej zagrożona i do ny był na Dolnym Śląsku z 70 stanowisk, przetrwania w najbliższej perspektywie czasu z czego aktualnie zachował się tylko na 14 wymaga szybkiego podjęcia szeregu działań stanowiskach. Spośród nich na ziemi kamien- z zakresu czynnej ochrony.

Literatura

Be rd o w s k i W., K ą c k i Z., W a s i a k P. 2005. Notatki flory- Ką c k i Z. (red.). 2003. Zagrożone gatunki flory naczy- styczne i mikologiczne z Gór Kamiennych. niowej Dolnego Śląska. PTPP „pro Natura”, Przyroda Sudetów 8: 35-44. Wrocław. Ja k u b s k a a., Sm o c z y k M., ka d e j M. 2005. Kruszczyk Ma t u s z k i e w i c z W. 2005. Przewodnik do oznaczania błotny Epipactis palustris (L.) cr a n t z na ziemi zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. kłodzkiej. Przyroda Sudetów 8: 3-12. Na r k i e w i c z C. 2000. Zasługujące na ochronę łąki koło Ja k u b s k a -Bu ss e a., śl i w i ń s k i M. 2011. Kruszczyk Raszowa w Rudawskim Parku Krajobrazowym. błotny Epipactis palustris w województwie Przyroda Sudetów Zachodnich 3: 29-34. dolnośląskim – występowanie, zagrożenia i za- Sz l a c h e t k o D.L., Sk a k u j M. 1996. Storczyki Polski. lecenia do ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 Sorus, Poznań. (6): 519-526. Sz l a c h e t k o D.L. 2001. Flora Polski. Storczyki. Multico, Je rm a c z e k A., W o ł e j k o L., Ch a p i ń s k i P. 2012. Mokradła Warszawa. Sudetów Środkowych i ich ochrona. Klub Przy- rodników, Świebodzin. 14 Piotr Wasiak, Olga Chorążyczewska, Wojciech Grzesiak

New localities of the marsh helleborine Epipactis palustris (L.) Cr a n t z in the district of Kamienna Góra

Summary This paper discusses the presence of an endangered orchid species – the marsh helleborine Epipactis palustris in the district of Kamienna Góra. The authors describe three previously unknown localities of this species, discovered in 2009-2012 in Czadrów, Jawiszów and Gorzeszów, and two literature localities near Raszów and Niedamirów. In all five isolated localities few marsh helleborine ramets were found. The most important threat factors for this species are negative habitat changes (drainage, lack of grass cutting, intensive pasturage and expansion of herbaceous plants, shrubs and trees). Constant monitoring of these localities is needed, and some active protection actions should be taken. The marsh helleborine is present in 18 localities (including those described here) in Lower Silesia.

Adresy autorów: Sudeckie Towarzystwo Przyrodnicze Bukówka 36, 58-420 Lubawka e-mail: [email protected] *Mniszków 42, 58-520 Janowice Wielkie e-mail: [email protected] **Stara Kolonia 6, 57-402 Nowa Ruda e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 15-18 Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska

Stanowisko Schistostega pennata (He d w .) We b . & Mo h r (Bryopsida, Schistostegaceae) w Górach Kamiennych (Sudety Środkowe)

Wstęp przeglądu kilkunastu stanowisk zbiorowisk naskalnych na różnych typach podłoży, jednak Dzięki obecności świecącego w ciemności świetlanka zanotowana została tylko na jednym splątka, świetlanka długoszowata Schistostega z nich. Do lokalizacji stanowiska posłużono pennata (He d w .) W e b . & Mo h r jest gatunkiem się odbiornikiem GPS TwoNav z chipsetem bardzo charakterystycznym i trudnym do po- Sirf III. minięcia w badaniach terenowych, szczególnie Populację Schistostega pennata, zajmują- 2 w trakcie badań zbiorowisk naskalnych. cą powierzchnię około 20 cm , stwierdzono Pod koniec XIX wieku gatunek ten był zna- w głębokiej szczelinie skalnej w południowo- ny z pojedynczych stanowisk w Karkonoszach wschodniej części Czartowskich Skał (grupa Bliź- i Górach Bialskich oraz izolowanych stanowisk niaczek), większość osobników występowała koło Bolesławca i w Masywie Ślęży (Mi l d e na cienkiej warstwie zwietrzeliny. Stanowisko 1896 i Limpricht 1876, za Be rd o w s k i i in. 1992). o współrzędnych N 50.67580, E 16.15139, W latach 1970-1990 zaobserwowano znaczny znajduje się na wysokości 580-590 m n.p.m., wzrost liczby jego wystąpień w Karkonoszach na zachód od miejscowości Różana. W podło- i Górach Bialskich (Be rd o w s k i i in. 1992). żu występuje pstry piaskowiec wieku triasowe- Pojedyncze stanowiska podają Oc h y r a i in. go, z przewagą (do 80%) otoczaków kwarcu, (1988) z Gór Izerskich, Gór Orlickich i Pogórza spojonych materiałem ilastym. Powoduje to, Kaczawskiego, zaś w czterech lokalizacjach że skały tej formacji są słabo zwięzłe i podat- został odnaleziony przez Sz m a j d ę (1979) w Ma- ne na wietrzenie (Kr e c h o w i c z 1968). Ubogi sywie Szczelińca w Górach Stołowych. Nie skład mineralny podłoża skutkuje niewielką potwierdzono natomiast jego występowania różnorodnością gatunkową rozwijającej się na w Masywie Ślęży (Be rd o w s k i 1974). skałach flory naczyniowej. W bezpośrednim Dalszy wzrost liczby stanowisk oraz areału sąsiedztwie świetlanki nie zaobserwowano in- gatunku zauważalny jest w wieku XXI. Gatunek nych gatunków mszaków lub wątrobowców, co zanotowany był m.in. na Panieńskich Skałach może świadczyć o młodym wieku stanowiska. koło Lwówka Śląskiego (Kr u k o w s k i i Św i e r k o s z Na skałach, w miejscach nasłonecznionych 2004), zaś kolejne, nowe i bardzo liczne popu- występują tu pojedyncze okazy Betula pen- lacje odnaleziono w Górach Stołowych (W ójcik dula, Pinus sylvestris i Fagus sylvatica, którym i Fu d a l i 2011). Z Gór Kamiennych, mimo że towarzyszą ubogie wrzosowiska naskalne z do- występują tu dogodne dla gatunku siedliska, minacją Calluna vulgaris, Calamagrostis arundi- nie był jak dotąd podawany – nie jest też od- nacea, Deschampsia flexuosa oraz Vaccinium notowany w ostatniej pracy florystycznej z tego myrtillus. W miejscach zacienionych pojawiają terenu (Be rd o w s k i i in. 2005). się także Dryopteris dilatata, Dryopteris carthusiana i podrost Picea abies. Wyniki Dyskusja Przedstawione wyniki pochodzą z badań terenowych prowadzonych w Górach Ka- Schistostega pennata uważana jest za ga- miennych w dniu 2 września 2012 r. W latach tunek o charakterze reliktu trzeciorzędowego, 2011-2012 dokonano w tym paśmie górskim którego rozmieszczenie w Europie sięga od 16 Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska

Fot. 1. Szczelina skalna będąca siedliskiem populacji Schistostega pennata w piaskowcach triasowych koło Różanej (fot. K. Świerkosz). Phot. 1. A rock crevice, the habitat of Schistostega pennata on the Triassic sandstones near Różana (photo K. Świerkosz).

Korsyki i Półwyspu Iberyjskiego aż po północną wych (W ójcik i Fu d a l i 2011). Drugim istotnym Skandynawię, zaś stanowiska w większości czynnikiem jest charakter mikrosiedlisk, gdyż znajdują się w starych masywach górskich oro- Schistostega pennata preferuje stanowiska nie genezy kaledońskiej i waryscyjskiej (Be rd o w s k i tylko silnie zacienione, ale także o stałej i wy- i in. 1992, Cy k o w s k a 2006). Jest on również sokiej wilgotności. stosunkowo częsty w północnej części Ameryki Z tego punktu widzenia obserwowany Pn. (Appalachy, Góry Skaliste, Nowa Funlan- wzrost liczby notowań gatunku w Sudetach dia); pojedyncze stanowiska znane są z Azji oraz Karpatach, a także jego rozprzestrzenianie (Ałtaj, dolina środkowego Obu, Japonia). Zasięg się na nowe pasma górskie jest co najmniej inte- gatunku jest więc bardzo rozległy, zaś liczba resujący i wymaga wyjaśnienia. Z jednej strony potencjalnych siedlisk (szczeliny i rozpadliny może być on powodowany zwiększonym za- skalne, głębokie wykroty i jamy pod korzeniami interesowaniem gatunkiem oraz częstszym no- drzew, wejścia do jaskiń i tuneli, a nawet jamy towaniem go w terenie, równie dobrze jednak dużych zwierząt) jest bardzo duża. Głównym może być związany ze zmieniającymi się wa- czynnikiem edaficznym limitującym możliwo- runkami siedliskowymi w skali ponadlokalnej. ści dyspersji gatunku są wymagania co do Od około 50 lat w całej Europie obserwuje się oligotroficznego charakteru podłoża, przez co spadek pH gleb powodowany przez antropo- jest on spotykany głównie na granitach oraz geniczne emisje zakwaszające wody opadowe. pozbawionych węglanu wapnia piaskowcach Początkowo głównym czynnikiem chemicznym y k o w s k a (C 2006), ewentualnie na ubogich odpowiedzialnym za kwaśne deszcze był SO2, glebach mineralnych wśród zbiorowisk boro- jednak po ograniczeniu jego emisji w latach Stanowisko Schistostega pennata (He d w .) W e b . & Mo h r (Bryopsida, Schistostegaceae) w Górach Kamiennych... 17

90-tych ubiegłego wieku, rolę czynnika acydyfikującego przejęły tlenki azotu NOx, emitowane głównie przez transport lotniczy i samocho- dowy. Zjawiska związane z nadmiernym zakwaszeniem gleb zauważane są zarówno w skali Sudetów (np. W o j t u ń i in. 1995, 1997), jak i w skali ponadregionalnej (np. Ta- m i s i in. 2005). W Sudetach Wschodnich zakwaszenie gleb w ciągu ostatnich 50 lat wzro- sło lokalnie o 0,7 pH (He d l i in. 2011) co w przypadku roślin zarodnikowych jest wartością znaczącą. Wzrost liczby aci- dofilnych gatunków mszaków, wraz ze spadkiem znaczenia gatunków o charakterze neu- trofilnym i bazyfilnym udoku- mentowała w ostatnich latach Fu d a l i (2011a, 2011b, 2012) we florze mszaków kotłów polodowcowych w Karkono- szach. Przynajmniej w przypadku dwóch z nich (Di- cranoweisia cirrata oraz Or- thodicranum montanum), zwiększenie zasięgu wskutek acydyfikacji autorka uważa za bardzo prawdopodobne (Fu d a l i 2012). Można więc Fot. 2. Skały grupy Bliźniaczek koło Różanej (fot. K. Świerkosz). postawić tezę, że obserwo- Phot. 2. The rocks of the Bliźniaczki group (photo K. Świerkosz). wany wzrost liczby notowań Schistostega pennata jest po- wiązany z tym samym zespołem czynników, Podziękowania i że należy spodziewać się odnajdywania Autorzy dziękują anonimowemu Recen- nowych stanowisk gatunku także w innych zentowi za cenne uwagi i sugestie. pasmach górskich, w których nie był do tej pory notowany.

Literatura

Be rd o w s k i W. 1974. Flora mchów i zbiorowiska msza- Schistostegaceae) in the Polish Carpathians (Po- ków Masywu Ślęży. – Mon. Bot. 45: 1-126. land). – Polish Botanical Journal 51: 225-227. Be rd o w s k i w., k ą c k i z., w a s i a k P. 2005. Notatki Fu d a l i e. 2011a. Bryo-chorological analysis of the florystyczne i mikologiczne z Gór Kamiennych. changes in the moss flora of Karkonosze glacial – Przyroda Sudetów 8: 35-44. cirques during XX century. – Rocz. AR Pozn. 390, Be rd o w s k i W., W i l c z y ń s k a W., K u s i a k T. 1992. Schisto- Bot. Stec. 15: 105-121. stegetum osmundaceae Ga m s 1927 w Sudetach. Fu d a l i e. 2011b. Materiały do flory mchów Kotła – Bad. Fizjogr. nad Polską Zachodnią Ser. B 41: Wielkiego Stawu w Karkonoszach. – Przyroda 269-279. Sudetów 14: 7-16. Cy k o w s k a B. 2006. Schistostega pennata (Bryopsida, Fu d a l i E. 2012. Ecological assessment of the changes in 18 Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska

the moss flora of the glacial cirques in the Polish Sz m a j d a P. 1979. Bryoflora Gór Stołowych i jej cha- Karkonosze Mts during XX century. – Rocz. AR rakterystyka geobotaniczna. – PTPN Prace Kom. Pozn. 391, Bot. Stec. 16: 81-92. Biol. 52: 3-79 Hé d l R., Pe t ř í k P., Bo u b l í k K. 2011. Long-term patterns Ta m i s w.L.M., v a n ’t Ze l fd e M., va n d e r Me i j d e n R., in soil acidification due to pollution in forests of De Ha e s h.A.U. 2005. Changes in vascular the Eastern Sudetes Mountains. – Environ Pollut. plant biodiversity in the Netherlands in the 20th 159: 2586-2593. century explained by their climatic and other Kr e c h o w i c z j. 1968. Objaśnienia do szczegółowej environmental characteristics. – Climate Change mapy geologicznej Sudetów. Arkusz Golińsk 72: 37-56. (M 33 – 57 Ab). – Wydawnictwa Geologiczne, W ojcik G., Fu d a l i E. 2011. Nowe stanowiska mchu Warszawa. ss. 40. świetlanki długoszowatej Schistostega pennata Kr u k o w s k i M., św i e r k o s z k. 2004. Discovery of the (He d w .) W e b et Mo h r w Górach Stołowych (Sude- gamethophytes of Trichomanes speciosum Willd. ty Środkowe). – Przyroda Sudetów 11: 3-6. (Hymenophyllaceae: Pteridophyta) in Poland and W o j t u ń b., Fa b i s z e w s k i j., So b i e r a j s k i z., Ma t u ł a j., their biogeographical importance. – Fern Gazette Żo ł n i e r z L. 1995. Współczesne przemiany wyso- 17: 79-84. kogórskich fitocenoz Karkonoszy. – W: Fi s c h e r Z. Oc h y r a R., Sz m a j d a P., bo c h e ń s k i w., k a r c z m a r z k. (red.) Problemy ekologiczne wysokogórskiej czę- 1988. M. 297. Schistostega pennata (Hedw.) ści Karkonoszy. – Oficyna Wyd. Instytutu Ekologii Web. et Mohr. – In: Z. To b o l e w s k i , T. W o j t e rs k i PAN, Dziekanów Leśny, ss. 213-246. (eds), Atlas of the geographical distribution of W o j t u ń b., żo ł n i e r z L., Ma t u ł a j. 1997. Procesy spore plants in Poland. Series V. Mosses (Musci). ekologiczne decydujące o przemianach wyso- 4: 15-17 + 1 map. – W. Szafer Institute of Botany, kogórskich zbiorowisk roślinnych Karkonoszy. Polish Academy of Sciences, Kraków and Adam – Annales Silesiae 27: 97-121. Mickiewicz University, Poznań.

New locality of Schistostega pennata (He d w .) We b . & Mo h r (Bryopsida, Schistostegaceae) in the Kamienne Mountains (Central Sudetes)

Summary The new locality of Schistostega pennata was found in 2012 on sandstones near Różana in the Kamienne Mts. The species had not been reported there before. The new locality fits in the general trend of the range expansion and population increase. The trend has been accel- erating since the 1970s. The analysis of ecological requirements of the species reveals that it depends not only on the specific habitat type (rock crevices, entrances to caves and tunnels), but also on the oligotrophic soil. Its expansion, observed since the 1950s, may depend on the gradually increasing acidification of soil and rock surface due to the anthropogenic emission of

compounds that led to decrease of rainwater pH – SO2 formerly and NOx recently. Schistostega pennata can thus be regarded as an indicator of decreasing quality of natural environment.

Adresy autorów: Muzeum Przyrodnicze UWr. ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 19-34 Michał Smoczyk

Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych

Wstęp w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych. Łąki trzęślicowe są jednym z najciekaw- Analizę fitosocjologiczną roślinności prze- szych pod względem florystycznym typów prowadzono, posługując się metodą Braun-Bla- półnaturalnej roślinności łąkowej, ukształtowa- nqueta (Di e rs c h k e 1994, Dz w o n k o 2007) według nym pod wpływem ekstensywnej gospodarki standardowej 7-stopniowej skali, frekwencję człowieka. Na skutek zmiennego w ciągu roku występowania gatunków podano w procen- poziomu wody gruntowej cechują się cha- tach. Przynależność syntaksonomiczna po- rakterystyczną kombinacją gatunkową, gdzie szczególnych taksonów zgodna jest z opraco- razem współwystępują gatunki o często skrajnie waniami: Ma t u s z k i e w i c z (2001), Ch y t r ý (2010), różnych wymaganiach siedliskowych: dużych Po tt (1995), Ką c k i (2007, 2012), Be r g i De n g l e r wymaganiach wilgotnościowych, termofilnych (2005). Zdjęcia wprowadzono do bazy danych okrajków i muraw, a także gatunki typowe dla TURBOVEG (He n n e k e n s i Sc h a m i n é e 2001), a ta- belę fitosocjologiczną i analizę numeryczną torfowisk węglanowych (Ką c k i i Za ł u s k i 2004). Są to fitocenozy o dużym bogactwie florystycz- zdjęć wykonano z pomocą programu JUICE nym i są siedliskiem występowania znacznej (Ti c h ý 2002) zmodyfikowanym algorytmem TWINSPAN (Ro l e č e k i in. 2009). Nazewnictwo ilości gatunków zagrożonych i podlegających roślin naczyniowych przyjęto za Mi r k i e m i in. ochronie prawnej. Cechy te sprawiły, że łąki (2002), mchów za Oc h y r ą i in. (2003), a wą- trzęślicowe zostały objęte ochroną w ramach trobowców za Sz w e y k o w s k i m (2006). europejskiej sieci Natura 2000 jako typ siedliska W 15 płatach, w których wykonano zdjęcia przyrodniczego 6410 (Eu r o p e a n Co mm i ss i o n fitosocjologiczne, pobrano z ryzosfery próbki 2007) i stanowią podstawę do wyznaczania gleby do analizy. Oznaczanie pH w H2O oraz obszarów siedliskowych sieci. pH w 1 mol/dm3 KCl zebranych próbek gleby Z terenu ziemi kłodzkiej łąki trzęślicowe wykonano metodą potencjometryczną według nie były podawane (Ką c k i 2007), a ich wystę- standardowej procedury gleboznawczej (Be d n a - powanie w górskich położeniach Sudetów było r e k i in. 2004), przewodnictwo elektrolityczne kwestionowane, choć znane były z niższych (EC) zmierzono metodą konduktometryczną położeń Gór Kaczawskich (l. c.). Celem badań (±2%), a orientacyjną zawartość węglanów było przedstawienie warunków występowania, poprzez reakcję gleby z 10% HCl. zróżnicowania i problemów ochrony łąk trzę- Ocenę stanu zachowania płatów łąk trzę- ślicowych w południowo-wschodniej części ślicowych przeprowadzono przy pomocy pa- Sudetów Środkowych. rametrów i wskaźników kardynalnych struktury i funkcji zgodnie z metodyką monitoringu GIOŚ (Mi c h a l s k a -He j d u k i Ko p e ć 2012). Materiał i metodyka badań Część danych zgromadzono podczas prac terenowych nad planami zadań ochronnych W pracy przedstawiono wyniki badań dla obszarów siedliskowych sieci Natura 2000 terenowych przeprowadzonych w latach 2006- „Góry Stołowe” PLH020004 oraz „Grodczyn 2012 na 21 stanowiskach łąk trzęślicowych i Homole koło Dusznik” PLH020039 prze- stwierdzonych na obszarze ziemi kłodzkiej prowadzonych przez autora w latach 2011- (powiat kłodzki, województwo dolnośląskie) 2012. 20 Michał Smoczyk

Fot. 1. Bogata florystycznie łąka trzęślicowa Selino carvifoliae-Molinietum w dolinie potoku Toczek koło Chocieszowa (Góry Stołowe), 12.07.2012 (fot. M. Smoczyk). Phot. 1. Species rich Molinia meadow Selino carvifoliae-Molinietum in the Toczek stream valley near Chocie- szów (Stołowe Mountains), 12.07.2012 (photo M. Smoczyk). Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych 21

Ryc. 1. Rozmieszczenie łąk trzęślicowych na ziemi kłodzkiej na podstawie wykonanych zdjęć fitosocjologicznych. Fig. 1. Distribution of Molinia meadows in the Kłodzko district, based on phytosociological relevés.

Stanowiska zdjęć fitosocjologicznych: kiem, 0,8 km na S od kaplicy w Starkówku, dol- [1, 5] Ludowe koło Dusznik-Zdroju, dolina na część zbocza, 50o21’36,4”N, 16o33’3,0”E. cieku będącego prawobrzeżnym dopływem [7] Chocieszów, dolina potoku Toczek 1,0 potoku Bramecka Woda u NW podnóża góry km na NW od leśniczówki we wsi, obrzeża Krucza, kompleks wilgotnych łąk i młak węgla- zarastającego torfowiska węglanowego, 50o26’ o o nowych, 50 24’1,1”N, 16 21’51,7”E (wszystkie 47,7”N, 16o29’13,7”E. współrzędne w układzie WGS-84). [8, 9] Chocieszów, dolina potoku Toczek [2, 16] Czermna, 1,1 km na NW od kościo- 0,9 km na NW od leśniczówki we wsi, brzeg ła we wsi, kompleks wilgotnych łąk w dolinie regenerującego się łęgu, 50o26’45,6”N, 16o29’ dopływu potoku Brlenka koło granicy państwa, 19,4”E. o o 50 27’28,5”N, 16 14’0,1”E. [10] Słoszów, N zbocze wzgórza Grzy- [3, 6, 12] Chocieszów, dolina potoku To- wacz, kompleks łąk i młak węglanowych czek 0,95 km na NW od leśniczówki we wsi, w obszarze źródliskowym potoku Bramecka o o 50 26’47,2”N, 16 29’15,8”E. Woda, 50o24’34,5”N, 16o20’46,2”E. [4, 13] między Nową Łomnicą a Starków- [11] Bukowa koło Polanicy-Zdroju, nie- 22 Michał Smoczyk użytkowana łąka przy ulicy Wiejskiej, 0,25 Wyniki km na SW od leśniczówki leśnictwa Polanica, o o 50 24’43,8”N, 16 28’57,9”E. Warunki występowania [14] Czermna, dolinka niewielkiego cieku Stwierdzone płaty łąk trzęślicowych wy- Wilga (dopływ Brlenki) 0,6 km na NW od ko- stępują w zachodniej części ziemi kłodzkiej o o ścioła we wsi, 50 27’22,5”N, 16 14’23,2”E. (ryc. 1), na terenie Pogórza Orlickiego oraz [15, 18, 21] Między Jeleniowem i Kudową w najniższych położeniach pasm Gór Stoło- Zakrzem, podnóże bezimiennego wzniesienia wych i Gór Bystrzyckich, w przedziale wyso- 444 m na S od linii kolejowej, 0,7 km na kości 375-640 m n.p.m. Są to głównie najniższe SW od byłych zakładów włókienniczych, położenia obszaru znajdujące się w piętrze o o 50 25’11,8”N, 16 15’6,9”E. pogórza, na wysoczyznach lub w obniżeniach. [17] Czermna, 0,9 km na NW od kościoła Najwyżej położone stanowiska znajdują się na we wsi, kompleks wilgotnych łąk w obniżeniu Wzgórzach Lewińskich koło Dusznik-Zdroju o terenu koło granicy państwa, 50 27’22,1”N, (630-640 m n.p.m.), już w piętrze regla dol- o 16 13’43,0”E. nego. Łąki trzęślicowe występują w dolinach [19] Przy szosie ze Szczytnej do Batorowa, potoków, gdzie zajmują dolne partie stoków SE zbocze góry Hanula 1,4 km na NNW od dolin o niewielkim nachyleniu 5-10o i ekspo- o kościoła w Szczytnej, wilgotna łąka, 50 25’ zycji najczęściej zbliżonej do północnej lub o 42,0”N, 16 26’14,8”E. rzadziej południowo-wschodniej. Przeważnie [20] Nowa Łomnica, kompleks wilgotnych są to stanowiska całkowicie odsłonięte, rzadziej łąk przy drodze gruntowej, 1,2 km na SE od lekko ocienione zaroślami lub ścianą lasu. kaplicy w Starkówku, małe obniżenie terenu, Na wszystkich stwierdzonych stanowiskach o o 50 21’36,1”N, 16 33’33,3”E. fitocenozy łąk trzęślicowych wykształciły się

Ryc. 2. Średnie wartości pH i EC gleby na badanych stanowiskach łąk trzęślicowych. Prostokąty: 25-75% percentyl, wąsy: 9-95% percentyl, kwadraty: wartości średnie, krzyżyki: całkowity zakres wartości. Fig. 2. Mean values of soil pH and EC in the studied Molinia meadows. Rectangles: 25-75% percentile, whiskers: 9-95% percentile; squares: mean values, crosses: range. Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych 23

Fot. 2. Płat łąki trzęślicowej Selino carvifoliae-Molinietum z czarcikęsem łąkowym Succisa pratensis w Ludo- wym koło Dusznik-Zdroju (Pogórze Orlickie), 06.09.2009 (fot. M. Smoczyk). Phot. 2. A patch of Molinia meadow Selino carvifoliae-Molinietum with Succisa pratensis in Ludowe near Duszniki-Zdrój (Orlickie Foothills), 06.09.2009 (photo M. Smoczyk).

w obrębie większych kompleksów roślinno- brunatne silnie gliniaste i oglejone o dużej wil- ści łąkowo-torfowiskowej, w postaci płatów gotności (wilgotne do mokrych), mniejsze uwil- zajmujących powierzchnię od kilkudziesię- gotnienie gleby stwierdzono tylko na nielicznych 2 ciu m do 1,3 ha w dolinie potoku Toczek stanowiskach, np. koło Batorowa. Gleby te koło Chocieszowa (fot. 1), czy nawet 1,7 ha cechuje zwykle znikoma zawartość węglanów w dolinie Brlenki koło Czermnej. Kontaktują poniżej 1%, jednak w kilku przypadkach, kiedy się najczęściej z fitocenozami wilgotnych łąk płaty łąk trzęślicowych kontaktowały się bezpo- ze związku Calthion palustris: Cirsietum rivu- średnio z młakami węglanowymi Valeriano dio- laris, Scirpo sylvatici-Cirsietum cani, Scirpetum icae-Caricetum davallianae, stwierdzono dużą sylvatici, Scirpo sylvatici-Caricetum brizoidis zawartość węglanów 3-5%, a na stanowisku lub ziołoroślami wiązówkowymi ze związku w Słoszowie na Pogórzu Orlickim obserwowano Filipendulion, często także z torfowiskami nawet duże ilości wytrąceń trawertynowych na niskimi o charakterze źródliskowych młak dolnych częściach łodyżek mszaków. Odczyn węglanowych Valeriano dioicae-Caricetum gleb jest lekko kwaśny do obojętnego pH 5,1- davallianae, rzadziej z szuwarami turzycowymi KCl 7,2, średnio 6,2, pHH2O 6,0-8,0, średnio 7,0 (ryc. (Caricetum distichae, Caricetum acutiformis), 2), a przewodność 70-700 µS/cm, średnio 194 łąkami świeżymi ze związku Polygono-Tri- µS/cm. Wyższe wartości przewodności gleby setion lub murawami kserotermicznymi ze stwierdzono na stanowiskach sąsiadujących związku Bromion erecti. z młakami węglanowymi, są one więc prawdo- Zbiorowiska łąk trzęślicowych zajmują podobnie skorelowane z większą zawartością głównie gleby hydrogeniczne bagienne lub związków węglanowych w glebie. 24 Michał Smoczyk

Struktura i skład florystyczny niższej największe pokrywanie mają niskie trawy: mietlice Agrostis gigantea, A. capillaris, Fitocenozy łąk trzęślicowych mają budowę kłosówka wełnista Holcus lanatus i byliny: trójwarstwową. Pokrycie warstwy zielnej wy- kozłek dwupienny Valeriana dioica, pięciornik nosi zawsze 100% i jest ona zróżnicowana na kurze ziele Potentilla erecta, dziurawiec czte- warstwę wyższych i niższych bylin. W warstwie roboczny Hypericum maculatum i koniczyna wyższych bylin zwykle dominuje trzęślica modra pogięta Trifolium medium. Warstwa mszaków Molinia caerulea, tylko w niektórych płatach wykształcona jest zwykle znikomo i pokrywa jest ona subdominantem razem z przytulią 0-20% (średnio 10%), rzadko brak jej zupełnie, północną Galium boreale, omanem wierz- jej pokrycie osiąga istotnie większe wartości bolistnym Inula salicina lub krwiściągiem tylko w płatach kontaktujących się z młaka- lekarskim Sanguisorba officinalis. Towarzyszą mi węglanowymi lub wilgotnymi łąkami ze im m.in. olszewnik kminkolistny Selinum carvi- związku Calthion palustris. Największe po- folia, okrzyn łąkowy Laserpitium prutenicum, krywanie osiągają mchy o szerokich spektrach bukwica zwyczajna Betonica officinalis, ekologicznych: mokradłoszka kończysta Cal- czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, wiązówka liergonella cuspidata, płożymerzyk pokrewny błotna Filipendula ulmaria, ostrożeń łąkowy Plagiomnium affine i brodawkowiec czysty Cirsium rivulare (w suchszym wariancie także Pseudoscleropodium purum. ostrożeń siwy Cirsium canum) i rdest wężow- Na badanym terenie jest to jeden z najbo- nik Polygonum bistorta. W warstwie zielnej gatszych gatunkowo typów łąk, na powierzchni

Fot. 3. Łąka trzęślicowa Selino carvifoliae-Molinietum koło Batorowa (Góry Stołowe) – jedyne miejsce występo- wania sierpika barwierskiego Serratula tinctoria na ziemi kłodzkiej, 01.07.2012. (fot. M. Smoczyk). Phot. 3. Molinia meadow Selino carvifoliae-Molinietum near Batorów (Stołowe Mountains) – the only locality of Saw-wort Serratula tinctoria in the Kłodzko district, 01.07.2012 (photo M. Smoczyk). Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych 25

24-30 m2 tych łąk występuje zwykle 35-41 gatun- wymaganiach wilgotnościowych ze związków ków (całkowity zakres 23-52, średnio 37 gatun- Calthion palustris i Filipendulion oraz rzędu ków). Łącznie w płatach wystąpiło 167 taksonów: Molinietalia, np. Angelica sylvestris, Carex hart- 145 roślin naczyniowych i 22 mszaków. manii, Lysimachia vulgaris, Polygonum bistorta. Fitocenozy tego wariantu kontaktują się bezpo- średnio w terenie z płatami wilgotnych łąk ze Pozycja syntaksonomiczna związku Calthion palustris (zwykle Cirsietum i zróżnicowanie rivularis) i młakami węglanowymi Valeriano dioicae-Caricetum davallianae. Zwykle wystę- Wszystkie zdjęcia fitosocjologiczne za- pują na przesuszonych obrzeżach torfowisk wę- klasyfikowano do zespołu łąki olszewnikowo- glanowych. Średnie pokrycie warstwy mszaków trzęślicowej Selino carvifoliae-Molinietum jest tu dwukrotnie wyższe (12%) niż w następ- caeruleae Ku h n 1937 (tab. 1). nym wariancie (6%). Wariant ten odpowiada Z gatunków diagnostycznych związku Moli- wariantowi z Carex hostiana wyróżnionemu nion Ko c h 1926 z wysoką stałością występują: przez Ře z n í č k o v ą (2010, cfr. Ha v l o v á 2007) olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, na terenie Czech i częściowo podzespołowi drżączka średnia Briza media, bukwica zwyczaj- Molinietum caeruleae caricetosum hostianae na Betonica officinalis, czarcikęs łąkowy Succisa Ko c h 1926 (Ob e r d o r f e r 1983). Analogiczne pratensis, mieczyk dachówkowaty Gladiolus im- zbiorowiska ze strefy przejściowej między bricatus, z niską stałością: turzyca filcowata Carex młakami węglanowymi ze związku Caricion tomentosa, przytulia północna Galium boreale, davallianae i łąkami trzęślicowymi z terenu Sło- oman wierzbolistny Inula salicina, okrzyn łąkowy wacji opisywane są (Ze l n i k 2011) jako odrębny Laserpitium prutenicum, nasięźrzał pospolity zespół Carici davallianae-Molinietum caeruleae Ophioglossum vulgatum i sierpik barwierski Ser- Šp á n i k o v á 1978. Nieco zbliżone fitocenozy ratula tinctoria (ten ostatni tylko na jednym stano- podawała z czeskiej części Gór Orlickich Ba- wisku koło Batorowa, fot. 3) – łącznie stwierdzono l á t o v á -Tu l á č k o v á (2000), jednak przedstawiały 17 gatunków. Dobrze reprezentowana jest liczna one raczej postacie degeneracyjne zbiorowisk grupa gatunków wilgotnych łąk rzędu Molinieta- ze związku Molinion. lia i związków Calthion palustris i Filipendulion: Wariant z Carex tomentosa (tab. 1, zdj. z najwyższą stałością występują: ostrożeń łąkowy 14-21) wyróżniają Inula salicina, Galium Cirsium rivulare, rdest wężownik Polygonum boreale, Cirsium canum, Bromus erectus, bistorta, sit skupiony Juncus conglomeratus, Brachypodium pinnatum, Agrimonia eupatoria krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, skrzyp i Carex tomentosa, występuje on na najsuch- błotny Equisetum palustre, śmiałek darniowy szych stanowiskach i przedstawia fitocenozy Deschampsia caespitosa i komonica błotna Lo- kontaktujące się z termofilnymi murawami ze tus uliginosus. Na tej podstawie wszystkie płaty związku Bromion erecti, okrajkami z klasy Tri- na badanym terenie zaliczono do podzespołu folio-Geranietea lub świeżymi łąkami górskimi Selino-Molinietum cirsietosum rivularis (Gr y n i a ze związku Polygono-Trisetion. Fitocenozy 1968) Ką c k i 2007. te odpowiadają wariantowi z Bromus erectus Na podstawie analizy numerycznej wy- (Ha v l o v á 2006, ře z n í č k o v a 2010), wyróż- różniono w obrębie tego podzespołu dwa nionemu z terenu Czech i zbliżają się nieco warianty siedliskowe. Wariant z Carex panicea składem florystycznym do podzespołów Seli- (tab. 1, zdj. 1-13) występujący na siedliskach no-Molinietum caricetosum tomentosae Ko c h wilgotnych i zasobnych w węglany, wyróżniają 1926 oraz Selino-Molinietum brometosum gatunki torfowisk zasadowych związku Cari- erecti (Ob e rd . 1951) Ką c k i 2007 – ten ostatni cion davallianae i ogólnie klasy Scheuchzerio- podzespół opisano w południowo-zachodniej Caricetea nigrae oraz liczne gatunki o dużych Polsce (Ką c k i 2007). 26 Michał Smoczyk

Tab. 1. Zbiorowiska łąk trzęślicowych ze związku Molinion Ko c h 1926 na ziemi kłodzkiej. A – Selino carvifoliae-Molinietum Ku h n 1937 wariant wilgotny z Carex panicea (zdj. 1-13), B – Selino carvifoliae- Molinietum Ku h n 1937 wariant suchszy z Carex tomentosa (zdj. 14-21). Objaśnienia: LUD – Ludowe koło Dusznik-Zdroju, CZE – Czermna, CHO – Chocieszów, NLO – Nowa Łomnica, SŁO – Słoszów, BUK – Bukowa koło Polanicy-Zdroju, JEL – Jeleniów, BAT – Batorów.

Pokrycie ogólne [%] / total cover 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Zwarcie warstwy b [%] / cover of shrub layer b ...... 5 ...... 1 ...... Pokrycie warstwy c [%] / cover of herb layer c 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Pokrycie warstwy d [%] / cover of moss layer d 1 5 10 10 5 10 20 5 10 30 10 20 20 0 20 5 1 1 1 1 20 Stanowisko / locality LUD CZE CHO NLO LUD CHO CHO CHO CHO SŁO BUK CHO NLO CZE JEL CZE CZE JEL BAT NLO JEL ATPOL (BF...) 24 13 25 25 24 25 25 25 25 24 25 25 25 13 23 13 13 23 24 35 23 Wysokość [m n.p.m.] / elevation [m a.s.l] 635 380 395 425 635 395 395 395 395 640 475 395 430 390 415 375 375 415 520 415 415 pH H2O . 7, 2 6,8 . . 6,9 7,1 6,8 6,8 7, 5 5,5 7, 0 . . 8,0 6,8 6,9 8,0 6,0 . 8,0 pH KCl . 6,9 5,9 . . 6,3 6,2 5,8 6,1 7,1 4,9 6,4 . . 7, 2 5,9 6,1 7, 2 5,1 . 7, 2 EC . 350 200 . . 220 110 100 100 330 700 250 . . 110 100 190 110 70 . 110 Liczba gatunków w zdjęciu / number of species in relevé 30 39 46 40 24 44 51 25 23 36 52 46 45 37 35 30 35 27 36 34 36 Ch., D.* Ass. Selino-Molinietum Selinum carvifolia . 2 1 + . 1 + . . . + . 1 1 . + 1 . 2 . . 52 Carex panicea* . . + . . + 1 + + 2 + + ...... 1 43 Ch., D.* Molinion Molinia caerulea s.l. 5 5 5 5 5 5 3 5 4 3 3 3 4 4 4 3 5 3 3 5 3 100 Briza media* + + 1 + . + . . . + + . + + 1 + + . + + + 71 Succisa pratensis 1 + . . + . . . . + 2 . + . + . . . + . 1 43 Betonica officinalis . . 2 + . 2 + . . . 1 + 1 . . . . . 2 . . 38 Gladiolus imbricatus + . 1 . + 1 + . . r + 1 ...... 38 Carex flacca . + . + . . . . . + . . . . + . . . + . + 29 Carex tomentosa . + ...... + . . + 2 . . 1 . + 1 33 Galium boreale . 2 ...... 3 . 3 2 . . . . 19 Inula salicina ...... 3 3 . 1 14 Linum catharticum* ...... + ...... + . 1 14 Ch. Calthion et Filipendulion Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych 27

Table 1. Molinia meadows of the alliance Molinion Ko c h 1926 in the Kłodzko district. A – Selino carvifoliae- Molinietum Ku h n 1937 wet variant with Carex panicea (plots 1-13), B – Selino carvifoliae-Molinietum Ku h n 1937 drier variant with Carex tomentosa (plots 14-21). Explanations: LUD – Ludowe near Duszniki- Zdrój, CZE – Czermna, CHO – Chocieszów, NLO – Nowa Łomnica, SŁO – Słoszów, BUK – Bukowa near Polanica-Zdrój, JEL – Jeleniów, BAT – Batorów.

Numer kolejny zdjęcia / relevé number 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Numer terenowy zdjęcia / relevé no. 62/09 76/12 60/12 63/11 61/09 59/12 57/12 55/12 56/12 30/11 67/12 58/12 64/11 25/11 43/12 74/12 75/12 42/12 36/12 37/11 15/06 in the field Data: rok / date: year 09 12 12 11 09 12 12 12 12 11 12 12 11 11 12 12 12 12 12 11 06 Miesiąc / month 09 07 07 07 09 07 07 07 07 06 07 07 07 06 07 07 07 07 07 06 08 Dzień / day 06 28 12 15 06 12 12 12 12 23 17 12 15 04 02 28 28 02 01 24 10 Powierzchnia zdjęcia [m2] / relevé area 24 25 25 30 25 25 24 25 24 25 28 24 25 25 25 25 28 25 25 28 24 F Ekspozycja / slope exposition S N SSE E S SSE SSE NNE NNE N NE SSE NNE . W N N W S NW SW r Nachylenie [°] / inclination 5 5 5 5 10 5 1 5 5 5 5 1 10 . 5 1 1 5 10 5 5 e k Pokrycie ogólne [%] / total cover 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Zwarcie warstwy b [%] / cover of w shrub layer b ...... 5 ...... 1 ...... e Pokrycie warstwy c [%] / cover of n herb layer c 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 c Pokrycie warstwy d [%] / cover of moss layer d 1 5 10 10 5 10 20 5 10 30 10 20 20 0 20 5 1 1 1 1 20 j Stanowisko / locality LUD CZE CHO NLO LUD CHO CHO CHO CHO SŁO BUK CHO NLO CZE JEL CZE CZE JEL BAT NLO JEL a ATPOL (BF...) 24 13 25 25 24 25 25 25 25 24 25 25 25 13 23 13 13 23 24 35 23 Wysokość [m n.p.m.] / elevation [m a.s.l] 635 380 395 425 635 395 395 395 395 640 475 395 430 390 415 375 375 415 520 415 415 pH H2O . 7, 2 6,8 . . 6,9 7,1 6,8 6,8 7, 5 5,5 7, 0 . . 8,0 6,8 6,9 8,0 6,0 . 8,0 pH KCl . 6,9 5,9 . . 6,3 6,2 5,8 6,1 7,1 4,9 6,4 . . 7, 2 5,9 6,1 7, 2 5,1 . 7, 2 EC . 350 200 . . 220 110 100 100 330 700 250 . . 110 100 190 110 70 . 110 Liczba gatunków w zdjęciu / number of species in relevé 30 39 46 40 24 44 51 25 23 36 52 46 45 37 35 30 35 27 36 34 36 Ch., D.* Ass. Selino-Molinietum Selinum carvifolia . 2 1 + . 1 + . . . + . 1 1 . + 1 . 2 . . 52 Carex panicea* . . + . . + 1 + + 2 + + ...... 1 43 Ch., D.* Molinion Molinia caerulea s.l. 5 5 5 5 5 5 3 5 4 3 3 3 4 4 4 3 5 3 3 5 3 100 Briza media* + + 1 + . + . . . + + . + + 1 + + . + + + 71 Succisa pratensis 1 + . . + . . . . + 2 . + . + . . . + . 1 43 Betonica officinalis . . 2 + . 2 + . . . 1 + 1 . . . . . 2 . . 38 Gladiolus imbricatus + . 1 . + 1 + . . r + 1 ...... 38 Carex flacca . + . + . . . . . + . . . . + . . . + . + 29 Carex tomentosa . + ...... + . . + 2 . . 1 . + 1 33 Galium boreale . 2 ...... 3 . 3 2 . . . . 19 Inula salicina ...... 3 3 . 1 14 Linum catharticum* ...... + ...... + . 1 14 Ch. Calthion et Filipendulion 28 Michał Smoczyk

Numer kolejny zdjęcia / relevé number 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Cirsium rivulare . 1 + + . 1 2 . . + 1 2 + + + 1 1 + . 1 + 76 Filipendula ulmaria 1 . + 1 2 1 2 1 1 . . 2 . + 1 + 1 2 . . 1 71 Polygonum bistorta + 1 1 . + 1 1 + + + 2 2 . 2 . 1 1 . . . . 67 Juncus conglomeratus . + 1 1 . 1 2 2 2 . 1 1 + + ...... + 57 Lythrum salicaria . + + . . + + 1 + . . + . . + . . + . + + 52 Scirpus sylvaticus + . . . + . 1 + 1 . . . + + . + + . . . . 43 Lysimachia vulgaris . 2 . + + 1 + 2 2 . . 2 1 ...... 43 Cirsium canum . + ...... + 1 2 2 1 . + 2 38 Cirsium oleraceum . + + ...... 1 . . . . + . . . + 24 Cirsium ×erucagineum . . r . . . + . . + . + ...... r . . 24 Geum rivale . . . + ...... + . . . . + . + . 19 Ch. Molinietalia Sanguisorba officinalis 2 2 2 2 1 1 1 + 1 . 3 1 2 2 2 2 2 1 2 2 . 90 Equisetum palustre . 1 1 + . + 1 1 2 1 + 1 + . + 1 + + . 1 1 81 Deschampsia caespitosa + 1 1 + + 1 + + . + + 1 . . 2 1 + 2 . . 2 76 Lotus uliginosus + + 1 . + + 1 1 1 . + . . + . . + . . . + 57 Angelica sylvestris + . + + + + . . . . + . + + . + . . . . . 43 Carex hartmanii . 1 2 . . 1 2 2 2 . . 2 . . . . + . . . . 38 Trollius europaeus + . 1 . + + + . . . + 1 ...... 33 Galium uliginosum . + . . . + + . + + . + ...... 29 Ch. Molinio-Arrhenatheretea Holcus lanatus + 1 1 + + + + + + . 2 1 + . 1 2 1 1 2 + . 86 Lathyrus pratensis . + + + . + + . . . + + + + + 1 + + + + + 76 Poa pratensis . 1 + 1 . 1 + . . . . + + + + + + + + 1 . 67 Festuca rubra . . + + . + 1 + + + 1 + + . . + . + . . . 57 Dactylis glomerata + . . + + . . . . . + . 1 + + . . 1 + + + 52 Galium album s.l. . . + . + 1 . . . + + . . . + . . + 1 1 + 48 Arrhenatherum elatius . . + . . + + . . . + + + + + . . . + + . 48 Colchicum autumnale . 1 ...... + + . + 1 + + + . 1 1 . 48 Alopecurus pratensis . . . + ...... + + . + + . 1 + + 38 Stellaria graminea + . + + . + . . . . r . + . . . + . . . . 33 Carex hirta . . . + ...... 1 . 1 + 1 . . 1 . + . 33 Vicia cracca + + ...... + + . . . + . . . + + . 33 Agrostis gigantea . . . + . . 2 2 2 . + 2 ...... 29 Alchemilla acutiloba + . + + ...... 1 . 1 ...... + . 29 Rumex acetosa . . . r ...... + . + + . + . . . + . 29 Ranunculus acris + . . + ...... + + . . . . + + . 29 Festuca pratensis ...... + 1 1 + . + + . 29 Juncus inflexus . 1 ...... + . . 1 . 1 2 24 Festuca arundinacea . . + . . + 1 . . . . + ...... 19 Centaurea jacea . + ...... + r . + . . . . 19 Avenula pubescens ...... 1 + . + + . . . . 19 Plantago lanceolata ...... + . + . . . . . + . . 14 Campanula patula + ...... r . r ...... 14 Lysimachia nummularia . . . + ...... + . . . . . 2 . . . 14 Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych 29

Numer kolejny zdjęcia / relevé number 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Poa trivialis + . . . + ...... + 14 Achillea millefolium ...... + . + + . . . . 14 Gatunki towarzyszące: / accompanying species: Ch. Scheuchzerio-Caricetea Valeriana dioica . 1 . + . . 1 + + 2 . + ...... 33 Thuidium philibertii d . + 1 . . 1 + . . . . 1 ...... 24 Carex davalliana . + . . . . + . . 3 . + ...... 19 Carex flava ...... + . . 1 + ...... 14 Agrostis canina 1 . . 2 + ...... 14 Ch. Nardo-Callunetea Potentilla erecta + . + . + + + . . + 1 + + ...... + + 52 Carex pallescens . . 1 + . + . + . . + + + ...... + . 38 Hypericum maculatum 2 . + + 1 + . . . . 1 . 1 . . . + . . . . 38 Luzula multiflora s.str. . + 1 . . r r . . . r ...... 24 Inne gatunki: / other species: Plagiomnium affine d + + + + . . + . + 2 + + 2 . + . . . . + 1 62 Calliergonella cuspidata d 1 . . 2 1 . 2 1 1 1 . 2 . . 1 . . . . 1 2 52 Agrostis capillaris + . + 1 . + . . . . 2 . 1 + . . + . . + . 43 Carex disticha . 1 . . . . 1 1 3 . . + . 1 . 1 2 . . . . 38 Anthoxanthum odoratum . . 1 + . + + . . . + + + ...... + 38 Trifolium medium . + . . + . . . . . + . 1 . 2 . . 2 + 1 . 38 Primula elatior . . + + . + r . . . . r . + . . . . . + . 33 Cirriphyllum piliferum d . 1 . . . . + 1 + . + 1 ...... 29 Rhytidiadelphus squarrosus d . . + . . 1 + . . . 1 + ...... + . . 29 Ranunculus auricomus ...... + . + . + . + r . . . 1 29 Brachythecium sp. d . . + . . 1 ...... 1 . . 2 + . . . . 24 Plagiomnium undulatum d . . + . . + + . . . . + + ...... 24 Veronica chamaedrys + . + ...... + . . r . 1 . . . 24 Astrantia major . . 2 . . 1 + ...... + . . 19 Pseudoscleropodium purum d . . 2 . . . 1 . . . 2 1 ...... 19 Lophocolea bidentata d ...... r . . r + ...... 14 Carex spicata . . + . . + . . . . . + ...... 14 Brachythecium rutabulum d . . . 1 ...... + + . 14 Brachythecium mildeanum d ...... 2 . . + . . 1 14

Gatunki sporadyczne / sporadic species: Ch. Molinion: Salix repens ssp. rosmarinifolia 3: +, 10: +; La- serpitium prutenicum 2: +, 17: +; Ranunculus polyanthemos 11: +; Ophioglossum vulgatum 14: +; Serratula tinctoria 19: +; Ch. Calthion et Filipendulion: Juncus effusus 1: +, 17: +; Crepis paludosa 10: 1, 14: +; Cirsium ×tataricum 17: r, 21: +; Myosotis nemorosa 6: r; Caltha palustris 7: +; Geranium palustre 18: +; Ch. Molinie- talia: Lychnis flos-cuculi 6: r, 11: r; Climacium dendroides (d) 2: +, 21: 1; Achillea ptarmica 12: +; Trifolium hybridum 21: +; Ch. Molinio-Arrhenatheretea: Alchemilla micans 7: +, 19: +; Lotus corniculatus 15: +, 20: +; Geranium pratense 16: +, 17: 1; Phleum pratense 11: +; Cardamine pratensis 7: r; Knautia arvensis 10: r; Trifolium repens 4: r; Potentilla anserina 15: r; Carex otrubae 21: +; Rumex crispus 18: r; Pimpinella major 16: +; Heracleum sphondylium 14: r; Crepis biennis 19: +; Trisetum flavescens 19: +; Leucanthemum vulgare agg. 19: r; Gatunki towarzyszące / accompanying species: Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Carex diandra 7: +, 12: 1; Hypnum pratense (d) 7: +, 12: +; Campylium stellatum (d) 2: +, 10: 2; Cratoneuron filicinum (d) 10: 2; Dactylorhiza majalis 10: +; Eriophorum latifolium 10: +; Bryum pseudotriquetrum (d) 10: +; Fissidens adian- Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych 31

thoides (d) 2: r; Ch. Nardo-Callunetea: Nardus stricta 11: +; Danthonia decumbens 11: +; Dianthus deltoides 1: +; Inne / Other species: Alnus glutinosa juv. 8: +, 9: 1; Carex vesicaria 8: +, 20: +; Phalaris arundinacea 6: +, 9: +; Viburnum opulus juv. 11: +, 15: +; Carex paniculata 5: 1, 10: +; Acer pseudoplatanus juv. 4: r, 13: r; Taraxacum sp. 14: r, 19: r; Alnus glutinosa (b) 8: 1; Salix ×plicata 11: +; Scutellaria galericulata 7: +; Aneura pinguis (d) 7: r; Chiloscyphus polyanthos (d) 7: r; Listera ovata 10: +; Picea abies juv. 10: r; Fraxinus excelsior juv. 10: r; Rubus caesius 13: 2; Quercus robur juv. 13: +; Rosa canina juv. 13: +; Calamagrostis epigejos 13: +; Populus tremula juv. 13: r; Galium palustre 4: +; Equisetum arvense 5: +; Oxyrrhynchium hians (d) 5: +; Equisetum sylvaticum 1: +; Cornus sanguinea (b) 15: 1; Agrimonia eupatoria 15: +; Ligustrum vulgare juv. 15: +; Crataegus monogyna juv. 15: +; Rhytidiadelphus triquetrus (d) 21: 2; Mentha arvensis 21: +; Vicia sepium 21: +; Prunus spinosa juv. 18: +; Cornus sanguinea juv. 18: +; Aegopodium podagraria 17: +; Fissidens taxifolius (d) 16: r; Equisetum fluviatile 14: +; Polygonum amphibium 14: r; Brachypodium pinnatum 19: 2; Cruciata laevipes 19: +; Bromus erectus 19: +; Rubus idaeus 19: +. 32 Michał Smoczyk

Tab. 2. Powierzchnia i stan zachowania łąk trzęślicowych na ziemi kłodzkiej. Ocena parametrów stanu ochrony wg skali: FV – właściwy, U1 – niezadowalający, U2 – zły. Table 2. Surface area and conservation status of Molinia meadows in the Kłodzko district. Evaluation of the conservation status: FV – Favourable, U1 – Unsatisfactory, U2 – Bad. (1) Complex name, (2) Complex area [ha], (3) Habitat area within complex, (4) Typical structure and functions, (5) Future prospects, (6) Overall assessment.

Powierzchnia Powierzchnia Struktura Perspektywy Ocena Kompleks [ha] siedliska i funkcje ochrony ogólna (1) (2) (3) (4) (5) (6) Chocieszów, dolina 1,47 U1 FV U1 U1 Toczka

Czermna 4,16 FV U1 FV U1

Jeleniów 0,11 U1 FV U1 U1

Szczytna – Batorów 1,11 FV FV FV FV

Nowa Łomnica 0,51 FV FV FV FV

Słoszów i Ludowe koło Dusznik-Zdroju 0,18 FV FV FV FV

Piekielna Góra koło 0,57 FV FV FV FV Polanicy-Zdroju – Bukowa

ogółem 8,11 U1 FV U1 U1

Problemy ochrony nitens – są to gatunki wilgotnych łąk i młak węglanowych. Łąki trzęślicowe na ziemi kłodzkiej są osto- Łąki trzęślicowe stanowią typ siedliska ją dla wielu gatunków roślin naczyniowych przyrodniczego 6410 zmiennowilgotne łąki chronionych i zagrożonych w skali Dolnego trzęślicowe, wymieniony w Załączniku I Dy- Śląska i kraju. Łącznie stwierdzono 9 gatunków rektywy Siedliskowej RE (Ką c k i i Za ł u s k i 2004), chronionych, 10 zagrożonych w skali Dolnego jest to więc typ ekosystemu o znaczeniu wspól- Śląska (Ką c k i i in. 2003) i 2 w skali kraju (Za- notowym, podlegający ochronie i wymagający r z y c k i i Sz e l ą g 2006). Najcenniejsze z nich to: wyznaczenia obszarów europejskiej sieci Natura mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, 2000. Łączna powierzchnia siedliska przy- nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum, rodniczego 6410 (podtyp 6410-1) na ziemi turzyca Davalla Carex davalliana, wełnianka kłodzkiej to 8,11 ha (tab. 2). Jego ogólny stan szerokolistna Eriophorum latifolium i pełnik zachowania oceniono na niewłaściwy (U1), europejski Trollius europaeus. Poza tym lo- wpłynęły na to obniżone oceny parametrów kalnie wielkimi rzadkościami florystycznymi perspektywy ochrony i powierzchnia siedliska. są okrzyn łąkowy Laserpitium prutenicum, Powierzchnia badanych łąk w kilku komplek- turzyca obła Carex diandra i sierpik barwierski sach jest pofragmentowana oraz zmniejsza Serratula tinctoria – gatunki te na badanym te- się na skutek zarastania podrostem drzew renie mają jedyne swoje stanowiska na łąkach i nalotem krzewów (Chocieszów, Jeleniów) trzęślicowych. Również wśród stwierdzonych lub też w wyniku ekspansji trzciny pospolitej mchów są gatunki zagrożone w Polsce (Ża r - Phragmites australis (Czermna koło Kudowy- n o w i e c i in. 2004): rokiet łąkowy Hypnum Zdroju). Stan struktury i funkcji w prawie pratense, widłoząb błotny Dicranum bonje- wszystkich przypadkach był właściwy (FV): anii i błyszcze włoskowate Tomentypnum pełny skład gatunków diagnostycznych dla Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych 33 związku Molinion oraz prawidłowe zachowa- Dusznik” PLH020039. Na pozostałych stano- nie płatów lokalnie typowych. We właściwym wiskach proponuje się utworzenie użytków stanie ochrony znajduje się tylko 1,08 ha, czyli ekologicznych w porozumieniu z właścicielami 13% lokalnej powierzchni siedliska. W związ- lub zarządcami gruntów. ku z tym konieczne jest podjęcie zabiegów ochrony czynnej, z których najpilniejszymi są przywrócenie użytkowania (nieregularne Podsumowanie koszenie) porzuconych płatów oraz usunięcie nalotu krzewów i podrostu drzew z kilku zara- W pracy przedstawiono dokumentację stających płatów. Kompleks w dolinie potoku fitosocjologiczną oraz warunki występowania Toczek koło Chocieszowa jest szczególnie łąk trzęślicowych ze związku Molinion Ko c h zagrożony, ponieważ w miejscowym planie 1926 z terenu ziemi kłodzkiej (południowo- zagospodarowania przestrzennego gminy tere- wschodnia część Sudetów Środkowych). Wy- ny te zostały zaplanowane do zalesień. różniono zespół Selino carvifoliae-Molinietum Szczególnie cenne ze względu na swoją Ku h n 1937 w podzespole cirsietosum rivularis dużą powierzchnię i stanowiska wielu za- oraz opisano dwa lokalne warianty siedliskowe. grożonych gatunków roślin są kompleksy łąk Łąki trzęślicowe na ziemi kłodzkiej są ważną trzęślicowych w Czermnej koło Kudowy-Zdroju ostoją wielu gatunków roślin zagrożonych (Pogórze Orlickie), w dolinie potoku Toczek w skali kraju i Dolnego Śląska i reprezentują koło Chocieszowa (Góry Stołowe) oraz koło Ba- typ 6410 siedliska przyrodniczego z Załącznika torowa (również w Górach Stołowych). W celu I Dyrektywy Siedliskowej RE. Oceniono zasoby objęcia tych stanowisk ochroną, podczas prac i stan zachowania tego siedliska przyrodni- nad planem zadań ochronnych dla obszaru czego na badanym terenie i zaproponowano sieci Natura 2000 „Góry Stołowe” PLH020004 działania z zakresu ochrony czynnej. w 2012 roku, wszystkie te kompleksy zosta- ły zaproponowane do włączenia w granice Podziękowania obszaru poprzez rozszerzenie i korektę jego Część mszaków ze zdjęć fitosocjologicz- granic. W 2011 roku analogiczną propozycję nych oznaczył Vítězslav Plášek (Ostravská wysunięto dla kompleksu łąk w Ludowym univerzita, Ostrava), za co mu serdecznie (fot. 2) w obszarze „Grodczyn i Homole koło dziękuję.

Literatura

Ba l á t o v á -Tu l á č k o v á E. 2000. Molinietalia-Gesellschaf- Ha v l o v á M. 2006. Syntaxonomical revision of the ten des Landschaftsschutzgebietes Orlické hory Molinion meadows in the Czech Republic. (NO-Böhmen). Verh. Zool.-Bot. Ges. Österreich Preslia 78: 87-101. 137: 205-234. He n n e k e n s S. M., Sc h a m i n é e J. H. J. 2001. TURBOVEG, Be d n a r e k R., Dziadowiec H., Po k o j s k a U., Prusinkiewicz a Comprehensive Data Base Management System Z. 2004. Badania ekologiczno- gleboznawcze. for Vegetation Data. J. Veg. Sci. 12(4): 589-591. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Ką c k i Z. 2007. Comprehensive syntaxonomy of Mo- Be r g c., De n g l e r j. 2005. Moose und Flechten als linion meadows in southwestern Poland. Acta diagnostische Arten von Pflanzengesellschaften Bot. Siles., Monogr. 2: 1-134. – eine Übersicht aus Mecklenburg-Vorpommern. Ką c k i Z. 2012. Variability and long-term changes in Herzogia 18: 145-161. the species composition of Molinia meadows in Ch y t r ý M. (red.). 2010. Vegetace České republiky. Poland: a case study using a large data set from 1. Travinná a keříčková vegetace. Academia, the Polish Vegetation Database. Acta Bot. Siles., Praha. Monogr. 7: 6-144. Di e rs c h k e H. 1994. Pflanzensoziologie. Grundlagen Ką c k i Z., Da j d o k Z., Sz c z ę ś n i a k E. 2003. Czerwona lista und Methoden. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. roślin naczyniowych Dolnego Śląska. ss. 9-65. Dz w o n k o Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjo- [W:] Z. Ką c k i (red.). Zagrożone gatunki flory na- logicznych. Vademecum Geobotanicum. Sorus, czyniowej Dolnego Śląska. Inst. Biologii Roślin, Inst. Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Po- Uniwersytet Wrocławski. PTPP „Pro Natura”, znań-Kraków. Wrocław. Eu r o p e a n Co mm i ss i o n . 2007. Interpretation Manual of Ką c k i Z., Za ł u s k i T. 2004. 6410 Zmiennowilgotne łąki European Union Habitats – EUR 27. European trzęślicowe (Molinion). [W:] J. He r b i c h (red.). Po- Commission DG Environment, Nature and bio- radniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 diversity. – podręcznik metodyczny. Tom 3. Murawy, łąki, 34 Michał Smoczyk

ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. ss. 159-170. Po tt R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutsch- Ministerstwo Środowiska, Warszawa. lands. Wyd. 2. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Ma t u s z k i e w i c z W. 2001. Przewodnik do oznaczania Ře z n í č k o v á M. 2010. Svaz Molinion caeruleae Koch zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum 1926. Střídavě vlhké bezkolencové louky. [W:] Geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, M. Ch y t r ý (red.). Vegetace České republiky. 1. Warszawa. Travinná a keříčková vegetace. ss. 209-215. Mi c h a l s k a -He j d u k D., ko p e ć D. 2012. npbl. 6410 Academia, Praha. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion). Ro l e č e k J., Ti c h ý L., Ze l e n ý D., Ch y t r ý M. 2009. Modi- [W:] Ci e r l i k G., Ma k o m a s k a -Ju c h i e w i c z M., Mr ó z fied TWINSPAN Classification in Which the Hi- W., Pe r z a n o w s k a J., Kr ó l W., B a r a n P., Zięcik A. erarchy Respects Cluster Heterogeneity. J. Veg. (red.). Monitoring gatunków i siedlisk przyrodni- Sci. 20(4): 596-602. czych ze szczególnym uwzględnieniem specjal- Sz w e y k o w s k i J. 2006. An annotated checklist of Polish nych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 – faza trzecia. Typy siedlisk przyrodniczych. ss. liverworts and hornworts. Biodiversity of Poland 248-263. Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 4. Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Mi r e k Z., Pi ę k o ś -Mi r k o w a H., Za j ą c A., Za j ą c M., Be r - Ti c h ý L. 2002. JUICE, software for vegetation classifica- n a c k i L., Ci e ś l a k E., Gł o w a c k i Z., Le d a M., Mi t k a tion. J. Veg. Sci. 13: 451-453. J., Pa ś n i k A., Pa u l W., Ronikier M., Ro s t a ń s k i K., Za r z y c k i K., Sz e l ą g Z. 2006. Red list of the vascular Sz e l ą g Z., W ó j c i c k i J. j., za l e w s k a -Ga ł o s z j., zie- plants in Poland. Czerwona lista roślin naczy- l i ń s k i J., Żu k o w s k i W. 2002. Flowering plants and niowych w Polsce. [W:] Z. Mi r e k , K. Za r z y c k i , W. pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna W o j e w o d a , Z. Sz e l ą g (red.). Red list of plants and lista roślin kwiatowych i paprotników Polski. fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Biodiversity of Poland 1: 1-442. Inst. Botaniki im. Polski. ss. 9-20. Inst. Botaniki im. W. Szafera W. Szafera PAN, Kraków. PAN, Kraków. Ob e rd o rf e r E. (red.). 1983. Süddeutsche Pflanzenge- Ze l n i k I. 2011. Wet meadows with Purple Moor-grass sellschaften. T. III. Wirtschaftswiesen und (Molinia caerulea) in Slovenia. Acta Biol. Slo- Unkrautgesellschaften. Gustav Fischer Verlag, venica 54(2): 53-71. Stuttgart, New York. Ża r n o w i e c J., St e b e l A., Oc h y r a R. 2004. Threatened Oc h y r a R., Ża r n o w i e c J., Be d n a r e k -Oc h y r a H. 2003. moss species in the Polish Carpathians in the light Census catalogue of Polish mosses. Biodiversity of a new Red-list of mosses in Poland. [W:] A. of Poland 3. Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN, St e b e l , R. Oc h y r a (red.). Bryological Studies in the Kraków. Western Carpathians. ss. 9-28. Sorus, Poznań.

Variability and conservation status of Molinia meadows in south-eastern part of the Central Sudetes Mts.

Summary The paper presents phytosociological documentation and habitat conditions of Molinia meadows from the alliance Molinion Ko c h 1926 in the Kłodzko district (south-eastern central Sudetes Mts.). The Selino carvifoliae-Molinietum Ku h n 1937 association has been identified, and two local variants have been described. Molinia meadows in the Kłodzko district are important refuges for many plant species which are threatened in Poland and in the Lower Silesia and represents habitat type code 6410 from Appendix I of the EU Habitats Directive. The resources and conservation status of this habitat type have been evaluated using general monitoring guidelines and some protection actions have been proposed.

Adres autora: ul. Wojska Polskiego 30/5 69-110 Rzepin e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 35-40 Iwona Kuras, Krzysztof Świerkosz

Materiały do flory Masywu Włodarza (Góry Sowie, Sudety Środkowe)

Wstęp

Grupa Włodarza stanowi izolowany masyw położony w północno-zachodniej części Gór Sowich, oddzielony od głównego ich grzbietu doliną potoku Jaworzynka. Na południowym- wschodzie graniczy poprzez przełęcz Sokolą z najwyższym szczytem Gór Sowich – Wielką Sową, a od południa ze Wzgórzami Wyrębiń- skimi. Zachodnią i północną granicę wyznacza obniżenie rzeki Bystrzycy, oddzielając masyw od Gór Suchych i Wałbrzyskich (St a f f a i in. 1995). Pod względem hipsometrycznym szczyty Masywu Włodarza mieszczą się w przedziale od 648 m n.p.m. dla Strażowej Góry do 811 m n.p.m. w przypadku Włodarza. Wysokości względne zazwyczaj nie przekraczają 120 m, maksymalnie osiągając 270 m dla deniwelacji między doliną Jaworzynki a szczytem Włoda- rza. Pod względem geologicznym teren badań stanowi część bloku sowiogórskiego, uznawa- nego za oddzielony fragment Masywu Cze- skiego, tzw. masywu moldanubskiego (Ob e r c 1972). Budują go skały metamorficzne – przede wszystkim gnejsy i migmatyty, z wkładkami Fot. 1. Epipactis helleborine w Masywie Włodarza, amfibolitów i granulitów (St a f f a i in. 1995). oddział leśny 116, 14.07.2011 (fot. I. Ku- Pedosfera Masywu Włodarza w większości ras). zdominowana jest przez gleby brunatne kwaśne Phot. 1. Epipactis helleborine in the Włodarz Massif, oraz zajmujące niewielkie fragmenty obszaru forest division no.116, 14.07.2011 (photo I. Kuras). właściwe, wyługowane i oglejone (Pe n d e r 1975). Cechą szczególną jest niewielka miąższość pro- fili glebowych, osiągająca minimalnie 40 cm, 3,5 do 5,5oC, a okres wegetacyjny trwa rocznie zaś maksymalnie 150 cm. Gleby bielicowe od 165 do 180 dni. Położenie masywu, od wykształcone lokalnie na granitognejsach, strony zawietrznej dla napływu większości mas charakteryzują się występowaniem poziomu wilgotnego powietrza sprawia, że notuje się tu wymywania o niewielkiej zawartości próch- mniej opadów niż na podobnych wysokościach nicy oraz silnym zakwaszeniem. Niewielkie w Górach Izerskich w zachodniej części Sude- powierzchnie zajmują także gleby mułowo- tów (Fu rm a n k i e w i c z 2006). Średnie roczne opady glejowe oraz mady (Pe n d e r 1975). atmosferyczne wynoszą ok. 800 mm, a średnia Klimat należy do klimatów azonalno-gór- roczna liczba dni z pokrywą śnieżną mieści się skich. Średnia roczna temperatura na terenie w przedziale 80-100 dni. Wiatry przeważające Masywu Włodarza mieści się w przedziale od na omawianym terenie – podobnie jak w całych 36 Iwona Kuras, Krzysztof Świerkosz

jętych ochroną gatunkową (Św i e r k o s z 2004a, 2004b, Be rd o w s k i 2005). Dlatego też uznano za wskazane opublikowanie listy gatunków roślin naczyniowych stwierdzonych na terenie Masywu Włodarza.

Metody

Badania prowadzone były w latach 2010- 2011 w szczytowych partiach (powyżej pozio- micy 600 m) Masywu Włodarza, na terenach zajętych przez zbiorowiska leśne, o łącznej powierzchni 14 km2. Stanowiska gatunków rzadkich notowano przy użyciu odbiornika GPS z chipsetem SiRF Star 3i+. Nazewnictwo gatunków roślin naczyniowych oraz status gatunku obcego lub rodzimego zostały przyjęte zgodnie z Mi r e k i in. (2002). Gatunki te oznaczono w systematycznym wykazie gatunków za pomocą znaków * – kenofit, ** – archeofit, *** – gatunki rodzime dla Polski, obce we florze Sudetów. Listę gatunków górskich przyjęto zgodnie z Za j ą c (1996). Badany obszar w ca- łości leży w obrębie kwadratu BE 94 ATPOL Fot. 2. Neottia nidus-avis w Masywie Włodarza, (Za j ą c A. i Za j ą c M. 2001). oddział leśny 97, 24.05.2011 (fot. I. Kuras). Phot. 2. Neottia nidus-avis in the Włodarz Massif, forest division no. 97, 24.05.2011 Systematyczny wykaz gatunków (photo I. Kuras). roślin naczyniowych

Sudetach – to wiatry zachodnie i południowe Equisetaceae: Equisetum arvense L., E. (Lo r e n c 1997). fluviatile L., E. sylvaticum L., E. palustre L.; W części szczytowej, której flora była przed- Hypolepidaceae: Pteridium aquilinum Ku h n ; miotem badań, masyw jest całkowicie zale- Thelypteridaceae: Phegopteris connectilis siony, z dominacją monokultur świerkowych Wa tt ; Athyriaceae: Athyrium filix-femina Ro t h .; oraz antropogenicznych borów mieszanych Aspidiaceae: Dryopteris dilatata A. gr a y s.l., z udziałem świerka Picea abies i domieszką D. filix-mas Sc h o tt , D. carthusiana (Vi l l .) H.P. buka Fagus sylvatica. Zbiorowiska te zajmują Fu c h s , Gymnocarpium dryopteris Ne w m a n ; Po- 77% powierzchni. Lasy liściaste zajmują tylko lypodiaceae: Polypodium vulgare L.; Pinaceae: 23% obszaru, a dominuje wśród nich kwaśna Abies alba Mi l l ., ***Larix decidua Mi l l ., Picea buczyna sudecka (Luzulo luzuloidis – Fagetum). abies Ka r s t ., *Pseudotsuga menziesii Fr a n c o ; Szata roślinna tego obszaru nie była przed- Salicaceae: Populus tremula L., Salix alba L., S. miotem szczególnego zainteresowania lub aurita L., S. caprea L., S. cinerea L., S. fragilis L.; kompleksowych badań. Jedyne publikowane Betulaceae: Alnus glutinosa Ga e r t n ., A. incana dane z tego terenu pochodzą z pracy Pe n d e r Mo e n c h , Betula pendula Ro t h .; Corylaceae: (1975), która w ramach swoich badań nad Corylus avellana L.; Fagaceae: Fagus sylvatica zbiorowiskami leśnymi Gór Sowich wykona- L., Quercus petraea Li e b l .; Ulmaceae: Ulmus ła tu 4 zdjęcia fitosocjologiczne, w których glabra Hu d s .; Urticaceae: Urtica dioica L.; wymienia 61 gatunków roślin naczyniowych. Aristolochiaceae: Asarum europaeum L.; Po- Dane niepublikowane pochodzą z inwentary- lygonaceae: Rumex acetosa L., R. acetosella zacji przyrodniczych prowadzonych w latach L., R. obtusifolius L.; Caryophyllaceae: Dian- 2004-2005, jednak ograniczają się one do thus deltoides L., Melandrium rubrum Ga r c k e , podania pojedynczych stanowisk roślin ob- **Melandrium album (Mi l l .) Ga r c k e , Stellaria Materiały do flory Masywu Włodarza (Góry Sowie, Sudety Środkowe) 37 media Vi l l ., S. nemorum L.; Ranunculaceae: major L.; Caprifoliaceae: Lonicera xylosteum L., Actaea spicata L., Anemone nemorosa L., Sambucus nigra L., S. racemosa L., Viburnum Thalictrum aquilegifolium L., Caltha palustris opulus L.; Adoxaceae: Adoxa moschatellina L., Ficaria verna Hu d s ., Ranunculus acris L., R. L.; Valerianaceae: Valeriana officinalis L., V. repens L.; Papaveraceae: Chelidonium majus L.; sambucifolia Mi k a n fil.; Campanulaceae: Cam- Brassicaceae: Alliaria petiolata Ca v . et Gr a n d e , panula patula L., Phyteuma spicatum L.; Aste- Cardamine amara L., Cardaminopsis halleri raceae: Achillea millefolium L., Bellis perennis Ha y e k , Dentaria bulbifera L., Lunaria rediviva L., Carlina acaulis L., Cirsium oleraceum Sc o p ., L.; Saxifragaceae: Chrysosplenium alternifolium Crepis paludosa Mo e n c h , *Galinsoga parviflora L.; Rosaceae: Alchemilla monticola Op i z ., Ce- Ca v ., Gnaphalium sylvaticum L., Hieracium rasus avium Mo e n c h ., Crataegus laevigata DC., murorum L., H. sabaudum L., Mycelis muralis Filipendula ulmaria Ma x i m ., Fragaria vesca L., Du m ., Petasites albus Ga e r t n ., P. hybridus G., Geum urbanum L., Rosa canina L., Rubus ida- M. et Sc h ., Prenanthes purpurea L., Senecio eus L., Sorbus aucuparia L.; Fabaceae: Lathyrus ovatus (P.Ga e r t n ., b.Me y ., & Sc h r e b .) W i l l d ., vernus Be r n h ., Melilotus alba Me d ., Vicia cracca Solidago virgaurea L., Tanacetum vulgare L., L.; Oxalidaceae: Oxalis acetosella L.; Gerania- Taraxacum officinale Co l l ., ***Telekia speciosa ceae: Geranium robertianum L.; Euphorbiace- Ba u m g ., Tragopogon pratensis L., Tussilago far- ae: Euphorbia dulcis L., Mercurialis perennis fara L.; Liliaceae: Allium ursinum L., Convallaria L.; Aceraceae: Acer platanoides L., A. pseu- majalis L., Gagea lutea Ke r .-Ga w ., Lilium marta- doplatanus L.; Hippocastanaceae: *Aesculus gon L., Maianthemum bifolium F. W. Sc h m i d t , hippocastanum L.; Balsaminaceae: Impatiens Paris quadrifolia Al l ., Polygonatum multiflorum noli-tangere L., *I. parviflora DC.; Rhamnaceae: Al l ., P. odoratum Dr u c e , P. verticillatum Al l .; Frangula alnus Mi l l .; Tiliaceae: Tilia cordata Juncaceae: Juncus effusus L., Luzula luzulo- Mi l l .; Thymelaeaceae: Daphne mezereum L.; ides Da n d y et W i l m .; Poaceae: Anthoxanthum Clusiaceae: Hypericum maculatum Cr a n t z , H. odoratum L., Calamagrostis epigejos Ro t h ., perforatum L.; Violaceae: Viola riviniana Rc h b ., C. arundinacea Ro t h ., Dactylis glomerata L., V. palustris L., V. reichenbachiana Jo rd a n ex Deschampsia flexuosa P.B., Festuca altissima Bo r e a u , V. tricolor L.; Onagraceae: Circaea al- Al l ., Hordelymus europaeus C.O.Ha r z , Me- pina L., C. lutetiana L., Epilobium angustifolium lica nutans L., Milium effusum L., Poa annua L., E. montanum L., E. palustre L.; Araliaceae: L., P. nemoralis L., Trisetum flavescens P. Hedera helix L.; Apiaceae: Aegopodium poda- Be a u v .; Cyperaceae: Carex ovalis Go o d ., C. graria L., Anthriscus nitida Ga r c k e , A. sylvestris pallescens L., C. remota L., C. sylvatica Hu d s ., Ho f f m ., Chaerophyllum hirsutum L., Heracleum Eriophorum vaginatum L., Scirpus sylvaticus sphondylium L., Peucedanum palustre Mo e n c h , L.; Orchidaceae: Dactylorhiza majalis Hu n t . Pimpinella major L. Hu d s , Sanicula europaea et Su m m ., Epipactis helleborine Cr a n t z , Listera L.; Pyrolaceae: Monotropa hypopitys L., Pyrola ovata R. br., Neottia nidus-avis L.C.M.Ri c h . rotundifolia L.; Ericaceae: Calluna vulgaris Hu l l , Vaccinium myrtillus L.; Primulaceae: Lysimachia nemorum L., L. vulgaris L., Primula Specyficzne cechy flory lokalnej elatior Hi l l ., Trientalis europaea L.; Oleaceae: Fraxinus excelsior L.; Apocynaceae: Vinca Na terenie objętym badaniami stwierdzono minor L.; Rubiaceae: Galium aparine L., G. występowanie 195 gatunków roślin naczynio- odoratum Sc o p .; Boraginaceae: Echium vulgare wych. Wśród kenofitów najczęściej wystę- L., **Myosotis arvensis Hi l l ., M. palustris L. em. puje Impatiens parviflora, rzadko natomiast Rc h b ., Pulmonaria obscura Du m ., Symphytum spotykamy Galinsoga parviflora i Aesculus officinale L.; Lamiaceae: Ajuga reptans L., hippocastanum. Gatunki te rozprzestrzeniają Galeobdolon luteum Hu d s ., Galeopsis pube- się spontanicznie, szczególnie wzdłuż dróg scens Be s s e r , G. speciosa Mi l l ., G. tetrahit L., leśnych. Z archeofitów zanotowano pojedyn- Glechoma hederacea L., Lamium maculatum cze wystąpienia Myosotis arvensis i Melan- L., Lycopus europaeus L., Prunella vulgaris L., drium album. Do antropofitów należy także Stachys sylvatica L.; Scrophulariaceae: Lathraea zaliczyć dwa gatunki rodzime dla Polski, lecz squamaria L., Melampyrum nemorosum L., M. nie występujące naturalnie w Sudetach: kar- pratense L., Scrophularia nodosa L., Veronica packi Telekia speciosa oraz Larix decidua, beccabunga L., V. chamaedrys L., V. montana który jest powszechnie sadzony i odnawia się L.; Plantaginaceae: Plantago lanceolata L., P. spontanicznie. Sporadycznie sadzona jest także 38 Iwona Kuras, Krzysztof Świerkosz

Ryc. 1. Rozmieszczenie chronionych gatunków roślin naczyniowych na badanym terenie Masywu Włodarza. Objaśnienia: 1-5 gatunki objęte ścisłą ochroną gatunkową: 1 – Dactylorhiza majalis, 2 – Epipactis helleborine, 3 – Listera ovata, 4 – Neottia nidus-avis, 5 – Polypodium vulgare; 6 – 8 gatunki objęte częściową ochroną gatunkową: 6 – Allium ursinum, 7 – Viburnum opulus, 8 – Vinca minor; 9 – obszar badań. Fig. 1. Distribution of protected vascular plant species in the Włodarz Massif. Explanations: 1-5 Strictly protected species: 1 – Dactylorhiza majalis, 2 – Epipactis helleborine, 3 – Listera ovata, 4 – Neottia nidus-avis, 5 – Polypodium vulgare; 6-8 Partly protected species: 6 – Allium ursinum, 7 – Viburnum opulus, 8 – Vinca minor; 9 – study area. Materiały do flory Masywu Włodarza (Góry Sowie, Sudety Środkowe) 39

Pseudotsuga menziesi, lecz nie obserowano oraz 2 os. w wydzieleniu 78) i Vinca minor (3 samoodnowień gatunku. Łączny udział antro- stan. na skraju zbiorowisk leśnych w wydziele- pofitów we florze terenu wynosi 4%. niach 70 i 112 oraz w wydzieleniu 100). Dwa Nielicznie reprezentowany jest na bada- stanowiska ostatniego z tych gatunków mogą nym terenie element górski (Za j ą c 1996), do mieć charakter antropogeniczny. Rozmieszcze- którego należą Abies alba, Allium ursinum, nie gatunków objętych ochroną, występujących Alnus incana, Anthriscus nitida, Cardaminopsis na maksymalnie 3 stanowiskach, przedstawio- halleri, Chaerophyllum hirsutum, Festuca altis- no na ryc. 1. Nie stwierdzono występowania sima, Hordelymus europaeus, Lunaria rediviva, gatunków zagrożonych w skali kraju (Za r z y c k i Lysimachia nemorum, Polygonatum verticil- i Sz e l ą g 2006). latum, Prenanthes purpurea, Petasites albus, Sambucus racemosa, Senecio ovatus i Veronica montana. Gatunki te stanowią więc mniej niż Podsumowanie 10% całkowitej flory badanego terenu. W pracy podsumowano wyniki badań nad florą leśną Masywu Włodarza, izolowanej Gatunki objęte ochroną prawną grupy górskiej leżącej w zachodniej części Gór Sowich, prowadzone w latach 2010-2011. Na Na badanym terenie stwierdzono wystę- terenie 14 km2 zajętych w 77% przez mono- powanie 16 gatunków roślin naczyniowych kultury świerkowe i lasy gospodarcze, oraz objętych ochroną na 118 stanowiskach, z czego w 23% przez buczyny i niewielkie fragmenty 8 jest objętych ochroną ścisłą, zaś 8 ochroną lasów łęgowych, stwierdzono występowanie częściową (Ro z p o r z ą d z e n i e 2012). 195 gatunków roślin naczyniowych, w tym Do pospolitych należą Galium odoratum 8 gatunków objętych ochroną ścisłą oraz 8 (35 stan.) oraz Asarum europaeum (24 stan.), gatunków objętych ochroną częściową. Do zaś do częstych Daphne mezereum (16 stan.) najrzadszych elementów flory naczyniowej i Primula elatior (11 stan.). Na 5-7 stanowiskach badanego terenu należą storczykowate: Listera zanotowano Lilium martagon, Hedera helix ovata, Epipactis helleborine, Dactylorhiza maja- i Convallaria majalis, a także notowany na lis i Neottia nidus-avis, stwierdzane na pojedyn- obrzeżach lasów Carlina acaulis. Do rzadko czych stanowiskach. Spośród gatunków obcych występujących należy zaliczyć: Allium ursinum geograficznie najczęściej występuje Impatiens (1 stan., ok. 200 osobników, nad ciekiem na parviflora, znacznie rzadziej zaś Pseudotsuga granicy wydzieleń 102 i 109), Dactylorhiza menziesii, Aesculus hippocastanum, Galinsoga majalis (1 stan., 4 os., w wydzieleniu 71, na parviflora, Myosotis arvensis i Melandrium północno-wschodnim krańcu kompleksu), album. Dwa gatunki rodzime dla Polski, lecz Epipactis helleborine (3 stan., 9 os., w wydzie- obce florze Sudetów: Telekia speciosa oraz leniach 78, 116 i 120), Listera ovata (1 stan., Larix decidua, są już trwale zadomowione we 10 os., na granicy wydzieleń 86 i 90), Neottia florze lokalnej. Udział gatunków górskich nie nidus-avis (1 stan., 1 os., przy wschodniej grani- przekracza 10%. cy wydzielenia 97), Polypodium vulgare (2 stan. w wydzieleniach 86 i 70), Viburnum opulus (2 Podziękowania stan., 4 os., nad ciekiem między wydzieleniami Autorzy dziękują anonimowemu Recen- 74 i 94 w północno-zachodniej części masywu zentowi za cenne uwagi wniesione do tekstu.

Literatura

Be rd o w s k i w. 2005. Program inwentaryzacji przy- Gł o w i c k i G., Ot o p I., Ur b a n G., To m c z y ń s k i K. 2005. rodniczej gmin województwa wrocławskiego. Klimat. – W: Opracowanie ekofizjograficzne Miasto i gmina Głuszyca. Fulica – Jankowski Dolnego Śląska. – Wojewódzkie Biuro Urbani- Wojciech. Mscr. styczne, Wrocław. s. 53-62. Fu rm a n k i e w i c z M. 2006. Środowisko geograficzne. – Lo r e n c H. 1997. Wiatr. – W: Pa w l a k W. (red.). Atlas W: Pr z e r w a t. (red.), W cieniu Wielkiej Sowy. Śląska Dolnego i Opolskiego. – Uniwersytet Monografia Gór Sowich. – Srebrnogórska Oficyna Wrocławski, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska Wydawnicza, Dzierżoniów, s. 21-31. PAN, Wrocław, 49 ss. 40 Iwona Kuras, Krzysztof Świerkosz

Mi r e k Z., Pi ę k o ś -Mi r k o w a H., Za j ą c A., Za j ą c M. 2002. Gmina Jedlina Zdrój. Fulica – Jankowski Woj- Flowering plants and pteridophytes of Poland. ciech. Mscr. A checklist -Biodiversity-Vol.1. – W. Szafer Św i e r k o s z k. 2004b. Program inwentaryzacji przy- Institite of Botany. Polish Academy of Sciences, rodniczej gmin województwa wrocławskiego. Kraków, 442 ss. Gmina Walim. – Fulica – Jankowski Wojciech. Ob e r c J. 1972. Budowa geologiczna Polski, t. 4: Tekto- Mscr. nika, cz. 2: Sudety i obszary przyległe. – Wydaw- Za j ą c A, Za j ą c M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia ro- nictwo Geologiczne, Warszawa, 307 ss. ślin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Pe n d e r K. 1975. Zbiorowiska leśne Gór Sowich. – Acta Vascular Plants in Poland. – Pracownia Chorologii Univ. Wrat. 269. Prace Bot. 20: 1-75 Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Ro z p o r z ą d z e n i e Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia Jagiellońskiego, Kraków, 715 ss. 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. – Za j ą c M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish Dz.U z 2012 r. Nr 14, poz. 81. lowlands. – Polish Botanical Studies 11: 1-92. St a ff a M., Ja n c z a k J., Ma z u rs k i K.R., Cz e r w i ń s k i J., Mi g o ń Za r z y c k i k, Sz e l ą g z. 2006. Czerwona lista roślin P. 1995. Słownik geografii turystycznej Sudetów, naczyniowych w Polsce. W: Mi r e k Z., Za r z y c k i t. 11: Góry Sowie. Wzgórza Włodzickie. – Wy- K., W o j e w o d a W., Sz e l ą g Z. (red.), Czerwona lista dawnictwo I-Bis, Wrocław, 458 ss. roślin i grzybów Polski. – Instytut Botaniki im. W. Św i e r k o s z k. 2004a. Program inwentaryzacji przy- Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków, 99 ss. rodniczej gmin województwa wrocławskiego.

A contribution to the flora of the Włodarz Massif (Sowie Mountains, Central Sudetes)

Summary The paper presents the results of the studies on the forest flora of the Włodarz Massif, an isolated group of mountains in the western part of the Sowie Mts. The studied area covers 14 km2, which is covered in 77% by spruce monoculture and forest plantations. 195 species of vascular plants have been found, including 8 strictly protected and 8 partly-protected ones. The rarest species in the studied area are orchids: Listera ovata, Epipactis helleborine, Dactylorhiza majalis and Neottia nidus-avis, which were found in single localities only. The most common alien species is Impatiens parviflora. Pseudotsuga menziesii, Aesculus hippocastanum, Galin- soga parviflora, Myosotis arvensis and Melandrium album are much less common. The status of the two native species for Poland being alien for the Sudetes flora is unclear: both Telekia speciosa and Larix decidua are established in the local flora. Mountain species constitute less than 10% of all species which indicates a strong disturbance of the local flora due to the 19th century forest management.

Adres autorów: Muzeum Przyrodnicze UWr. ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 41-44 Marek Stajszczyk, Agnieszka Fujarczuk

Stanowisko salwinii pływającej Salvinia natans L. na Przedgórzu Sudeckim

Salwinia pływająca Salvinia natans L. jest jednym z dwóch rodzimych gatunków paproci wodnych w Polsce, należących do paproci cienkozarodniowych Polypodiopsida (W ó j c i a k 2003). Występuje w różnego typu wodach stojących, wchodząc w skład zbiorowisk pleu- stonowych. Jest gatunkiem charakterystycznym zespołu Spirodelo-salvinietum natantis (Kł o - s o w s c y 2001). W Polsce należy do gatunków podlegających ochronie ścisłej, uznana została za takson narażony na wymarcie – kategoria „V” na Czerwonej liście roślin i grzybów Pol- ski (Za r z y c k i i Sz e l ą g 2006). Jej areał obejmuje znaczne obszary Palearktyki, od Hiszpanii na zachodzie, po Chiny i Japonię na wschodzie oraz od południowej Syberii na północy, po Azję Środkową, Indie, Bliski Wschód i Afrykę Północną na południu (He r z o g 1938). Krajowy zasięg salwinii do niedawna obej- mował przede wszystkim dolinę Odry i Wisły oraz niektóre kompleksy stawowe w południo- wej Polsce. Skrajnie północne stanowiska salwinii zlokalizowano w dolinie dolnej Odry, dolinie dolnej Wisły i na Zalewie Wiślanym oraz Fot. 1. Siedlisko salwinii pływającej Salvinia natans L. w dolnym biegu Pasłęki (Mi r e k i in. 2005, na Zbiorniku Przeworno (fot. M. Stajszczyk). Pi ę k o ś -Mi r k o w a i Mi r e k 2006). W pierwszej Phot. 1. The habitat of Salvinia natans L. in the Prze- dekadzie XXI w. odnotowano poszerzenie worno Reservoir (photo M. Stajszczyk). areału salwinii o dolinę Bugu, poniżej ujścia rzeki Muchawiec (W i e r z b a i in. 2008, Ma r c i n i u k i in. 2012). Udokumentowano również kolo- na południe od wsi Przeworno (pow. Strzelin, nizowanie przez salwinię kolejnych obszarów woj. dolnośląskie), na akwenie górnym Zbiorni- na południu Polski, m.in. w Małopolsce i na ka Przeworno, zlokalizowanego w zlewni rzeki Dolnym Śląsku, np. w rejonie Brzegu (W o j t o n Krynki, prawego dopływu rzeki Oławy (ryc. 1). i Ku b e j k o 2012, M. St a j s z c z y k – obserwacje Zbiornik tworzą dwa akweny – dolny, pol- własne). Na obszarze Dolnego Śląska salwinia derowy o powierzchni ok. 35 ha oraz górny, pływająca, na przełomie XX i XXI w. notowana o powierzchni ok. 3,5 ha, posiadający charakter była przede wszystkim w dolinie Odry, a poza płytkiego rozlewiska (St a j s z c z y k i in. 2010c). tym na nielicznych stanowiskach w dorzeczu Na południowym brzegu akwenu górnego, Stobrawy i Baryczy (Pr o ć k ó w 2002, Da j d o k w płytko zalanym wodą, rozrzedzonym szu- i Pr o ć k ó w 2003, Sp a ł e k 2008, St a j s z c z y k i in. warze pałki szerokolistnej (zespół Typhetum 2010a, St a j s z c z y k i in. 2010b). latifoliae), stwierdzono co najmniej 14 różnej Nowe stanowisko salwinii pływającej Salvinia wielkości osobników tej paproci (fot. 1, 2). natans L. na Dolnym Śląsku wykryto 10.08.2012 r. Podczas kolejnych wizyt, w dniach 20.08. 42 Marek Stajszczyk, Agnieszka Fujarczuk

Fot. 2. Salwinia pływająca Salvinia natans L. przy południowym brzegu zbiornika górnego w Przewornie, 2012 (fot. M. Stajszczyk). Phot. 2. Floating fern Salvinia natans L. near the southern bank of the upper reservoir in Przeworno, 2012 (photo M. Stajszczyk). i 7.09.2012 r., potwierdzono obecność salwinii Przewornem, wynosi w linii prostej ok. 10 km na tym stanowisku. na osi wschód-zachód, a barierą odgranicza- Akwen, na którym stwierdzono salwinię jącą od siebie obie te lokalizacje są Wzgórza pływającą pod Przewornem, powstał w latach Strzelińskie, z maksymalną kulminacją Grom- 2005-2006. Górna część zbiornika od czasu nika – 392 m n.p.m. (Ko n dr a c k i 2003). Drugie wybudowania w 2008 r. kamiennego progu, wykazane stanowisko znajdowało się w rejonie posiada ustabilizowany poziom lustra wody. miasta Nysa, prawdopodobnie w dolinie rzeki W latach 2008-2011 nastąpiła w jego obrę- Nysy Kłodzkiej, w odległości ok. 20 km na bie wyraźna ekspansja nadwodnej, wysokiej południe od Przeworna (Sc h u b e 1903). Przed roślinności szuwarowej, głównie fitocenoz ponad stu laty istniało też stanowisko salwinii zespołu Typhetum latifoliae, a w mniejszym nad rzeką Ślęzą koło wsi Brzezica, w rejonie stopniu Phragmitetum australis. Teren znajduje Borowa (pow. Strzelin) (Sc h u b e 1903). się na wysokości ok. 185 m n.p.m (St a j s z c z y k Najbliżej położone, aktualne stanowiska i in. 2010c). salwinii pływającej, oddalone są od Przewor- Jest to aktualnie jedyne znane stanowisko na ok. 25-30 km i zlokalizowane na stawach salwinii pływającej na Przedgórzu Sudeckim na w okolicach Niemodlina oraz w starorzeczach obszarze woj. dolnośląskiego. Znajduje się na doliny Odry w okolicach Brzegu i Oławy (Ba d o - pograniczu Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich r a i in. 2011, No w a k i in. 2001, Pr o ć k ó w 2002, i Równiny Wrocławskiej (Ko n dr a c k i 2003). Sp a ł e k 2008, St a j s z c z y k 2010b). Przed ponad stu laty, na przełomie XIX i XX w. Wcześniej, podczas obserwacji ornitolo- Sc h u b e (1903) wykazał ją z dwóch stanowisk gicznych prowadzonych na Zbiorniku Prze- na Przedgórzu Sudeckim: pierwsze znajdowało worno od czerwca 2007 r. nie widziano tu, się w rejonie Henrykowa (gm. Ziębice, pow. tej jakże charakterystycznej rośliny, znanej Ząbkowice Śl.). Odległość między tym daw- autorowi (MS) od lat 80. XX w. z okolic Brze- nym stanowiskiem, a obecnie istniejącym pod gu, Namysłowa i Oławy. Jej pojawienie się Stanowisko salwinii pływającej Salvinia natans L. na Przedgórzu Sudeckim 43

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska Salvinia natans L. na zbiorniku Przeworno na Przedgórzu Sudeckim. Fig. 1. Locality of Salvinia natans L. in the Przeworno Reservoir in the Sudetes foothills. w rejonie Przeworna jest problematyczne. Nie Najliczniejsza była krzyżówka, notowana o tej można wykluczyć umyślnej, bądź nieumyślnej porze roku w liczbie do 2,5 tys. osobników, introdukcji przez człowieka. Ze względu na cyraneczka – do 140 osobników i łabędź nie- swój oryginalny wygląd, jest ona atrakcyjnym my – do 43 osobników (St a j s z c z y k i in. 2010c). gatunkiem, wprowadzanym do oczek wod- W/w gatunki licznie występują na stawach nych i przydomowych stawów (Ha g e n i Ha b e r e r zasiedlonych przez salwinię w okolicach Jelcza 2007). oraz Świerczowa, oddalonych od rejonu Prze- Pojawienie się salwinii na opisywanym sta- worna o 30-40 km. W pierwszej i na początku nowisku, wiązać się może także ze zjawiskiem drugiej dekady XXI w., w okresie lata i jesieni, cudzosiewności (allochorii), w tym przypadku łabędź niemy notowany był tam w liczbie do ornitochorii, czyli przenoszenia przez ptaki ponad 500 osobników, a krzyżówka do ponad wodne diaspor rośliny z jednego akwenu na 2,5 tysiąca osobników (St a j s z c z y k i in. 2010a, inny. Ptaki znane są jako organizmy zdolne do St a j s z c z y k i Tr z n a d e l 2012). Istnieje więc praw- przemieszczania się wraz z diasporami roślin dopodobieństwo, że przemieszczające się ptaki (Ud v a r d y 1978, At t e n b o r o u g h 1996, Fa l i ń s k a wodne mogły dokonać samorzutnej translokacji 1997). Największe prawdopodobieństwo salwinii, kreując jej stanowisko na Przedgórzu przeniesienia diaspor salwinii na Zbiornik Sudeckim. Przeworno z akwenów zasiedlonych przez Trwałość opisywanego stanowiska salwinii tę paproć, przypisać należy dużej i średniej jest kwestią przyszłości, ale stwierdzenie tej wielkości ptakom wodnym, jak np. łabędzie paproci pod koniec XX w. na kilku stanowi- i kaczki. Prowadzone w latach 2007-2009 skach Pogórza Karpackiego, tj. na Pogórzu obserwacje wykazały, że w sezonach jesien- Cieszyńskim, Śląskim, Wielickim i w Kotlinie nych, czyli w okresie dojrzewania zarodników Jasielsko-Krośnieńskiej, wskazuje na możliwość salwinii, na Zbiorniku Przeworno miały miej- kolonizowania przez nią obszarów podgórskich sce znaczące koncentracje ptaków wodnych. (Za j ą c i Za j ą c 2001). 44 Marek Stajszczyk, Agnieszka Fujarczuk

Literatura

At t e n b o r o u g h D. 1996. Prywatne życie roślin. Muza St a j s z c z y k M., an dr z e j c z y k a., cz u b a t a., ło p i o n R., SA. Warszawa. Or ł o w s k i P. 2010a. Dorzecze Stobrawy. Ba d o r a K., No w a k A., No w a k S., St a j s z c z y k M. 2011. w: Wilk T., Jujka M., Krogulec J. & Chylarecki P. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza miasta (red.) Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodo- Brzeg. Ecosystem Projekt. Opole. wym w Polsce. Marki. Da j d o k Z. & Pr o ć k ó w J. 2003. Flora wodna i błotna St a j s z c z y k M., Cz u b a t A., Lo n t k o w s k i J. 2010b. Grądy Dolnego Śląska na tle zagrożeń i możliwości Odrzańskie. w: Wilk T., Jujka M., Krogulec J. & ochrony. w: Kącki Z. (red.) Zagrożone gatunki flory Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o znaczeniu naczyniowej Dolnego Śląska. IBR Uniw. Wrocł. & międzynarodowym w Polsce. Marki. PTPP „pro Natura”. Wrocław. St a j s z c z y k M., Ko t w i c k i E., Os t r o w s k i K. 2010c. Awifauna Fa l i ń s k a K. 1997. Ekologia roślin. Wyd. Nauk. PWN. Zbiornika Przeworno na Przedgórzu Sudeckim. Warszawa. Przyroda Sudetów. 13: 203-213. Ha g e n P. i Ha b e r e r M. 2007. Teich. Eugen Ullmer KG. St a j s z c z y k M., Tr z n a d e l P. 2012. Inwentaryzacja ornito- Stuttgart. logiczna dla obszarów specjalnej ochrony ptaków He r z o g R. 1938. Geographische Verbreitung der Gat- Natura 2000 Zbiornik Mietkowski PLB020004 tungen Salvinia und Azolla. Bot. Arch. 39: i Grądy Odrzańskie PLB020002. BULiGL. Brzeg. 219-225. Św i e r k o s z k., Da j d o k z., Ma l k i e w i c z a. 2012. Grądy Kł o s o w s c y S. i G. 2001. Flora Polski. Rośliny wodne w Dolinie Odry. w: Świerkosz K., Liberacka H., i bagienne. Multico. Warszawa. Łysiak M & Zając K. 2012. Obszary Natura 2000 Ko n dr a c k i J. 2011. Geografia regionalna Polski. Wyd. na Dolnym Śląsku. RDOŚ Wrocław. Wrocław. Nauk. Warszawa. Ud v a rd y M. 1978. Zoogeografia dynamiczna, ze Ma r c i n i u k P., Ma r c i n i u k j., kr y ń s k i k. 2012. Nowo szczególnym uwzględnieniem zwierząt lądowych. odkryte stanowiska salwinii pływającej Salvinia PWN. Warszawa. natans w starorzeczach Bugu. Chrońmy Przyr. W i e r z b a M., la s k o w s k i t., Ma r c i n i u k P., Si k o rs k i P. Ojcz. 68, 3: 213-218. 2008. Nowe stanowiska roślin naczyniowych na Mi r e k Z., Nikiel A., Pa u l W., W i l k Ł. 2005. Ostoje ro- obszarze Podlaskiego Przełomu Bugu i terenach ślinne w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera przyległych – cz. 1. Gatunki chronione i zagro- PAN. Kraków. żone w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Polonica. No w a k A., No w a k S., Sp a ł e k K. 2001. Szata roślinna. w: 15, 2: 171-175. Makowiecki J. & Koziarski S. (red.) 2001. Walory W o j t o n a., ku b e j k o ł. 2012. Obfite stanowisko sal- przyrodniczo-krajobrazowe Obszaru Chronione- winii pływającej Salvinia natans na rozlewisku go Krajobrazu Bory Niemodlińskie. Uniwersytet bobrowym w Kotlinie Sandomierskiej (SE Polska). Opolski. Opole. Chrońmy Przyr. Ojcz. 68, 3: 209-212. Pi ę k o ś -Mi r k o w a H. & Mi r e k Z. 2006. Flora Polski. Rośliny W ó j c i a k H. 2003. Flora Polski. Porosty, mszaki, paprot- chronione. Multico. Warszawa. niki. Multico. Warszawa. Pr o ć k ó w J. 2002. Salwinia pływająca. w: Nowak A. & Za j ą c a., za j ą c M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin Spałek K. (red.) Czerwona księga roślin wojewódz- naczyniowych w Polsce. Prac. Chorol. Komput. twa opolskiego. OTPN. Opole. Inst. Botan. Uniw. Jagiel. Kraków. Sp a ł e k K. 2008. Salvinia natans (L.) All. in fishponds and Za r z y c k i k. & Sz e l ą g z. 2006 Czerwona lista roślin oxbow lakes in Lower and Opole Silesia (SW Po- naczyniowych w Polsce. w: Mirek Z., Zarzycki K., land). w: Szczęśniak E. & Gola E. (red.) Club Mosses, Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.) Czerwona lista Horsetails and Ferns in Poland – resources and pro- roślin i grzybów w Polsce. Instytut Botaniki im. W. tection. Polish Botanical Society & Institute of Plant Szafera PAN. Kraków. Biology, University of Wrocław. Wrocław.

A new locality of the floating fern Salvinia natans L. in the Sudetes foothills

Summary At least 14 specimens of the floating fern Salvinia natans L. were found on the 20th Au- gust 2012 in the southern part of the upper Przeworno Reservoir. It is the first record of this species in the basin of the Krynka River, a right-bank tributary of the Oława River. It is one of the few localities of the floating fern in the northern Sudetes foreground. The floating fern is a typical species of lowland river valleys, and most of its localities are in the Odra and the Vistula valleys; it is also found in some pond complexes in southern Poland. Some localities were recently found in the Carpathian Foothills. It is likely that the presence of this species in the Przeworno Reservoir results from ornithochory.

Adres autora: ul. Krzyszowica 1/8, 49-300 Brzeg e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 45-66 Paweł Kwiatkowski

Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie)

Wprowadzenie tzw. neki, czyli twardziele skalne wypełniające wnętrza dawnych kraterów. W rozwoju geologicznym Sudetów jednym Do najlepiej zachowanych w Sudetach z ważniejszych były zjawiska wulkaniczne, któ- należą przede wszystkim wzgórza zgrupowane rych pozostałości zachowały się współcześnie na Pogórzu Kaczawskim i Pogórzu Izerskim. w krajobrazie. Określane mianem reliktów wul- Należy do nich między innymi Grodziec, na kanizmu (paleowulkanów), obejmują obiekty szczycie którego znajdują się ruiny neogo- zróżnicowane pod względem wielkości, roz- tyckiego zamku. Obok wysokich walorów piętości wiekowej, składu mineralogicznego, krajoznawczych obszar ten charakteryzuje się własności petrograficznych i geochemicznych znacznymi wartościami przyrodniczymi, na budujących je skał. Do szczególnie interesują- które składa się m.in. dobrze zachowana szata cych należą wzniesienia kształtem przypomina- roślinna z udziałem chronionych, rzadkich i in- jące stożki wulkaniczne. W tym miejscu warto teresujących gatunków roślin naczyniowych. podkreślić, że obecne „stożki wulkaniczne” to Celem opracowania było określenie współ-

Fot. 1. Masyw Grodźca od południa (fot. P. Kwiatkowski). Phot. 1. Southern view of the Grodziec massif (photo P. Kwiatkowski). 46 Paweł Kwiatkowski

Masyw otoczony jest łąkami i polami oraz pojedynczymi zabudowaniami wsi Grodziec; jedynie od północy przechodzi w rozległy kompleks leśny, zwany Zamkowym Lasem. Wierzchołek zajmuje rozległy zamek (częściowo w ruinie – fot. 2) powstały w średniowieczu, gruntownie przebudowany i zrekonstruowany na początku XX wieku (St a f f a 2002). To powoduje, że Gro- dziec jest jednym z najczęściej odwiedzanych szczytów Sudetów. Pod względem budowy geologicznej Gro- dziec stanowi pozostałość zerodowanego wul- kanu w postaci neku. Powstał on w trzeciorzę- dzie, w okresie pliocenu, na skutek wulkanizmu typu platformowego i jest utworzony z nefe- lenitów zaliczanych do formacji bazaltowej (Gr o c h o l s k i i Je r z m a ń s k i 1975, Ko z ł o w s k a -Ko c h 1987). W otoczeniu wniesienia znajdują się triasowe piaskowce pstre, zlepieńce oraz łupki ilasto-piaszczyste; natomiast podnóże budują czwartorzędowe gliny zwałowe i deluwial- ne (Sa w i c k i 1997). Gleby badanego obszaru w większości należą do typu gleb brunatnych kwaśnych i właściwych, z dużą zawartością odłamków skalnych.

Fot. 2. Kompleks zamkowy na wierzchołku Grodźca (fot. P. Kwiatkowski). Ogólny opis roślinności Phot. 2. Castle complex on the top of Mt. Grodziec (photo P. Kwiatkowski). Obszar Grodźca w większości pokrywają lasy liściaste. Są to przede wszystkim fragmenty czesnych i historycznych zasobów flory na- stokowych lasów klonowo-lipowych (Aceri pla- czyniowej masywu Grodźca. Przedstawiono tanoidis-Tilietum platyphylli), rozwiniętych na w nim wykaz taksonów roślin naczyniowych siedliskach mezotroficznych (fot. 3). Fitocenozy wraz ze skalą częstości występowania. Podano te charakteryzują się zróżnicowanym drzewo- również ogólną charakterystykę geograficzną stanem (Acer platanoides, A. pseudoplatanus, i ekologiczną flory oraz opisano jej zmiany na Carpinus betulus, Tilia platyphyllos), podszytem przestrzeni 223 lat. (Corylus avellana, Daphne mezereum (fot. 4), Lonicera xylosteum) i bogatym florystycznie runem, które tworzą gatunki diagnostyczne Zarys fizjografii terenu badań zespołu, związków Carpinion betuli, Fagion sylvaticae, Tilio platyphylli-Acerion pseudo- Pogórze Bolesławieckie, położone w za- platani, oraz rzędu Fagetalia sylvaticae i klasy chodniej części Pogórza Kaczawskiego, jest Querco-Fagetea. Należą do nich między inny- najniższą częścią Sudetów Zachodnich. Na mi Actaea spicata, Anemone ranunculoides, tym lekko sfalowanym terenie, w większości Campanula trachelium, Corydalis intermedia, zajętym pod uprawy rolne, wyraźną kulmina- Lunaria rediviva (fot. 5), Melica uniflora, Mer- cję tworzy masyw Grodźca (389 m n.p.m.). curialis perennis, Omphalodes scorpioides, Przewyższa on otoczenie o około 130 metrów Polystichum aculeatum, Primula elatior (fot. 6), i jest charakterystycznym elementem krajo- Ranunculus auricomus. Mniejsze powierzch- brazu (fot. 1). nie, na siedliskach ubogich, zajmuje kwaśna Zalesione wzniesienie opada w różnym buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum oraz stopniu nachylonymi zboczami. Miejscami na podgórska kwaśna dąbrowa Luzulo-Quercetum stokach widoczne są pojedyncze skałki oraz petraeae. Lasy te odróżnia dominacja buka głazowiska, tworzące niewielkie gołoborza. Fagus sylvatica bądź dębu bezszypułkowego Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 47

Fot. 3. Fragment lasu klonowo-lipowego Aceri platanoidis-Tilietum platyphylli na północnych stokach Grodźca (fot. P. Kwiatkowski). Phot. 3. A fragment of the maple-lime forest Aceri platanoidis-Tilietum platyphylli on the northern slopes of Mt. Grodziec (photo P. Kwiatkowski).

Fot. 4. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum (fot. P. Kwiatkowski). Phot. 4. Mezereon Daphne mezereum (photo P. Kwiatkowski). 48 Paweł Kwiatkowski

Quercus petraea w drzewostanie, brak warstwy i wtórnych związanych z zamkiem. Fitocenozy krzewów i ubogie runo, złożone przeważnie te zawierają gatunki ciepłolubne bądź typowo z gatunków acydofilnych, jak np. Carex pililu- szczelinowe. Występują tam zwłaszcza przed- lifera, Deschampsia flexuosa, Genista tinctoria, stawiciele paprotników z rodzaju zanokcica Hieracium murorum, H. sabaudum, Luzula Asplenium (fot. 7). Roślinność nieleśna skupia luzuloides, L. pilosa, Melampyrum pratense, się również wzdłuż licznych tu śródleśnych Trientalis europaea, Vaccinium myrtillus. dróg czy polanek, oraz u podnóża wzniesienia Na splantowanym wierzchołku Grodźca i w jego najbliższym otoczeniu. Tworzą je frag- znajdują się zabudowania zamkowe (mury, menty świeżych łąk (Molinio-Arrhenatheretea), dziedziniec, wieża itd.), którym towarzyszą pła- muraw bliźniczkowych (Calluno-Ulicetea), ty roślinności nieleśnej. Stanowią je w rozma- muraw piaskowych (Koelerio-Corynephore- itym stopniu wykształcone fragmenty kseroter- tea) oraz nitrofilnych zbiorowisk ruderalnych. micznych muraw (Festuco-Brometea), termo- Wreszcie niewielkie zbiorniki wodne czy rowy filnych zarośli okrajkowych (Trifolio-Geranietea są siedliskiem rozwoju nielicznych przedsta- sanguinei), ciepłolubnych zarośli (Rhamno- wicieli flory nadwodnej z klasy Bidentetea Prunetea/Berberidion), zbiorowisk szczelin tripartitae, Lemnetea minoris i Potametea. skalnych (Asplenietea trichomanis), a przede wszystkim zbiorowisk synantropijnych (Artemi- sietea vulgaris, Epilobietea angustifolii, Galio- Materiał i metody Urticetea, Polygono arenastri-Poetea annueae, Stellarietea mediae). Prezentują one różne fazy Badany obszar obejmuje masyw Grodźca rozwoju fitocenoz, od jednogatunkowych agre- i jego najbliższe otoczenie o łącznej po- gacji po zespoły roślinne z udziałem gatunków wierzchni 1 km2 i wchodzi w skład kwadratu BE diagnostycznych. Z tej grupy zwracają uwagę 30 w programie ATPOL (Za j ą c 1978). Źródłem zbiorowiska naskalne, zarówno w postaci na- dat florystycznych są własne obserwacje prowa- turalnych płatów, rozrzuconych na stokach, jak dzone podczas badań terenowych w sezonach

Fot. 5. Miesiącznica trwała Lunaria rediviva (fot. P. Kwiatkowski). Phot. 5. Perennial honesty Lunaria rediviva (photo P. Kwiatkowski). Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 49

Fot. 6. Pierwiosnek wyniosły Primula elatior (fot. P. Kwiatkowski). Phot. 6. True oxlip Primula elatior (photo P. Kwiatkowski).

Fot. 7. Zanokcica murowa Asplenium ruta-muraria (fot. P. Kwiatkowski). Phot. 7. Wall-rue Asplenium ruta-muraria (photo P. Kwiatkowski). 50 Paweł Kwiatkowski

Fot. 8. Widok wzgórza Grodziec z połowy XVIII wieku; według ryciny F. B. Wernera (fragment). Phot. 8. View of Mt. Grodziec in mid-18th century; fragment of F. B. Werner’s drawing.

wegetacyjnych 1996-2006 oraz 2011-2012, Wyniki uzupełnione o dane historyczne publikowane od końca XVIII w. (por. tab. 1). Na ich podsta- Od końca XVIII wieku do czasów współ- wie określono zmiany we florze naczyniowej czesnych stwierdzono na obszarze masywu tego obszaru. Grodźca 399 gatunków roślin naczyniowych. Gatunki zestawiono w porządku alfabe- Stanowią je główne grupy systematyczne: tycznym (tab. 1). Dla każdego z nich podano paprotniki (11 gatunków/2,7% całkowitej następujące dane: nazwę łacińską (kolumna 1) flory), nagozalążkowe (6/1,5%) oraz okryto- oraz przedziały czasowe, w których takson zalążkowe, w tym dwuliścienne (321/80,5%) obserwowano (kolumny 2-7). Dodatkowo i jednoliścienne (61/15,3%). W składzie takso- w kolumnie 7 przedstawiono skalę częstości nomicznym do najliczniej reprezentowanych występowania; gdzie I – oznacza aktualny rodzin należą Asteraceae (40 gatunków), brak stanowisk (gatunek wymarły lub zaginio- Poaceae (37), Fabaceae (33) oraz Rosaceae ny), II – jedno stanowisko, III – 2-5 stanowisk, (32). Z kolei do rodzajów najbogatszych w ga- IV – 6-9 stanowisk, oraz V – co najmniej 10 tunki należą Rubus (8) oraz Campanula, Carex, stanowisk gatunku. Nomenklaturę roślin na- Galium i Trifolium, po 7 gatunków. Bogata czyniowych przyjęto za Krytyczną listą roślin dendroflora tego obszaru składa się aż z 75 naczyniowych Polski (Mi r e k i in. 2002). Przy gatunków drzew, krzewów i krzewinek. Jest to analizie flory, tj. wyróżnieniu poszczególnych spowodowane zalesieniem dawniej odkrytego grup geograficzno-historycznych flory i jej wzgórza zamkowego (fot. 8), jakie nastąpiło na poszczególnych elementów geograficznych przełomie XVIII/XIX wieku, oraz rekonstrukcją wykorzystano opracowania A. Za j ą c 1979, M. zamku w początkach XX. Powstały wówczas Za j ą c i A. Za j ą c 2009, oraz A. Za j ą c . M. Za j ą c „ogród ozdobny” o powierzchni 33 ha (Ci e s i e l s k i i B. To k a rs k a -Gu z i k 1998. Z kolei przynależność i Wr a b e c 1997, St a f f a 2002) z siecią promie- gatunków do poszczególnych grup socjolo- niście wytyczonych dróg składał się zarówno giczno-ekologicznych ustalono na podstawie z rodzimych jak i egzotycznych gatunków. Te własnych obserwacji w terenie oraz danych ostatnie to między innymi Euonymus latifolia, z opracowania W. Ma t u s z k i e w i c z a (2002). Pseudotsuga menziesii var. glauca, Syringa Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 51 josikaea, Tilia euchlora, Viburnum lantana. lubnych zarośli (Rhamno-Prunetea/Berberidion) Przypuszczalnie stanowiska kilku rodzimych oraz termofilnych okrajków (Trifolio-Geranietea roślin zdrewniałych (Cotoneaster integerrimus, sanguinei). Obecnie miejsca te są silnie zacie- Sorbus torminalis, Staphyllea pinnata) mają nione wskutek rozwoju mezofilnych formacji także pochodzenie antropogeniczne (por. zaroślowych i leśnych, a pozostałe termofilne Br o w i c z 1959, Bo r a t y ń s k i i Kw i a t k o w s k i 1998, gatunki najczęściej rosną na wtórnych siedli- Bo r a t y ń s k i i in. 1999). skach związanych z kompleksem zamkowym. Stopień rozpowszechnienia gatunków jest W grupie roślin wymarłych znajdują się również zróżnicowany i obejmuje rośliny z jednej stro- gatunki lasów liściastych (m.in. Cephalanthera ny rzadkie, znane tylko z jednego stanowi- longifolia, C. rubra, Cypripedium calceolus, ska, z drugiej zaś częste i pospolite (tab. 1, Ranunculus cassubicus) i ekosystemów boro- kolumna 7). Znamienną jest zwłaszcza grupa wych. W tych ostatnich w wyniku nadmiernego 30 gatunków, które uznano za wymarłe. Nie wycinania starych okazów drzew i ekspansji potwierdzono ich od kilkudziesięciu lub nawet zbiorowisk porębowych bezpowrotnie wyginęli blisko dwustu lat (np. Campanula cervicaria, C. przedstawiciele rodziny Pyrolaceae, reprezen- glomerata, Gentiana cruciata, Moneses uniflora, towani tu dawniej aż przez sześć gatunków Onobrychis viciifolia, Poa bulbosa, Potentilla (tab. 1). inclinata, Ranunculus cassubicus), inne z kolei W skład obecnej flory roślin naczyniowych wyginęły w ostatnim czasie (Hypericum mon- Grodźca wchodzi około 85 % gatunków rodzi- tanum, Seseli annuum, Stachys germanica, mych (tab. 2). Pod względem geograficznym Teucrium botrys). W większości przypadków flora rodzima tworzy rozmaite podelementy gatunki te rosły na południowych, częściowo w obrębie elementu holarktycznego oraz skalistych zboczach Grodźca, gdzie wchodziły różne kombinacje elementów łącznikowych w skład fragmentarycznie rozwiniętych muraw (ryc. 1). Przeważają tu gatunki europejsko-śró- kserotermicznych (Festuco-Brometea), ciepło- dziemnomorskie, europejsko-umiarkowane oraz

Fot. 9. Siedliska ruderalne kompleksu zamkowego (fot. P. Kwiatkowski). Phot. 9. Ruderal habitats of the castle complex (photo P. Kwiatkowski). 52 Paweł Kwiatkowski eurosyberyjskie, co zasadniczo nie odbiega subsp. matronalis, Medicago falcata, Plantago od spektrum geograficznego flory Polski (por. media, Poa compressa subsp. compressa, San- Za j ą c i Za j ą c 2009). Większość gatunków ro- guisorba minor, Trifolium medium. Gatunki obce dzimych występuje na siedliskach naturalnych geograficznie stanowią blisko 15 % flory. Są i wchodzi w skład różnorodnych zbiorowisk to głównie rośliny pochodzenia europejskiego roślinnych. Spośród nich około 1/3 flory (121 i amerykańskiego (ryc. 1). Antropofity przenikają gatunków – tab. 2) wykazuje tendencje apo- zarówno do naturalnych zbiorowisk leśnych i na fityczne, zajmując w sposób trwały siedliska wpół naturalnych fitocenoz (łąk, muraw), jak i są antropogeniczne, przede wszystkim ruderalne, komponentami roślinności synantropijnej. związane z kompleksem zamkowym (fot. 9). Masyw Grodźca charakteryzują zmienne Między innymi na murach rośnie Arenaria ser- warunki siedliskowe, zwłaszcza w zakresie pyllifolia, Asplenium ruta-muraria, Cerastium lokalnych różnic w budowie geologicznej arvense, Echium vulgare, Hesperis matronalis i wykształconych typach gleb. Obok wzmo-

Ryc. 1. Zróżnicowanie elementów geograficznych roślin naczyniowych masywu Grodźca. Fig. 1. Variation of geographical elements of vascular plants of the Grodziec massif. Objaśnienia: element geograficzny roślin rodzimych: 1 – cyrkumborealny; 2 – eurosyberyjski; 3 – arktyczno- alpejski; 4 – europejsko-umiarkowany; 5 – eurosyberyjsko-śródziemnomorski; 6 – eurosyberyjsko- śródziemnomorsko-iranoturański; 7 – eurosyberyjsko-iranoturański; 8 – eurosyberyjsko-śródziemno- morsko-iranoturańsko-azjatycki; 9 - europejsko-umiarkowany-śródziemnomorski; 10 – europejsko- umiarkowany-śródziemnomorsko-iranoturański; 11 – europejsko-umiarkowany-iranoturański; 12 – europejsko-umiarkowany-śródziemnomorsko-azjatycki; 13 – europejsko-umiarkowany-pontyjsko- pannoński; 14 – europejsko-umiarkowany-pontyjsko-pannońsko-śródziemnomorsko-iranoturański; 15 – kosmopolityczny; 16 – nieokreślony; element geograficzny roślin obcego pochodzenia: 17 – europejski; 18 – azjatycki; 19 – europejsko-azjatycki; 20 – europejsko-afrykańsko-azjatycki; 21 – północno-amerykański; 22 – o nie znanym pochodzeniu. Explanations: geographical elements of native plants: 1 – Circumboreal; 2 – Eurosiberian; 3 – Arctic-Alpine; 4 – Moderate-European; 5 - Eurosiberian-Mediterranean; 6 – Eurosiberian-Mediterranean-Irano-Turanian; 7 – Eurosiberian-Irano-Turanian; 8 – Eurosiberian-Mediterranean-Irano-Turanian-Asiatic; 9 – Eupean- Moderate-Mediterranean-Irano-Turanian; 10 – Euopean-Moderate-Mediterranean-Irano-Turinian; 11 – European-Moderate-Irano-Turanian; 12 – European-Moderate-Mediterranean-Asiatic; 13 – European- Moderate-Pontic-Pannonian; 14- European-Moderate-Pontic-Pannonian-Mediterranean-Irano-Turanian; 15 – Cosmopolitan; 16 – Undetermined; geographical element of alien plants: 17 – European; 18 – Asiatic; 19 – Euro-Asiatic; 20 Euro-Afro-Asiatic; 21 – North American; 22 – of unknown origin. Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 53

Tab. 1. Wykaz taksonów roślin naczyniowych masywu Grodźca. Table 1. List of vascular plant species of the Grodziec Massif.

1 2 3 4 5 6 7 Acer campestre L. • • • • • •/III Acer platanoides L. • •/V Acer pseudoplatanus L. • •/V Achillea millefolium L. s. str. • • •/V Achillea pannonica Sc h e e l e • •/III Achillea ptarmica L. • •/III Acinos arvensis (La m .) Da n d y • • •/III Actaea spicata L. • • • •/IV Adoxa moschatellina L. • • • •/IV Aegopodium podagraria L. • •/V Aesculus hippocastanum L. • •/III Agrimonia eupatoria L. • • •/IV Agrostis capillaris L. • •/V Ajuga genevensis L. • • •/IV Ajuga reptans L. • •/V Alliaria petiolata (M. Bi e b .) Ca v a r a & Gr a n d e • •/IV Allium montanum F. W. S c h m i d t • • • •/II Alopecurus pratensis L. • •/IV Anaphalis margaritacea (L.) Be n t h . • • • • •/II Anemone nemorosa L. • •/V Anemone ranunculoides L. • • • •/IV Anthoxanthum odoratum L. s. str. •/III Anthriscus sylvestris (L.) Ho f f m . • • •/V Arabis glabra (L.) Be r n h • •/III Arctium tomentosum Mi l l . • •/IV Arenaria serpyllifolia L. • •/IV Arrhenatherum elatius (L.) P. Be a u v . ex J. Pr e s • • •/IV & C. Pr e s l Artemisia vulgaris L. • •/V Asarum europaeum L. • • •/V Asplenium x alternifolium W u l f e n • • • • †/I Asplenium ruta-muraria L. • •/V Asplenium septentrionale (L.) Ho f f m . • • •/III Asplenium trichomanes L. subsp. trichomanes • • •/IV Astragalus glycyphyllos L. • • •/IV Athyrium filix-femina (L.) Ro t h • •/V Atriplex patula L. • •/IV Ballota nigra L. subsp. nigra • •/IV Bellis perennis L. • •/IV Berberis vulgaris L. • • •/III Betonica officinalis L. • • •/III Betula pendula Ro t h • •/V Bidens tripartita L. • •/III Brachypodium pinnatum (L.) P. Be a u v . • •/III Brachypodium sylvaticum (Hu d s .) P. Be a u v . • • • •/IV Briza media L. •/III Bromus benekenii (La n g e ) Tr i m e n • • • • • •/III Bromus hordeaceus L. • •/V Bromus inermis Le y s s . • • • • • •/III 54 Paweł Kwiatkowski

Bromus sterilis L. • • • •/III Calamagrostis arundinacea (L.) Ro t h • • •/III Calamagrostis epigejos (L.) Ro t h • •/V Callitriche verna L. emend. Lö n n r . s. str. • •/II Calluna vulgaris (L.) Hu l l • •/IV Campanula cervicaria L. • • • • †/I Campanula glomerata L. • • • • †/I Campanula patula L. s. str. • •/V Campanula persicifolia L. • • •/IV Campanula rapunculoides L. • •/IV Campanula rotundifolia L. • •/V Campanula trachelium L. • • •/IV Capsella bursa-pastoris (L.) Me d i k . • •/V Cardamine impatiens L. • • • • • •/III Cardamine pratensis L. s. str. • •/IV Carduus acanthoides L. • •/IV Carex digitata L. • • • •/III Carex hirta L. •/V Carex ovalis Go o d e n . • •/IV Carex pallescens L. • •/III Carex pilulifera L. • •/IV Carex spicata Hu d s . •/IV Carex sylvatica Hu d s . • • • •/V Carpinus betulus L. • •/V Centaurea jacea L. subsp. jacea • •/IV Cephalanthera longifolia (L.) Fr i t s c h • • †/I Cephalanthera rubra (L.) Ri c h . • †/I Cerastium arvense L. • •/IV Cerastium holosteoides Fr. emend. Hy l . • •/V Cerastium tomentosum L. • •/III Cerasus avium Fr. emend. Hy l . • •/IV Chaerophyllum aromaticum L. • •/IV Chaerophyllum temulum L. • • • •/IV Chamaenerion angustifolium (L.) Sc o p . • •/IV Chelidonium majus L. • •/V Chenopodium album L. • •/IV Cichorium intybus L. subsp. intybus • • •/IV Circaea lutetiana L. • •/IV Cirsium arvense (L.) Sc o p . • •/V Clematis vitalba L. • •/III Clinopodium vulgare L. • • •/IV Convallaria majalis L. • • •/III Convolvulus arvensis L. • •/IV Conyza canadensis (L.) Cr o n q u i s t • • •/IV Cornus sanguinea L. subsp. sanguinea • • •/IV Coronilla varia L. • • •/IV Corydalis intermedia (L.) Mé r a t • • • •/III Corylus avellana L. • • •/V Cotonoeaster integerrimus Me d i k . • • • •/II Crataegus laevigata (Po i r .) DC. • •/IV Crataegus monogyna Ja c q . • •/IV Crataegus rhipidophylla Ga n d . var. lindmanii • •/II (Hr a b ě t o v á ) K. I. Ch r . Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 55

Crataegus rhipidophylla Ga n d . var. rhipidophylla • •/II Crepis biennis L. • •/IV Crepis paludosa (L.) Mo e n c h • •/III Cymbalaria muralis P. Ga e r t n ., B. Me y . & Sc h e r b . • •/III Cynosurus cristatus L. • • •/III Cypripedium calceolus L. • †/I Cystopteris fragilis (L.) Be r n h . • • •/IV Dactylis glomerata L. subsp. glomerata • • •/V Danthonia decumbens DC. • • •/III Daphne mezereum L. • •/III Daucus carota L. •/IV Deschampsia flexuosa (L.) Tr i n . • • •/V Dianthus deltoides L. • •/III Dryopteris carthusiana (Vi l l .) H. P. Fu c h s • •/V Dryopteris filix-mas (L.) Sc h o tt • •/V Echium vulgare L. • • •/IV Elymus repens (L.) Go u l d • •/IV Epilobium hirsutum L. •/III Epilobium montanum L. • • •/V Epipactis helleborine (L.) Cr a n t z s. str. • •/III Erigeron annuus (L.) Pe r s . •/IV Erysimum cheiranthoides L. • •/III Euonymus europaea L. • • •/V Euonymus latifolia (L.) Mi l l . • • •/II Eupatorium cannabinum L. • •/IV Euphorbia cyparissias L. • • • •/IV Fagus sylvatica L. subsp. sylvatica • •/V Festuca gigantea (L.) Vi l l . • • •/IV Festuca ovina L. s. str. • • •/IV Festuca rubra L. s. str. • •/III Ficaria verna Hu d s . • •/V Fragaria moschata Du c h e s n e • • • •/III Fragaria vesca L. • •/IV Fragaria viridis Du c h e s n e • • •/III Frangula alnus Mi l l . • •/IV Fraxinus excelsior L. • •/V Gagea lutea (L.) Ke r Ga w l . • •/IV Gagea minima (L.) Ke r Ga w l . • • •/III Galanthus nivalis L. • †/I Galeobdolon luteum Hu d s . subsp. luteum • •/V Galeopsis pubescens Be s s e r • •/IV Galinsoga ciliata (Ra f .) S. F. Bl a k e •/IV Galium aparine L. • •/V Galium mollugo L. s. str. • •/IV Galium odoratum (L.) Sc o p . • • • •/IV Galium pumilum Mu r r a y • • • • • •/III Galium rotundifolium L. • • •/IV Galium sylvaticum L. • • •/IV Galium verum L. s. str. • •/IV Genista pilosa L. • •/III Genista tinctoria L. • • •/III Gentiana cruciata L. • †/I Geranium columbinum L. • • • •/III 56 Paweł Kwiatkowski

Geranium molle L. • • • • • •/II Geranium pratense L. •/III Geranium pyrenaicum Bu r m . f. •/III Geranium robertianum L. • • •/V Geranium rotundifolium L. • †/I Geum urbanum L. • •/V Glechoma hederacea L. • • •/V Gnaphalium sylvaticum L. • •/III Gnaphalium uliginosum L. •/III Hedera helix L. • • • •/V Hepatica nobilis Sc h r e b . • • • •/IV Hesperis matronalis L. subsp. matronalis • • •/III Hieracium diaphanoides Li n d e b . • •/III Hieracium murorum L. • •/V Hieracium pilosella L. • •/IV Hieracium sabaudum L. • •/V Holcus mollis L. • •/IV Hypericum montanum L. • • • • • †/I Hypericum perforatum L. • • •/V Impatiens noli-tangere L. • • • •/III Impatiens parviflora DC. • •/V Inula conyza DC. • • • • • •/IV Jovibarba sobolifera (Si ms ) Op i z • • • • • •/III Juncus tenuis W i l l d . • • • •/V Knautia arvensis (L.) J. M. Co u l t . • •/IV Lactuca serriola L. • •/III Lamium album L. • •/III Lamium maculatum L. • •/V Lamium purpureum L. •/III Lapsana communis L. s. str. • •/IV Larix decidua Mi l l . subsp. decidua • •/IV Lathraea squamaria L. subsp. squamaria • • •/IV Lathyrus montanus Be r n h . • • • • • •/II Lathyrus niger (L.) Be r n h . • • • • • •/III Lathyrus pratensis L. • •/V Lathyrus sylvestris L. • • • •/IV Lathyrus vernus (L.) Be r n h . • • • •/V Lembotropis nigricans (L.) Gr i s e b . • • • •/II Lemna minor L. • •/III Leontodon hispidus L. subsp. hispidus • •/IV Leonurus cardiaca L. • •/III Leucanthemum vulgare La m . subsp. vulgare • •/V Ligustrum vulgare L. • • •/III Lilium martagon L. • • • •/II Linaria vulgaris Mi l l . • •/V Linum catharticum L. • • •/III Listera ovata (L.) R. Br. • • •/III Lolium perenne L. • •/V Lonicera tatarica L. • •/II Lonicera xylosteum L. • • • • • •/IV Lotus corniculatus L. subsp. corniculatus • •/V Lunaria rediviva L. • •/III Lupinus polyphyllus Li n d l . •/IV Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 57

Luzula campestris (L.) DC. • •/III Luzula luzuloides (La m .) Da n d y & W i l m o t t • • •/IV Luzula pilosa (L.) W i l l d . • • •/V Lychnis flos-cuculi L. • •/III Lysimachia nummularia L. • •/IV Maianthemum bifolium (L.) F. W. Sc h m i d t • •/V Malva sylvestris L. • •/III Matricaria inodora L. subsp. inodora (L.) Do s t á l • •/IV Medicago falcata L. • • •/IV Medicago lupulina L. • •/IV Melampyrum pratense L. • • •/V Melampyrum sylvaticum L. • • •/II Melandrium album (Mi l l .) Ga r c k e • •/V Melica nutans L. • • •/V Melica uniflora Re t z . • • • • • •/IV Melilotus albus Me d i k . • •/IV Mercurialis perennis L. • •/V Milium effusum L. • • •/IV Moehringia trinervia (L.) Cl a i r v . • • •/V Moneses uniflora (L.) A. Gr a y • †/I Monotropa hypopitys L. s. str. • •/II Mycelis muralis (L.) Du m o r t . • • •/V Myosotis arvensis (L.) Hi l l • • •/III Myosotis ramosissima Ro c h e l • • •/III Myosotis sparsiflora Po h l • • •/II Myosotis sylvatica Eh r h . ex Ho f f m . • • • • • •/IV Neottia nidus-avis (L.) Ri c h . • • • •/III Odontites serotina (La m .) Rc h b . s. str. • •/II Oenothera biennis L. s. str. •/III Omphalodes scorpioides (Ha e n k e ) Sc h r a n k • • • • •/III Omphalodes verna Mo e n c h • • • •/II Onobrychis viciifolia Sc o p . • • • • †/I Orthilia secunda (L.) Ho u s e • • • †/I Oxalis acetosella L. • •/V Oxalis fontana Bu n g e • •/III Papaver rhoeas L. • •/IV Paris quadrifolia L. • •/IV Parthenocissus inserta (A. Ke r n .) Fr i t s c h • •/III Peucedanum oreoselinum (L.) Mo e n c h • • • • • •/III Phyteuma spicatum L. • • •/IV Picea abies (L.) H. Ka r t s . • •/V Pimpinella saxifraga L. • •/IV Pinus strobus L. • •/II Pinus sylvestris L. • •/IV Plantago lanceolata L. • •/IV Plantago major L. s. str. • •/V Plantago media L. • •/III Platanthera bifolia (L.) Ri c h . • • †/I Platanus x acerifolia (Ai t o n ) W i l l d . • •/III Poa annua L. • •/V Poa bulbosa L. • • • • †/I Poa compressa L. subsp. compressa • •/IV Poa nemoralis L. subsp. nemoralis • • •/V 58 Paweł Kwiatkowski

Poa pratensis L. s. str. • •/IV Poa trivialis L. • •/III Polygala comosa Sc h k u h r • •/III Polygonatum multiflorum (L.) Al l . • • •/V Polygonum aviculare L. s. l. • •/IV Polygonum hydropiper L. • •/III Polypodium vulgare L. • •/III Polystichum aculeatum (L.) Ro t h • • • • •/III Populus tremula L. • •/IV Potentilla anserina L. • •/IV Potentilla argentea L. s. str. • •/V Potentilla erecta (L.) Ra e u s c h . • •/IV Potentilla inclinata Vi l l . • • †/I Potentilla neumanniana Rc h b . • •/IV Potentilla reptans L. • •/III Primula elatior (L.) Hi l l • • •/II Primula veris L. • • • •/III Prunella vulgaris L. • •/IV Pseudotsuga menziesii (Mi r b .) Fr a n c o var. glauca • •/III (Ma y r ) Fr a n c o Pteridium aquilinum (L.) Ku h n • •/V Pulmonaria obscura Du m o r t . • • •/V Pyrola chlorantha Sw. • • †/I Pyrola media Sw. • • †/I Pyrola minor L. • • †/I Pyrola rotundifolia L. • • †/I Quercus petraea (Ma t t .) Li e b l . • •/V Quercus robur L. • •/IV Quercus rubra L. • •/IV Ranunculus acris L. s. str. • •/V Ranunculus auricomus L. s. l. • •/V Ranunculus cassubicus L. s. l. • • †/I Ranunculus lanuginosus L. • • •/III Ranunculus repens L. • •/V Ranunculus serpens Sc h r a n k subsp. nemorosus • • • • • •/II (DC.) G. Ló p e z Rhamnus cathartica L. • • • •/III Rhamnus saxatilis Ja c q . subsp. saxatilis • †/I Rhinanthus minor L. • •/III Ribes alpinum L. • • • • •/III Ribes uva-crispa L. subsp. uva-crispa • •/IV Robinia pseudoacacia L. • •/III Rosa canina L. • • •/IV Rosa dumalis Be c h s t . emend. Bo u l e n g e r • • • •/II Rosa pendulina L. • • •/II Rosa rubiginosa L. • • • • • •/III Rosa villosa L. • • • • †/I Rubus caesius L. • •/IV Rubus dollnensis Spr i b . • •/II Rubus idaeus L. • • •/V Rubus lusaticus Ro s t o c k • • †/I Rubus macrophyllus W e i h e & Ne e s • • • •/II Rubus pyramidalis Ka l t e n b . • • •/II Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 59

Rubus saxatilis L. • • • • • •/III Rubus sulcatus Ve s t • • †/I Rumex acetosa L. •/III Rumex crispus L. • •/IV Rumex obtusifolius L. s. l. • •/V Rumex sanguineus L. • • •/II Sambucus nigra L. • •/IV Sambucus racemosa L. • • •/III Sanguisorba minor Sc o p . s. str. • • •/III Sanguisorba officinalis L. • • •/III Sanicula europaea L. • • • •/V Saponaria officinalis L. • •/III Sarothamnus scoparius (L.) W. D. J. Ko c h • •/III Saxifraga granulata L. •/III Scrophularia nodosa L. • • •/V Sedum acre L. • •/IV Sedum album L. • • •/IV Sedum maximum (L.) Ho f f m . • •/V Sedum spurium M. Bi e b . • •/IV Senecio jacobaea L. • •/III Senecio ovatus (P. Ga e r t n ., B. Me y . & Sc h e r b .) W i l l d . • • • • •/III Senecio viscosus L. • •/IV Seseli annuum L. • • • • • †/I Setaria pumila (Po i r .) Ro e m . & Sc h u l t . •/III Silene vulgaris (Mo e n c h ) Ga r c k e subsp. vulgaris • •/V Sisymbrium officinale (L.) Sc o p . •/III Solidago virgaurea L. s. str. • • •/V Sonchus arvensis L. subsp. arvensis • •/III Sorbus aucuparia L. subsp. aucuparia • •/V Sorbus torminalis (L.) Cr a n t z • • • • •/II Spiraea chamaedrifolia L. emend. Ja c q . • • •/III Spiraea x vanhouttei Za b e l • •/II Stachys alpina L. • •/II Stachys germanica L. • †/I Stachys sylvatica L. • • •/V Staphyllea pinnata L. • •/II Stellaria graminea L. • •/IV Stellaria media (L.) Vi l l . • •/V Stellaria nemorum L. • • •/III Symphoricarpus albus (L.) S. F. Bl a k e • •/III Symphytum officinale L. • •/IV Syringa josikaea J. Ja c q . ex Rc h b . • •/II Tanacetum parthenium (L.) Sc h . Bip. • • •/IV Tanacetum vulgare L. • •/V Taraxacum sect. Ruderalia Ki rs c h n e r . H. Øl l g . & • •/V Št ě p á n e k Taxus baccata L. • •/II Teucrium botrys L. • †/I Thymus pulegioides L. subsp. pulegioides • •/IV Tilia cordata Mi l l . • •/III Tilia x euchlora K. Ko c h • •/II Tilia platyphyllos Sc o p . • •/IV Torilis japonica (Ho u t t .) DC. • • •/III 60 Paweł Kwiatkowski

Tragopogon pratensis L. s. str. • •/III Trientalis europaea L. • • • • • •/IV Trifolium aureum Po l l i c h • • •/III Trifolium campestre Sc h r e b . •/III Trifolium dubium Si b t h . • •/IV Trifolium hybridum L. s. l. • •/IV Trifolium medium L. • •/III Trifolium pratense L. • •/IV Trifolium repens L. subsp. repens • •/V Tussilago farfara L. • •/IV Ulmus glabra Hu d s . • • •/IV Ulmus minor var. suberosa • †/I Urtica dioica L. subsp. dioica • •/V Vaccinium myrtillus L. • •/V Valeriana officinalis L. • • •/III Verbascum blattaria L. • • • • †/I Verbascum nigrum L. • •/IV Verbascum thapsus L. • •/III Veronica chamaedrys L. s. str. • •/V Veronica officinalis L. • •/IV Veronica persica Po i r . •/III Viburnum lantana L. • • •/III Viburnum opulus L. • • •/III Vicia angustifolia L. • • •/IV Vicia cassubica L. • • • • • •/II Vicia cracca L. •/III Vicia dumetorum L. • • • •/IV Vicia hirsuta (L.) Gr a y • •/IV Vicia lathyroides L. • • • • • •/II Vicia sepium L. • •/V Vicia sylvatica L. • • •/III Vicia tenuifolia Ro t h • • • • • •/III Vinca minor L. • • •/IV Viola arvensis Mu r r a y • •/IV Viola mirabilis L. • • • • • •/III Viola odorata L. •/III Viola reichenbachiana Jo r d . ex Bo r e a u • • •/V

Objaśnienia: Kolumny: 1 – nazwa gatunkowa; 2 - Ma tt u s c h k a 1799, Ne y g e n f i n d 1821, W i mm e r i Gr a b o w s k i 1827, 1829, Sc h n e i d e r 1837, W i mm e r 1841, 1844, 1857; 3 – Mi l d e 1871, Fi e k 1881, Dr e s s l e r 1883; 4 – Fi e k i Sc h u b e 1894, 1896, Sc h u b e 1901,1903; 5 – Sc h u b e 1904, 1906, 1914, 1925, 1929, Sc h a l o w 1933, Limpricht 1944; 6 – Br o w i c z 1959, W e r e t e l n i k 1982, Ni k l e w i c z 1993 za Ja k u b s k a -Bu s s e i in. 2010, Kw i a t k o w s k i 1996, 1997, 2000, 2002, 2006, Bo r a t y ń s k i i Kw i a t k o w s k i 1998, Bo r a t y ń s k i i in. 1999; 7 – stan aktualny 2011-2012. • - obecność gatunku; † - gatunek nie odnaleziony; częstość występowania: I – brak stanowisk; II – jedno stanowisko; III – 2-5 stanowisk; IV – 6-9 stanowisk; V – co najmniej 10 stanowisk. Zacienione wiersze – gatunki roślin naczyniowych ujęte w regionalnych zestawieniach gatunków wymierających i zagrożonych (Fa b i s z e w s k i i Kw i a t k o w s k i 2002, Ką c k i i in. 2003). Explanations: Columns: 1 – species name; 2 - Ma tt u s c h k a 1799, Ne y g e n f i n d 1821, W i mm e r & Gr a b o w s k i 1827, 1829, Sc h n e i d e r 1837, W i mm e r 1841, 1844, 1857; 3 – Mi l d e 1871, Fi e k 1881, Dr e s s l e r 1883; 4 – Fi e k & Sc h u b e 1894, 1896, Sc h u b e 1901,1903; 5 – Sc h u b e 1904, 1906, 1914, 1925, 1929, Sc h a l o w 1933, Limpricht 1944; 6 – Br o w i c z 1959, W e r e t e l n i k 1982, Ni k l e w i c z 1993 after Ja k u b s k a -Bu s s e et al. 2010, Kw i a t k o w s k i 1996, 1997, 2000, 2002, 2006, Bo r a t y ń s k i & Kw i a t k o w s k i 1998, Bo r a t y ń s k i et al. 1999; 7 – current state 2011-2012. • - species present; † - species not found; frequency: I – no localities; II – single locality; III – 2-5 localities; IV – 6-9 localities; V – at least 10 localities. Shaded rows – vascular plant species listed in regional red data books (Fa b i s z e w s k i & Kw i a t k o w s k i 2002, Ką c k i et al. 2003). Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 61

żonej antropopresji (zamek, sieć transportowa, mniej efektownych oraz gatunków synantro- gospodarka leśna itd.) te naturalne czynniki pijnych. znacząco wpływają na powstanie odręb- Obok zmian ilościowych zaznaczają się nych grup ekologicznych flory naczyniowej. również wyraźnie zmiany jakościowe określo- Liczba gatunków w poszczególnych grupach nych grup ekologicznych flory naczyniowej. waha się od 5 do 151 (tab. 3). Największą Miarą tych zmian jest między innymi proces rolę w miejscowej florze odgrywają gatunki ustąpienia 30 gatunków roślin naczyniowych. leśne i zaroślowe (151 gatunków) z kilku W grupie tej przeważają rośliny rodzime, klas Quercetea robori-petraeae, Querco-Fa- spontaneofity bądź apofity (tab. 2); jedynie trzy getea, Vaccinio-Piceetea, Rhamno-Prunetea/ gatunki należą do roślin obcych geograficznie Carpino-Prunion spinosae. Obejmują one (Geranium rotundifolium, Onobrychis viciifolia, praktycznie całą dendroflorę oraz dziesiątki Rhamnus saxatilis subsp. saxatilis). Spośród ga- roślin zielnych budujące runo zbiorowisk tunków rodzimych, obecnie nieodnalezionych, leśnych. Spośród nieleśnych zdecydowanie większość występowała na dawniej odkrytych, przeważają gatunki trzech grup ekologicznych, suchych i nasłonecznionych siedliskach, gdzie obejmujących roślinność synantropijną (klasy wchodziła w skład kserotermicznych muraw, Artemisietea vulgaris, Epilobietea angustifolii, ciepłolubnych zarośli czy termofilnych okraj- Galio-Urticetea, Polygono arenastri-Poetea ków (Campanula cervicaria, C. glomerata, annueae, Stellarietea mediae), łąkową (Moli- Gentiana cruciata, Hypericum montanum, nio-Arrhenatheretea) oraz kserotermofilną (Fe- Onobrychis viciifolia, Poa bulbosa, Potentilla stuco-Brometea, Trifolio-Geranietea sanguinei, inclinata, Seseli annuum, Stachys germanica, Rhamno-Prunetea/Berberidion). Skupiają one Teucrium botrys). Większość z nich po raz blisko 190 gatunków, to jest prawie połowę ostatni podawano z lat 40-tych XX wieku całej flory naczyniowej tego obszaru. Tak duże (Limpricht 1944). Jak się wydaje wyginęły one bogactwo jest spowodowane pojawianiem się bezpowrotnie. na wtórnych siedliskach antropogenicznych Podobnie znaczny ubytek gatunków rodzi- wielu gatunków rodzimych. Pozostałe gru- mych nastąpił w obrębie ekosystemów leśnych py ekologiczne, skupiające gatunki szczelin (tab. 3), zarówno z grupy roślin oligotroficznych skalnych (Asplenietea rupestria), środowisk i acydofilnych (Moneses uniflora, Orthilia se- wilgotnych (Bidentetea tripartitae, Lemnetea cunda, Pyrola chlorantha, P. media, P. minor, P. minoris, Potametea) i piaszczystych (Koelerio- rotundifolia) jak i mezofilnych (Cephalanthera Corynephoretea) oraz ubogich muraw (Callu- longifolia, C. rubra, Cypripedium calceolus, no-Ulicetea), charakteryzują się mniejszym Galanthus nivalis, Ranunculus cassubicus, bogactwem gatunkowym. Powodem tego Ulmus minor var. suberosa). Niektóre z nich stanu jest po części bardzo mała powierzchnia notowano w XIX wieku (np. Moneses uniflora, odpowiednich dla nich siedlisk. Ranunculus cassubicus) i nigdy potem ich nie stwierdzono. Pozostałe gatunki, aktualnie niepotwierdzone, obejmują przedstawicieli Dyskusja flory łąk (Verbascum blattaria), ubogich muraw

(Platanthera bifolia), ekosystemów naskalnych Porównanie składu gatunkowego flory (Asplenium x alternifolium) oraz mezo- i eutro- roślin naczyniowych dla okresu od XVIII do początków XX wieku i współcześnie wykazuje ficznych zarośli (Rosa villosa, Rubus lusaticus, znaczące ilościowe zmiany. Autorzy niemiec- R. sulcatus). Niewykluczone, że w przyszłości cy podali stąd zdecydowanie mniej gatun- część z nich może ponownie pojawić się na ków. Większą ich liczbę przedstawił przede badanym obszarze. Warto zauważyć, że niektóre z gatunków wszystkim R. Sc h n e i d e r (1837 – 131 gatunków) oraz wyraźnie mniej E. F. Dr e ss l e r (1883 – 69 nie utrzymały swoich stanowisk, mimo że ob- gatunków). Pozostali badacze skupiali sie na serwowano je jeszcze kilka lat temu. Dotyczy to rzadszych, cennych przyrodniczo gatunkach przede wszystkim gatunków leśnych z rodziny roślin naczyniowych. Stąd tak wyraźna dys- storczykowatych Orchidaceae (Cephalanthera proporcja w porównaniu z wynikami własnych longifolia, C. rubra, Cypripedium calceolus), ale badań (tab. 1). Wynika ona przede wszystkim również niektórych roślin kserotermofilnych, z uwzględnienia wszystkich gatunków, nawet jak np. Hypericum montanum, Seseli annuum, tych najbardziej pospolitych a jednocześnie Stachys germanica, Teucrium botrys. Po części 62 Paweł Kwiatkowski

świadczy to o postępujących niekorzystnych procesami sukcesji roślinnej jak i czynnikami zmianach w składzie florystycznym badanego antropogenicznymi. W ich wyniku nastąpił obszaru. między innymi zanik znaczącej powierzchni Biorąc jednak pod uwagę całą florę roślin płatów roślinności kserotermicznych muraw naczyniowych masywu Grodźca liczba ga- i termofilnych okrajków na rzecz formacji zaro- tunków zaliczonych obecnie do wymarłych ślowych i leśnych, o wyraźnie mezotroficznym i zaginionych nie jest wysoka – 30 gatunków/ charakterze. Mieszczą się tu również zmiany niecałe 8% flory. Jednak w grupie tej znajdują w gospodarce leśnej, które doprowadziły do się przede wszystkim rzadkie w skali Pogórza Ka- powstania monokultur, utworzonych przede czawskiego i Sudetów (Fa b i s z e w s k i i Kw i a t k o w s k i wszystkim przez młode wiekowo drzewo- 2002, Ką c k i i in. 2003) rośliny kserotermofilne stany, czy rozwoju zbiorowisk porębowych. i leśne. Zanik tych cennych przyrodniczo ga- W ten sposób wyginęły wszystkie (!) gatunki tunków świadczy o istotnych zaburzeniach rodziny gruszyczkowatych Pyrolaceae. Do w funkcjonowaniu ekosystemów zarówno negatywnych czynników zaliczyć należy rów- seminaturalnych jak i naturalnych. Czynnikami nież nadmierny rozwój turystyki (mechaniczne odpowiedzialnymi za przemiany tutejszej flory niszczenie roślin – Galanthus nivalis i prawdo- naczyniowej są w mniejszym stopniu zmiany podobnie storczykowatych Orchidaceae) czy w środowisku abiotycznym (eutrofizacje, rozbudowę sieci transportowej, sprzyjającej zanieczyszczenia itd.). Większe znaczenie migracji obcych gatunków i wypieraniu przez mają przemiany struktury florystycznej zbio- nią składników flory rodzimej. rowisk roślinnych, wywołane naturalnymi Z drugiej strony, obok ubytków we florze,

Tab. 2. Grupy geograficzno-historyczne flory naczyniowej Grodźca. Table 2. Geographical-historical groups of vascular plant flora of the Grodziec.

1 2 3 4

Gatunki rodzimego pochodzenia (spontaneofity): 27 (6,77) 315 (78,94) 342 (85,71) Native plant species (spontaneophytes)

Niesynantropijne / Non-synanthropic 24 (6,02) 194 (48,62) 218 (65,64)

Apofity / Apophytes 3 (0,75) 121 (30,32) 124 (31,07)

Gatunki obcego pochodzenia (antropofity): 3 (0,75) 54 (13,54) 57 (14,29) Alien plant species (antropophytes)

Archeofity / Archaeophytes 0 (0,0) 20 (5,01) 20 (5,01)

Kenofity / Kenophytes 3 (0,75) 34 (8,53) 37 (9,28)

Agriofity / Agriophytes 1 (0,25) 25 (6,27) 26 (6,52)

Epekofity / Epekophytes 2 (0,50) 9 (2,26) 11 (2,76)

Łącznie / Overall 30 (7,52) 369 (92,48) 399 (100,0)

Objaśnienia: 1 – nazwa grupy; 2 – gatunki wymarłe i zaginione – liczba gatunków (% flory); 3 – gatunki aktualnie występujące – liczba gatunków (% flory); 4 – wszystkie gatunki – liczba gatunków (% flory). Explanations: 1 – group name; 2 – extinct and missing species – number of species (% of flora); 3 – recent species – number of species (% of flora); 4 – all species (% of flora). Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 63

Tab. 3. Grupy socjologiczno-ekologiczne flory naczyniowej Grodźca. Table 3. Sociological-ecological groups of vascular plant flora of the Grodziec.

1 2 3 4

Asplenietea trichomanis 1 (0,25) 10 (2,51) 11 (2,76)

Lemnetea minoris Bidentetea tripartitae 0 (0,0 5 (1,25) 5 (1,25) Potametea

Stellarietea mediae Epilobietea angustifolii Artemisietea vulgaris 0 (0,0) 87 (21,80) 87 (21,80) Galio-Urticetea Polygono arenastri-Poetea annueae

Koelerio-Corynephoretea 0 (0,0) 13 (3,26) 13 (3,26)

Molinio-Arrhenatheretea 1 (0,25) 56 (14.04) 57 (14,29)

Festuco-Brometea 10 (2,51) 35 (8,77) 45 (11,28) Trifolio-Geranietea sanguinei

Calluno-Ulicetea 1 (0,25) 16 (4,01) 17 (4,26)

Rhamno-Prunetea Vaccinio-Piceetea 15 (3,76) 136 (34,08) 151 (37,84) Quercetea robori-petraeae Querco-Fagetea

O nieokreślonej przynależności syntaksonomicznej / of undefi- ned syntaxonomic affiliation 2 (0,50) 11 (2,76) 13 (3,26)

Razem / In total 30 (7,52) 369 (92,48) 399 (100,0)

Objaśnienia: 1 – klasy fitosocjologiczne; 2 – gatunki wymarłe i zaginione – liczba gatunków (% flory); 3 – gatunki aktualnie występujące – liczba gatunków (% flory); 4 – wszystkie gatunki – liczba gatunków (% flory). Explanations: 1 – phytosociological classes; 2 – extinct and missing species – number of species (% of flora); 3 – recent species – number of species (% of flora); - all species – number of species (% of flora). 64 Paweł Kwiatkowski w sezonach wegetacyjnych 2011-2012 zaob- czawskiego jest obecność ponad 50 gatunków serwowano pojawienie się kilkunastu gatunków ujętych w regionalnych zestawieniach gatun- dotychczas nienotowanych (tab. 1, kolumna 7). ków wymierających i zagrożonych (Fa b i s z e w s k i Należą do nich między innymi gatunki obce i Kw i a t k o w s k i 2002, Ką c k i i in. 2003), z których geograficznie, o statusie archeofitów bądź około 30 aktualnie występuje (tab. 1). Należą epekofitów: Erigeron annuus, Galinsoga ciliata, do nich zwłaszcza przedstawiciele flory leśnej Geranium pyrenaicum, Lamium purpureum, (Bromus benekenii, Corydalis intermedia, Ga- Lupinus polyphyllus, Setaria pumila, Sisym- gea minima, Galium rotundifolium, Genista brium officinale, Veronica persica. Ich stano- pilosa, Lathyrus montanus, Lembotropis nigri- wiska znajdują się obecnie w obrębie kom- cans, Lilium martagon, Monotropa hypopitys, pleksu zamkowego lub ciągną się wzdłuż dróg, Omphalodes scorpioides, Stachys alpina, Viola zwłaszcza szosy dojazdowej na wierzchołek. mirabilis) i ciepłolubnej (Achillea pannonica, W przyszłości jednak część z tych gatunków Allium montanum, Crataegus rhipidophylla var. może stać się roślinami ekspansywnymi, które lindmanii, Hieracium diaphanoides, Jovibarba wnikną do naturalnych zbiorowisk roślinnych. sobolifera, Vicia tenuifolia). Stąd koniecznym wydaje się obserwacja stanu Konieczność zachowania rzadszych gatun- wielkości populacji tych roślin oraz liczby ich ków roślin naczyniowych oraz zespołów roślin- stanowisk. nych na nieobjętych ochroną stanowiskach, decyduje o potrzebie powołania uzupełniającej sieci rezerwatów przyrody. Takim obiektem, Podsumowanie o zwiększonej różnorodności biologicznej, jest masyw Grodźca. Aktualnie wchodzi on wraz Przeprowadzone badania flory roślin z przyległym od północy Wałem Okmiańskim naczyniowych wykazały, że masyw Grodźca w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu „Gro- cechuje bogactwo florystyczne; rośnie tu blisko dziec”. Jest to jednak niewystarczające. Samo 400 taksonów. Mimo zmian jakie nastąpiły wzgórze powinno zostać objęte ochroną w krajobrazie i zbiorowiskach roślinnych prawną w postaci rezerwatu przyrody. Zabez- utrzymują się stanowiska rzadkich i cennych pieczałby on fragmenty naturalnych zbiorowisk w Sudetach gatunków. Miarą wysokich wartości leśnych oraz stanowiska rzadkich i chronionych przyrodniczych tego fragmentu Pogórza Ka- gatunków roślin naczyniowych.

Literatura

Bo r a t y ń s k i A., Ko s i ń s k i P., Kw i a t k o w s k i P., Sz c z ę ś n i a k E. Fi e k E. 1881. Flora von Schlesien preussischen & Św i e r k o s z K. 1999. Chronione i godne ochrony und österreichischen Antheils, enhaltend die drzewa i krzewy polskiej części Sudetów, Pogó- wildwachsende, verwilderten und angebauten rza i Przedgórza Sudeckiego. 11. Cotoneaster Phanerogamen und Gefäss-Cryptogamen. J. U. integerrimus Medik. i C. niger (Thunb.) Fr. Arbo- Kern’s Verlag, Breslau. retum Kórnickie 44: 5-22. Fi e k e. & Sc h u b e T. 1894. Ergebnisse der Durchfor- Bo r a t y ń s k i a. & kw i a t k o w s k i P. 1998. Chronione schung der schlesischen Phanerogamenflora im i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej czę- Jahre 1893. Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Cultur ści Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 71: 42-62. 10. Staphyllea pinnata L. Arboretum Kórnickie Fi e k e. & Sc h u b e T. 1896. Ergebnisse der Durchfor- 43: 21-30. schung der schlesischen Phanerogamenflora im Br o w i c z K. 1959. Gatunki z rodzaju Cotoneaster Ehrh. Jahre 1895. Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Cultur w Polsce . Arboretum Kórnickie 4: 5-108. 73: 83-107. Ci e s i e l s k i H. & W r a b e c H. 1997. Katalog zabytkowych Gr o c h o l s k i A. & Je r z m a ń s k i J. 1975. Zabytki paleowul- ogrodów i parków województwa legnickiego. kanizmu w świetle ochrony przyrody. Ochr. Legnica. Przyr. 40: 291-349. Dr e ss l e r E. F. 1883. Flora von Lövenberg i. Schl. P. Ja k u b s k a -Bu ss e a., Sz c z ę ś n i a k e., śl i w i ń s k i M. & na r - Holtsch, Lövenberg i. Schl. kiewicz C. 2010. Zanikanie stanowisk obuwika Fa b i s z e w s k i J. & Kw i a t k o w s k i P. 2002. Threatened vas- pospolitego Cypripedium calceolus L., 1753 cular plants of the Sudeten Mountains. Acta Soc. (Orchidaceae) w Sudetach. Przyroda Sudetów Bot. Pol. 71: 339-350. 13: 43-52. Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie) 65

Ką c k i Z., Da j d o k Z. & Sz c z ę ś n i a k E. 2003. Czerwona men, Häufigfeit, Standort und Blüthezeit. Gross, lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. w: Z. Barth und Comp., Breslau. Ką c k i (red.), Zagrożone gatunki flory naczyniowej Sc h u b e T. 1901. Ergebnisse der Durchforschung der Dolnego Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwer- schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1900. sytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 78: 94-115. Przyrody „Pro Natura”, Wrocław. ss. 9-65. Sc h u b e T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen Ko z ł o w s k a -Ko c h M. 1987. Classification and nomen- in Schlesien preussischen und österreichischen clature of the Tertiary volcanics rocks of the Lower Anteils. R. Nischkowsky, Breslau. and Opole Silesia. Arch. Mineral. 42: 43-95. Sc h u b e T. 1904. Ergebnisse der Durchforschung der Kw i a t k o w s k i P. 1996. Interesujące i rzadkie gatunki ro- schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1903. ślin naczyniowych Gór i Pogórza Kaczawskiego. Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 81: 42-64. Acta Univ. Wrat. 1735 Prace Bot. 64: 21-37. Sc h u b e T. 1906. Waldbuch von Schlesien. Verlag von Kw i a t k o w s k i P. 1997. Interesujące i rzadkie gatunki Wilh. Gottl. Korn, Breslau. roślin naczyniowych Gór Kaczawskich i Pogórza Sc h u b e T. 1914. Ergebnisse der Durchforschung der Kaczawskiego. II. Acta Univ. Wrat. 1936 Prace schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1913. Bot. 73: 47-62. Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 91: 133-155. Kw i a t k o w s k i P. 2000. Notatki florystyczne z Gór Sc h u b e T. 1925. Die wichtigsten Ergebnisse der Durch- Kaczawskich i ich Pogórza (Sudety Zachodnie). forschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt Fragm. Flor. Geobot. Polonica 7: 105-116. im Jahren 1919-1924. Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Kw i a t k o w s k i P. 2002. Notatki florystyczne z Gór Ka- Cultur 97: 75-81. czawskich i ich Pogórza (Sudety Zachodnie). Cz. Sc h u b e T. 1929. Ergebnisse der Durchforschung der 2. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 55-65. schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1928. Kw i a t k o w s k i P. 2006. Current State, Separateness Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Cultur 101: 88-96. and Dynamics of Vascular Flora of the Góry St a f f a M. (red.). 2002. Słownik geografii turystycznej Kaczawskie (Kaczawa Mountains) and Pogórze Sudetów. Tom 7. Pogórze Kaczawskie. Wydaw- Kaczawskie (Kaczawa Plateau). I. Distribution nictwo I-BIS, Wrocław. Atlas of Vascular Plants. W. Szafer Institute of W e r e t e l n i k E. 1982. Flora i zbiorowiska roślin murów Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. niektórych miast i zamków na Dolnym Śląsku. Limpricht W. 1944. Kalkpflanzen des Bober-Katzbach- Acta Univ. Wrat. 530 Prace Bot. 25: 63-110. gebirges und seiner Vorlagen. Bot. Jahrb. Syst. W i mm e r F. 1841. Flora von Schlesien preussischen und 73: 375-417. österreichischen Antheils. F. Hint, Breslau. Ma tt u s c h k a H. G. 1779. Enumeratio Stirpium in Silesia W i mm e r F. 1844. Flora von Schlesien preussischen und sponte crescentium in usum Herbonisanticum. G. österreichischen Antheils. F. Hint, Breslau. T. Korn, Vratislaviae. W i mm e r F. 1857. Flora von Schlesien preussischen Ma t u s z k i e w i c z W. 2002. Przewodnik do oznaczania und österreichischen Antheils oder vom obern zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Oder-, und Weichselquellengebiet mit besonde- Naukowe PWN, Warszawa. rer Berücksichtigung der Umgegend von Breslau. Mi l d e J. 1871. Neue Standorte Schlesischer Moose Nach natürlichen Familien mit Hinweisung auf und Farne. Jahrb. Schles. Ges. Vaterl. Cultur das Linné’schen System. 3 Aufl. F. Hint’s Verlag, 48: 121-131. Breslau. Mi r e k Z., Pi ę k o ś -Mi r k o w a H., Za j ą c A. & Za j ą c M. 2002. W i mm e r F. & Gr a b o w s k i H. 1827. Flora Silesiae. Pars Flowering Plants and Pteridophytes of Poland Prima. G. T. Korn, Vratislaviae. a checklist. w: Z. Mi r e k (red.), Biodiversity of W i mm e r F. & Gr a b o w s k i H. 1829. Flora Silesiae. Pars Poland 1: 3-442. W. Szafer Institute of Botany, Secunda. G. T. Korn, Vratislaviae. Polish Academy of Sciences, Kraków. Za j ą c A. 1978. Atlas of distribution of vascular plants Ne y g e n f i n d F. W. 1821. Enchiridium Botanicum in Poland. Taxon 27: 481-484. Continens plantas Silesiae Indigenas. F. W. Za j ą c A. 1979. Pochodzenie archeofitów występują- Goedsche, Mefen. cych w Polsce. Uniw. Jagiell. Rozpr. Sa w i c k i L. 1997. Mapa geologiczna regionu dolno- Habilit. 29: 1-219. śląskiego z przyległymi obszarami Czech i Nie- Za j ą c A., Za j ą c M. & To k a rs k a -Gu z i k B. 1998. Keno- miec 1:100 000. Podstawy litostratygraficzne phytes in the flora of Poland: list, status and origin. i kodyfikacja wydzieleń. Państwowy Instytut Phytocoenosis N. S. 10 Suppl. Cartogr. Geobot. Geologiczny, Warszawa. 9: 107-116. Sc h a l o w E. 1933. Ergebnisse der schlesischen Phane- Za j ą c M. & Za j ą c A. 2009. Elementy geograficzne ro- rogamenforschung im Jahre 1932. Jahrb. Schles. dzimej flory Polski. Nakładem Pracowni Chorolo- Ges. Vaterl. Cultur 105: 154-173. gii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Sc h n e i d e r R. 1837. Flora von Bunzlau, oder die Pflan- Jagiellońskiego, Kraków. zen der Umgegend von Bunzlau nach Vorkom- 66 Paweł Kwiatkowski

Changes in vascular flora of the Grodziec massif (Kaczawskie foothills)

Summary This paper presents recent studies on the vascular plant flora of the Grodziec Massif. The Grodziec hill, of 389 m a.s.l., is situated in the Western Sudetes; its total area (including the nearest surroundings) is approximately 1 km2. The recent results were compared to archival data beginning from the end of the 17th century. For each species the following data were given: Latin name, time intervals in which the taxon was observed, frequency of occurrence according to a five-degree scale. The analysis of the flora made it possible to distinguish the geographical-historical groups of the flora, as well as its main geographical and sociological- ecological components. From among almost 400 species of vascular plants recorded since the end of the 18th century the presence of 30 taxa has not been recently confirmed (e.g. Campanula cervicaria, Gentiana cruciata, Moneses uniflora, Poa bulbosa, Ranunculus cassubicus). Most of them grew on the southern, partly rocky slopes or in the deciduous forests. However, appearance of some, mostly synanthropic species has been recently recorded (e.g. Carex hirta, Erigeron annuus, Galinsoga ciliata, Geranium pyrenaicum, Sisymbrium officinale). Native species form a high proportion (nearly 90%) of the vascular plant flora of the Grodziec Massif. Some of them occupy secondary, anthropogenic habitats, mainly ruderal habitats associated with the castle complex. Because of the variable habitat conditions and high anthropopressure the whole flora was classified as different ecological groups with predominating forest and scrub species. The natural value of the area results from the presence of species which are rare and/or endangered in the Sudetes: Allium montanum, Crataegus rhipidophylla var. lindmanii, Gagea minima, Lembotropis nigricans, Omphalodes scorpioides, Stachys alpina.

Adres autora: Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytet Śląski w Katowicach ul. Jagiellońska 28, 40-032 Katowice e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 67-68 Ewa Posz

Materiały do rozmieszczenia gatunków rodzaju Euphrasia L. (Scrophulariaceae) w Karkonoszach. Cz. 3

Wstęp BE: 81 – Miszkowice, teren gospodarstwa agro- turystycznego „Muflonik”, łąka, 29.07.2012; Misz- Badania nad taksonomią i fitogeografią rodza- kowice, zielony szlak rowerowy do Paczyna, łąka, ju Euphrasia w Polsce realizowane są od roku 2001 31.07.2012. (Pr o s z k i e w i c z 2006, Po s z 2012). Poniższy materiał E. curta (Fr.) w e t t s t .: BE: 81 – Miszkowice, prezentuje trzecią część wyników badań, jakie od zalew Bukówka, łąka, 30.07.2012; Miszkowice, 2008 roku są prowadzone na terenie Karkonoszy między miejscowością a Jarkowicami, skrzyżowanie niebieskiego szlaku turystycznego z zielonym ro- (Po s z 2010a,b, Po s z 2011). Zarówno problematyka werowym, łąka, 31.07.2012; Szczepanów, wyjście rodzaju Euphrasia, jak i rys historyczny prac wcze- niebieskiego szlaku z drogi 369, przydroże, łączka śniejszych, obejmujących swym zakresem świetliki w lesie, 28.07.2012. (W i mm e r 1841, W i n k l e r 1881, 1900, Sc h u b e 1897, E. nemorosa (Pe rs ) W a l l r .: AE: 79 – Borowice, Sc h u s t l e r 1918, Limpricht 1930), przedstawione okolice kościoła, łąka, 02.08.2011; Sosnówka Górna zostały w poprzednich częściach opracowania – Kazalnica, łąka kośna, 01.08.2011. (Po s z 2010b, Po s z 2011). BE: 79 – Droga Chomontowa, okolice Suszu, las, przydroże, 02.08.2011; Droga Sudecka, między zejściem niebieskiego szlaku do Przesieki a Cmen- Metody tarzem Ofiar Obozu Jenieckiego, przydroże, las, Badania terenowe (III i IV sezon) prowadzone 02.08.2011. były w latach 2011 i 2012 na terenie polskiej BE: 81 – Miszkowice, okolice góry Stróża, części Karkonoszy. Obszar badań znajduje się zielony szlak rowerowy do Paczyna, przydroże, 31.07.2012. w obrębie 8 jednostek kartogramu: AE – 77, 78, E. rostkoviana Ha y n e : AE: 79 – Borowice, oko- 79, 89 oraz BE 79, 80, 81, 91 siatki ATPOL (Za j ą c lice miejscowości, zielony szlak do Karpacza, łąka, 1978, Za j ą c i Za j ą c 2001). Dokumentację zielni- 31.07.2011; Raszków, okolice miejscowości, niebieski kową zdeponowano w zielniku Instytutu Botaniki szlak z Borowic do Rozdroża pod Grabowcem, przy- Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (KRA). droże ulicy, łąka, 31.07.2011. BE: 80 – Lasocki Grzbiet, w miejscu przecinania się zielonego szlaku z czerwonym, okolice miejsca Wyniki badań – lista stanowisk Lyscečinské Boudy, przydroże drogi asfaltowej, las, Lista obejmuje 34 stanowiska odnalezione 23.07.2012. w czasie badań terenowych. Gatunki zestawio- BE: 91 – Lubawka, okolice Przełęczy Lubawskiej, no w kolejności alfabetycznej, nazwy podano łąka kośna, 28.07.2012. E. stricta D. W o l ff e x . F. Le h m : AE: 77 – Jakuszyce, za Pr o s z k i e w i c z (2006). Nazwy stanowisk po- naprzeciw Leśniczówki, przydroże, łąka, 26.07.2012; dano w oparciu o mapę topograficzną „Sudety Jakuszyce, Przełęcz Szklarska, łąka pod przekaźni- Zachodnie”, zgodną z GPS, w skali 1: 60 000 kiem, 26.07.2012. (wydawnictwo ExpressMap). AE: 78 – Jakuszyce, okolice miejscowości, zie- E. coerulea Ho pp e & Fü r n .: AE: 77 – Jakuszyce lony szlak na Halę Szrenicką, na wysokości Babińca II, droga w kierunku torfowiska pod Kamiennikiem, i Skalnej Bramy, okolice rzeki Kulik, przydroże, las, przydroże, łąka, 26.07.2012; Jakuszyce III, droga 26.07.2012. w kierunku Dolnego Duktu Końskiej Bramy, przydro- AE: 79 – Sosnówka Górna, okolice Przełączki, k. że, łąka, 26.07.2012. ośrodka wypoczynkowego, łąka, 31.07.2011; Sosnów- AE: 79 – Szrenica, pośrednia stacja wyciągu krze- ka, koło zbiornika „Sosnówka”, łąka, 27.07.2012. sełkowego, k. kołowrotu, łączka, 26.07.2012. AE: 89 – Karpacz Górny (Bierutowice), łąka AE: 89 – Karpacz, okolice Centrum Pulmonologii kośna, 31.07.2011; Karpacz Górny, zielony szlak i Alergologii, łąka kośna k. wyciągu, 31.07.2011; Kar- do Borowic, las, przydroże, 31.07.2011; Karpacz pacz Górny (Bierutowice), łąka kośna, 31.07.2011. Górny, okolice Przełęczy pod Czołem, łąka kośna, BE: 80 – Okraj, wyjście na szlak z przejścia 31.07.2011. granicznego, w stronę Lasockiego Grzbietu, zielony BE: 81 – Jarkowice, niebieski szlak do Paczyna, szlak, przydroże, 23.07.2012; Szczepanów, okolice łąka, 31.07.2012; Jarkowice, przydroże, 31.07.2012; miejscowości, w pobliżu rzeki Bóbr, przydroże szosy, Miszkowice, zalew Bukówka, łąka, 30.07.2012. 22.07.2012. BE: 91 – Opawa, przydroże, 28.07.2012. 68 Ewa Posz

Podsumowanie sto pojedynczymi szczecinkami, co odróżnia je od nagich form typowych. Szeroki zakres zmienności W czasie prowadzonych badań zaobserwo- cech sprawia, że odnaleziony materiał roślinny jest wano dominację E. coerulea i E. stricta. Oba tak- trudny do identyfikacji. sony, jak i odnaleziony na 3 stanowiskach gatunek Z 34 odnalezionych nowych stanowisk, je- E. nemorosa, w dużej części są reprezentowane dynie 3 znajdują się na obszarze Karkonoskiego przez formy nietypowe. Parku Narodowego. Nie odnaleziono nowych W przypadku ostatniego z nich - świetlika stanowisk gatunków typowo wysokogórskich, ale gajowego, liście zazwyczaj są wyraźnie mniejsze też należy zaznaczyć, że badania prowadzone niż u roślin tego gatunku odnajdywanych w innych były raczej w niższych położeniach pasma. częściach Polski i poddanych pomiarom wykorzy- stanym na użytek taksonomii numerycznej (Pr o s z k i e - Podziękowania w i c z 2006, Po s z 2012). Często też, ząbki przysadek Serdeczne podziękowania składam Panu oraz liści łodygowych są zaostrzone, podczas gdy dr. inż. Andrzejowi Rajowi – Dyrektorowi u form typowych są one najczęściej tępe. Zęby Karkonoskiego Parku Narodowego, za umożli- przysadek i liści łodygowych świetlika błękitnego E. wienie mi prowadzenia badań na terenie Parku. coerulea są natomiast często wyciągnięte w niedłu- Pragnę podziękować również Paniom: mgr gą, ale wyraźnie widoczną ostkę – u form typowych inż. Roksanie Knapik oraz mgr Lidii Przewoź- są one jedynie zaostrzone. U świetlika wyprężonego nik – pracowniczkom KPN, za pomoc w ich E. stricta, przysadki i liście łodygowe pokryte są czę- przeprowadzeniu.

Literatura Sc h u b e T. 1897. Ergebnnisse der Durchforschung der schlesischen phanerogamenflora im Jahre 1896. Jahrb. Schles. Limpricht W . 1930. Die Pflanzenwelt der Schneergruben im Ges. Vaterlnd. Cult 74(2): 39-64. Riesengebirge (Phanerogamen und Archegoniaten). Sc h u s t l e r J. 1918. Krkonoše. Rostlinozeměpisná (fytoge- Beibl. Bot. Jahrb. 142/63(3): 1-67. ografická) studie. Arch. Příord. Výzk. Čech, Praha Po s z E. 2010a. Euphrasia minima Jacq. (Scrophulariaceae) 16(4): 1-182. w Karkonoskim Parku Narodowym. Opera Corcontica W i mm e r F. 1841. Flora von Schlesien preussischen und 47 Suppl. 1:1-5. österreichischen Antheils, oder vom oberen Oder und Po s z E. 2010b. Materiały do rozmieszczenia gatunków Weichsel-Quellen-Gebiet. Verlag von Ferdinand Hirt, rodzaju Euphrasia L. w Sudetach, cz. I. Przyroda Breslau: 278-279. Sudetów 13: 27-30. W i n k l e r W. 1881. Flora des Riesen- und Isengebirge. E. Po s z E. 2011. Materiały do rozmieszczenia gatunków Gruhn, Warmbrunn. rodzaju Euphrasia L. w Sudetach, cz. 2. Przyroda W i n k l e r W. 1900. Sudetenflora. Eine Auswahl charakteri- Sudetów 14: 27-30. scher Gebirgspflanzen. Dresden. Po s z E. 2012. Rodzaj Euphrasia L. w Polsce – Taksonomia Za j ą c A. 1978. Założenia metodyczne Atlasu rozmiesz- i rozmieszczenie. Nakładem Instytutu Botaniki Uni- czenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot wersytetu Jagiellońskiego. W druku. 22(3): 145-155. Pr o s z k i e w i c z E. 2006. Taksonomia i fitogeografia gatunków Za j ą c A., Za j ą c M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia rodzaju Euphrasia L. w Polsce, ze szczególnym roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Choro- uwzględnieniem taksonów górskich. Praca doktorska, logii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu msc. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Jagiellońskiego, Kraków.

Contribution to the distribution of Euphrasia L. (Scrophulariaceae) species in the Karkonosze Mountains. Part 3 Summary The studies carried out in 2011 and 2012 in the Polish part of the Karkonosze Mts. revealed 34 new localities of eyebrights (Euphrasia) species. The dominant species amongst those were E. stricta and E. coerulea. Numerous atypical forms were found among the collected material of E. coerulea, E. nemorosa and E. stricta. Only 3 localities out of the 34 discovered were situated in the Karkonosze National Park (Karkonoski Park Narodowy). Not a single locality of high mountain species was found, but the research was carried out mainly in the lower parts of the mountain range.

Adres autorki: Śląska Wyższa Szkoła Medyczna w Katowicach ul. Mickiewicza 29, 40-085 Katowice e-mail: [email protected], [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 69-74 Ewa Posz

Sezonowa zmienność morfologiczna Euphrasia minima Ja c q . na jednym ze stanowisk w Karkonoskim Parku Narodowym

Wstęp prawdopodobnie efektem starej, plejstoceńskiej hybrydyzacji między E. micrantha Rc h b . i E. Rodzaj Euphrasia (Świetlik) uważany jest minima Ja c q . (Sm e j k a l 1963). za krytyczny, a zebrane okazy często stwarzają problemy badawcze. Przyczyniają się do tego głównie: duża zmienność w obrębie taksonów, Metody nakładanie się ich zasięgów oraz znaczna liczba mieszańców międzygatunkowych. Badania terenowe nad rozmieszczeniem Badania nad rodzajem Euphrasia w Polsce gatunków Euphrasia jak dotąd prowadzone były prowadzone są od 2001 roku (Pr o s z k i e w i c z na terenie polskiej części Karkonoszy. Obszar 2006, Po s z 2012), w tym, od roku 2008 rów- badań znajdował się w obrębie 10 jednostek nież na terenie Karkonoszy (Po s z 2010a,b, kartogramu: AE – 77, 78, 79, 87, 88, 89 oraz Po s z 2011). W roku 2008 odnalezione zostały BE – 79, 80, 81, 91 siatki ATPOL (Za j ą c 1978). dwa nowe stanowiska E. minima Ja c q . – jedno Materiał oznaczono za pomocą autorskiego na Równi pod Śnieżką, drugie na NE zboczu klucza do oznaczania gatunków Euphrasia Smorgoni (Po s z 2010b). Wcześniej gatunek w Polsce (Pr o s z k i e w i c z 2006, Po s z 2012). ten podawany był jedynie z Małego Śnieżnego Kotła (Sc h u b e 1897), posiadał status gatunku rzadkiego i krytycznie zagrożonego wyginię- Wnioski i dyskusja ciem (Pe n d e r 2003, W o j t u ń i in. 2003, Żo ł n i e r z i in. 2004). Został również zamieszczony na W roku 2008 ze wszystkich trzech odna- czerwonej liście roślin naczyniowych Dolnego lezionych stanowisk E. minima Ja c q . (Mały Śląska otrzymując status „o nieznanym stopniu Śnieżny Kocioł, Równia pod Śnieżką oraz zagrożenia ze względu na niedostateczne NE zbocze Smogorni) zebrany został materiał dane” (Ką c k i , Da j d o k i Sz c z ę ś n i a k 2003). roślinny w celu sporządzenia dokumentacji W czasie prowadzonych badań Sm e j k a l zielnikowej, którą następnie zdeponowano zwrócił uwagę na grupę nietypowych roślin w zielniku Instytutu Botaniki Uniwersytetu pochodzących z Karkonoszy (Sm e j k a l 1963). Jagiellońskiego w Krakowie (KRA). Stanowiska Zostały one opisane jako E. micrantha var. objęto dodatkowo corocznym monitoringiem corcontica Sm e j k a l . W roku 1999 Dv o ř á k o v a mającym na celu ocenę stanu populacji po- opisuje E. corcontica (Sm e j k a l ) Sm e j k a l et Dv o - przez: sprawdzenie jej liczebności, kwitnienia ř á k o v a – świetlika karkonoskiego, za podstawę roślin oraz wykształcenia torebek. Materiał ze uznając wyznaczony wcześniej przez Sm e j k a l a Smogorni nie jest typową formą E. minima, jed- holotyp (Dv o ř á k o v a 1999). Dodatkowo, wska- nak mieści się w zakresie zmienności tego ga- zuje 4 arkusze zielnikowe (BRNM, PR, PRC), tunku (Pr o s z k i e w i c z 2006). W roku 2010 i 2011 zrewidowane przez Sm e j k a l a w toku badań wygląd roślin znalezionych na tym stanowisku jako materiały E. corcontica. Wszystkie rośli- był całkowicie odmienny (fot. 1), mimo, że po- ny pochodzą z Rudnika (Kiesberge/Kiesberk) brany został dokładnie z tego samego miejsca w Karkonoszach i zebrane zostały pod koniec i w tym samym przedziale czasowym. XIX wieku (zbiór w różnych latach, przez róż- Różnice w budowie morfologicznej doty- nych badaczy). Według Sm e j k a l a , przynależą czą głównie kształtu ząbków przysadek i liści one do jednej, odosobnionej populacji i są łodygowych, kształtu samych przysadek i liści 70 Ewa Posz

Fot. 1. Euphrasia sp. – rośliny ze stanowiska Smogornia zebrane w latach 2008-2012, zestawienie (fot. E. Posz). Phot. 1. Euphrasia sp. – plants from Smogornia locality collected in 2008-2012, a compilation (photo E. Posz). Sezonowa zmienność morfologiczna Euphrasia minima Ja c q . na jednym ze stanowisk w Karkonoskim Parku Narodowym 71

Fot. 2. A) Holotyp E. corcontica (Sm e j k a l ) Sm e j k a l et Dv o ř á k o v a (BRNM), B) powiększenie (fot. E. Posz). Phot. 2. A) Holotype of E. corcontica (Sm e j k a l ) Sm e j k a l et Dv o ř á k o v a (BRNM), B) a magnification (photo E. Posz). 72 Ewa Posz

Fot. 3. Euphrasia sp. – rośliny ze stanowiska Smogornia, Karkonoski Park Narodowy, 2012 r. (fot. E. Posz). Phot 3. Euphrasia sp. – plants from Smogornia locality, Karkonosze National Park, 2012 (photo E. Posz). oraz ogólnego pokroju rośliny. Rośliny pozyska- W czasie badań prowadzonych na terenie ne w roku 2008 są wyraźnie dłuższe, posiadają Karpat zaobserwowane zostało podobne zja- też w porównaniu z pozostałymi populacjami wisko, nazwane roboczo „zastępowaniem ga- wydłużone międzywęźla. Nie ma wśród nich tunków” (Po s z 2012, Pr o s z k i e w i c z 2006). Polega form rozgałęzionych, które pojawiają się w ko- ono na zmiennym pojawianiu się poszczegól- lejnych latach. Ząbki przysadek i liści łodygo- nych gatunków Euphrasia na tym samym stano- wych w populacjach z lat późniejszych (2010, wisku, w czasie trwania jednego sezonu wege- 2011, 2012) są wybitnie tępe, podczas gdy tacyjnego. Na trzech stanowiskach, na których w materiale z roku 2008 zdarzają się zaostrzone na przełomie czerwca i lipca występował jeden a nawet niekiedy wyciągnięte w króciutką ość. gatunek, w drugiej połowie sierpnia odnajdy- Są one również u podstawy nieco szersze, co wany był już inny. Zastępowanie dokonywało warunkuje odmienny kształt całych przysadek się pomiędzy taksonami: E. coerulea Ho pp e & i liści łodygowych. Planowane jest przeprowa- Fü r n r ./ E. stricta D. W o l ff ex J. F. Le h m . (Dolina dzenie dodatkowej analizy zgromadzonego Lejowa, Tatry), E. coerulea Ho pp e & Fü r n r ./ E. materiału z wykorzystaniem metod taksonomii minima Ja c q . (Polana Kalatówki, Tatry) oraz numerycznej. E. micrantha Rc h b ./ E. stricta D. W o l ff ex J. F. Przeprowadzona w 2011 roku rewizja Le h m . (Sromowce Niżne, Pieniny). Pomiędzy holotypu E. corcontica (Sm e j k a l ) Sm e j k a l et pojawieniem się jednego, a drugiego gatunku Dv o ř á k o v a (Sm e j k a l 1963) (fot. 2) oraz niektó- w typowej formie, na stanowisku pojawiały się rych z arkuszy cytowanych przez Dv o ř á k o v ą formy pośrednie. (Dv o ř á k o v a 1999), zdeponowanych w herba- Na chwilę obecną nie jest możliwa odpo- riach w Brnie (BRNM, BRNU) potwierdziła, wiedź na pytanie, czy opisane ze Smogorni że zebrane w roku 2011 rośliny korespondują zjawisko w jakikolwiek sposób koresponduje z uważanym za wymarły (Pr o c h á z k a 2001), en- z „zastępowaniem” obserwowanym w Kar- demicznym dla Karkonoszy taksonem (Šo u r e k patach. Nie wiadomo również, jakie są jego 1969, Ha d a č 1983, Kr a h u l e c 2006) – świetli- przyczyny. W pobliżu nie odnaleziono jak kiem karkonoskim. dotąd innych stanowisk Euphrasia. Hipoteza, że W roku 2012 materiał zebrano ponownie opisywane rośliny są pochodzenia mieszańco- (fot. 1). Nie odbiega on od materiału z 2011 r. wego, nie została potwierdzona. Na obecnym Sezonowa zmienność morfologiczna Euphrasia minima Ja c q . na jednym ze stanowisk w Karkonoskim Parku Narodowym 73 etapie badań niemożliwa jest odpowiedź na aby stwierdzić, czy i tu występuje podobna pytanie, czy opisana zmienność jest efektem zmienność jak na stanowisku ze Smorgoni. działania jakiegoś dodatkowego ekologicznego Pytanie, czy opisany przez Sm e j k a l a świetlik czynnika. Wiadomo, że ogromny wpływ na karkonoski należy traktować jako osobny ga- wygląd poszczególnych roślin Euphrasia ma tunek, czy jest to tylko jakaś nietypowa forma ich semiparazytyzm (Ko c h 1891, W e t t s t e i n E. minima warunkowana lokalnymi czynnikami 1896, Cr o s b y -Br o w n e 1950, Ró ż a ń s k i 1999, ekologicznymi pozostaje otwarte (niektóre ze DePa mp h i l s i in. 1997). Zaobserwowano, że róż- zrewidowanych przez Sm e j k a l a i opisanych ne okazy jednej populacji mogą jednocześnie jako E. corcontica materiałów były wcześniej pasożytować na jednym żywicielu, na kilku oznaczone przez ich zbieraczy jako E. minima gatunkach żywicieli (Ye o 1964) lub wzajem- var. pallida). nie na sobie (W e t t s t e i n 1896). W określonych Zaobserwowane zjawiska bezspornie mają warunkach, niektóre z nich np. E. minima, wpływ na pojawiające się w obrębie rodzaju mogą odżywiać się autotroficznie (He i n r i c h e r Euphrasia trudności taksonomiczne. Podob- 1898 a,b). Sprawdzenie, czy występowanie nych zmian nie zaobserwowano na pozostałych na stanowisku trzech morfotypów związane stanowiskach E. minima odnalezionych na jest z półpasożytnictwem wymaga dalszych terenie Karkonoszy. badań, w tym również prowadzenia upraw eksperymentalnych (Ye o 1961, 1964, Li e b s t i Sc h n e l l e r 2008, Vi t e k 1998). Podziękowania Niezbędne jest w toku dalszych badań Autorka składa serdeczne podziękowania podjęcie próby odnalezienia stanowiska E. Panu dr inż. Andrzejowi Rajowi – Dyrektorowi corcontica z Rudnika, w celu poddania ana- Karkonoskiego Parku Narodowego oraz Pani lizom materiału świeżego oraz porównania mgr inż. Roksanie Knapik – pracowniczce go z materiałem ze Smogorni. Konieczne jest KPN, za umożliwienie prowadzenia badań na także objęcie go wieloletnim monitoringiem terenie Parku.

Literatura

Cr o s b y -Br o w n e A. J. 1950. The root parasitism of Eu- Kr a h u l e c F. 2006. Species of vascular plants endemic phrasia salisburgensis Funck. Watsonia. Journal of to the Krkonoše Mts (Western Sudetes). Preslia Bot. Soc. of The British Isles 1(6): 354-355. 78: 503-516. DePamphilis C. W., Y o u n g N. D., W o l f e A. D. 1997. Li e b s t b., Sc h n e l l e r J. 2008. Seed dormancy and Evolution of plastic gene rps2 in a lineage of germination behavior in two Euphrasia species hemiparasitic a holoparasitic plants: Many (Orobanchaceae) occurring in the Swiss Alps. losses of photosynthesis and complex patterns Bot. J. Linn. Soc. 156(4): 649-656. of rate variation. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 94: Pe n d e r K. 2003. Gatunki endemiczne, reliktowe 7367-7372. i wysokogórskie w Sudetach [w:] Ką c k i Z. (red.) Dv o ř a k o v á M. 1999. Euphrasia corcontica, eine ende- Zagrożone gatunki flory naczyniowe Dolnego mische Art aus dem Gebirge Krkonoše (Riesenge- Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wro- birge, Westsudeten). Preslia 71: 33-35. cławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody Ha d a č E. 1983. Kvetěna Krkonoš z hlediska fytogeo- „pro Natura”, Wrocław: 175-195. grafického. Opera Corcontica 20: 69-77. Po s z E. 2010a. Materiały do rozmieszczenia gatunków He i n r i c h e r E. 1898a. Die Grünen Halbschmarotzer I, rodzaju Euphrasia L. w Sudetach cz. I. Przyroda Jahrb. Wiss. Bot. 31: 77-124. Sudetów 13: 27-30. He i n r i c h e r E. 1898b. Die Grünen Halbschmarotzer II, Po s z E. 2010b. Euphrasia minima Jacq. (Orobancha- Jahrb. Wiss. Bot. 32: 389-452. ceae) w Karkonoskim Parku Narodowym. Opera Ką c k i Z., Da j d o k Z., Sz c z ę ś n i a k E. 2003. Czerwona lista Corcontica 47 Suppl. 1: 153-157. roślin naczyniowych Dolnego Śląska [w:] Ką c k i Po s z E. 2011. Materiały do rozmieszczenia gatunków Z. (red.) Zagrożone gatunki flory naczyniowe rodzaju Euphrasia L. w Sudetach cz. II. Przyroda Dolnego Śląska. Instytut Biologii Roślin, Uniwer- Sudetów 14: 27-29. sytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Po s z E. 2012. Rodzaj Euphrasia L. w Polsce – Takso- Przyrody „pro Natura”, Wrocław: 9-65. nomia i rozmieszczenie. Monografia. Nakładem Ko c h L. 1891. Zur Entwicklungsgeschichte der Rhin- Instytutu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków. antheen II. Euphrasia officinalis L. Jahrb. Wiss. W druku. Bot. 22: 1-34. Pr o c h á z k a F. 2001. Černý a červený seznam cévna- 74 Ewa Posz

tých rostlin České republiky (stav v roce 2000). of Euphrasia (Scrophulariaceae). Folia Geobot. Příroda 18: 1-166. 33: 349-352. Pr o s z k i e w i c z E. 2006. Taksonomia i fitogeografia ga- W e t t s t e i n R. 1896. Monographie der gattung Euphra- tunków rodzaju Euphrasia L. w Polsce, ze szcze- sia. Verlag von Wilhelm Engelmann, Leipzig: gólnym uwzględnieniem taksonów górskich. 1-316 str. + tab. Praca doktorska, msc. Uniwersytet Jagielloński, W o j t u ń B., Żo ł n i e r z L., Kw i a t k o w s k i P., Ma t u ł a J., Kraków. Kr u k o w s k i M. 2003. Inwentaryzacja przyrodnicza Ró ż a ń s k i H. 1999. Zależność składu chemicznego zagrożonych gatunków roślin w Karkonoskim roślin pasożytniczych od różnorodnych che- Parku Narodowym. Sprawozdanie z monitoringu. motaksonomicznie żywicieli. Praca niepubli- Wrocław. Maszynopis. kowana, recenzowana. UAM, Instytut Biologii Ye o P. F. 1961. Germination, seedlings, and the forma- Eksperymentalnej, Zakład Botaniki Ogólnej, tion of haustoria in Euphrasia. Watsonia. Journal Poznań. of Bot. Soc. of The British Isles 5(1): 11-22. Sc h u b e T. 1897. Ergebnnisse der Durchforschung der Ye o P. F. 1964. The growth of Euphrasia in cultivation. schlesischen phanerogamenflora im Jahre 1896. Reprinted from Watsonia 6(1): 1-24. Jahrb. Schles. Ges. Vaterlnd. Cult 74(2): 39-64. Za j ą c A. 1978. Założenia metodyczne Atlasu rozmiesz- Sm e j k a l M. 1963. Taxonomické studie Československých czenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot druhů rodu Euphrasia L. Biol. Pr. SAV 9. Vyda- 22(3): 145-155. vatelstvo Slovenskej Akadémie Vied, Bratyslava: Żo ł n i e r z L., W o j t u ń B., Kw i a t k o w s k i P., Ma t u ł a J. 2004. 1-83. Ocena stanu populacji wybranych, rzadkich ga- Šo u r e k j. 1969. Květena Krkonoš. Česky a polsky tunków roślin w Karkonoskim Parku Narodowym národní park. Akademia, Praha: 1-452. [w:] Št u rs a J., Ma z u rs k i K. R., Pa ł u c k i A., Po t o c k a Vi t e k e. 1998. Are the taxonomic concepts of J. (red.) Geoekologické problemy Krkonoš. Sborn. agamospermous genera useful for autogamous Mez. Věd. Konf. Listopad 2003, Szklarska Poręba. groups – a critical discussion using the example Opera Corcontica 41: 229-235.

Seasonal morphological variation of Euphrasia minima Ja c q . in a locality in the Karkonosze National Park

Summary This paper presents data on morphologically distinct specimens of E. minima Ja c q . including one corresponding to E. corcontica (Sm e j k a l ) Sm e j k a l et Dv o ř á k o v a . The case is similar to that of the observed replacement of one Euphrasia species by another in the same locality. It raises doubts as to the species status of the taxon described by Sm e j k a l . The paper emphasizes the problems of morphological variability and taxonomical issues.

Adres autorki Śląska Wyższa Szkoła Medyczna w Katowicach ul. Mickiewicza 29 40-085 Katowice e-mail: [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 75-82 Katarzyna Pietrzykowska, Marta Prell*

Most Pomorski we Wrocławiu oraz stary kamieniołom w Płakowicach jako naturalne laboratorium do badań lichenologiczno-litoligicznych

Wstęp prezentowano na konferencji „Contemporary Problems of Geochemistry”, która odbyła się Według źródeł historycznych (Ge i ss l e r we wrześniu 2012 r. w Kielcach (Pr e l l i in. i Fr i s c h 1926), piaskowiec, który wykorzysta- 2012). ny został do budowy Mostu Pomorskiego we Wrocławiu, pochodzi z nieczynnego od 70 lat kamieniołomu w Płakowicach (ryc. 1, fot. 1). Materiał i metody Płakowice to dawna osada górnicza położona ok. 2 km na północny-wschód od Lwówka Prace terenowe prowadzono w czerwcu Śląskiego i jednocześnie jedno z najstarszych 2012 roku. Wykonano szereg analiz petrogra- miejsc eksploatacji piaskowców bolesławiec- ficznych (badania mikroskopowe, mikroson- ko-lwóweckiego zagłębia kamieniarskiego. dowe, XRD), pozwalających w przybliżeniu Most Pomorski (ryc. 1, fot. 1), a dokładnie wytypować najstarsze elementy kamienne mo- Most Pomorski Południowy, łączący poprzez stu, których petrografia najbardziej odpowiada Most Środkowy, południowy brzeg Odry piaskowcom występującym w starym kamie- i Kępę Mieszczańską, wybudowany został niołomie. Następnie zbadano i porównano w 1904 r. przez niemiecką firmę Ze i d l e r & stopień deterioracji piaskowców występujących W i mm e l . Posiadała ona od 1776 r. większość na Moście – w centrum miasta oraz w oddalo- kamieniołomów w rejonie Lwówka Śląskiego, nym od aglomeracji miejskiej kamieniołomie. a jej złoty okres przypadał na lata 1897-1920. Ponadto dokonano identyfikacji ewentualnych W tym czasie powstało wiele cennych obiek- wtórnych produktów wietrzenia. tów, zarówno w Polsce jak i w Niemczech, na Kolejnym aspektem były badania liche- Węgrzech i w Holandii. W samym Wrocławiu nologiczne polegające na spisie gatunkowym był to właśnie Most Pomorski oraz gmach oraz pobieraniu fragmentów plech porostów Politechniki. Firma Ze i d l e r & W i mm e l działa na obydwu stanowiskach badawczych. Ma- po dzień dzisiejszy. teriał oznaczano w oparciu o klucze: No w a k Będąc w posiadaniu powyższych informa- i To b o l e w s k i (1975), W i r t h (1995) oraz Sm i t h i in. cji, postanowiono zbadać piaskowiec z Mostu (2009). W pracach laboratoryjnych zastosowano oraz z kamieniołomu w Płakowicach. Celem standardowe metody analizy morfologicznej, badań były studia porównawcze petrografii anatomicznej oraz chemotaksonomicznej. kredowych piaskowców, ocena występu- jących na nich procesów deterioracji oraz porównanie składu gatunkowego porostów, Wyniki i dyskusja zasiedlających takie samo podłoże skalne (piaskowiec), w sztucznych oraz naturalnych Badania podłoża skalnego wykazały, iż warunkach siedliskowych. próbki z obydwu stanowisk charakteryzuje Wstępne wyniki wspólnych badań za- znaczne podobieństwo pod względem petro- 76 Katarzyna Pietrzykowska, Marta Prell

Ryc. 1. Położenie kamieniołomu w Płakowicach i Mostu Pomorskiego we Wrocławiu. Fig. 1. Location of the quarry in Płakowice and the Pomorski bridge in Wrocław.

Fot. 1. Zdjęcia przedstawiające kamieniołom w Płakowicach i Most Pomorski we Wrocławiu. Zdjęcia górne – około 1926 r. (źródło: Ge i ss l e r B. & Fr i s c h A., 1926), zdjęcia dolne – współcześne (fot. M. Prell). Phot. 1. The quarry in Płakowice and the Pomorski bridge in Wroclaw. Top: photos taken in 1926 (after Ge i ss l e r B. & Fr i s c h A., 1926), bottom: photos showing the present condition (photo M. Prell). Most Pomorski we Wrocławiu oraz stary kamieniołom w Płakowicach jako naturalne laboratorium do badań... 77

I A B

II A B

500 µm 500 µm

Fot. 2. Badane piaskowce pod mikroskopem: I – próbki z kamieniołomu w Płakowicach (A – jeden polaryzator, B – skrzyżowane polaryzatory), II – próbki Mostu Pomorskiego (A – jeden polaryzator, B – skrzyżowane polaryzatory) (fot. M. Prell). Phot. 2. Studied sandstones. I – samples from the quarry in Płakowice (A – one polarizer, B – crossed polarizers), II – samples from the Pomorski bridge (A – one polarizer, B – crossed polarizers) (photo M. Prell).

graficznym. Są to żółto-białe piaskowce kwar- których nie dotarła industrializacja (W i l c z y ń s k a - cowe o uziarnieniu różnej wielkości (fot. 2). Mi c h a l i k 2004). Szkielet ziarnowy zbudowany jest głównie Głównym źródłem substancji zanieczysz- z mono- i polikrystalicznego kwarcu, z nie- czających środowisko miejskie są dymy i gazy wielką ilością skaleni oraz ziaren litycznych. powstające w wyniku spalania paliw stałych Przestrzeń międzyziarnową wypełnia spoiwo i ciekłych. Oprócz tego do atmosfery prze- krzemionkowo-ilaste. Szkielet jest średnio ob- dostają się gazy i pary tworzące się podczas toczony oraz umiarkowanie wysortowany. technologicznych procesów chemicznych. Badania stref reakcyjnych wszystkich pró- Niektórymi ze składników wspomnianych bek piaskowców wykazały znaczne różnice pyłów i gazów są dwutlenek siarki, tlenek azotu pomiędzy próbkami pobranymi w Płakowi- oraz dwutlenek węgla. Wymienione powyżej cach, a pobranymi na Moście we Wrocławiu. związki oddziaływują na kamień chemicznie, Zawartość szkodliwych substancji w atmosferze ponieważ tworzą z wodą (deszcz, mgła, woda Wrocławia jest znacznie większa w stosunku do kondensacyjna, śnieg) roztwory odpowiednich obszaru, w którym znajduje się kamieniołom. kwasów (np.: kwas siarkowy, azotowy, węglo- Obiekty kamienne w okręgach przemysłowych wy). Kwasy te działają destrukcyjnie na mine- i miastach ulegają zniszczeniu kilkanaście razy rały skałotwórcze, rozkładając je, w wyniku szybciej niż we wsiach czy miasteczkach, do czego powstają odpowiednie sole wapniowe 78 Katarzyna Pietrzykowska, Marta Prell

Fot. 3. Lasallia pustulata w starym kamieniołomie w Płakowicach (fot. K. Pietrzykowska). Phot. 3. Lasallia pustulata in the old quarry in Płakowice (photo K. Pietrzykowska).

(siarczany wapnia, azotany wapnia, kwaśny W kamieniołomie w Płakowicach zanotowano węglan wapnia itp.), które są znacznie lepiej prawie dwukrotnie więcej gatunków. Porównu- rozpuszczalne niż węglan wapnia, co w długo- jąc dalej, taksony zasiedlające stary kamienio- trwałym procesie powoduje rozpad skały. Pias- łom są rzadsze , a niektóre z nich chronione kowiec występujący na Moście Pomorskim i zagrożone w skali kraju m.in. pęcherzyca narażony jest na działanie znacznej ilości nadobna Lasallia pustulata (fot. 3). czynników stanowiących zanieczyszczenie Udział porostów reprezentujących różne atmosfery. Powoduje to powstawanie licznych formy morfologiczne porównywanych obiektów czarnych naskorupień, w skład których w dużej jest typowy dla lichenobioty podłoży skalnych, mierze wchodzi gips (siarczan wapnia), azotany gdzie zdecydowanie najliczniej występują wapnia i fosforany wapnia. Zjawisko to niemal formy skorupiaste, brak jest z reguły gatunków nie występuje w przypadku prób z Płakowic, o plesze krzaczkowatej, a formy listkowate a minerały gipsu można spotkać tu tylko spo- i łuseczkowate stanowią mniejszy procent. Daje radycznie. Zjawiska, które licznie zachodzą się to zauważyć szczególnie w przypadku Mo- w nieczynnym kamieniołomie to intensywna stu Pomorskiego, gdzie piaskowiec zasiedlają dezintegracja granularna oraz zauważalne pro- w większości odporne na zanieczyszczenia, cesy glebotwórcze. pospolite gatunki skorupiaste (fot. 4). Analizując Różnice w zanieczyszczeniu powietrza formy morfologiczne porostów występujących odzwierciedlają także wyniki badań licheno- w nieczynnym kamieniołomie, dużo większy logicznych, pokazujące zróżnicowanie w ilo- udział mają tutaj porosty listkowate. Jak już ściowości porostów tych dwóch obiektów. wcześniej wspomniano ma to związek z mniej- Most Pomorski we Wrocławiu oraz stary kamieniołom w Płakowicach jako naturalne laboratorium do badań... 79 szym zanieczyszczeniem powietrza w rejonie jak już wyżej wspomniano mają ścisły kontakt kamieniołomu. Natomiast bezpośrednio wynika z podłożem. Deterioracja przebiegać może to z faktu, że wymiana gazowa u porostów zarówno na drodze mechanicznej jak i che- zachodzi całą plechą, dlatego największą micznej. Podczas gdy w starym kamieniołomie wrażliwość na zanieczyszczenia wykazują wietrzenie i sukcesja są zjawiskami naturalnymi gatunki o plechach najsilniej rozbudowanych i jak najbardziej pożądanymi w kontekście i odstających od podłoża. Zanotowano tu także bioróżnorodności, to już w przypadku budowli, gatunek o plesze dwupostaciowej z rodzaju a szczególnie cennych zabytków, niszczenie chrobotek Cladonia. Większa ilość porostów przez porosty ma wydźwięk negatywny. o bardziej rozrośniętych plechach powiązana Wstępne badania wykazały występowanie jest także z procesami glebotwórczymi zacho- na piaskowcach z Mostu Pomorskiego nastę- dzącymi w starym kamieniołomie, gdzie na pujących gatunków: Caloplaca citrina, C. zwietrzałej skale łatwiej osiedlać się gatunkom decipiens, Candelariella aurella, Lecanora nie przylegającym całą swoją powierzchnią do albescens, L. dispersa, L. muralis, L. steno- podłoża. Nie należy zapominać, że za procesy tropa, Lecidea fuscoatra, Lecidella stigmatea, wietrzenia odpowiedzialne są także porosty, co Phaeophyscia orbicularis, Physcia caesia oraz tyczy się głównie porostów skorupiastych, które Verrucaria muralis. Są to w większości taksony

Fot. 4. Lecanora muralis i Candelariella aurella na Moście Pomorskim (fot. M. Prell). Phot. 4. Lecanora muralis and Candelariella aurella on the Pomorski bridge (photo M. Prell). 80 Katarzyna Pietrzykowska, Marta Prell

Fot. 5. Umbilicaria hirsuta w starym kamieniołomie w Płakowicach (fot. K. Pietrzykowska). Phot. 5. Umbilicaria hirsuta in the old quarry in Płakowice (photo K. Pietrzykowska). pospolite i niezagrożone w skali krajowej laris, Porpidia crustulata, Psilolechia lucida, i regionalnej. Wyjątkiem jest tutaj Lecanora Scoliciosporum umbrinum, Umbilicaria hirsuta stenotropa, gatunek słabo poznany i często nie (fot. 5), Verrucaria nigrescens, Xanthoparme- rozróżniany. Jest to prawdopodobnie pierwsze lia conspersa i X. loxodes. Najcenniejszym w zachodniej części Polski, udokumentowane odkryciem w starym kamieniołomie zdaje się stanowisko tego gatunku. Do tej pory podawa- być pęcherzyca nadobna Lasallia pustulata, ny był on jedynie z rejonu skał mylonitowych porost bardzo rzadki w skali kraju, wpisany na w Tatrach (Fl a k u s 2007). Polską Czerwoną Listę (Ci e ś l i ń s k i i in. 2006). W Płakowicach zanotowano natomiast: Jest to nowe stanowisko pęcherzycy nadobnej Acarospora fuscata, Baeomyces rufus, Buellia w Sudetach. Najbliższe natomiast, zlokalizowa- aethalea, Caloplaca citrina, Cladonia squamo- ne jest na Lwóweckich Skałkach, stosunkowo sa, Lasallia pustulata, Lecanora albescens, Le- niedaleko, bo ok. 3 km na południowy-zachód cidea fuscoatra, Lecidella carpathica, Lepraria od kamieniołomu (Ko z i o ł 1993). sp., Parmelia saxatilis, Phaeophyscia orbicu- Spośród zanotowanych porostów trzy podle- Most Pomorski we Wrocławiu oraz stary kamieniołom w Płakowicach jako naturalne laboratorium do badań... 81 gają ścisłej ochronie gatunkowej. Są to: Lasallia Wspólne badania autorek nad wpływem pustulata, Parmelia saxatilis, Umbilicaria hirsuta porostów na podłoże skalne są kontynuowane, oraz Xanthoparmelia loxodes (Rozporządzenie a uzyskane wyniki być może przyczynią się do Ministra Środowiska 2004). Dodatkowo L. pu- lepszego zrozumienia wzajemnych zależności stalata z kategorią EN i U. hirsuta z kategorią VU pomiędzy porostami, a podłożem skalnym oraz należą do gatunków zagrożonych w kraju. pozwolą na pełniejsze poznanie procesów Podsumowując, studia od strony licheno- biodeterioracji. logicznej nie miały tutaj charakteru inwentaryzacji. Skupiały się one raczej na uchwyceniu Podziękowania różnic w składzie i morfologii lichenobioty Pragniemy podziękować Pani Dr Marii tego samego podłoża skalnego w odmiennych Kossowskiej za pomoc przy identyfikacji nie- których gatunków porostów oraz Panu Prof. dr warunkach mikroklimatycznych, wynikających hab. Ryszardowi Kryzie za cenne wskazówki ze zmian cywilizacyjnych i wzrastającego zanie- merytoryczne. czyszczenia powietrza.

Literatura

Ci e ś l i ń s k i S., Cz y ż e w s k a K, Fa b i s z e w s k i J. 2003. Red list of Charles University in Prague, The Carolinum the lichens in Poland. [w:] Mi r e k Z., Za r z y c k i K., Press: 297316. W o j e w o d a W., Sz e l ą g Z. (red.) Red list of plants Pr e l l M., Pi e t r z y k o w s k a K., Kr y z a R. 2012: Petrography, and fungi in Poland. S. 71-79. W. Szafer Institute deterioration and lichenology of sandstones of Botany, Polish Academy of Science, Kraków. from the Pomorski bridge in Wrocław and old Fa ł t y n o w i c z W. 2003. The lichens, lichenicolous and Płakowice quarry (a comparative study). Miner- allied fungi of Poland – an annotated checklist. alogia-Special Papers 39: 67-68 – W. Szafer Institute of Botany Polish Academy Ro z p o r z ą d z e n i e Ministra Środowiska z dnia 9 lipca of Sciences, Kraków, 435 pp. 2004 r. w sprawie gatunków dziko występują- Fl a k u s A. 2007. Lichenized and lichenicolous fungi cych grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr168, from the mylonitized areas of the subnival belt in poz. 1765). the Tatra Mountains (Western Carpathians) Ann. Sm i t h C.W., A p t r o o t A., Co pp i n s B.J, Fl e t c h e r A., Gil- Bot. Fennici 44(6): 427-449. b e r t O.L., Ja m e s P.W., W o l s e l e y P.A. 2009. The Ge i ss l e r b., Fr i s c h a. 1926. Zeidler und Wimmel: lichen of Great Britain and Ireland. British Lichen 1776-1926. Berlin. Society, London. Ko z i o ł . e. 1993. Flora Silesiaca Exsiccata. Plantae W i l c z y ń s k a -Mi c h a l i k W. 2004. Influence of Atmo- Cryptogamae Lichenes. I. Fasc. LIV. No. 1326- spheric Pollution on the Weathering of Stones 1350. Uniwersytet Wrocławski, Muzeum Przy- in Cracow Monuments and Rock Outcrops in rodnicze, Wrocław Cracow, Cracow – Częstochowa Upland and No w a k J. & To b o l e w s k i Z. 1975. Porosty Polskie. PWN. the Carpathians: Wydawnicwo Akademickie Warszawa-Kraków. Akademii Pedagogicznej, Kraków. Pr i k r y l R., vi l e s h.A. (eds.). 2001. Understanding W i r t h V. 1995. Die Flechten Baden-Wurttembergs. and managing of stone decay. SWAPNET 2001, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.

The Pomorski bridge in Wrocław and the old quarry in Płakowice as natural laboratories for lichenological and lithological studies

Summary This paper presents a comparative study on petrography of the Cretaceous sandstones, observations of their deterioration and a comparison of lichen species inhabiting the same kind of substratum in natural and artificial conditions. The objects compared were the Pomorski bridge in Wrocław and the old quarry in Płakowice. The field work was carried out in June 2012. Detailed petrographic analyses showed that one of the most significant factors that affect the appearance of sandstones in both locations was air pollution. The most visible air pollu- 82 Katarzyna Pietrzykowska, Marta Prell

tion effect is the large amount of black incrustation, mainly consisting of gypsum and calcium phosphate, on the sandstone from the Pomorski bridge. Lichenological analyses gave similar results. On the sandstone from the old quarry, with its smaller air pollution, the number of lichen species was almost twice as high as on the Pomorski bridge. Moreover, the lichens from the old quarry were rare species, often of complicated thallus morphology, including very rare Lasallia pustuala, which is included in the Polish Red Data Book. The authors continue their research on the biodeterioration - influence of lichens on the substratum.

Adresy autorek: Katedra Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Instytut Biologii Roślin Uniwersytet Wrocławski ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wrocław e-mail: [email protected] *Instytut Nauk Geologicznych Uniwersytet Wrocławski ul. Cybulskiego 30,50-205 Wrocław [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 83-86 Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska

Pierwsze stanowisko Geastrum triplex Ju n g h . (Basidiomycota, Geastraceae) w Sudetach Wschodnich

Wstęp są łatwe do rozpoznania w stadium dojrzałym, gdyż ich egzoperydium pęka na kilka-kilkana- Gwiazdosz potrójny Geastrum triplex ście rozchylających się gwiazdkowato i często Ju n g h . należy do charakterystycznego i budzą- podwijających się płatów. Egzoperydia są jed- cego szczególne zainteresowanie z uwagi na nocześnie mięsiste, w przeciwieństwie do su- swoją morfologię rodzaju, którego wszystkie chych i twardych egzoperydiów osobników z ga- występujące w Polsce gatunki objęte są ścisłą tunku Astraeus hygrometricus, bardzo do nich ochroną gatunkową (Ro z p o r z ą d z e n i e 2004) podobnego morfologicznie, lecz należącego oraz uznawane były do niedawna za zagro- do rodziny Diplocystidiaceae (Ki r k i in. 2008). żone wyginięciem w skali kraju (Wo j e w o d a Gwiazdosz potrójny jest jednym z łatwiej- i Ła w r y n o w i c z 2006). Owocniki wszystkich szych do rozpoznania przedstawicieli rodzaju, gatunków należących do rodzaju Geastrum z uwagi na wyraźnie trójkątne, 4-5 płatowe

Fot. 1. Owocniki Geastrum triplex na stanowisku koło Romanowa, 25.09.2012 (fot. K. Świerkosz). Phot. 1. Fruitifications of Geastrum triplex near Romanów, 25.09.2012 (photo K. Świerkosz). 84 Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska egzoperydium, którego wewnętrzna warstwa odoratum i Viburnum opulus. W sąsiedztwie rozdziela się u nasady płatów tworząc charak- stanowiska (w buczynie storczykowej i na terystyczny kołnierz. przylegających do niej murawach kseroter- Do niedawna gatunek ten był uważany micznych) notowano także występowanie za skrajnie zagrożony w kraju (Wo j e w o d a i Cephalanthera damasonium, Aquilegia vul- Ła w r y n o w i c z 2006), lecz najnowsze badania garis, Gentianella ciliata, Gentiana cruciata nad jego rozmieszczeniem wykazały, że po oraz Carlina acaulis. Jest to pierwsze znane II wojnie światowej był notowany na 111 stanowisko Geastrum triplex w Sudetach stanowiskach, głównie w Polsce południowo- Wschodnich i Środkowych, co oznacza, że zachodniej (Ku j a w a i in. 2012). W Sudetach można spodziewać się wystąpienia kolejnych należy jednak do gatunków bardzo rzadkich, stanowisk gatunku w tym regionie, szczególnie ponieważ do tej pory obserwowany był tylko na w obrębie żyznych lasów liściastych na glebach 3 stanowiskach – koło Gościszowa na Pogórzu z udziałem węglanu wapnia. Izerskim, na Górze Chojnik w Karkonoskim Parku Narodowym (Na r k i e w i c z 2005) oraz na Górze Wapniki w Górach Kaczawskich (Ku j a w a Dyskusja i in. 2012). Wszystkie znane stanowiska leżą w Sudetach Zachodnich. Analizując status gatunku w Polsce trudno zgodzić się z konkluzją pracy Ku j a w y i in. (2012a), gdzie w podsumowaniu poddana Metody jest w wątpliwość konieczność utrzymywania ścisłej ochrony gatunkowej Geastrum triplex. Przedstawione wyniki pochodzą z badań Autorzy tej syntezy szczegółowo analizują terenowych prowadzonych w dniu 25 wrze- kryteria mykologiczne dotyczące rozmiesz- śnia 2012 r. Do lokalizacji stanowiska oraz czenia gwiazdosza potrójnego w Polsce oraz określenia powierzchni zajmowanej przez szacują wielkość jego populacji, konkludując, owocniki posłużono się odbiornikiem GPS że gatunek nie jest zagrożony, a rokowania TwoNav z chipsetem Sirf III. Z uwagi na późny dla populacji są optymistyczne. Jednak za- okres wegetacji nie wykonywano zdjęcia fitoso- stosowanie wyłącznie kryteriów związanych cjologicznego w zbiorowisku towarzyszącym, z rozmieszczeniem i liczbą stanowisk może gdyż nie oddawałoby ono pełnej zmienności prowadzić do nie do końca uzasadnionych florystycznej. Nomenklatura gatunków zgodna wniosków, chociaż te właśnie kryteria uważane jest z Mi r e k i in. (2002). Materiał zielnikowy są za jednoznacznie kwalifikujące i normowa- złożono w Herbarium Muzeum Przyrodniczego ne przez IUCN (2010). Należy zauważyć, że Uniwersytetu Wrocławskiego (WRSL). znaczna część stanowisk podawanych przez Ku j a w ę i in. (2012a) znajduje się na terenie obszarów chronionych. Aż 18 z nich znajduje Wyniki się w Pienińskim Parku Narodowym; 10 kolejnych w innych parkach narodowych, a 23 na Nowe stanowisko gatunku odnalezione terenach objętych innymi formami ochrony zostało w Paśmie Krowiarek, w odległości przyrody (rezerwaty i parki krajobrazowe). 470 m na SW od Romanowa Górnego, na bezi- Oznacza to, że aż 51 stanowisk spośród 111 miennym wzgórzu, na wysokości 460 m n.p.m. znanych (czyli prawie 50%) występuje obec- Dokładną lokalizację stanowiska określają nie w obrębie obszarów objętych ochroną. współrzędne: N 50.34009, E 16.72072. Kolejnych 6 stanowisk zanotowano w Puszczy Populacja, w której naliczono 37 owocni- Białowieskiej (poza Parkiem Narodowym). ków w różnych stadiach rozwoju, zajmowała Oczywiście faktem jest, że gatunek notowany powierzchnię około 200 m2 w runie płata jest także w zniekształconych zbiorowiskach ciepłolubnej buczyny storczykowej, z gęstym leśnych i zaroślowych oraz na stanowiskach poszyciem bukowym. Wśród gatunków to- antropogenicznych (Ku j a w a i in. 2012a, 2012b), warzyszących owocnikom na stanowisku, na co w myśl kryteriów IUCN uzasadnia przypisa- podkreślenie zasługuje obecność masowo nie mu kategori zagrożenia LC (Last Concern), występujących populacji gatunków objętych jednak nie znaczy to, że jednocześnie gwiaz- ochroną gatunkową, w tym Epipactis hellebo- dosz potrójny powinien zostać wyłączony spod rine, Daphne mezereum, Hedera helix, Galium ochrony ścisłej. Pierwsze stanowisko Geastrum triplex Ju n g h . (Basidiomycota, Geastraceae) w Sudetach Wschodnich 85

Należy brać pod uwagę przede wszystkim, przydrożnych lub parkach (An o n y m o u s 1992). że w obrębie rodzaju Geastrum część ze zna- W przypadku roślin zielnych natomiast do nych w Polsce gatunków jest bardzo rzadka, częstych gatunków objętych ochroną ścisłą zaś młode owocniki Geastrum triplex (zgodnie i jednocześnie spotykanych w siedliskach z Ku j a w a i in 2012b) mogą być mylone z G. antropogenicznych należą Galanthus nivalis, saccatum (kat CR), G. fimbriatum (kat. R) oraz Aquilegia vulgaris lub Listera ovata. Propozycje G. corollinum (kat. E). Wyłączenie więc ga- wyłączenia wyżej wymienionych gatunków tunku uważanego za pospolity i nie zagrożony spod ochrony nie były jak dotąd prezento- może powodować w efekcie nie uprawnione wane, mimo że regionalnie nie spełniają one wyłączanie w praktyce z ochrony także innych kryteriów zagrożenia ustalonych przez IUCN gwiazdoszy, znacznie od niego rzadszych. (2010). Wydaje się, że podobne założenie co Ponadto z uwagi na fakt, że większość obec- do ochrony gatunkowej wynikające z zasady nie znanych stanowisk stwierdzano w dobrze ostrożności (An o n y m o u s 2000) należy przyjąć zachowanych siedliskach leśnych, gatunek ten także w przypadku Geastrum triplex. można uznać za wskaźnikowy dla ekosyste- mów naturalnych, poprzez analogię do innych Podziękowania gatunków rodzimych wkraczających na siedli- Autorzy serdecznie dziękują panu dr ska synantropijne. Dobrym przykładem mogą Markowi Halamie z Muzeum Przyrodniczego być uważane za reliktowe gatunki chrząszczy Uniwersytetu Wrocławskiego za potwierdzenie związane z martwym i zamierającym drew- oznaczenia gatunku oraz anonimowemu Re- nem (jak Osmoderma eremita, Lucanus cervus cenzentowi za cenne uwagi oraz zastrzeżenia lub Cerambyx cerdo), objęte ochroną w całej wniesione do dyskusji, dzięki którym mogli Europie mimo ich występowania w alejach oni bardziej precyzyjnie uzasadnić swoje stanowisko.

Literatura

An o n y m o u s 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia W o ł k o w y c k i M., w ó j t o w s k i M. 2012b. Ocena 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk obecnego stanu zagrożenia gatunków z rodzaju przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. L 206, Geastrum w Polsce. – Acta Botanica Silesiaca 22/07/1992 P. 0007 – 0050. – Commission of the 8: 5.42. European Communities, Brussels. Mi r e k z., Pi ę k o ś -Mi r k o w a h., za j ą c a. & za j ą c M An o n y m o u s 2000. Communication from the Commis- (ed.). 2002. Flowering plants and pteridophytes sion on the precautionary principle, 02.02.2000. of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin na- COM(2000) 1. – Commission of the European czyniowych Polski. Biodiversity of Poland. vol. Communities, Brussels, ss. 29. 1. – W. Szafer Institute of Botany PAN, Kraków, IUCN Standards and Petitions Subcommittee. 2010. ss. 442. Guidelines for Using the IUCN Red List Catego- Na r k i e w i c z C. 2005. Grzyby chronione Dolnego Ślą- ries and Cryteria. Version 8.1. Prepared by the ska. – Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, Standards and Petitions Subcommittee in March Jelenia Góra. 2010, ss. 85. http://www.iucnredlist.org/docu- Ro z p o r z ą d z e n i e Ministra Środowiska z dnia 9 lipca ments/RedListGuidelines.pdf 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących Ki r k P.M., ca n n o n P.F., Mi n t e r D.W ., St a l p e rs j.A. grzybów objętych ochroną. Dz.U. 04.168.1765 th 2008. Dictionary of the Fungi, 10 ed. – CABI z dnia 28 lipca 2004 r. Publishing, Wallingford, ss. 640. Wo j e w o d a W., Ła w r y n o w i c z M. 2006. Czerwona lista Ku j a w a A., Gi e r c z y k B., Ch a c h u ł a P., Ka r g J., Ha l a m a grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. Red M., Gr y c M. 2012a. Geastrum triplex in Poland list of the macrofungi in Poland. [W:] Z. Mi r e k , K. – present-day occurrence, distribution and as- Za r z y c k i , W. W o j e w o d a , Z. Sz e l ą g (red.) Czerwona sessment of its threatened status. – Parki nar. Rez. lista roślin i grzybów Polski. Red list of plants and Przyr. 31(1): 3-15. fungi in Poland. – W. Szafer Institute of Botany, Ku j a w a A., Gi e r c z y k B., Sz c z e p k o w s k i A., Ka r a s i ń s k i D., Kraków, ss. 53-70. 86 Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska

The first locality of Geastrum triplex Ju n g h . (Geastraceae) in the Eastern Sudetes

Summary The paper presents a new locality of Geastrum triplex from the Krowiarki mountain range. This is the first record of this species in the Eastern and Central Sudetes. The species was found in the thermophilous beech forest near Romanowo. Its conservation status is discussed, with the conclusion that it is an indicator species for deciduous forests in good condition and, as a member of the genus with most species being rare and endangered, should be strictly protected.

Adres autorów: Muzeum Przyrodnicze UWr. ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 87-90 Michał Furgoł

Willowsia platani (Ni c o l e t , 1842) (Collembola: Entomobryidae) – nowy dla fauny Sudetów gatunek skoczogonka

Rodzaj Willowsia Sh o e b o t h a m , 1917 należy do rodziny Entomobryidae grupującej skoczogonki o silnie wydłużonym ciele ze zredukowanym pierwszym segmentem tułowia, stosunkowo dużych rozmiarach, aktywnie poruszające się, z dobrze wykształconymi wi- dełkami skokowymi oraz o ciele gęsto pokrytym szczecinkami lub łuskami. Co charakterystyczne, na II, III i IV segmencie odwłoka występują długie i orzęsione włoski czuciowe (trichobo- tria). Przedstawiciele rodzaju Willowsia odzna- czają się czteroczłonowymi czułkami, ośmioma oczkami po każdej stronie głowy, dwuząbko- wym mucro, obecnością jednego lub dwóch nieparzystych ząbków na pazurku oraz ciałem pokrytym łuskami i barwnikiem tworzącym róż- ne wzory barwne. Od niedawna w taksonomii rodzaju obok wzoru barwnego i chetotaksji (układu szczecin na ciele) grzbietowej części ciała wykorzystuje się fakturę i kształt łusek. Spośród czterech wyróżnionych typów, łuski o długich żeberkach przy podstawie posiadają, między innymi, wszystkie europejskie gatunki tego rodzaju (Zh a n g i in. 2011). Obecnie rodzaj Willowsia liczy 25 gatunków, z czego w Pol- sce i w Europie występują tylko trzy: W. buski (Lu b b o c k , 1870), W. nigromaculata (Lu b b o c k , 1873) i W. platani (Ni c o l e t , 1842). W 2011 roku, podczas badań faunistycz- Fot. 1. Willowsia buski – Bieszczady, 24 IX 2012 nych na terenie Sudetów Środkowych, złowio- (fot. M. Furgoł). no nowy dla Sudetów gatunek skoczogonka Phot. 1. Willowsia buski –Bieszczady Mts., 24 IX 2012 – Willowsia platani. Krótka charakterystyka (photo M. Furgoł). wszystkich krajowych gatunków podana jest poniżej. 1977a, Sm o l i s i Po m o rs k i 1998, Sk a r ż y ń s k i 2003). Willowsia buski (Lu b b o c k , 1870) (fot. 1) Gatunek o charakterystycznym wyglądzie, tu- Gatunek holarktyczny, podawany z Ame- łów i odwłok prawie czarne, pokryte łuskami, ryki Północnej i Syberii, występuje praktycznie które nadają ciału połysk o ciemnofioletowej w całej Europie (Be d o s 2012). W Polsce praw- barwie. Głowa, odnóża i czułki jaśniejsze, dopodobnie rozmieszczony na terenie całego żółtawe z fioletowym mniejszym lub większym kraju (St a c h 1964). Z Sudetów podawany przyciemnieniem (fot. 1). Gatunek kortykofilny, z kilku źródeł (Ks e n e m a n 1937, Du n g e r 1970a, b, żyje pod odstającą korą drzew. 88 MICHAŁ FURGOŁ

II segmentu odwłoka, zamykając się na tylnej krawędzi III segmentu odwłoka. Na IV segmencie odwłoka, bliżej tylnej krawędzi i po bokach, para często niewyraźnych ciemnych plam, na tylnej krawędzi IV segmentu wąska ciemna przepaska. Ponadto, tylna połowa V i cały VI segment odwłoka ciemny. Czułki ciemniejące w kierunku wierzchołka (fot 2). Gatunek kortykofilny, żyje pod odstającą korą drzew, często też w szczelinach belek drewnianych domów (St a c h 1964).

Willowsia platani (Ni c o l e t , 1842) (fot. 3) Sudety Środkowe, Świebodzice, (UTM: WS93), 24.05.2011 – 1 ex., leżąca na ziemi su- cha gałąź obrośnięta trawą, niedaleko zbiornika wodnego, w lesie z dużym udziałem jawora, leg. M. Fu r g o ł .

Fot. 2. Willowsia nigromaculata – okolice Wrocła- wia, 14 V 2011 (fot. M. Furgoł). Phot. 2. Willowsia nigromaculata – environs of Wrocław, 14 V 2011 (photo M. Furgoł).

Willowsia nigromaculata (Lu b b o c k , 1873) (fot. 2) Gatunek holarktyczny, znany z Ameryki Północnej i wschodniej Palearktyki. Występuje prawie w całej Europie (Be d o s 2012). W Polsce dotychczas stwierdzony na wyspie Wolin, w Ojcowskim Parku Narodowym (Sz e p t y c k i 1964, 1967), Puszczy Białowieskiej, Kotlinie Nowotarskiej i Tatrach (St a c h 1964), okolicach Poznania (W i ś n i e w s k i 1967), Puszczy Kampi- noskiej (Bł a s z a k i in. 1975) i Pieninach (W e i n e r 1981) oraz w okolicach Wrocławia. Z Sudetów wykazywany przez kilku autorów (Sc h u b e r t 1933a, Ks e n e m a n 1937, St a c h 1964, Du n g e r 1970b). Gatunek o szarożółtym zabarwieniu ciała, pokryty łuskami, pod którymi można zauważyć ciemny barwnik układający się w mniej lub bardziej widoczny wzór barwny. Fot. 3. Willowsia platani – Świebodzice, 25 V 2011 Ciemny barwnik w postaci wstęgi biegnie od (fot. M. Furgoł). przedniej krawędzi II segmentu tułowia, na- Phot. 3. Willowsia platani – Świebodzice, 25 V 2011 stępnie bokami ciała III segmentu tułowia i I, (photo M. Furgoł). Willowsia platani (Ni c o l e t , 1842) (Collembola: Entomobryidae) – nowy dla fauny Sudetów gatunek skoczogonka 89

Gatunek europejski (Be d o s 2012). W Polsce II i III segment razem ze środkową częścią IV jak do tej pory stwierdzony tylko na terenie segmentu odwłoka. Ponadto, tylna połowa V Bieszczadzkiego Parku Narodowego (St e r z y ń s k a i prawie cały VI segment odwłoka ciemny. i Ka pr u ś 2000). Rekord Sc h u b e r t a (1933a) z Góry Głowa żółta z ciemnym pasem biegnącym od Św. Anny dotyczył W. nigromaculata (=Sira jednej plamki ocznej poprzez nasady czułków platani f. nigromaculata), jednak omyłkowo do drugiej plamki ocznej. Czułki żółte, ciem- odnoszono go przez długi czas do W. platani niejące w stronę wierzchołka. Odnóża żółte, (St a c h 1964, Sz e p t y c k i i W e i n e r 1990, Sk a r ż y ń s k i na wierzchołkowej części trzeciej pary ud i in. 2002, St e r z y ń s k a i in. 2007). Ta sama sytu- ciemny barwnik tworzy pierścień o nieregu- acja ma miejsce w przypadku stwierdzenia tego larnym kształcie (fot. 3). Gatunek kortykofilny, gatunku przez Ks e n e m a n a (1937) po czeskiej żyje pod odstającą korą i w kępkach porostów stronie Sudetów. Gatunek nie do pomylenia porastających drzewa (St a c h 1964). z pokrewnymi. Układ łusek białych i ciemnych pokrywających ciało tworzy charakterystyczny wzór barwny. Białe łuski pokrywają II segment Podziękowania tułowia i I segment odwłoka oraz tworzą pas na Serdecznie dziękuję Dariuszowi Skarżyń- całej szerokości w przedniej części i plamę na skiemu za cenne wskazówki oraz Krystianowi tylnej części IV segmentu odwłoka. Natomiast Niedojadowi za udział w badaniach tereno- ciemne łuski pokrywają miejsca na ciele, gdzie wych, które zaowocowały złowieniem oma- występuje ciemny barwnik: III segment tułowia, wianego w niniejszej pracy gatunku.

Literatura

Be d o s a. 2012. Fauna Europaea: Entomobryidae. St a c h J. 1964. Owady bezskrzydłe – Apterygota. [W:] De h a r v e n g L. (ed.): Fauna Europaea: Col- Katalog Fauny Polski. PWN, Warszawa, XV, lembola. Fauna Europaea version 2.5. . St e r z y ń s k a M., Ka pr u ś I. 2000. Wstępne badania nad Bł a s z a k C., Ni e d b a ł a W., Ra j s k i A., Sz e p t y c k i A. 1975. skoczogonkami Collembola Bieszczadzkiego Zróżnicowanie fauny owadów bezskrzydłych Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, i roztoczy w Pineto-Vaccinetum myrtilli typi- 7: 131-141. cum w Puszczy Kampinoskiej w zależności od St e r z y ń s k a M., Po m o rs k i R. J., Sk a r ż y ń s k i D., Sł a w s k a M., charakteru lasu. Prace Komisji Naukowych PTG, Sm o l i s A., W e i n e r W. M. 2007. Entomobryidae. p. Warszawa, 3: 45-52. 404. [W] Fauna Polski - charakterystyka i wykaz Du n g e r W . 1970a. Zur Apterygotenfauna des Riesen- gatunków (Bo g d a n o w i c z W., C h u d z i c k a E., Pilipiuk und Isergebirges. Opera Corcontica, 9: 83-92. I. i Sk i b i ń s k a E., red.). Muzeum i Instytut Zoologii Du n g e r W. 1970b. Zum Erfoschungsstand und tier- PAN, Warszawa, 2, 505 pp. geographischen Charakter der Apterygotenfauna Sz e p t y c k i A. 1964. Owady bezskrzydłe (Apterygota) der Sudeten. Polskie Pismo Entomologiczne, 40 wyspy Wolina. Cz. II. Plaża nadmorska i wydmy. (3): 491-506. Badania fizjograficzne nad Polską zachodnią, Du n g e r W . 1977a. Structurelle Unterschungen an den 14: 7-34. Collembolengemeinschaften des Hruby Jesenik Sz e p t y c k i A. 1967. Fauna of springtails (Collembola) – Gebirges (Altvatergebirge, CSSR). Abh. Ber. of the Ojców National Park in Poland. Acta Naturkundemus. Görlitz, 50, 6: 1-44. Zoologica Cracoviensia, 12: 219-280. Ks e n e m a n M. 1937. Přispěvek k poznáni fauny Aptery- Sz e p t y c k i A., W e i n e r W. M. 1990. 1. Protura-Pierwo- got Králického Snežniku. Ent. Listy, 2: 105-117. gonki. 2. Diplura-Widłogonki. 3. Collembola- Sc h u b e r t k. 1933a. Ökologische studien an schle- Skoczogonki. 4. Microcoryphia-Przerzutki. 5. sischen Apterygoten. Deutsche Ent. Zeitschr., Zygentoma-Rybiki. [In:] J. RAZOWSKI (ed.) 2/3: 177-272. – Wykaz Zwierząt Polski. Ossolineum, Wrocław- Sk a r ż y ń s k i D., Po m o rs k i R. J., Sm o l i s A., W e i n e r W. M., Warszawa-Kraków, 1(32): 15-31. Sz e p t y c k i a., Sł a w s k a M., St e r z y ń s k a M., 2002. W e i n e r M. W. 1981. Collembola of the Pieniny Nation- A checklist of the Polish springtails (Insecta: al Park in Poland. Acta Zoologica Cracoviensia, Collembola). Polskie Pismo Entomologiczne, 25, 18: 417-500. 71 (1): 23-42. W i ś n i e w s k i I. 1967. Owady towarzyszące mrowiskom Sk a r ż y ń s k i D. 2003. Over 140 years of research on Formica polyctena Fo rs t . (Hym., Formicidae) springtails (Collembola) of the Sudetes: updated w Nadleśnictwie Doświadczalnym Zielonka. Pr. checklist, distribution, faunistic remarks and Kom. Nauk. roln. leśn., Poznań, 21: 627-714. literature. Szczeliniec, 7: 29-43. Zh a n g F., Ch e n J. X., De h a r v e n g L. 2011. New insight Sm o l i s A., Po m o rs k i R. J. 1998. Skoczogonki (Collem- into the systematics of the Willowsia complex bola: Insecta) rezerwatu “Szczeliniec Wielki” (Collembola: Entomobryidae). Ann. soc. entomol. w Parku Narodowym Gór Stołowych. Szczeliniec, Fr., 47 (1-2): 1-20. 2: 97-110. 90 MICHAŁ FURGOŁ

Willowsia platani (Ni c o l e t , 1842) (Collembola: Entomobryidae) – a collembolan species new for the Sudetes’ fauna

Summary Willowsia platani (Ni c o l e t , 1842), a collembolan species of Entomobryidae, is new for the Sudetes’ fauna. The specimen was collected in 2011 during a faunistic survey of the Central Sudetes. A short characteristics is given together with two other species of the same genus living in Poland – W. buski (Lu b b o c k , 1870) and W. nigromaculata (Lu b b o c k , 1873). Additionally, the previous reports on W. platani in Poland are verified: these proved to be erroneous and actually concerned W. nigromaculata, not W. platani.

Adres autora: Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytet Wrocławski Przybyszewskiego 63/77 51-148 Wrocław e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 91-94 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad*

Nowe stanowiska Gasterocercus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) (Coleoptera: Curculionidae) na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce

Wstęp

Gasterocercus depressirostris (F.) - wyżłobik dębowy, jest bardzo rzadko obserwowanym ryjkowcem w naszym kraju. Należy do podrodziny Cryptorhynchinae liczącej w Polsce 15 gatunków, których przedstawiciele charakte- ryzują się głębokim rowkiem na przedpiersiu, a służącym do chowania ryjka oraz ksylofa- gicznym trybem życia larw. W tej podrodzinie wyżłobik jest największym gatunkiem w naszej faunie, wg. Smr e c z y ń s k i e g o (1972) osiąga dłu- gość ciała w zakresie od 5,2 do 11,0 mm (fot. 1). Wyróżnia się również spłaszczonym na wierzchu (fot. 2), bardzo delikatnie wygiętym do góry ryjkiem (pozostałe gatunki z tej grupy mają ryjek zagięty mniej lub bardziej wyraźnie ku dołowi). Cechą wyróżniającą ten gatunek jest również silnie wydłużone, cylindryczne ciało i wyraźne, skośnie ustawione żeberka u podstawy pokryw. Pozostałe gatunki notowane z Polski mają ciało podługowato-owalne, lub wręcz kuliste, bez skośnych żeberek na pokrywach. Inny gatunek z tej podrodziny zaliczany do fauny Polski, który osiąga równie pokaźne rozmiary to kry- toryjek olszowiec – Cryptorhynchus laphati (L.) Fot. 1. Gasterocercus depressirostris (F.) – samica ze o długości ciała 8,5 mm, pozostałe są znacznie Stradomii Dolnej (fot. K. Niedojad). drobniejsze. Te pozostałe taksony na podsta- Phot 1. Gasterocercus depressirostris (F.) – a female from Stradomia Dolna (photo K. Niedojad). wie wcześniejszych opracowań zgrupowane zostały przez Smr e c z y ń s k i e g o (1972) w dwóch rodzajach Acalles i Acallocrates, a wg najnow- i dłuższe szczecinki na spodzie stóp. szego katalogu (W a n a t i Mo k r z y c k i 2005) klasy- Rozsiedlony jest od Bliskiego Wschodu po fikowane są w rodzajach: Kyklioacalles St ü b e n , Europę Zachodnią i Południową. Ciągły zasięg 1999 (2 gatunki), Onyxacalles St ü b e n , 1999 występowania tego gatunku obejmuje obszar (3), Acalles Sc h o e n h e rr , 1825 (5), Ruteria Ro- od wybrzeży Morza Czarnego po Węgry. Dalej u d i e r , 1954 (1) i Acallocrates Re i t t e r , 1912 (1) na północ, zachód i południe Europy wyżłobik i nie przekraczają 5 mm długości, najczęściej występuje na izolowanych stanowiskach. Na jednak są znacznie mniejsze. Dymorfizm płcio- północy kontynentu górną granicę występo- wy u G. depressirostris wyraża się w odmiennej wania osiąga w środkowej części Europy na rzeźbie wierzchu ryjka i w różnym wykształce- Białorusi i w Polsce (Puszcza Białowieska). niu nóg przedniej pary, tj. u samców występuje W literaturze polskiej zaliczany jest do gatun- wyraźniejsze żeberko środkowe na ryjku, oraz ków reliktowych, wymierających, związanych zdecydowanie dłuższe przednie kończyny z siedliskami leśnymi (Ma z u r 2004, W i e r z - 92 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad

występowania G. depressirostris w Rudzie Mi- lickiej (dęby w pobliżu Stacji Ornitologicznej UWr.) przedstawiamy na fot. 3. W obecnych granicach naszego kraju ryjkowiec ten notowany był w XIX i XX wieku, głównie w części południowo-zachodniej (Bu r a k o w s k i , Mr o c z k o w s k i i St e f a ń s k a 1995, Ma- z u r 2004). Najnowsze dane o występowaniu wyżłobika w Polsce pochodzą z okolic Biało- wieży (Kn u t e l s k i i Ku b i s z 1993, W a n a t 1994) i Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej z miejsco- wości Pogorzela (W i e r z b o w s k i 2009). Pozostałe Fot. 2. G. depressirostris (F.) – samica (ryjek widziany stanowiska odnotowane zostały w XIX wieku od góry, okaz z fot.1) (fot. K. Niedojad). ze Śląska (Ro g e r 1856, Ge r h a r dt 1910), i póź- Phot. 2. G. depressirostris (F.) – a female (dorsal view niej w okresie międzywojennym z Niziny of the rostrum; specimen from the phot. 1 (photo K. Niedojad). Mazowieckiej na Bielanach koło Warszawy (Te n e n b a u m 1923) oraz w połowie XX wieku z Gór Świętokrzyskich (Sz u j e c k i 1957, 1958). Wszystkie pozycje literatury dotyczącej roz- b o w s k i 2009 i in.). Jako rośliny żywicielskie mieszczenia G. depressirostris w Polsce zostały wymienia się najczęściej dąb szypułkowy Qu- zebrane w pracach Bu r a k o w s k i e g o , Mr o c z k o w - ercus robur L. i rzadziej buk zwyczajny Fagus s k i e g o i St e f a ń s k i e j (1995), Ma z u r a (2004) i W i e r z - sylvatica L. Na całym obszarze obserwowany b o w s k i e g o (2009), a stanowiska w południowo- jest bardzo rzadko ze względu na kryptyczne zachodniej Polsce prezentuje mapa (ryc. 1). ubarwienie i skryty tryb życia. Postacie dorosłe Ostatnio gatunek ten został znaleziony w ciągu dnia przebywają na korze roślin żywi- w południowo-zachodniej części kraju na cielskich, kilka metrów nad ziemią (Kr ó l i k in trzech nowych stanowiskach: litt.) i są aktywne po zmierzchu. Świadczą o tym ostatnie znaleziska, gdzie wyżłobik był znajdo- Nizina Wielkopolsko-Kujawska: wany w kłodach dębowych leżących na ziemi, Ruda Milicka k. Milicza [XT61], 5.07. 2012, 1 tj. larwy oraz młode imagines w komorach po- okaz odłowiony na światło lampy rtęciowej (400 czwarkowych. Jak wynika z naszych obserwacji W), w czasie burzy, na terenie Stacji Ornitolo- przylatuje również do światła. Środowisko gicznej UWr., leg. A. Ma l k i e w i c z (coll. J. Ka n i a ).

Fot. 3. Stanowisko G. depressirostris (F.) w Rudzie Milickiej (fot. J. Kania). Phot. 3. Locality of G. depressirostris (F.) in Ruda Milicka (photo J. Kania). Nowe stanowiska Gasterocercus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) (Coleoptera: Curculionidae) na Dolnym Śląsku... 93

Dolny Śląsk: Janików koło Oławy [XS64], 18.06.2012, okolice leśniczówki, na skraju obszaru Natura 2000 „Dąbrowy Janikowskie”, 1 okaz zebrany do światła lampy rtęcio- wej (400 W), leg. A. Ma l k i e w i c z (coll. J. Ka n i a ). Stradomia Dolna k. Sycowa, Arboretum Leśne im. Stefana Bia- łoboka [XS87], 18.08.2007, 1 samica na kłodzie o średnicy 25 - historyczne cm, ściętego około 50-letniego dębu, leg. M. Fu r g o ł . (coll. K. - wykazywane obecnie Niedojad). - wg W i e r z b o w s k i e g o 2009

Uwagi Ryc. 1. Stanowiska G. depressirostris (F.) w południowo-zachodniej Polsce. Chrząszcz uważany jest przez Fig. 1. Localities of G. depressirostris (F.) in South-Western Po- większość entomologów za re- land. likt lasów pierwotnych. Nie jest owadem objętym ochroną gatunkową w na- jest z natury niestabilny i nie da się powie- szym kraju, ale stanowiska w Puszczy Biało- dzieć, czy jest on zagrożony wyginięciem, czy wieskiej są naturalnie chronione na terenie znajduje się w ekspansji. Nowe stanowiska parku narodowego i tam nie jest zagrożony wyżłobika można traktować równie dobrze wyginięciem. Należy zastosować się, według jako pionierskie, jak i reliktowe. Niezrozumiałe nas, do zaleceń zamieszczonych w Polskiej jest więc, na jakiej podstawie uznano go za Czerwonej Księdze Zwierząt, gdzie autor pro- relikt lasu pierwotnego, spotykany jest bowiem filu gatunku (Ma z u r 2004) sugeruje ochronę również w siedliskach antropogennych. W mia- środowisk, w których wyżłobik jest spotykany. rę ocieplania się klimatu należy u nas raczej Został zaliczony do kategorii EN, jako takson oczekiwać jego ekspansji, a nie wyginięcia, o wysokim ryzyku wyginięcia. Jednakże na oczywiście pod warunkiem zachowania bazy podanych w naszej pracy nowych stanowi- pokarmowej. skach, po takich lasach jak puszcze nie ma już W Puszczy Białowieskiej ryjkowiec ten nie żadnego śladu. W rezerwacie „Stawy Milickie” jest zagrożony i jest tam również najczęściej dęby były nasadzane przez cystersów, głów- spotykany. Na pozostałych stanowiskach, gdzie nie na groblach wokół kompleksu stawów, występują stare dęby, nie należy ich usuwać, który założyli w XIII wieku. Obecnie na tym nawet obumierających, bo to one są miejscem stanowisku w najbliższym sąsiedztwie Stacji bytowania takich rzadkich owadów jak wyżło- Ornitologicznej UWr. w Rudzie Milickiej rosną bik i wielu innych gatunków (bardzo często około 200-letnie drzewa (fot. 3). Na drugim również chronionych), które mu towarzyszą. stanowisku (Janików), wyżłobik był zwabiony do lampy w prześwietlonej dąbrowie, a w ar- Podziękowania boretum w Stradomii Dolnej koło Sycowa zna- Dziękujemy Koledze Michałowi Furgo- leziony w dzień na ściętym dębie. W Polskiej łowi (Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Czerwonej Księdze Zwierząt zaznaczono, że „gatunkowi temu prawdopodobnie nie odpo- Bezkręgowców, Uniwersytet Wrocławski) za wiada klimat panujący w Polsce, dlatego wy- przekazanie okazu G. depressirostris i infor- biera on tylko cieplejsze siedliska w niektórych macje o okolicznościach jego pozyskania, oraz regionach kraju” (Ma z u r 2004). Według nas jest Nadleśnictwu Oława za umożliwienie nocnych on związany bardziej ze starymi drzewami, odłowów owadów przy siedzibie Leśnictwa w których larwa odbywa rozwój, a na ich korze Janików. Serdeczne podziękowania kierujemy przesiadują owady dorosłe, niż z konkretnym także do Pana Profesora dra hab. Andrzeja środowiskiem mającym coś wspólnego z lasami Warchałowskiego (Uniwersytet Wrocławski), pierwotnymi czy też z klimatem i glebą. Zasięg za bardzo cenne informacje wykorzystane geograficzny gatunku w pobliżu jego granicy w niniejszej pracy. 94 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad

Literatura

Bur a k o w s k i b., Mr o c z k o w s k i M., St e f a ń s k a J., 1995. Smicronychini, Ellescini, Acalyptini, Tychiini, Chrząszcze, Coleoptera, Ryjkowce – Curculio- Anthonomini, Curculionini, Pissodini, Magdalini, nidae, część 2. Katalog Fauny Polski, 54 (część Trachodini, Rhynchophorini, Cryptorhynchini. XXIII, tom 20), 310 pp. W: «Klucze do oznaczania owadów Polski», XIX, Ge r h a r dt J. 1910. Verzeichnis der Käfer Schlesiens 98d. Warszawa, 195 pp, 373 rys. preussischen und österreichischen Anteils, geord- Sz u j e c k i A. 1957. Notatki o ryjkowcach (Coleoptera, net nach dem Catalogus coleopterorum Europae Curculionidae). Pol. Pismo Ent., Wrocław, 26, vom Jahre 1906. Dritte, neubearbeitete Auflage, str. 171-174. Berlin, XVI + 431 pp. Sz u j e c k i A. 1958. Spostrzeżenia o faunie chrząszczy Kn u t e l s k i S., Ku b i s z D. 1993. Nowe stanowiska niektó- Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Zesz. rych rzadko spotykanych w Polsce chrząszczy Nauk. SGGW, Leśn., Warszawa, 1, str. 83-93. (Coleoptera) z rodzin: Rhinomaceridae, Attelabi- Te n e n b a u m Sz. 1923. Przybytki do fauny chrząszczów dae, Apionidae i Curculionidae. Zesz. Nauk. UJ, Polski od roku 1913. Rozpr. Wiad. Muz. Dziedu- Pr. Zool., Kraków, 38, str. 61-72, 3 rys. szyckich, Lwów, 7-8, str. 136-186. Ma z u r M., 2004. Gasterocercus depressirostris (Fa b r i - W a n a t M. 1994. Ryjkowce (Coleoptera: Curculiono- c i u s , 1792): 172-174 [w:] Polska Czerwona Księga idea: Anthribidae, Rhinomaceridae, Rhynchi- Zwierząt – Bezkręgowce, red. Zbigniew Gł o - tidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) w a c i ń s k i & Janusz No w a c k i , Instytut Ochrony Puszczy Białowieskiej. Pol. Pismo Ent., Wrocław, Przyrody PAN w Krakowie & Akademia Rolnicza 63, str. 37-112, 2 mapy. im. A. Ci e s z k o w s k i e g o w Poznaniu. W a n a t M., Mo k r z y c k i T. 2005. A new checklist of the Ro g e r J. 1856. Verzeichniss der bisher in Oberschlieien weevils of Poland (Coleoptera: Curculionoidea). aufgefundenen Käferarten. Zeitschr. Ent., Breslau, Genus, Wrocław, 16 (1): 69-117. 10: 1-132 pp. W i e r z b o w s k i Z. 2009. Nowe stanowisko Gasterocer- Smr e c z y ń s k i S. 1972. Ryjkowce – Curculionidae cus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) (Coleoptera: Podrodzina Curculioninae Plemiona Dryophtho- Curculionidae) w Polsce. Wiadomości Entomo- rini, Cossonini, Bagoini, Tanysphyrini, Notarini, logiczne, Poznań, 28 (3): 199-200.

New localities of Gasterocercus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) (Coleoptera: Curculionidae) in Lower Silesia and Greater Poland

Summary Gasterocercus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) was categorized as EN (endangered/at high risk of extintion) in the Polish Red Data Book of Animals. Its occurrence is associated with the presence of the pedunculate oak Quercus robur L. and less often with the presence of the common beech Fagus sylvatica L. Its larvae develop in the wood of those trees. G. depressirostris is a very rare species in Poland, and was recorded from only few localities in Mazowiecka Lowland, Podlasie, Lower and Upper Silesia and Świętokrzyskie Mts, mainly in the 19th and 20th century. The records from Ruda Milicka and environs of Syców confirm the presence of G. depressirostris in Wielkopolsko-Kujawska Lowland (W i e r z b o w s k i 2009). The occurrence in Janików confirms its presence in Lower Silesia after a hundred years. The specimens from Ruda Milicka and Janików were captured when light-trapping. The species previously regarded as a relict of the primeval forest, however, it has been now observed in places where such forests do not exist any more, and the oaks were planted. To protect this beetle from extinction we recommend not to remove old oaks, even those dying, as they provide a potential habitat for this beetle.

Adresy autorów:

Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców, Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców, Katedra Biologii Ewolucyjnej i Ekologii, *Katedra Bioróżnorodności Wydział Nauk Biologicznych, i Taksonomii Ewolucyjnej Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław ul. Przybyszewskiego 63/77, e-mail: [email protected] (J. Kania) 51-148 Wrocław e-mail: [email protected] (A. Malkiewicz) e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 95-114 Marcin Kadej, Krzysztof Zając, Adrian Smolis, Adam Malkiewicz, Dariusz Tarnawski, Jarosław Kania, Radosław Gil, Ewelina Myśków, Jacek Sarnowski, Katarzyna Tyszecka, Jakub Józefczuk*, Mariusz Rodziewicz**

Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) w Polsce południowo-zachodniej

Poświętnikowate to jedna z najliczniej- (Ol e k s a i Ga w r o ń s k i 2008, Ty s z k o -Ch m i e l o w i e c szych rodzin chrząszczy. Na świecie znanych i in. 2010). Pozostałe gatunki nie cieszą się jest ponad 20 tys. gatunków, a w Polsce nieco podobnym zainteresowaniem, stąd wiele ponad 170. Przedstawiciele tej grupy cha- danych o ich występowaniu i preferencjach rakteryzują się krępym pokrojem ciała oraz siedliskowych wymaga aktualizacji. Dowodzi specyficzną budową czułków, zakończonych tego choćby najnowsza praca By k a i Ci e ś l a k a trójczłonową buławką. Duża różnorodność (2011) o kwietnicy okazałej Protaetia aerugi- 1 gatunków pociąga za sobą jednak równie nosa (Dr u r y , 1770) , której autorzy wymieniają mocne zróżnicowanie morfologiczne, które jedynie cztery stanowiska tego owada w połu- uwidacznia się nie tylko w rozmiarach ich dniowo-zachodniej Polsce. ciała (krajowe gatunki mierzą od 2 do 50 mm), Celem niniejszej pracy jest uzupełnienie ale też ubarwieniu (od niepozornego czarne- wiedzy o rozmieszczeniu kilku gatunków z ple- go lub brązowego po jaskrawoczerwone lub mion Cetonini, Trichini oraz Valgini (ujmowa- żółte). Niektóre gatunki posiadają też ciekawą nych niekiedy razem w podrodzinie Ceto- mikrorzeźbę (wzgórki, guzy, zagłębienia) lub niinae Le a c h , 1815 sensu Kr i k k e n , 1984). mogą mieć owłosioną powierzchnię ciała. Te Wymienione w niej stanowiska wykazane chrząszcze zamieszkują liczne środowiska, zostały przez pracowników, współpracowni- odżywiają się zróżnicowanym pokarmem, ków i wolontariuszy Pracowni Biologii Kon- spełniają w ekosystemach różnorodne, często serwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców UWr. bardzo ważne funkcje. przede wszystkim na obszarze województwa Pomimo dużego znaczenia tej rodziny dolnośląskiego. owadów, chociażby w procesie rozkładu W celu utrzymania porównywalności martwej substancji roślinnej, wciąż niewiele danych chorologicznych przyjęto podział na wiadomo o bionomii i rozsiedleniu wielu jej krainy zgodny z prezentowanym w serii wy- przedstawicieli. W ostatnich latach stan wiedzy dawniczej: Katalog Fauny Polski (Bu r a k o w s k i w tym zakresie znacznie się poprawił, głównie i in. 1983). Z uwagi na fakt, że nie jest on w odniesieniu do gatunków objętych ścisłą zgodny z regionalizacją fizyczno-geograficzną ochroną, zwłaszcza tych chronionych w kra- kraju, każde ze stanowisk dodatkowo przypo- jach Unii Europejskiej zapisami tzw. Dyrektywy rządkowano mezoregionom, których granice Siedliskowej. Przykładem jest pachnica dębowa przyjęto za Ko n dr a c k i m (1998). Osmoderma eremita s. l., o której wydano W niniejszej pracy zastosowano następu- liczne publikacje dotyczące też naszego kraju jące skróty nazwisk obserwatorów:

1 W roku 2012 ukazała się szczegółowa praca wyjaśniająca status taksonomiczny kwietnicy okazałej (Kr e l l i in 2012). Z analizy badaczy wynika, że właściwą łacińską nazwą dla tego gatunku jest Protaetia speciosissima (Sc o p o l i , 1786). Dotychczas używane nazwy: Protaetia aeruginosa (Me d v e d e v , 1964), nec (Li n n é , 1767), nec (Dr u r y , 1773) to synonimy. W tej pracy używamy jednak nazwę stosowaną chociażby w załączniku I do Rozp. Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. nr 2370, poz. 1419). M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 96 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

[AH] - Andrzej Hy j e k , [AK] - Agata Ki a ł k a , i in. 1993). W tym okresie stanowiska kwietnicy [AM] - Adam Ma l k i e w i c z , [AS] - Adrian Sm o l i s , okazałej znane były z terenu Dolnego Śląska [ASA] - Agnieszka Sa l a , [DT] - Dariusz Ta r n a w - i Wzgórz Trzebnickich, z Oławy, Wrocławia s k i , [EM] - Ewelina My ś k ó w , [JJ] - Jakub Jó z e f c z u k , (m.in. Park Szczytnicki i Osobowice), Głogowa, [JK] - Jarosław Ka n i a , [JS] - Jacek Sa r n o w s k i , [KK] Wąsosza i Twardogóry (Ge r h a r dt 1910). Nowe - Krzysztof Ko n i e c z n y , [KT] - Katarzyna Ty s z e c k a , stwierdzenia gatunku z Polski południowo-za-

[KZ] - Krzysztof Za j ą c , [MK] - Marcin Ka d e j , chodniej zostały opublikowane dwa lata temu [MR] - Mariusz Rodziewicz , [MT] - Magdalena (By k i Ci e ś l a k 2011). Autorzy tej pracy podali To m a l a k , [RG] - Radosław Gil, [RR] - Robert jednak tylko cztery stanowiska z tego regionu, Ry b a r c z y k , [SP] - Szczepan Po l u s , [TG] - Tomasz tj.: Długołęka [XS57], Świeradów Zdrój [WS23], Go t fr i e d , [TZ] - Tomasz Za j ą c . Głębocko k. Tułowic [XS71] oraz Korzeńsko k. Rawicza [XT31]. Kwietnica okazała Protaetia aeruginosa (Dr u r y , 1770) (fot. 1) Europejski gatunek objęty w Polsce ścisłą Nowe stanowiska: ochroną i wpisany na krajową czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych (Pa w ł o w s k i Nizina Wielkopolsko-Kujawska i in. 2002) jako narażony na wyginięcie (kat. WT50 Równina Szprotawska, SOO „Jelonek VU). W skali Europy i Unii Europejskiej został Przemkowski”, Nowy Dwór ad Prze- uznany za bliski zagrożenia (kat. NT, Ni e t o mków (51°31’2,04”N, 15°51’35,87”E), i Al e x a n d e r 2010). Jego rozmieszczenie w kraju kwaśna dąbrowa, ścięty pniak dębu jest stosunkowo słabo poznane. Dotyczy to szypułkowego Quercus robur o wyso- również Polski południowo-zachodniej, skąd kości 46 cm i średnicy 46 cm z licz- większość znanych stanowisk pochodzi z prze- nymi wyciekami soku, pożywiające łomu XIX i XX wieku (przegląd w: Bu r a k o w s k i się postacie dorosłe, w tym: 1 osobnik

Fot. 1. Kwietnica okazała Protaetia aeruginosa, Wilczyce, 29 IV 2011 (fot. J. Kania). Phot. 1. Protaetia aeruginosa, Wilczyce, 29 IV 2011 (photo J. Kania). Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 97

Fot. 2. Kwietnica okazała Protaetia aeruginosa i wepa marmurkowa Netocia lugubris pożywiające się wycie- kającym sokiem, SOO „Jelonek Przemkowski”, 21 V 2012 (fot. A. Smolis). Phot. 2. Protaetia aeruginosa and Netocia lugubris feeding on oozing sap, SOO „Jelonek Przemkowski” 21 V 2012 (photo A. Smolis).

kwietnicy okazałej, 2 osobniki P. metal- szczątki postaci dorosłej (pokrywa), lica, 6 osobników wepy marmurkowej 15-18 VIII 2011 [AM]. Netocia lugubris i 5 postaci kruszczycy XT20 Kotlina Żmigrodzka, Unisławice-Cho- złotawki Cetonia aurata (L., 1761), 21 V dlewo (51°31’34”N, 16°48’31”E), liczne 2012 [MK/AS/DT] (fot. 2). szczątki postaci dorosłych i odchody WT63 Pradolina Głogowska, SOO „Kozioróg pędraków w pniu powalonego i pocię- w Czernej”, Nadleśnictwo Głogów tego dębu szypułkowego Q. robur, 18 (51°43’12,46”N, 15°54’50,40”E), kokoli- VII 2010 [AM]. ty, odchody pędraków i szczątki postaci XT30 Kotlina Żmigrodzka, Żmigród-Osiek, dorosłej u podstawy dziuplastego dębu aleja dębowa - odgałęzienie do Kancle- szypułkowego Q. robur, 26 VII i 14 VIII rzowic (51°27’53”N, 16°56’31”E), liczne 2007 [AS]. szczątki postaci dorosłych, odchody WT82 Pradolina Głogowska, SOO „Łęgi Od- pędraków i kokolity w próchnowisku rzańskie”, Nadleśnictwo Głogów, ad Za- wewnętrznym przełamanego dębu bornia (51°40’9,77”N, 16°10’15,79”E), szypułkowego Q. robur, 18-20 VII 2010 szczątki postaci dorosłej u podstawy [AM]. dziuplastego dębu szypułkowego Q. ro- XT40 Kotlina Żmigrodzka, SOO „Ostoja nad bur, 19 VI 2007 [AS]. Baryczą”, Sułów (51°29’58,30”N, 17° WT93 Wysoczyzna Leszczyńska, Wronów (51° 09’40,50”E), w sąsiedztwie kościoła pw. 45’40”N, 16°25’21”E), las mieszany, Św. Piotra i Pawła, pomnik przyrody – M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 98 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

dąb szypułkowy Q. robur o obwodzie pnia powyżej 700 cm z licznymi próch- Wzgórza Trzebnickie nowiskami w miejscach po ściętych XS57 Równina Oleśnicka, SOO „Kumaki konarach, obserwacja żywej postaci Dobrej”, Domaszczyn (51°11’33,54”N, dorosłej na korze oraz szczątków po- 17°10’15,96”E), dąb szypułkowy Q. ro- staci dorosłej u podstawy pnia, 26 VI-3 bur bez kory do wysokości ok. 8 VII 2011 [RG]. m, szczątki postaci dorosłej i liczne XT50 Wzgórza Twardogórskie, Skoroszów, odchody pędraków, 11 X 2010 [MK/ oddział leśny 224 i 225, las mieszany DT]; Domaszczyn (51°11’35,43”N, głównie z dębem szypułkowym Q. ro- 17°10’22,39”E), kikut dębowy, szczątki bur i bukiem pospolitym Fagus sylvatica postaci dorosłej i liczne odchody pędra- (część drzew z próchnowiskami), kilka ków, 11 X 2010 [MK/DT]; Domaszczyn latających postaci dorosłych na wys. ok. (51°11’36,77”N, 17°10’21,45”E), dąb 2 m, 15 VII 2011 [MR]. szypułkowy Q. robur o obwodzie pnia XT51 Wysoczyzna Kaliska, SOO „Ostoja nad 390 cm, szczątki postaci dorosłej i od- Baryczą”, Dziadkowo (51°35’27,32”N, chody pędraków, 11 X 2010 [MK/DT]. 17°15’27,08”E), dęby szypułkowe Q. robur zasiedlone przez kwietnicę Śląsk Dolny okazałą, 24 IX 2009 [MK/AS]. WS87 Równina Legnicka, Pomiędzy Bie- XT61 Kotlina Milicka, SOO „Ostoja nad niowicami a Rybinem (51°15’32’’N, Baryczą”, Ruda Milicka (51°31’47”N, 16°16’21’’E), postać dorosła na polnej drodze z aleją dębową, 26 VII 2012 17°19’55”E), skraj lasu, stare dziuplaste [MT/ASA]. dęby szypułkowe Q. robur, dwie po- WS98 Obniżenie Ścinawskie, SOO „Łęgi stacie dorosłe, 28 VI–4 VII 1988 [AM]; Odrzańskie”, Gliniany (51°18’0,42”N, (51°31’54,13”N, 17°20’10,75”E), dąb 16°25’48,42”E), postać dorosła w locie szypułkowy Q. robur o obwodzie pnia na skraju rozległego zrębu dębowego, 407 cm, dziupla na wys. 5 m, odchody 30 VI 2012 [EM/AM]. pędraków, 6 VII 2012 [DT/KT]; Ruda XS07 Pradolina Wrocławska, SOO „Łęgi Milicka, rezerwat przyrody „Stawy Mi- Odrzańskie”, ok. 2,5 km na połu- lickie” (51°31’51,07”N, 17°21’4,59”E), dnie od Prawikowa (51°13’44,61”N, grobla między Stawami Jaskółczymi, na 16°29’52,92”E), szczątki postaci doro- ścieżce w alei dębowej z Q. robur, drze- słej, 25 V 2005 [AS]. wostan ok. 200-250-letni, wiele drzew XS08 Obniżenie Ścinawskie, SOO „Łęgi Od- dziuplastych, część powalonych przez rzańskie”, Grzybów (51°20’29,04”N, wichurę, postać dorosła, 8-22 VII 2010 16°26’44,70”E), liczne odchody pę- [JK]; Ruda Milicka (51°31’17,430”N, draków, kokolity oraz szczątki postaci 17°20’27,199”E), las mieszany z prze- dorosłych w ściętym pniu dębu szypuł- wagą dębu szypułkowego Q. robur kowego Q. robur o średnicy 32 cm, 10 IV (drzewa około 100-letnie) i sosny Pinus 2011 [EM/AM]; Pradolina Wrocławska, sylvestris, obserwacja postaci dorosłej SOO „Łęgi Odrzańskie”, Kwiatkowice na piaszczystej drodze w stronę Nie- (51°16’16,86”N, 16°26’24,17”E), dziu- sułowic, VIII.2008 [JK]; Grabownica k. plasty dąb szypułkowy Q. robur, szczątki Milicza, rezerwat przyrody „Stawy Mi- postaci dorosłej, w pobliżu liczne drze- lickie” (51°32’3,37”N, 17°23’28,88”E), wa stanowiące fragment śródleśnej alei dziuplaste dęby szypułkowe Q. robur dębowej, 15 VII 2011 [EM]. w wieku 200-300 lat (część drzew po- XS09 Obniżenie Ścinawskie, SOO „Łęgi rośnięta okazami kwitnącego bluszczu Odrzańskie”, Boraszyn (51°23’03”N, Hedera helix L.), postać dorosła w alei 16°29’30”E), dorosła postać w locie dębowej na glebie na grobli nad stawem przy grupie dorodnych starych dębów Grabownica, 16 VIII 2009 [JK]. szypułkowych Q. robur, 4 VII 2009 XT71 Kotlina Milicka, Wrocławice (51°34’06”N, [AM]. 17°30’24”E), śródpolna aleja dębów szy- XS25 Równina Wrocławska, SOO „Łęgi nad pułkowych Q. robur, osobnik dorosły Bystrzycą”, Stoszyce (51°4’33,54”N, przy wyciekającym soku z drzewa, 3. 16°46’33,17”E), dąb szypułkowy Q. ro- dekada VII 2010 [AM]. bur o obwodzie pnia 381 cm, dziupla na Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 99

wys. 10 m, odchody pędraków, 10 VII 2006 [AS]; Wrocław - Nowa Karczma 2012 [DT/JS]; Chmielów (51°3’42,41”N, (51°11’17”N, 16°55’ 07”E), licznie ob- 16°45’32,70”E), dąb szypułkowy Q. serwowane postacie dorosłe - rójka, 18 robur rosnący na końcu pasa drzew wci- VI 2008 [AM]. nającego się w pole uprawne, obserwa- XS46 Pradolina Wrocławska, Wrocław-Kar- cja postaci dorosłej, 23 VI 2012 [JS]; Las łowice (51°08’19,79”N, 17°03’37,73”E), Ratyński – skraj wschodni (51°07’43”N, na chodniku przy ul. Przybyszewskiego, 16°49’47”E), martwa postać dorosła na ponad 100-letnie drzewa - klony Acer brzegu polany w lesie łęgowym, V 2012 sp., robina Robinia pseudoacacia L. [AM/AK]. i kasztanowce Aesculus hippocastanum XS26 Równina Wrocławska, SOO „Łęgi L., obserwacja postaci dorosłej, V 2009 nad Bystrzycą”, Gałów (51°06’55”N, [JK]; Wrocław - Wyspa Opatowicka 16°49’38”E), szczątki postaci dorosłej (teren parku linowego), las dębowy na leśnej drodze, 12 VI 2012 [JS]. z leszczyną, liczne próchnowiska, XS36 Pradolina Wrocławska, SOO „Las Pil- postać dorosła na dębie szypułkowym czycki”, Wrocław – przy ul. Rędzińskiej Q. robur, 20 VII 2010 [MR]; Wrocław (51°09’09,84”N, 16°57’01,86”E), nasło- - Wyspa Opatowicka (51°4’55,47”N, neczniony dąb szypułkowy Q. robur 17°7’22,2”E) dąb szypułkowy Q. robur o średnicy pnia 105 cm, stan zdrowotny w nasadzeniu liniowym wzdłuż wału 5 w skali Pacyniaka2, szczątki postaci p-pow., w obszernej dziupli kokolit ze dorosłej, 31 VII 2012 [MK/AS]; Las szczątkami postaci dorosłej, 9 II 2013 Pilczycki (51°09’05”N, 16°57’08”E), [TG/AM]; Równina Oleśnicka, Wro- szczątki postaci dorosłej i odchody pę- cław - Psie Pole, nad rzeką Widawą draków w dębie szypułkowym Q. robur, (51°08’03,30”N, 17°07’17,57”E), dąb 18 VII 2012 [AM/AK]. szypułkowy Q. robur z długą otwartą XS37 Pradolina Wrocławska, SOO „Dolina Wi- dziuplą od strony SE od podstawy do dawy” (51°10’37,32”N, 16°57’27,90”E), wysokości 7 m, szczątki postaci doro- dąb szypułkowy Q. robur o obwodzie słej, 29 XII 2009 [MK/DT]. pnia 232, wiek ok. 33 lata; dziupla XS63 Równina Grodkowska, okolice re- na wysokości 4 m, postać dorosła na zerwatu „Przylesie” (50°48’1,47”N, pniu, 2 V 2011 [SP]; Wrocław-Rędzin 17°21’10,86”E), szczątki postaci doro- (51°09’55,60”N, 16°57’35,20”E), dąb słej, leg. 13 V 2009 [AS]; Nadleśnic- szypułkowy Q. robur o obwodzie pnia two Oława, okolica Oleśnicy Małej 460 cm, w wieku ok. 67 lat, z dziuplą na (50°50’58”N, 17°17’34”E) szczątki po- wysokości 3 m, postać dorosła na pniu, staci dorosłej w kałuży na drodze leśnej, VIII 2010 [MK/AS/DT], postać dorosła 2 dekada VI 2007 [AS/AM]. w trawie pod drzewem, 18 VI 2011 [SP]; XS55 Pradolina Wrocławska, SOO „Grądy SOO „Dolina Widawy” (51°12’10,76”N, w Dolinie Odry”, Blizanowice - 3 16°56’42,37”E), zacieniony dąb szypuł- stanowiska: dąb szypułkowy Q. robur kowy Q. robur o obwodzie pnia 490 o obwodzie pnia 370 cm, szczelina cm, stan zdrowotny 3 w skali Pacynia- z dziuplowiskiem od wys. 2-6 m ka, szczątki postaci dorosłej, 15 VIII (51°03’38,55”N, 17°09’26,17”E), od- 2012 [MK]; Las Rędziński, ok. 1 km na chody pędraków; dąb szypułkowy Q. zachód od Rędzina (51°10’05,31”N, robur o obwodzie pnia 360 cm, szcze- 16°57’04,77”E), postać dorosła na lina z dziuplowiskiem od wys. 4-10 m ziemi, 7 XI 2009 [AS]; Wrocław-Świ- (51°03’30,97”N, 17°09’19,57”E), odcho- niary (51°12’06,83”N, 16°58’24,24”E), dy pędraków; dąb szypułkowy Q. robur szczątki postaci dorosłej na ziemi, 5 VI o obwodzie pnia 263 cm, dziuplowisko 2007 [AS]; droga do żwirowni koło Pa- przy szyi korzeniowej wypalone (51°03’ niowic (51°12’11,61”N, 16°56’49,65”E), 33,63”N, 17°09’20,04”E), odchody szczątki postaci dorosłej na ziemi, 27 V pędraków, 6 VII 2012 [DT/KT].

2 Stan zdrowotny drzewa wg tzw. skali Pacyniaka (Pa c y n i a k i Sm ó l s k i 1973), gdzie: 1 - pnie i korona zdrowe; 2 - obecne dziuple lub martwice, do 25% korony martwej (utraconej); 3 - obecne dziuple lub martwice, 25-50% korony martwej (utraconej); 4 - obecne dziuple lub martwice, 50-75% korony martwej (utraconej); 5 - obecne dziuple lub martwice, powyżej 75% korony martwej (utraconej). M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 100 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

Fot. 3. Siedlisko występowania kwietnicy okazałej Protaetia aeruginosa, Wilczyce, 1 V 2011 (fot. J. Kania). Phot. 3. Habitat of Protaetia aeruginosa, Wilczyce, 1 V 2011 (photo J. Kania).

XS56 Pradolina Wrocławska, SOO „Grądy 17°09’56,07”E), obserwacja postaci do- w Dolinie Odry”, Blizanowice (51°04’31, rosłej, 1 V 2011 [JK]. 68”N, 17°09’45,15”E), dąb szypułkowy XS64 Pradolina Wrocławska, SOO „Dąbrowy Q. robur o obwodzie pnia 179 cm, dziu- Janikowskie”, Nadleśnictwo Oława, pla na wys. ok. 6 m, odchody pędraków, Leśnictwo Janików (50°58’21,910”N, 6 VII 2012 [DT/KT]; Równina Oleśnicka, 17°22’28,50”E), postać dorosła przy SOO „Grądy w Dolinie Odry”, Wro- parkingu leśnym, 25 VI 2007 [AS/AM]; cław-Wojnów - skraj lasu liściastego SOO „Grądy w Dolinie Odry”, okolice z przewagą dębów szypułkowych Q. rezerwatu przyrody „Zwierzyniec” robur w pobliżu rzeki Odry (w zwartym (50°56’44,83”N, 17°20’10,35”E), szcząt- zalesieniu dęby około 100-150-letnie, ki postaci dorosłej, 20 VI 2009 [AS/ w pobliżu wolnostojące okazy znacznie AM]; 1,5 km na NE od Ścinawy Polskiej starsze - do 250 lat, częściowo martwe (50°56’18,71”N, 17°21’28,49”E), szcząt- z licznymi dziuplami i odpadającą korą) ki postaci dorosłej na drodze z Oławy (51°05’26,88”N, 17°09’13,59”E), obser- do Błot, 25 VII 2012 [TG]. wacja postaci dorosłej, 15 V 2008 [JK]; XS66 Równina Oleśnicka, SOO „Lasy Grę- Wilczyce - przydomowy ogródek, w po- dzińskie”, Nadleśnictwo Oława, okolice bliżu lasu mieszanego z przewagą dębu Kątnej (51°7’38,82”N, 17°18’22,27”E), szypułkowego Q. robur (51°07’21,21”N, szczątki postaci dorosłej, 11 V 2010 [AS]; 17°09’19,46”E), obserwacja postaci do- Nadleśnictwo Oława, Leśnictwo Dziu- rosłej na trawie, dwukrotnie 29 IV 2011 plina (51°04’37,78”N, 17°20’18,81”E), i 2 IX 2012 [JK]; Wilczyce - ścieżka na szczątki postaci dorosłej w kałuży na skraju lasu mieszanego z przewagą dębu drodze leśnej, 3 VII 2007 [AS/AM]. szypułkowego Q. robur (fot. 3), około XT10 Kotlina Żmigrodzka, rezerwat społeczny 100 m od rzeki Widawy (51°07’18,42”N, „Ruskie Łąki” k. Trzcinicy Wołowskiej Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 101

(51°26’52,71”N, 16°42’49,34”E), cztery słej na pniu; 27 VII 2012 [MK/AS]; las postacie dorosłe w spróchniałej wierz- na terenie Nadleśnictwa Wołów ad bie Salix sp. (obwód pnia 165 cm na Głębowice - 2 stanowiska: odsłonięty wysokości 130 cm, drzewo złamało się dąb szypułkowy Q. robur o średnicy w czasie wiatru), XI 2008 [KK]. pnia 111 cm, stan zdrowotny między XT20 Kotlina Żmigrodzka, SOO „Dolina Ła- 3 a 4 w skali Pacyniaka (51°27’ 33,48”N, chy”, Głębowice - park podworski – 2 16°43’55,74”E), obserwacja postaci stanowiska: ocieniony dąb szypułkowy dorosłej na pniu oraz odsłonięty dąb Q. robur o obwodzie pnia 180 cm, stan szypułkowy Q. robur o średnicy pnia zdrowotny między 3 a 4 w skali Pacy- 130 cm, stan zdrowotny 3 w skali Pacy- niaka (51°27’6,54”N, 16°44’39,60”E), niaka (51°27’26,94”N, 16°44’29,04”E), dziupla niedostępna, szczątki postaci szczątki postaci dorosłej, 27 VII 2012 dorosłej; częściowo ocieniony dąb [MK/AS]. szypułkowy Q. robur o średnicy pnia 87 cm, stan zdrowotny 3 w skali Pacy- Sudety Zachodnie niaka (51°27’11,70”N, 16°44’48,48”E), WS75 Nizina Śląsko-Łużycka, Równina Choj- obserwacja postaci dorosłej w locie, nowska, Męcinka - aleja jaworowo- 26 VII 2012 [MK/AS]; między Głębo- jesionowa pomiędzy miejscowościami wicami a Wierzbiną (51°27’36,18”N, Męcinka i Bogaczów, w samej zaś 16°45’28,32”E), częściowo ocieniony miejscowości Bogaczów - fragment dąb szypułkowy Q. robur o średnicy alei drzew o składzie gatunkowym: pnia 66 cm; stan zdrowotny 2 w skali dąb szypułkowy Q. robur - 3,5%; klon Pacyniaka, obserwacja postaci doro- zwyczajny Acer platanoides - 7%; je-

Fot. 4. Siedlisko występowania kwietnicy okazałej Protaetia aeruginosa, SOO „Jelonek Przemkowski”, 21 V 2012 (fot. M. Kadej). Phot. 4. Habitat of Protaetia aeruginosa, SOO „Jelonek Przemkowski”, 21 V 2012 (photo M. Kadej). M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 102 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

sion wyniosły Fraxinus excelsior - 70%, Komentarz jawor Acer pseudoplatanus - 20% (wiek Zdecydowana większość odnalezionych drzew od 100 do 120 lat, dęby nawet stanowisk położona jest w dolinach rzek ponad 200-letnie), postać dorosła pod- (w szczególności Odry, Baryczy, Widawy i By- czas lotu, 25 VII 2012 [JJ]. strzycy), co koresponduje z danymi z pozostałej WS86 Nizina Śląsko-Łużycka, Równina Choj- części kraju (By k i Ci e ś l a k 2011). Pomimo że nowska, Wschodni brzeg jeziora Słup autorzy cytowanej wcześniej publikacji podają - podwójna aleja złożona z dębów przypadki zasiedlenia na Dolnym Śląsku przez Quercus sp. i lip Tilia sp. prowadząca kwietnicę jesionu Fraxinus sp. i lipy Tilia sp. do wschodniego brzegu jeziora Słup, (By k i Ci e ś l a k 2011), to nasze obserwacje jed- w okolicy dawnej wsi Brachów (obecnie noznacznie zdają się potwierdzać opisywany trasa przecina drogę łączącą Stary Jawor w literaturze silny związek tego chrząszcza z Biełowicami), skład gatunkowy: 41% z dębami (fot. 4; Pa w ł o w s k i 1961, Bu r a k o w s k i - dąb szypułkowy Q. robur; lipa drobno- i in. 1983, Bu n a l s k i 2004, By k i Ci e ś l a k 2011, listna Tilia cordata - 59%. Wiek drzew Ol e k s a i in. 2012a). Nasze dane wskazują około 120 - 150 lat, postać dorosła, 25 również, że zasięg dolnośląskiej populacji VII 2012 [JJ]. wydaje się być ograniczony do niżowej części

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk kwietnicy okazałej Protaetia aeruginosa na tle woj. dolnośląskiego (wyk. K. Zając). Fig. 1. Distribution of Protaetia aeruginosa in Lower Silesia (drawing by K. Zając). Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 103

Fot. 5. Wepa marmurkowa Netocia lugubris obok osłonki poczwarkowej (kokolitu), okolice Brachowa, 25 VII 2012 (fot. J. Józefczuk). Phot. 5. Netocia lugubris and its pupa integument, environs of Brachów, 25 VII 2012 (photo J. Józefczuk). regionu - zdecydowana większość stanowisk 2011), a więc w miejscu wyraźnie izolowanym zlokalizowana jest poniżej wysokości 200 m od obszarów jego regularnego występowania n.p.m. (ryc. 1). Spośród stwierdzonych przez w Polsce i Czechach, za bardzo interesujące. nas stanowisk te położone najwyżej (okolice Być może warto przeprowadzić kolejne bada- Męcinki i Zbiornika Słup), mimo umieszcze- nia na tym stanowisku, aby wyszukać nowe nia w powyższym wykazie w krainie Sudety miejsca występowania i określić warunki ekolo- Zachodnie (zgodnie z podziałem przyjętym giczne, a tym samym perspektywy zachowania w Katalogu Fauny Polski), nie przekraczają lokalnej populacji. Dalszych badań wymaga wysokości 300 m n.p.m. Na ograniczenie również rozpoznanie sytuacji w zachodniej występowania gatunku w kraju do terenów części Dolnego Śląska (w szczególności obszar nizinnych i pagórkowatych zwracali uwagę Borów Dolnośląskich), jak również Wzgórz Bu r a k o w s k i i in. (1983). Również aktualny Trzebnickich i Przedgórza Sudetów. obraz rozmieszczenia gatunku w Czechach potwierdza preferowanie przez kwietnicę okazałą dolin rzek oraz unikanie terenów gór- Wepa marmurkowa Netocia (Liocola) 3 skich (Ch o b o t i Ko n v i č k a 2012). Biorąc to pod lugubris (He r b s t , 1786) (fot. 5) uwagę, należy uznać stwierdzenie w roku 2008 Europejsko-syberyjski gatunek konty- gatunku w Świeradowie Zdroju (By k i Ci e ś l a k nentalny (Bu n a l s k i 1999a), umieszczony na

3 Za „Coleoptera Poloniae”: http://coleoptera.ksib.pl/. W niektórych publikacjach gatunek widnieje jako Protaetia marmorata (Fa b r i c i u s , 1792). M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 104 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz europejskiej czerwonej liście chrząszczy saprok- 44”N, 17°20’26,12”E), martwy osobnik sylicznych (Ni e t o i Al e x a n d e r 2010) w kategorii na leśnej, piaszczystej drodze w lesie LC (gatunek najmniejszej troski). Według Bu r a - mieszanym, 3 VI 2012 [JK]. k o w s k i e g o i in. (1983) prawdopodobnie zasiedla obszar kraju w jego części nizinnej oraz w niż- Wzgórza Trzebnickie szych partiach górskich. Larwy zamieszkują XS38 Wzgórza Trzebnickie, Kuraszków ad dziuple drzew liściastych, natomiast dorosłe Oborniki Śląskie - grupa dębów szy- spotykane są od czerwca do sierpnia na kwia- pułkowych Q. robur w lesie mieszanym tach i soku wyciekającym z drzew (Bu r a k o w s k i (51°18’53”N, 16°57’59”E), postać doro- i in. 1983, Bu n a l s k i 1999a). sła, 1 dekada VI 2008 [AM]. XS48 Wzgórza Trzebnickie, Trzebnica - okolice ul. W. Jagiełły, las bukowy, postać Nowe stanowiska: dorosła na ziemi, 21 VII 2011 [MR]. XS87 Równina Oleśnicka, Wabienice (51°10’ Nizina Wielkopolsko-Kujawska 41”N, 17°35’02”E), przydrożne dęby WT50 Równina Szprotawska, SOO „Jelonek szypułkowe Q. robur, szczątki postaci Przemkowski”, Nowy Dwór ad Prze- dorosłej i odchody pędraków, VIII 2010 mków (51°31’02,04”N, 15°51’35,87”E), [AM]. kwaśna dąbrowa, ścięty pniak o wyso- kości 46 cm i średnicy 46 cm z licznymi Śląsk Dolny wyciekami soku, pożywiających się XS07 Pradolina Wrocławska, okolice Malczyc, 6 postaci dorosłych, 21 V 2012 [MK/ SOO „Łęgi Odrzańskie” (51°14’23”N, AS/DT]. 16°27’49”E), 3 pędraki i ich odchody WT52 Wzgórza Dalkowskie, rezerwat przyrody w zmurszałym powalonym pniaku „Anabrzeskie Wąwozy” (51°40’37,81”N, dębowym na starorzeczu Odry (fot. 6), 15°49’57,21”E), 23 VII 2008, dwie po- 24 VI 2012 [AM/EM]. stacie dorosłe na powalonym pniu buka XS25 Równina Wrocławska, Sadowice (51°03’ pospolitego F. sylvatica [AS]. 59,6”N, 16°47’44,9”E), szczątki postaci XT01 Pradolina Głogowska, SOO „Dolina dorosłej i kokolity w robinii akacjowej Dolnej Baryczy”, Ryczeń/n. Baryczą R. pseudoacacia rosnącej w lesie, 22 (51°36’54”N 16°30’30”E), pod dziu- VI 2012 [JS]; Sadowice (51°03’22,6”N, plastym dębem szypułkowym Q. robur 16°47’32,3”E), olsza Alnus sp. rosnąca w lesie łęgowym, szczątki postaci do- samotnie przy polnej drodze w pobli- rosłej, 17 VII 2010 [AM]. żu skraju lasu, obserwacja osobnika XT12 Wysoczyzna Leszczyńska, Wiewierz dorosłego, 06 VI 2012 [JS]; Sadkówek (51°37’32”N 16°42’48”E), aleja lipowa, (51°02’39.9”N, 16°47’51,3”E), dąb szy- kokolit i odchody pędraków, 3 dekada pułkowy Q. robur rosnący przy drodze VII 2010 [AM]. prowadzącej z Sadowic do Sadkówka, XT20 Kotlina Żmigrodzka, SOO „Ostoja na skraju wąskiego lasu, postać dorosła, nad Baryczą”, Unisławice - Chodlewo 06 VI 2012 [JS]. (51°31’34”N, 16°48’31”E), kilka osobni- XS26 Równina Wrocławska, Wrocław-Jernoł- ków dorosłych na starych przydrożnych tów (51°07’23,5”N, 16°50’19,2”E), robi- dębach szypułkowych Q. robur, VI nia akacjowa R. pseudoacacia rosnąca 2007 [AM]. w przydrożnej alei, przy drodze grunto- XT30 Kotlina Żmigrodzka, SOO „Ostoja wej prowadzącej od rzeki Bystrzycy do nad Baryczą”, Żmigród (51°28’51”N Lasu Ratyńskiego, obserwacja osobnika 16°56’04”E), dęby na skraju zabytko- dorosłego, 23 V 2012 [JS]. wego zespołu parkowo-pałacowego, XS27 Pradolina Wrocławska, Białków ad postać dorosła, VI 2006 [AM]. Miękinia (51°12’57”N, 16°45’24”E), XT50 Wzgórza Twardogórskie, Skoroszów, szpaler jesionów wyniosłych F. excel- oddziały leśne 224 i 225, las mieszany sior, szczątki postaci dorosłej, IX 2010 głównie z dębem szypułkowym Q. ro- [AM]. bur i bukiem pospolitym F. sylvatica XS37 Pradolina Wrocławska, SOO „Dolina (część drzew z próchnowiskami), postać Widawy”, Lasek Lesicki ok. 1 km na SE dorosła na pniu dębu szypułkowego od Paniowic, stara plantacja topolowa Q. robur, 3 VII 2011 [MR]. przy rzece Widawie (51°12’11,11”N, XT61 Kotlina Milicka, Ruda Milicka (51°31’31, 16°56’49.18”E), 27 V 2005 [AS]; Rę- Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 105

Fot 6. Wepa marmurkowa Netocia lugubris - wyrośnięty pędrak (ca. 5 cm dł.), okolice Malczyc, 24 VI 2012 (fot. A. Malkiewicz). Phot. 6. Netocia lugubris – a grown grub (ca. 5 cm long), environs of Malczyce 24 VI 2012 (photo A. Malkie- wicz).

dzin - ok. 1 km na W (51°10’27,27”N, Sudety Zachodnie 16°56’25,28”E), postacie dorosłe na WS43 Kotlina Jeleniogórska, SOO „Stawy kwiatach, 14 VI 2005 [AS]; Wrocław- Sobieszowskie”, Jelenia Góra-Cieplice o o Świniary (51 12’10”N, 16 56’46”E), (50°51’25,25”N, 15°40’19,61”E), 5 pę- postać dorosła, 29 V 2003 [AM]. draków znaleziono pod złamanym XS56 Równina Oleśnicka, Wilczyce, ul. Dwor- pniem dębu, III 2005 [KZ]. Larwy za- ska, niedaleko rzeki Widawy, las mie- brano wraz z materiałem próchnicznym szany z olchą czarną Alnus glutinosa celem umożliwienia przeobrażenia i bukiem pospolitym F. sylvatica, postać do postaci dorosłej. Ogółem kokolity dorosła, 11 VII 2011 [MR]. opuściły 4 postacie dorosłe w dniach XS57 Równina Oleśnicka, Raków ad Oleśnica 25-27 V 2005, które następnie zostały (51°10’11”N, 17°16’14”E), dęby szypuł- wypuszczone w miejscu znalezienia. kowe Q. robur na grobli nad stawem WS53 Kotlina Jeleniogórska, SOO „Źródli- rybnym, postać dorosła, VI 2006 [AM/ ska Pijawnika”, Jelenia Góra-Czarne RR]. (50°51’43,72”N, 15°45’45,93”E), 3 VIII XS64 Pradolina Wrocławska, SOO „Grądy 2008 - larwy i kokolity w wypróch- w Dolinie Odry”, okolice rezerwatu nieniu dębu szypułkowego Q. robur przyrody „Zwierzyniec” (50°56’45”N, w alei drzew na grobli [TZ]; Rudawy 17°20’05”E), 1 osobnik dorosły, 2 de- Janowickie, SOO „Stawy Karpnickie”, kada VI 2009 [AM]. Karpniki - przydrożna aleja w sąsiedz- WT80 Wzgórza Dalkowskie, Koźlice ad Lu- twie stawów rybnych, na W, szczątki bin - las mieszany przy leśniczówce postaci dorosłej i odchody pędraków (51°27’19”N, 16°14’09”E), postać dorosła, w dziupli, 24 VIII 2008 [KZ]. V 2011 [AM]; Rynarcice, las mieszany, WS74 Pogórze Wałbrzyskie, SOO „Góry i Po- dziuplasty dąb szypułkowy Q. robur górze Kaczawskie”, Park Krajobrazowy przy drodze leśnej (51°28’08”N, 16°14’ „Chełmy”, Kwietniki (50°58’40,98”N, 02”E), postać dorosła, 27 V 2012 [AM]. 16°07’27,27”E), szczątki postaci doro- M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 106 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

słej i odchody pędraków pod starą lipą i szczątki postaci dorosłej w pionowym Tilia sp. przy drodze do miejscowości wypróchnieniu w dolnych partiach pnia Grobla, 3 VIII 2008 [KZ]. buka F. sylvatica, 26 IV 2012 [KZ]. WS86 Nizina Śląsko-Łużycka, Równina Choj- nowska, Wschodni brzeg jeziora Słup Komentarz - podwójna aleja złożona z dębów Gatunek po raz pierwszy wykazany z Su- Quercus sp. i lip Tilia sp. prowadząca detów Zachodnich i Wschodnich, gdzie jego do wschodniego brzegu jeziora Słup, występowanie wydaje się ograniczone do w okolicy dawnej wsi Brachów (obec- obszaru kotlin śródgórskich. Dotychczas nie trasa przecina drogę łączącą Stary wykazane przez nas stanowiska gatunku nie Jawor z Biełowicami), skład gatunkowy: przekraczają wysokości 400 m n.p.m. (ryc. dąb szypułkowy Q. robur - 41%, lipa 2) i są zlokalizowane zarówno na obszarach drobnolistna Tilia cordata - 59%. Wiek leśnych, jak i w siedliskach antropogenicznych drzew około 120-150 lat, postać doro- (parki, aleje). Obecność wepy marmurkowej sła, 25 VII 2012 [JJ]. stwierdzaliśmy w różnych gatunkach drzew liściastych, m.in. w dębach Quercus sp., olszy Sudety Wschodnie Alnus sp., lipie Tilia sp., buku F. sylvatica i ro- XR27 Sudety Wschodnie, Masyw Śnieżnika, binii akacjowej R. pseudoacacia. Zdaje się to SOO „Pasmo Krowiarki”, Romanowo, potwierdzać opinię Ol e k s y i in. (2006), że ten buczyna na południowym stoku G. Słu- gatunek jest generalistą zasiedlającym wszyst- piec (50°21’11”N, 16°41’38”E), pędrak kie dostępne dziuple.

Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk wepy marmurkowej Netocia lugubris na tle woj. dolnośląskiego (wyk. K. Zając). Fig. 2. Distribution of Netocia lugubris in Lower Silesia province (drawing by K. Zając). Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 107

Fot. 7. Protaetia metallica na kwiatach, SOO „Dolina Widawy”, 14 VI 2005 (fot. A. Smolis). Phot. 7. Protaetia metallica on the flowers, SOO „Dolina Widawy”, 14 VI 2005 (photo A. Smolis).

Protaetia metallica (He r b s t , 1782) (fot. 7) lice ul. W. Jagiełły, las bukowy, postać Gatunek eurosyberyjski, występujący w ca- dorosła, 21 VII 2011 [MR]. łym kraju, zarówno na niżu jak i w górach. Larwy zamieszkują mrowiska Formica rufa Śląsk Dolny i Camponotus herculeanus, natomiast postacie XS37 Pradolina Wrocławska, SOO „Dolina dorosłe poławiane są od czerwca do sierp- Widawy”, ok. 1 km na północny- nia na kwiatach rozmaitych roślin. W Polsce zachód od Świniar (51°12’19,73”N, południowo-zachodniej stwierdzany dotąd 16°57’30,43”E), liczne postacie dorosłe jedynie w Sudetach Zachodnich (Karkonosze) na kwiatach, 3 VI 2005 [AS]; SOO i Wschodnich (Gołogłowy k. Kłodzka) (przegląd „Dolina Widawy”, postacie dorosłe w: Bu r a k o w s k i i in. 1983). na kwiatach (fot. 10), ok. 1 km na zachód od Rędzina (51°10’27.27”N, 16°56’25.28”E), 8, 14 VI 2005 [AS]; Nowe stanowiska: ok. 2 km na północny-zachód od Świniar, postać dorosła na kwiatach Nizina Wielkopolsko-Kujawska bzu koralowego Sambucus racemosa XT50 Wzgórza Twardogórskie, Skoroszów, (51°12’3,82”N, 16°56’51,52”E), 17 VI oddziały leśne 224 i 225, las mieszany 2006 [AS]. głównie z dębem szypułkowym Q. ro- XS56 Równina Oleśnicka, Wilczyce, ul. Dwor- bur i bukiem pospolitym F. sylvatica ska, niedaleko rzeki Widawy, las (część drzew z próchnowiskami), postać mieszany z olchą czarną A. glutinosa dorosła, 15 VII 2011 [MR]. i bukiem pospolitym F. sylvatica, postać dorosła, 11 VII 2011 [MR]; Pradoli- Wzgórza Trzebnickie na Wrocławska, Wrocław – Trestno XS48 Wzgórza Trzebnickie, Trzebnica - oko- (51°4’30,61”N, 17°9’16,42”E), martwy M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 108 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

Fot. 8. Żerujący zacnik zielony Gnorimus nobilis, Orłowiec, 18 VII 2008 (fot. K. Zając). Phot. 8. Feeding Gnorimus nobilis, Orłowiec, 18 VII 2008 (photo K. Zając).

osobnik dorosły na wałach nad rzeką Kłodzka, Góry Wałbrzyskie i Kotlina Jelenio- Odrą, 8 V 2010 [KZ]. górska), a z nizinnej części Dolnego Śląska WS18 Nizina Śląsko-Łużycka, Bory Dolno- wymienia tylko Las Odrzański (Oderwald) koło śląskie, Węgliniec (51°17’19”N, 15° Oławy. Larwy żerują w próchniejącym drewnie 12’25”E), aleja dębów szypułkowych różnych drzew liściastych; postacie dorosłe Q. robur, 3 martwe postacie dorosłe, poławiano od czerwca do sierpnia przeważnie 13 I 2012 [AH]. na kwiatach roślin zielnych i krzewów.

Komentarz Nowy gatunek dla Dolnego Śląska i Wzgórz Nowe stanowiska: Trzebnickich. Wszystkie nasze obserwacje po- chodzą z obszarów nizinnych. Nizina Wielkopolsko-Kujawska XT50 Wzgórza Twardogórskie, Skoroszów, oddziały leśne 224 i 225, las mieszany Zacnik zielony Gnorimus nobilis (Li n n a e u s , głównie z dębem szypułkowym Q. ro- 1758) bur i bukiem pospolitym F. sylvatica W Polsce występuje prawdopodobnie (część drzew z próchnowiskami), postać w całym kraju, przede wszystkim jednak w stre- dorosła siedząca na pniu dębu szypuł- fie podgórskich lasów. Na terenach nizinnych kowego Q. robur, 15 VII 2011 [MR]. lokalny, spotykany rzadko i sporadycznie. (Bu r a k o w s k i i in. 1983). Ge r h a r dt (1910) podaje Śląsk Dolny stanowiska gatunku przede wszystkim z pasma XS66 Równina Oleśnicka, Chrząstawa Wielka k. Sudetów (m.in. Opawa, Lądek-Zdrój, Ziemia Wrocławia (51o6’1”N, 17o20’15”E), postać Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 109

dorosła na kwiatostanie rośliny z rodziny Nowe stanowiska: baldaszkowatych, 20 VII 2000 [JK]. Nizina Wielkopolsko-Kujawska Sudety Zachodnie WT40 Wysoczyzna Lubińska, rezerwat przy- WS81 Góry Kamienne, Sokołowsko - las rody „Buczyna Szprotawska” (51°31’ (50°41’29”N, 16°14’58”E), łąka ziołoro- 10,83”N, 15°41’23,02”E), postać doro- ślowa nad potokiem, trzy postacie do- sła siedząca na powalonym pniu buka rosłe, 18 VI 2006 [AM, coll. K. Żu k ]. F. sylvatica, 24 VII 2008 [AS]. XT30 Kotlina Żmigrodzka, droga między Żmi- Sudety Wschodnie grodem i Radziądzem (51°30’5,34”N, XR38 Góry Złote, Orłowiec (50°20’45,7”N, 16°56’5,28”E), ścięty dąb szypułkowy 16°54’59,5”E), dwie postacie dorosłe Q. robur o średnicy pnia 175 cm; postać żerujące na kwiatostanach baldasz- dorosła, 16 VII 2009 [MK/AS]. kowatych (fot. 8) na łące w północno- XT50 Wzgórza Twardogórskie, Skoroszów, wschodniej części wsi, 18 VII 2008 oddziały leśne 224 i 225, las mieszany [KZ]. głównie z dębem szypułkowym Q. robur i bukiem pospolitym F. sylvatica Komentarz (część drzew z próchnowiskami), postać Powyższe obserwacje potwierdzają obec- dorosła siedząca na pniu dębu szypuł- ność gatunku w regionie, z którego przez kowego Q. robur przy wycieku z soku, dłuższy czas nie był wykazywany. Z Sudetów 15 VII 2011 [MR]. Wschodnich po raz ostatni podawany przez Po l e n t z a (1933), natomiast z Zachodnich przez Śląsk Dolny Ge r h a r dt a (1910) (przegląd w: Bu r a k o w s k i WS19 Bory Dolnośląskie, dol. Czernej Wiel- i in. 1983). Gatunek czterokrotnie wykazy- kiej (51°26’29,49”N, 15°15’58,09”E), wany w XIX wieku z terenu Dolnego Śląska szczątki postaci dorosłej, 1 VIII 2008 i jeszcze trzy razy przed II wojną światową, [AS]. jednak ogólnikowo, bez podania konkretnych stanowisk. Nie wiadomo, które dane odnoszą Komentarz się do obszaru Polski. Po raz ostatni podawany Powyższe spostrzeżenia to pierwsze od 90 z regionu przez Po l e n t z a (1936). lat obserwacje gatunku z Niziny Wielkopolsko- Kujawskiej, skąd po raz ostatni podawał go Sz u l c z e w s k i (1922). Ponadto potwierdzają one Zacnik kropkowany Gnorimus variabilis współczesne występowanie gatunku w Borach (Li n n a e u s , 1758) Dolnośląskich, sygnalizowane też ostatnio przez Areał gatunku obejmuje południową i cen- Lo r i t z -Do b r o w o l s k ą i Be n ę (2012). tralną Europę (Bu n a l s k i 1999a). W Polsce znany z nielicznych rozproszonych stanowisk w róż- nych częściach kraju, obecnie jednak spotykany Łanocha pobrzęcz Oxythyrea funesta bardzo rzadko (Bu r a k o w s k i i in. 1983). Jako (Po d a , 1761) gatunek narażony na wyginięcie (kat. VU), wpi- Gatunek subpontyjski rozsiedlony na ob- sany na krajową czerwoną listę (Pa w ł o w s k i i in. szarze od Kaukazu i Azji Mniejszej do zachod- 2002). Taką samą kategorię zagrożenia nadano niej Europy i północnej Afryki (Bu n a l s k i 1999a). mu w europejskiej czerwonej liście dla krajów Na terenie kraju uznawany był za relikt stepowy Unii Europejskiej, natomiast dla całej Europy okresu postglacjalnego (Bu r a k o w s k i i in. 1983). jest określony jako bliski zagrożenia (NT) (Ni e t o W związku z brakiem stwierdzeń przez kilka- i Al e x a n d e r 2010). Z Polski południowo-za- dziesiąt lat przypuszczano, że wymarł w Polsce. chodniej nie był podawany od kilkudziesięciu Począwszy od lat 80. ubiegłego wieku można lat (przegląd w: Bu r a k o w s k i i in. 1983). Ge r h a r dt zaobserwować ustawiczny wzrost liczby stano- (1910) wymienia kilka stanowisk z nizinnej wisk (Sz w a ł k o 1989). Jeszcze pod koniec lat 90. części Dolnego Śląska (Szczodre, Szprotawa, jego zasięg ograniczony był przede wszystkim Legnica, Górzec i Puszcza Zgorzelecka). W do środkowej i wschodniej części kraju, aczkol- ostatnim czasie potwierdzono jego występowa- wiek pojawiały się pierwsze doniesienia o jego nie nad Nysą Łużycką (gmina Pieńsk) (Lo r i t z - obecności w części północnej (Bu n a l s k i 1999b). Do b r o w o l s k a i Be n a 2012). Podobna sytuacja obserwowana jest w innych M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 110 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

Fot. 9. Łanocha pobrzęcz Oxythyrea funesta na ostrożeniu warzywnym Cirsium oleraceum, Orłowiec, 18 VII 2008 (fot. K. Zając). Phot. 9. Oxythyrea funesta on Cirsium oleraceum, Orłowiec, 18 VII 2008 (photo K. Zając).

krajach europejskich, gdzie zjawisko rozprze- głównie żółto kwitnących z rodziny złożonych. strzeniania się gatunku przybrało wręcz postać Larwy żyją w glebie i żerują na korzeniach róż- ekspansji. Doskonale to widać na przykładzie nych roślin (Bu r a k o w s k i i in. 1983). krajów Europy Wschodniej. W roku 1992 po raz pierwszy stwierdzono ten gatunek na terenie Łotwy, w roku 2002 w Estonii, natomiast rok Nowe stanowiska: później znane już były stanowiska z okolic St. Petersburga w Rosji (Ro o s i l e h t 2003, Bu k e j s i in. Sudety Wschodnie 2006). W Czechach, gdzie jeszcze w latach 80. XR38 Góry Złote, Orłowiec - łąka wilgotna ubiegłego wieku O. funesta był bliski wymarcia, w północno-wschodniej części wsi od lat 90. jest tak często i licznie obserwowany, (50°20’45,7”N, 16°54’59,5”E), trzy że rozważana jest zasadność dalszego utrzymy- postacie dorosłe żerujące na kwiatosta- wania go na liście gatunków chronionych (Ho r á k nach ostrożenia warzywnego Cirsium i in. 2009). Wyniki zakrojonego na szeroką skalę oleraceum (fot. 9), 18 VII 2008 [KZ]. projektu mapowania w tym kraju jego stanowisk Śląsk Dolny wykazały, że gatunek ten, uznawany dotąd za XS76 Równina Oleśnicka, Kijowice ad Bie- stenotopowego termofila (Ko c h 1989), zasiedla rutów, SOO „Bierutów” (51°07’22”N, szerokie spektrum siedlisk otwartych - poczyna- 17°30’59”E), postać dorosła na łące, 28 jąc od intensywnie użytkowanych łąk, poprzez IV 2011 [AM, w coll. JK]. sady i siedliska ruderalne po mokradła, zarówno na niżu jak i w wyższych terenach górskich, Śląsk Górny przekraczając granicę 1000 m n.p.m. (Ho r á k i in. CA07 Kotlina Raciborska, Dolina Odry mię- 2009). Bionomia gatunku jest słabo poznana. dzy Ciskiem a Landzmierzem (50°17’ Postacie dorosłe poławiano od maja do lipca na 32.34”N, 18°12’55.47”E), postać doro- kwiatach krzewów i drzew oraz roślin zielnych, sła na kwiatach, 1 VII 2012 [AS]. Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 111

Fot. 10. Orszoły prążkowane Trichius fasciatus żerujące na Umbelliferae, okolice Lądka Zdroju, 26 VI 2011 (fot. K. Zając). Phot. 10. Trichius fasciatus feeding on Umbelliferae, vicinity of Lądek Zdrój, 26 VI 2011 (photo K. Zając).

Komentarz s k i i in. 1983). Na przełomie XIX i XX wieku Oxythyrea funesta do tej pory nie była wy- w południowo-zachodniej części kraju znany kazywana z Sudetów Wschodnich. Obserwacja był głównie z obszarów górskich: Karkonoszy, z tego regionu jest równoczesna z procesem Gór Izerskich, Gór Wałbrzyskich, Gór Sowich ekspansji doskonale widocznym na obszarze i ziemi kłodzkiej (Ge r h a r dt 1910). Osobniki Czech. Od roku 2004 ten gatunek był wyka- dorosłe obserwowane są głównie na kwiatach zywany corocznie na coraz większej liczbie różnych roślin w słoneczne dni od czerwca do stanowisk, m. in. w sąsiednich Jesenikach (Ly k o lipca (Bu n a l s k i 1999a). Larwy żerują w mursze- 2008). Dotąd nie podawano go z Dolnego Ślą- jącym drewnie drzew liściastych. ska (Bu r a k o w s k i i in. 1983). Z Górnego Śląska po raz ostatni notowany w XIX wieku (Ze b e 1852, za: Bu r a k o w s k i i in. 1983), a więc jeszcze przed Nowe stanowiska: regresem liczebności. Sudety Wschodnie XR37 Góry Złote, dolina Karpowskiego Poto- Orszoł prążkowany Trichius fasciatus ku k. Góry Trojak, na E od Lądka Zdroju (Li n n a e u s , 1758) (fot. 10) (50°20’45”N, 16°55’00”E), pobocze Północno-palearktyczny gatunek, wystę- drogi na skraju lasu, 24 i 26 VI 2011, pujący od Japonii i Syberii po północną Hisz- 2-3 postacie dorosłe żerujące na kwia- panię i północne Włochy (Bu n a l s k i 1999a). tostanach roślin z rodziny Umbelliferae Zamieszkuje tereny zalesione głównie na [KZ]; Lądek Zdrój - peryferie miasta pogórzach i w górach do wysokości 1300 m (50°20’49”N, 16°53’07”E), zarośla na n.p.m. W Polsce występuje prawdopodobnie na poboczu drogi, 6 VII 2011, postać do- całym obszarze, aczkolwiek na niżu znacznie rosła żerująca na kwiatostanach roślin rzadszy i spotykany sporadycznie (Bu r a k o w - z rodziny Umbelliferae [KZ]. M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 112 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

Fot. 11. Koślawka Valgus hemipterus, SOO „Dolina Widawy”, 8 VI 2005 (fot. A. Smolis). Phot. 11. Valgus hemipterus, SOO „Dolina Widawy”, 8 VI 2005 (photo A. Smolis).

Komentarz Widawy”, Las Rędziński ok. 1,0 km na Nowy gatunek dla Sudetów Wschodnich, zachód od Rędzina (51°10’27,27”N, aczkolwiek od dawna znany jest z czeskich 16°56’25,28”E), postacie dorosłe na partii tego regionu, m.in. z Wysokiego Jesionika kwiatach, 8 VI 2005 [AS]; Wrocław- (Alvatergebirge, w: Ge r h a r dt 1910). Świniary (51o12’16”N, 16o58’29”E), postacie dorosłe na kwitnących roślinach, Koślawka Valgus hemipterus (Li n n a e u s , 30 V 2004 [JK]. 1758) XS46 Pradolina Wrocławska, Wrocław, dziel- Gatunek zachodnio-palearktyczny, wystę- nica mieszkaniowa Szczepin (51°6’ pujący przede wszystkim na terenach nizinnych 52,93”N, 17°0’26,68”E), 15 VI 2005 i w niższych położeniach górskich, prawdo- [AS]; Wrocław-Wyspa Opatowicka podobnie w całym kraju. Larwy rozwijają się (51o5’50”N, 17o7’49”E), dorosłe oka- w murszejącym drewnie drzew liściastych, zy na martwym wiązie, V 1998 [JK]; dorosłe chrząszcze pojawiają się wiosną na Wrocław-Śródmieście (51o6’50”N, kwiatach rozmaitych roślin (fot. 11) (Bu r a k o w s k i 17o4’15”E), dorosłe okazy na depta- i in. 1983, Bu n a l s k i 1999a). Ge r h a r dt (1910) ku przy Odrze na ul. Pasteura oraz podawał stanowiska gatunku z Głogowa, Trzeb- w ogródkach przy Parku Szczytnickim, nicy, Legnicy, Świdnicy i Mirska. V 2001, 1989 i 2001 [AM/JK]

Nowe stanowiska: Komentarz Powyższe obserwacje są pierwszymi z ob- Śląsk Dolny szaru Dolnego Śląska po niemal 60 latach XS37 Pradolina Wrocławska, SOO „Dolina (patrz: Bu r a k o w s k i i in. 1983). Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae)... 113

Podsumowanie stanowisk kwietnicy pozwala przypuszczać, że obszar województwa dolnośląskiego może Przedstawiony w pracy wykaz nowych mieć bardzo duże znaczenie dla zachowania stanowisk dla ośmiu przedstawicieli rodziny krajowej populacji tego gatunku. Z podobną Scarabaeidae stanowi znaczące uzupełnienie sytuacją mamy też do czynienia w przypadku wiedzy o ich rozsiedleniu w południowo- innego przedstawiciela rodziny, a mianowicie zachodniej części Polski, zwłaszcza w woje- pachnicy Osmoderma eremita s. l., dla której wództwie dolnośląskim. Odnośnie większości Dolny Śląsk jest również jednym z najważniej- z omówionych gatunków z tej części naszego szych regionów pod względem liczby znanych kraju nie było jakichkolwiek publikowanych w kraju stanowisk (Ol e k s a i in. 2012b). doniesień od co najmniej 50 lat. Jeden gatunek - Oxythyrea funesta został stwierdzony tu po Podziękowania raz pierwszy. Na szczególną uwagę zasługuje Serdecznie dziękujemy naszym Kole- wykazanie aż 64 stanowisk kwietnicy okazałej gom: Krzysztofowi Koniecznemu, Tomaszowi - gatunku do niedawna znanego na Dolnym Zającowi oraz Andrzejowi Hyjkowi a także Śląsku zaledwie z kilku historycznych miejsc. absolwentowi naszego zakładu Szczepanowi W najnowszym opracowaniu dotyczącym sy- Polusowi oraz studentkom z Koła Naukowego tuacji tego owada w Polsce By k i Ci e ś l a k (2011) Entomologów – Agnieszce Sali i Magdalenie To- podali 26 jego nowych lokalizacji w dziewięciu malak za udostępnienie danych o stanowiskach krainach. Liczba wykazanych przez nas nowych kwietnicy okazałej.

Literatura

Bu k e j s a., ba rš e v s k i s a., Ru d a- n s e. 2006. Oxythyrea Ho r á k J., Ch o b o t K., Ji rm u s T., Ak s e n ě n k o J. 2009. Zlo- funesta (Po d a , 1761) (Coleoptera: Scarabaeidae: tohlávek tmavý - chráněný živočich i potenciální Cetoniinae) in the fauna of Latvia. Acta Biol. Univ. škůdce? [The Gold Chafer – A Specially Protected Daugavp., 6(1-2): 51-56. Wild Animal as well as a Possible Pest?] Ochrana Bu n a l s k i M. 1999a. Die Blatthornkäfer Mitteleuropas přírody, 1: 15-17. (Coleoptera, Scarabaeoidea). Bestimmung - Ver- Ka d e j M., Ru t a R., Ma l k i e w i c z A., Sm o l i s A., St e l m a s z c z y k breitung - Őkologie. Slamka edit., Bratislava: R., Ta r n a w s k i D., Żu k K., Ka n i a J., Su c h a n T. 2007. 80 ss. Nowe dane o występowaniu pachnicy dębowej Bu n a l s k i M. 1999b. Oxythyrea funesta (PODA, 1761) Osmoderma eremita (Sc o p o l i , 1763) (Coleoptera, (Coleoptera: Scarabaeoidea) na Pojezierzu Po- Scarabaeidae) na Dolnym Śląsku. Przyroda Sude- morskim. Wiad. entomol., 18(3): 190. tów, 10: 135-150. Bu n a l s k i M. 2004. Scarabaeiformia. W: W. Bo gd a - Ko c h K. 1989. Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie, 2. n o w i c z , E. Ch u d z i c k a , I. Pilipiuk, E. Sk i b i ń s k a (red.) Goecke & Evers Verlag, Germany: 1-382. Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. Ko n dr a c k i J. 1998: Geografia regionalna Polski. Wy- Tom I. Wyd. MiIZ PAN, Warszawa: 509 ss. dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 441 ss. Bu r a k o w s k i B., Mr o c z k o w s k i M., St e f a ń s k a J. 1983. Kat. Kr e l l F.-T., Re y A., Mi c ó E., Du t t o M. 2012. On no- Fauny Pol. Część XXIII, Tom 9. Chrząszcze Cole- menclature and identity of Scarabaeus aeruginosus optera, Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea Li n n a e u s , S. aeruginosus Dr u r y and S. speciosissi- i Parnoidea. PWN, Warszawa: 194 ss. mus Sc o p o l i (Coleoptera: Scarabaeoidea: Cetonii- By k A., Ci e ś l a k R. 2011. Kwietnica okazała Protaetia nae and Rutelinae), Revue Suisse de Zoologie, aeruginosa (Coleoptera: Scarabaeidae) w Polsce. 119(1): 99-110. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 67: 449-457. Ni e t o A., Al e x a n d e r K.N.A. 2010. European Red List Ch o b o t K., Ko n v i č k a O. 2012. Map of distribu- of Saproxylic Beetles. Luxembourg: Publications tion of Protaetia speciosissima in the Czech Office of the European Union. Republic. W: O. Zicha (red.) Biological Li- Lo r i t z -Do b r o w o l s k a J., Be n a W. 2012. Przyroda Po- brary - BioLib. Retrieved on 2012-12-10. wiatu Zgorzeleckiego. Obszary chronione i warte Źródło internetowe: http://www.biolib.cz/en/ ochrony. TOPiK, Zgorzelec: 143 ss. taxonmap/id150/ Ly k o A. 2008: Teplomilné druhy brouků i na Jesenicku. Ch y b í k , j. 2007. Zlatohlávek Oxythyrea funesta v - Jesenicko, Vlastivěd. Sborn., 9: 76-77. Jeseníkách. Veronica, 21(5): 25-26. Ol e k s a A., W e r n e r U., Ga w r o ń s k i R. 2006. Occurrence Ge r h a rd t j. 1910. Verzeichnis der Käfer Schlesiens of the marbled rose-chafer (Proteatia lugubris preussischen und österreichischen Anteils, geord- He r b s t , Coleoptera, Cetoniidae) in rural avenues net nach dem Catalogus coleopterorum Europae in northern Poland. Journal of insect Conserva- vom Jahre 1906. Dritte, neubearbeitete Auflage, tion, 10: 241-247. Berlin: XVI + 431 ss. M. Kadej, K. Zając, A. Smolis, A. Malkiewicz, D. Tarnawski, J. Kania, R. Gil, E. Myśków, 114 J. Sarnowski, K. Tyszecka, J. Józefczuk, M. Rodziewicz

Ol e k s a A., Ga w r o ń s k i R., 2008. Wpływ pogody i pory Pa w ł o w s k i J., Ku b i s z D., Ma z u r M. 2002. Coleoptera dnia na aktywność pachnicy dębowej (Osmo- chrząszcze. W: Z. Gł o w a c i ń s k i (red.). Czerwona derma eremita Scop.) oraz ich konsekwencje lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. dla monitoringu. Parki Narodowe i Rezerwaty Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Przyrody, 27(3): 63-73. Nauk, Kraków: 88-110. Ol e k s a A., Ka d e j M., Sm o l i s A. 2012a. Chronione owa- Po l e n t z G. 1933. Beiträge zur schlesischen Käferfauna. dy, str. 53-80. W: P. Ty s z k o -Ch m i e l o w i e c [red.]. Z. Ent., Breslau, 17(3): 4-8. Aleje skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik Po l e n t z G. 1936. Beiträge zur schlesischen Käferfauna. ochrony drzew przydrożnych i ich mieszkańców. Z. Ent., Breslau, 18(1): 2-9. Ro o s i l e h t U. 2003. New dung beetle Oxythyrea funesta Fundacja EkoRozowju Wrocław, 2012: 176 ss. (Coleoptera: Scarabaeidae) in Estonian fauna. Ol e k s a A. Ka d e j M., Sm o l i s A. 2012b. Analiza aktual- Baltic J. Coleopterol., 3(1): 53-54. nego stanu i zagrożeń, str. 41-72. W: Ochrona Sz u l c z e w s k i j. w . 1922. Chrząszcze Wielkopolski. pachnicy w Polsce. Propozycja programu działań. Prace Kom. Mat.-Przyr. PTPN, B, Poznań, 1(3- A. Ol e k s a (red.). Fundacja EkoRozwoju, Wrocław, 4): 183-243. 2012: 144 ss. Sz w a ł k o P. 1989. Występowanie Oxythyrea funesta Pa c y n i a k C., Sm ó l s k i S. 1973. Drzewa godne uznania (Po d a 1761) (Coleoptera, Scarabaeidae) w Polsce. za pomniki przyrody oraz stan dotychczasowej Prz. Zool., 33: 83-87. ochrony drzew pomnikowych w Polsce. Roczniki Ty s z k o -Ch m i e l o w i e c P., bl a ź n i a k w., b o b r o w i c z g., AR w Poznaniu, LXVII: 41-65. Ka d e j M., Sm o l i s A., Pa w ł o w s k i J., Ra n o s z e k E., Ta j e r Pa w ł o w s k i j. 1961. Próchnojady blaszkorożne C. 2010. Aleje Doliny Baryczy. Inwentaryzacja w biocenozie leśnej Polski. Ekol. pol., A, 9,(21): zadrzewień liniowych w krajobrazie otwartym 355-437. Doliny Baryczy. Fundacja Ekorozwoju: 69 ss.

New data on the distribution of selected species of scarab beetles (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) in south-western Poland

Summary The paper presents 62 new localities of Protaetia aeruginosa (Dr u r y , 1770), a strictly protected, saproxylic beetle. The new localities fill the gaps in the knowledge of the species distribution in south-western Poland (Bu r a k o w s k i et al. 1983, By k and Ci e ś l a k 2011). The localities of three other species being new for the Polish part of the Eastern Sudetes are presented: Oxythyrea funesta (Po d a , 1761), Netocia lugubris (He r b s t , 1786) and Trichius fasciatus (L., 1758). The new record of Gnorimus nobilis (L., 1758) is the first one after 1933 in the Eastern Sudetes. New localities of G. variabilis (L., 1758), Protaetia metallica (He r b s t , 1782) and Valgus hemipterus (L., 1758) are also recorded.

Adresy autorów: Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców, Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców, Katedra Biologii Ewolucyjnej i Ekologii, Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wrocławski, ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław, e-mail: [email protected] * ul. Paderewskiego 2/4 59-225 Chojnów, e-mail: [email protected] ** ul. Baciarellego 40a/22, 51-649 Wrocław, e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 115-118 Krzysztof Zając

Pierwsze stwierdzenie wtyka amerykańskiego Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) w Sudetach

Rodzaj Leptoglossus Gu é r i n -Mé n e v i l l e , miały miejsce w 2007 roku (Lis i in. 2008), 1831, obejmuje przede wszystkim gatunki a do roku 2011 jego obecność wykazano na rozpowszechnione w Nearktyce i Neotropiku. kolejnych czterech stanowiskach (He b d a 2010, Do niedawna tylko jeden przedstawiciel tego Ho l l y 2012). rodzaju – Leptoglossus gonagra (Fa b r i c i u s , 1775) zasiedlał półkulę wschodnią, od Afryki, poprzez południowo-wschodnią Azję i wyspy Nowe stanowisko: Pacyfiku po Australię (Br a i l o v s k y i Ba r r e r a 2004). Stosunkowo nowym gatunkiem dla Palearktyki Sudety Wschodnie, Góry Złote, Lądek jest wtyk amerykański Leptoglossus occidentalis Zdrój [XR37], 22 X 2012 r. – postać dorosła He i d e m a n n , 1910. Jego pierwotny zasięg obejmo- schwytana na oknie budynku mieszkalnego wał zachodnią część Ameryki Północnej, jednak (fot.1) [50°20’40,1”N, 16°52’9,7”E], leg. & det. w wyniku ekspansji, która rozpoczęła się po II K. Za j ą c . wojnie światowej, w ciągu kil- kudziesięciu lat zasiedlił cały ten kontynent od Meksyku po Kanadę (McPh e rs o n i in. 1990, Ga l l 1992, O’Sh e a i in. 2005). W Europie po raz pierwszy został zaobser- wowany w roku 1999 na kilku stanowiskach w północnych Wło- szech, gdzie pojawił się w wyniku przypadkowej introdukcji (Ta y l o r i in. 2001). W następnych latach szybko skolonizował kolejne europejskie kraje (przegląd w: EPPO 2010, Fe n t i Hm e n t 2011, Pe t r a k i s 2011), przy czym proces ten nie odbywał się z jednego miejsca. Do niezależnych introdukcji do- szło najprawdopodobniej jeszcze czterokrotnie w pobliżu portów w Hiszpanii (2003 r.), Francji (2006 r.), Belgii i Wielkiej Brytanii (2007 r.) (Du s o u l i e r i in. 2007, Lis i in. 2008). W roku 2008 został stwierdzony także w Japonii Fot. 1. Wtyk amerykański Leptoglossus occidentalis, Lądek Zdrój, (Is h i k a w a i Ki k u h a r a 2009). 22.10.2012 (fot. K. Zając). W Polsce pierwsze dwie ob- Phot. 1. Western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis, Lądek serwacje wtyka amerykańskiego Zdrój, 22.10.2012 (photo K. Zając). 116 KRZYSZTOF ZAJĄC

Ryc. 1. Lokalizacja nowego stanowiska wtyka amerykańskiego Leptoglossus occidentalis, na tle dotychczas opisanych miejsc stwierdzenia gatunku w Polsce. Kółko – stanowisko znane z literatury; trójkąt – nowe stanowisko. Liczby przy stanowiskach oznaczają rok, w którym dokonano obserwacji. Fig. 1. A new locality of the western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis together with already known sites of this species in Poland. Circle – the site known from literature; triangle – the new site. Observa- tion year given for each site.

Mimo dość skąpej liczby publikowanych occidentalis dostał się do Polski z Czech, gdzie doniesień o tym gatunku należy założyć, że po raz pierwszy obserwowany był w roku jego ekspansja na obszarze kraju przebiega bar- 2006 (Be r á n e k 2007), czyli rok wcześniej niż to dzo szybko na co wskazują znaczne odległości podają autorzy tej opinii. Z kolei Ho l l y (2012) pomiędzy kolejnymi miejscami obserwacji sugeruje, że odnalezienie gatunku w 2011 r. (ryc. 1). Na szybkie tempo rozprzestrzeniania w Bieszczadach może świadczyć o obecności gatunku zdaje się mieć wpływ zarówno umie- nowego szlaku migracyjnego z terenu Słowa- jętność lotu, jak również korzystanie przez cji. Należy zwrócić również tutaj uwagę, że niektóre osobniki z rozmaitych środków ludz- w roku 2006 pluskwiak ten obserwowany był kiego transportu (Ga l l 1992, Ri d g e -O’Co n n o r w Berlinie (Niemcy), stąd nie wykluczone, że 2001, Du s o u l i e r i in. 2007, Ma l u m p h y i in. ekspansja do Polski mogła następować rów- 2008). Według Li s a i in. (2008) Leptoglossus nież przez naszą zachodnią granicę. Może Pierwsze stwierdzenie wtyka amerykańskiego Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , 1910... 117 o tym świadczyć stwierdzenie wtyka amery- i in. 1990, Ga l l 1992, He b d a 2010), co tłumaczy kańskiego w 2008 r. w Poznaniu, oddalonym liczne stwierdzenia w okresie jesiennym na te- od pozostałych miejsc obserwacji, skupionych renach zabudowanych, podobnie jak to miało na południu kraju. Dotąd gatunek ten nie był miejsce w przypadku niniejszej obserwacji. jednak obserwowany w Sudetach, zarówno po Wyżej opisane cechy wtyka amerykańskie- stronie polskiej jak i czeskiej (Km e n t 2012), stąd go, takie jak zdolność do szybkiego rozprze- trudno określić jaką trasą dotarł w Góry Złote. strzeniania się, przystosowanie się do rozmai- Można jednak przypuszczać, że w szybkim tych warunków siedliskowych i pokarmowych, tempie będzie w stanie skolonizować okoliczne zdają się decydować o powodzeniu ekspansji tereny, osiągając najwyższe partie Sudetów. tego inwazyjnego gatunku. Na szybkość kolo- Wskazują na to ostatnie wyniki badań gatunku nizacji kolejnych obszarów może mieć również we włoskich Alpach (Ta m b u r i n i i in. 2012), wpływ tempo rozrodu gatunku. Wtyk amery- gdzie stwierdzono jego obecność nawet na kański został opisany jako wyprowadzający wysokościach przekraczających 1000 m n.p.m. jedno pokolenie w ciągu roku (Ko e r b e r 1963), Pokazuje to duże zdolności przystosowawcze jednak ostatnie badania sugerują obecność tego gatunku, umożliwiające przeżycie w róż- częściowej drugiej generacji w Kanadzie (Ba t e s norodnych warunkach klimatycznych i pokar- 1999) oraz dwóch-trzech generacji rocznie mowych. Wtyk amerykański jest polifagicznym w Meksyku i w północnych Włoszech (za: szkodnikiem drzew iglastych, żerującym na ich Ta m b u r i n i i in. 2012). Liczba pokoleń w ciągu szyszkach i igłach. Żerowanie stwierdzono na roku może być warunkowana u tego gatunku kilkudziesięciu gatunkach drzew, w tym na: wysokością nad poziomem morza i warunkami daglezji zielonej Pseudotsuga menziesii, różnych klimatycznymi (Ta m b u r i n i i in. 2012). gatunkach sosen (m.in. wejmutce Pinus strobus, Dotychczas zebrane informacje o tym sośnie zwyczajnej Pinus sylvestris, sośnie czarnej Pinus nigra i kosodrzewinie Pinus mugo), a także gatunku wskazują na potencjalną możliwość na cedrach Cedrus spp., jodłach Abies spp., wyrządzenia przez niego szkód w środowi- świerkach Picea spp. (w tym świerku pospoli- sku przyrodniczym, aczkolwiek skala jego tym Picea abies), choinie kanadyjskiej Tsuga oddziaływania w chwili obecnej jest trudna canadensis, cedrzyńcu kalifornijskim Calocedrus do przewidzenia. Aby uzyskać informację decurrens i modrzewiu europejskim Larix deci- o rzeczywistym wpływie wtyka amerykańskiego dua, (m. in. McPh e rs o n i in. 1990, Ga l l 1992, na rodzimą przyrodę konieczne jest śledzenie Km e n t i Ba ň a ř 2008, Pr o t i ć 2008, Ba r t a 2009, jego rozprzestrzeniania się w kraju, jak również Hi z a l 2012, Ta m b u r i n i i in. 2012). W warunkach badania nad ekologią rozwijających się lokal- naturalnych stwierdzano uszkadzanie przez ten nych populacji. Osobny wątek wart zbadania gatunek nawet 80% nasion sosny zachodniej może stanowić kwestia znaczenia tego plus- Pinus monticola i połowę nasion daglezji zie- kwiaka jako wektora dla różnych patogenów, lonej (Co n n e l l y i Sc h o w a l t e r 1991). Naturalne w tym konidiów grzybów atakujących rośliny miejsca zimowania gatunku zlokalizowane są żywicielskie. Zjawisko tego typu stwierdzone pod korą, w pniach martwych, suchych drzew zostało w innych regionach Europy (Ta m b u r i n i oraz w gniazdach ptaków drapieżnych i gryzo- i in. 2012). Warto tutaj zauważyć, że w zasięgu ni (za: Ga l l 1992). Często jednak gatunek ten oddziaływania gatunku są nie tylko zbiorowiska zimuje wewnątrz budynków (m.in. McPh e rs o n leśne, ale również zarośla kosodrzewiny.

Literatura

Ba r t a M. 2009. New facts about distribution and host Br a i l o v s k y H., Ba r r e r a E. 2004. Six new species of Lep- spectrum of the invasive Nearctic conifer pest, toglossus Guérin (Hemiptera: Heteroptera: Corei- Leptoglossus occidentalis (Heteroptera: Corei- dae: Coreinae: Anisoscelini). Journal of the New dae) in south-western Slovakia. Folia faunistica York Entomological Society, 112(1): 56-74. Slovaca, 14: 139-142. Co n n e l l y A. E., Sc h o w a l t e r T. D. 1991. Seed losses to Ba t e s S. L. 1999. Impact of the western conifer seed feeding by Leptoglossus occidentalis (Heteroptera: bug, Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , on Coreidae) during two periods of second year cone yield, seed storage reserves and seedling vigour development in Western White Pine. Journal of in Douglas-fir. Master of Pest Management thesis, Economic Entomology, 84: 215-217. Simon Fraser University, Burnaby, BC, Canada. Du s o u l i e r F., Lu p o l i R., Ab e r l e n c H.-P., St r e i t o J.-C. Be r á n e k J. 2007. First Records of Leptoglossus occi- 2007. L’invasion orientale de Leptoglossus oc- dentalis He i d e m a n n , 1910 (Heteroptera: Pentato- cidentalis en France: bilan de son extension morpha: Coreidae) in the Czech Republic. Plant biogéographique en 2007 (Hemiptera Coreidae). Protection Science, 43(4): 165-168. L’Entomologiste, 63(6): 303-308. 118 KRZYSZTOF ZAJĄC

EPPO. 2010. 2010/009 Leptoglossus occidentalis: an Lis J. A., Lis B., Gu b e r n a t o r J. 2008. Will the invasive invasive alien species spreading in Europe. EPPO western conifer seed bug Leptoglossus occidenta- Reporting Service - Pests & Diseases, 1: 8-12. lis He i d e m a n n (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) Fe n t M., Hm e n t P. 2011. First record of the invasive seize all of Europe? Zootaxa, 1740: 66-68. western conifer seed bug Leptoglossus occiden- Ma l u m p h y C., Bo t t i n g J., Ba n t o c k T., Re i d S. 2008. Influx talis (Heteroptera: Coreidae) in Turkey. North- of Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n (Coreidae) Western Journal of Zooology, 7(1): 72-80. in England. Het News, 12: 7-9. Ga l l W. K. 1992. Further eastern range extension and McPh e rs o n J. E., Pa c k a u s k a s R. J., Ta y l o r S. J., O’Br i e n host records for Leptoglossus occidentalis (Het- M. F. 1990. Eastern range extension of Leptoglos- eroptera: Coreidae): well-documented dispersal of sus occidentalis with a key to Leptoglossus spe- a household nuisance. Great Lakes Entomologist, cies od America North of Mexico (Heteroptera: 25: 159-171. Coreidae). The Great lakes Entomologist, 22(2): He b d a G. 2010. Nowe stanowiska wtyka amerykań- 99-104. skiego Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , 1910 O’Sh e a D. J., Sc h w a r t z M. D., Ro g e r s R., Sw e e n e y (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) w Polsce. Het- J. 2005. Occurrence of western conifer seed eroptera Poloniae – Acta Faunistica, 2: 15-18. bug, Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , (Het- Hi z a l E. 2012. Two invasive alien insect species, eroptera: Coreidae) in New Brunswick and Nova Leptoglossus occidentalis (Heteroptera: Coreidae) Scotia. Canadian Tree Improvement Association and Cydalima perspectalis (Lepidoptera: Cram- News Bulletin, 41: 7-10. bidae), and their distribution and host plants in Pe t r a k i s P. V. 2011. First record of Leptoglossus oc- Istanbul Province, Turkey. Florida Entomologist, cidentalis (Heteroptera: Coreidae) in Greece. 95(2): 344-349. Entomologia Hellenica, 20: 83-93. Ho l l y M. 2012. Inwazyjny wtyk amerykański Lepto- Pr o t i ć L. 2008. Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n glossus occidentalis He i d e m a n n , 1910 (Hemiptera: (Heteroptera: Coreidae) in Serbia. Acta entomo- Heteroptera: Coreidae) - pierwsze stwierdzenie logica serbica, 13: 81-84. w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Ri d g e -O’Co n n o r G. E. 2001. Distribution of the West- Bieszczadzkie, 20: 384-387. ern conifer seed bug, Leptoglossus occidentalis Is h i k a w a T., Ki k u h a r a Y. 2009. Leptoglossus occidenta- He i d e m a n n (Heteroptera: Coreidae) in Connecticut lis Heidemann (Hemiptera: Coreidae), a presum- and parasitism by a tachinid fly, Trichopoda able recent invader to Japan. Japanese Journal of pennipes (F.) (Diptera: Tachinidae). Proceedings Entomology, 12(3): 115-116. of the Entomological Society of Washington, Km e n t P. 2012 Mapa rozšíření Leptoglossus occiden- 103: 364-366. talis v České republice. W: Zi c h a O. Biological Ta m b u r i n i M., Me r e s i G., Sa l v a d o r i C., Bt t i s t i A., Zo tt e l e Library – BioLib (http://www.biolib.cz/cz/taxon- F., Pe dr a z z o l i F. 2012. Adaptation of the invasive map/id247/). [10.12.2012]. western conifer seed bug Leptoglossus occiden- Km e n t P., Ba ň a ř P. 2008. Additional records of the talis to Trentino, an alpine region (Italy). Bulletin invasive Nearctic bug Leptoglossus occidentalis of Insectology, 65(2): 161-170. (Heteroptera: Coreidae) in Croatia. Natura Cro- Ta y l o r S. J., Te s c a r i G., Vi l l a M. 2001. A Nearctic atica, 17: 141-147. pest of Pinaceae accidentally introduced into Ko e r b e r T. W. 1963. Leptoglossus occidentalis Europe: Leptoglossus occidentalis (Heteroptera: (Hemiptera, Coreidae), a newly discovered pest Coreidae) in northern Italy. Entomological News, of coniferous seed. Annals of the Entomological 112: 101-103. Society of America, 56: 229-234.

The first record of the western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) in the Sudety Mts.

Summary The western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , 1910, a Nearctic invasive species, has been found in the Sudety Mts. An adult specimen has been captured on a house window on 22.10.2012 in Lądek Zdrój (Złote Mts.). The recent distribution of this species in Poland is presented together with its characteristics that allow for its further expansion.

Adres autora: Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Katedra Biologii Ewolucyjnej i Ekologii, Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 63/77; 51-148 Wrocław, e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 119-124 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad*, Maciej Matraj**

Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gy ll e n h a l , 1836) (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce południowo-zachodniej

Wstęp tym w różnym stopniu białymi łuskami, np. jak u A. crux (F.), tworzącymi wzór białego Curculio elephas (Gy l l e n h a l , 1836) należy krzyża na pokrywach. Ich larwy rozwijają się do najrzadziej łowionych ryjkowców w na- w galasach wywołanych przez wiele gatun- szym kraju i jednocześnie jest jednym z naj- ków Hymenoptera, na liściach wierzb i dę- słabiej poznanych gatunków wśród naszych bów. Imagines spotykane są na tych samych słoników. Jedyne opublikowane współcześnie roślinach już wczesną wiosną. Natomiast stanowiska z Polski tego chrząszcza odnoto- wśród polskich przedstawicieli rodzaju Cur- wane są z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej culio L. gatunki posiadają ciało w różnym (Po m o rs k i i Ta r n a w s k i 1980, Ka n i a 1992) (ryc. 1). stopniu brązowo ubarwione (jedynie u C. Pozostałe doniesienia ze Wzgórz Trzebnickich, villosus (F.) ciało jest czarno zabarwione) Dolnego Śląska, Beskidu Zachodniego i Kotli- i gęsto pokryte szarymi lub brązowymi łuska- ny Nowotarskiej oraz z Niziny Mazowieckiej mi, często tworzącymi marmurkowany wzór. pochodzą z drugiej połowy XIX wieku i wy- Mają zdecydowanie większe rozmiary niż magają potwierdzenia. Ponadto stanowisko przedstawiciele Archarius – 2.4-9.0 mm, a ich z Babiej Góry jest wątpliwe z powodu braku larwy rozwijają się w żołędziach, orzechach, na tym terenie roślin żywicielskich tego gatun- kwiatostanach oraz również w wyroślach ku. Podstawa tego ostatniego doniesienia – dwa dobrze oznaczone okazy z Babiej Góry znajdujące się w zbiorze Ry b i ń s k i e - g o (PAN w Krakowie) były zapewne mylnie zaetykie- towane (Smr e c z y ń s k i 1972, Bu r a k o w s k i , Mr o c z k o w s k i i St e f a ń s k a 1995). W Polsce występuje 11 gatunków słoników, po- dzielonych na dwa rodzaje: Curculio Li n n a e u s , 1758 i Archarius Gi s t e l , 1856 (= Balanobius Je k e l , 1861) (Smr e c z y ń s k i 1972, Al o n s o - Za r a z a g a i Ly a l 1999, Wa- n a t i Mo k r z y c k i 2005). Do Archarius Gi s t e l zalicza się 3 gatunki wy- różniające się drobnymi Ryc. 1. Mapa rozmieszczenia Curculio elephas (Gy l l .) w Polsce południowo- rozmiarami (1.9-2.5 mm) zachodniej. i czarnym ciałem pokry- Fig. 1. Distribution of Curculio elephas (Gy l l .) in south-western Poland. 120 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad, Maciej Matraj

Tab. 1. Zestawienie podstawowych danych na temat bazy pokarmowej larw polskich słoników z rodzajów Curculio L. i Archarius Gi s t e l (wg Bu r a k o w s k i e g o , Mr o c z k o w s k i e g o i St e f a ń s k i e j 1995). Table 1. Basic data on feeding habits of the larvae of Polish weevils Curculio L. and Archarius Gi s t e l (after Bu r a k o w s k i , Mr o c z k o w s k i and St e f a ń s k a 1995).

Gatunek Roślina żywicielska Miejsce rozwoju larwy Curculio betulae olsza szara Alnus incana L., zielone szyszkowate owocostany (St e p h e n s , 1831) olsza czarna A. glutinosa L. C. elephas dąb szypułkowy Quercus niedojrzałe żołędzie i kasztany (Gy l l e n h a l , 1836) robur L., dąb bezszypułkowy Q. petraea Eh r h ., dąb omszony Q. pubescens W i l l d ., kasztan jadalny Castanea sativa Mi l l .

C. nucum leszczyna Corylus avellana L. niedojrzałe orzechy Li n n a e u s , 1758 C. pellitus dąb szypułkowy Quercus niedojrzałe żołędzie (Bo h e m a n , 1843) robur L., dąb bezszypułkowy Q. petraea Eh r h . C. rubidus brzoza Betula L. męskie pączki kwiatowe (Gy l l e n h a l , 1836) C. venosus dąb szypułkowy Quercus dojrzałe żołędzie (Gr a v e n h o rs t , robur L., dąb bezszypułkowy 1807) Q. petraea Eh r h ., dąb omszony Q. pubescens W i l l d . C. villosus dąb Quercus L. – różne gatunki galasy na pączkach liściowych Fa b r i c i u s , 1781 wywołane przez larwy błonkówki Biorrhiza pallida Ol. Archarius crux wierzba Salix L. – sześć w wyroślach wywołanych przez (Fa b r i c i u s , 1776) gatunków larwy błonkówek z rodziny Tenthredinidae (4 gatunki) A. pyrrhoceras dąb szypułkowy Quercus w wyroślach wywołanych na (Ma r s h a m , 1802) robur L. liściach przez larwy błonkówek Dryophana folli L. A. salicivorus wierzba Salix L. – sześć w wyroślach wywołanych (Pa y k u l l , 1792) gatunków na liściach przez larwy kilku gatunków błonkówek z rodzaju Pontania Co s t a

na liściach wywołanych żerowaniem larw trzecią długości ciała (2.7-3.4 mm), delikatnie Hymenoptera (tab. 1). wygiętym niemal na całej długości, wyraźnie C. elephas jest gatunkiem bardzo charakte- zagiętym przed szczytem (fot. 2), u samicy rystycznym i trudno pomylić go z innymi przed- niemal tak długim jak długość jej ciała (5.9-8.3 stawicielami słoników w naszej faunie (fot. 1). mm), do 2/3 długości niemal prostym, przed Jest największym naszym słonikiem (samiec: szczytem wyraźnie zagiętym (fot. 3). Pokrywy 6.9-8.6 mm długości, samica: 6.5-9.0 mm – mniej więcej do połowy długości od barków są licząc od przedniej krawędzi oczu do szczytu równoległoboczne. C. elephas (Gy l l .) związany pokryw). Wyróżnia się również silnie wydłużo- jest głównie z dębami - Quercus L., a wg Bu r a - nym ryjkiem, u samca przekraczającym jedną k o w s k i e g o , Mr o c z k o w s k i e g o i St e f a ń s k i e j (1995) Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gy l l e n h a l , 1836) w Polsce południowo-zachodniej 121

Fot. 2. Ryjek samca C. elephas (Gy l l .), widok z boku (Jarocin) (fot. K. Niedojad). Phot. 2. Rostrum of a male of C. elephas (Gy l l .) in lateral view (Jarocin) (photo K. Niedojad).

Fot. 1. Samiec Curculio elephas (Gy l l .) z Jarocina Fot. 3. Ryjek samicy C. elephas (Gy l l .), widok z boku (fot. K. Niedojad). (Ruda Milicka) (fot. K. Niedojad). Phot. 1. A male of Curculio elephas (Gy l l .) from Phot. 3. Rostrum of a female of C. elephas (Gy l l .) in Jarocin (photo K. Niedojad). lateral view (Ruda Milicka) (photo K. Niedo- jad). w miejscach o cieplejszym klimacie niż polski, Materiał badany jeszcze z kasztanem jadalnym – Castanea sativa Mi l l . Po m o rs k i i Ta r n a w s k i (1980) podają go Nizina Wielkopolsko-Kujawska jako szkodnika plantacji kasztanów jadalnych - Castanea vesca Mi l l . (który jest synoni- Dolina Baryczy, leg. nat. coll., (1f), (wg mem C. sativa), ale w Polsce larwy rozwijają informacji ustnej uzyskanej od Romana Kr ó - się tylko w żołędziach. Jesienią larwa wygryza l i k a okaz został zebrany w okolicach Milicza otwór, przez który wypada na glebę, gdzie w latach 80-tych w zeszłym stuleciu [XT51]); głęboko zakopuje się i zimuje (czasami nawet Ruda Milicka k. Milicza [XT61], 18.08.1964, dwa lata). Na około miesiąc przed pojawieniem leg. S.B., (1 f); 25.07.1979., leg. D.T., (1 m); 27.- się postaci dorosłych larwy zapoczwarczają się 31.07.1992., na światło, leg. J.K., (12 m, 13 w podłożu. Dorosłe okazy żerują na liściach f); 7.08.1992., na światło, leg. J.K., (5 m, 2 f); 8.-10.08.2004., na światło, leg. J.K., (3 m, 2 f); i niedojrzałych żołędziach, ale jak pokazuje 11.08.2004., na światło, leg. J.K., (1 m) i leg. znalezisko J. Sz y p u ł y (Muzeum Przyrodnicze K.N.* (1 f); 12.-13.08.2004., na światło, 2100- UWr.) mogą fakultatywnie pobierać inne po- 200, leg. J.K., (6 m, 6 f); 13.08.2004., na światło, karmy, jak choćby sok z opadłych owoców, między 200- 400, leg. M.M & K.N. (5 m, 3 f); w tym przypadku brzoskwini (fot. 4.). Tab. 1 17.-18.08.2004., na światło, leg. J.K., (24 m, 13 prezentuje zestawienie podstawowych danych f); 9.09.2005., na światło, 2355, leg. J.K., (1 f); na temat bazy pokarmowej wszystkich polskich 21.08.2008., na światło, leg. J.K., (1 f); słoników. Grabownica k. Milicza [XT61], w okoli- 122 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad, Maciej Matraj

cach grobli przy stawie Grabownica (fot. 5), w dzień, 08.2009., leg. J.K. (1 f); Jarocin [XT76], z otrząsanych dębów na skraju stanowiska kserotermicznego, godziny po- południowe, 20.-21.08.2007., (2 m), leg. K.N.*

Dolny Śląsk

Jemielno k. Wińska [XT00], 19.08.2004., na światło, leg. A.M. (1 f); Wrocław – Sępolno [XS46], 30.08.2007., działka przy ul. Dembowskiego, na opadłym owocu brzoskwini, w dzień, (1 f) leg & coll. J.S.* (fot. 4), Fot. 4. Samica C. elephas (Gy l l .) na opadłym owo- Wrocław – Zacisze, [XS46], 24. 08. 2011., cu brzoskwini (Wrocław – Sępolno) (fot. w ciągu dnia (około południa) w parku, na liściu J. Szypuła). dębu, leg & coll. K.N.* (1 m). Phot. 4. A female of C. elephas (Gy l l .) on a fallen peach Wołów [XS18], 08.2010., na światło, leg. (Wroclaw – Sępolno) (photo J. Szypuła). M.M. (1 f).

Fot. 5. Stanowisko C. elephas (Gy l l .) w Grabownicy (fot. J. Kania).

Phot. 5. A locality of C. elephas (Gy l l .) in Grabownica (photo J. Kania). Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gy l l e n h a l , 1836) w Polsce południowo-zachodniej 123

Skróty: nie Curculio glandium przylatuje do lampy, m – samiec, f – samica, os. – osobniki, A.M. ale te dwa gatunki bardzo trudno pomylić. Niemal wszystkie okazy C. elephas w trakcie – Adam Ma l k i e w i c z , D.T – Dariusz Ta r n a w s k i , naszych odłowów w Rudzie Milickiej, Wołowie J.K.– Jarosław Ka n i a , J.S. – Jerzy Sz y p u ł a , K.N. i Jemielnie złowione zostały późną nocą, od – Krystian Niedojad, M.M. – Maciej Ma t r a j , ok. 2200 do 400 rano. Te fakty wskazują na to, S.B. – Stanisław Be d n a r z . Okazy złowione we Wrocławiu na Zaciszu iż ten słonik nie jest aż tak rzadki, lecz jedynie i Sępolnie oraz jeden okaz z Rudy Milickiej w celu jego pozyskania stosowano dotychczas oznaczone gwiazdkami po nazwisku zbieracza niewłaściwe metody. Według Bu r a k o w s k i e g o , Mr o c z k o w s k i e g o i St e f a ń s k i e j (1995) imagines (*) znajdują się w kolekcjach J. Sz y p u ł y i K. Nie- pojawiają się w VII-VIII. Z naszych obserwacji d o j a d a , pozostałe w kolekcji J. Ka n i . wynika, że postacie dorosłe pojawiają się dopiero w trzeciej dekadzie lipca i spotykane są do końca pierwszej dekady września. Nieco Podsumowanie chętniej przylatują do światła samce (62 ok.), nieco mniej liczne są samice (57 ok.). W wy- W trakcie kilkudziesięcioletnich obser- mienionym wcześniej materiale badanym tylko wacji na terenie rezerwatu „Stawy Milickie” 7 ok. pozyskano w ciągu dnia (fot. 4). Słonik (Nizina Wielkopolsko-Kujawska) i na Dolnym ten najczęściej obserwowany był w drugiej Śląsku złowiono ponad sto okazów Curculio dekadzie sierpnia. Na początku pojawu liczniej elephas (Gy l l .). Część z nich została zebrana spotykane były samce, w drugiej części okresu również na nowych stanowiskach (ryc. 1). występowania imagines – samice. Dane o fe- Niemal wszystkie zostały pozyskane przy nologii C. elephas zamieszczone w Katalogu lampie (1000 W lub 500 W) podczas nocnych Fauny Polski były więc zapewne oparte na połowów owadów. Entomolodzy zajmujący się informacjach z południowego obszaru wystę- Curculionidae, czy też innymi chrząszczami powania tego gatunku. rzadko używają tej metody w celu łowienia materiałów do badań. Koleopterolodzy zwykle zbierają materiał w czerpak, przez otrząsanie Podziękowania gałęzi, na „upatrzonego”, na przynętę lub Autorzy serdecznie dziękują Koledze Jerze- w pułapki itp., głównie w dzień. Jeśli łowią mu Szypule (Muzeum Przyrodnicze Uniwer- chrząszcze na światło, to zazwyczaj od za- sytetu Wrocławskiego) za przekazanie zdjęcia chodu słońca do wczesnych godzin nocnych. i informacji wykorzystanych w niniejszej Faktem jest, że z tego rodzaju jeszcze jedy- publikacji.

Literatura

Al o n s o -Za r a z a g a , M. A., Ly a l CH. C., 1999. A World Po m o rs k i j.R., ta r n a w s k i D. 1980. Drugie stano- Catalogue of Families and Genera of Curculion- wisko Cuculio elephas Gy l l e n h a l , 1836 (Col. oidea (Insecta: Coleoptera) (Excepting Scolytidae Curculionidae) w Polsce. Przegląd Zoologiczny, and Platypodidae). Entomopraxis, Barcelona, 24 (2): 213-214. 315 pp. Smr e c z y ń s k i S., 1972. Ryjkowce – Curculionidae: Bu r a k o w s k i b., Mr o c z k o w s k i M., St e f a ń s k a J., 1995. Podrodzina Curculioninae. Klucze do oznaczania Chrząszcze, Coleoptera, Ryjkowce – Curculio- owadów Polski, 77 (XIX, 98d), 195 pp. nidae, część 2. Katalog Fauny Polski, 54 (część W a n a t M., Mo k r z y c k i T., 2005. A new checklist of the XXIII, tom 20), 310 pp. weevils of Poland (Coleoptera: Curculionoidea). Ka n i a J. 1992. Stanowiska rzadkich gatunków ryj- Genus, Wrocław, 16 (1): 69-117. kowców (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce. Wiadomości Entomologiczne, 11 (9): 187-188. 124 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad, Maciej Matraj

Notes on the biology and distribution of Curculio elephas (Gy ll e n h a l , 1836) (Coleoptera: Curculionidae) in south-western Poland

Summary The paper presents new data on the distribution and biology of the chestnut weevil Curculio elephas (Gy l l e n h a l , 1836) (Coleoptera, Curculionidae) in south-western Poland. Its abundant occurrence in Ruda Milicka is confirmed. Some new localities in the nature reserve “Stawy Milickie”, Grabownica and Jarocin in the Wielkopolsko-Kujawska Lowland, and Jemielno, Wołów and Wrocław (Lower Silesia) are provided. Based on long-term observations it was shown that the species is not as rare as commonly believed. In Poland it is associated with the abundance of old oak trees (Quercus sp.), where its larvae feed on acorns and the imagines in the daytime feed on leaves and immature acorns. It was also shown that the most effective method for capturing the species is light-trapping between 10 p.m. and 4 a.m. The paper presents also a table comparing data on host plants and larvae feeding places of all the Polish weevils of the genera Curculio Li n n a e u s , 1758 and Archarius Gi s t e l , 1856.

Adresy autorów:

Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytet Wrocławski, ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław e-mail: [email protected] (J. Kania) e-mail: [email protected] (A. Malkiewicz)

*Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław e-mail: [email protected]

** Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected]

PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 125-130 Tomasz Blaik

Alabonia staintoniella (Ze ll e r , 1850) (Lepidoptera: Oecophoridae) w Górach Opawskich – pierwsze udokumentowane stwierdzenie w Polsce

Wstęp

Płożkowate (Oecophoridae) są jedną ze słabiej zbadanych rodzin motyli w Polsce. Dotyczy to zarówno niskiego stopnia poznania ich bionomii, ale także wciąż skromnej wiedzy na temat rozmieszczenia szeregu gatunków, którego obraz w znacznym stopniu opiera się na starych danych (To l l 1964, Bu s z k o i No w a c k i 2000). Ponadto, w przeszłości niedostatecz- nie krytyczna ocena doniesień historycznych nierzadko skutkowała wprowadzaniem do krajowej faunistyki informacji niepewnych lub wręcz błędnych. Gatunkiem o takim niejasnym Fot. 1. Samiec Alabonia staintoniella (Ze l l .), rozpię- statusie w polskiej faunie był do niedawna Ala- tość skrzydeł 18,2 mm, Olszak, 14 V 2011 (fot. A. Larysz). bonia staintoniella (Ze l l e r , 1850) (fot. 1). Phot. 1. Male of Alabonia staintoniella (Ze l l .), wing- Rodzaj Alabonia Hü b n e r , 1825 obejmuje span 18,2 mm, Olszak, 14 V 2011 (photo A. cztery gatunki rozsiedlone w Europie, Afryce Larysz). Północnej i Azji Mniejszej (Me y r i c k 1922, To k á r i in. 2005). Dwa z nich znane są z Eu- ropy Środkowej, z których A. staintoniella został niedawno po raz pierwszy stwierdzony środowiskiem bytowania rzadko spotykanych w Polsce. Występowanie drugiego gatunku w Polsce gatunków owadów (Bl a i k 2010), dnia – A. geoffrella (Li n n a e u s , 1767) choć również 6 grudnia 2012 r. utworzono rezerwat przyrody możliwe w południowej części kraju, jest „Olszak”. jednak znacznie mniej prawdopodobne. Jego najbliższe stanowiska znane są z zachodnich Niemiec (Ga e d i k e i Heinicke 1999) i Austrii (Hu- Metody i wyniki e m e r i Ta rm a n n 1993). W latach 2009-2012, w okresie od połowy maja do połowy lipca, obserwowano stosun- Obszar badań kowo liczne motyle A. staintoniella latające aktywnie w słoneczne dni, przeważnie nisko W roku 2009 w trakcie badań entomo- nad runem leśnym. W czasie zachmurzenia lub logicznych prowadzonych w Górach Opaw- opadów deszczu motyle przysiadały na krze- skich odkryto występowanie A. staintoniella. winkach borówki czarnej Vaccinium myrtillus L., Stanowisko odnaleziono na południowym rzadziej także na liściach drzew. Wypłaszano stoku góry Olszak (453 m n.p.m.), w obrębie je z niskich gałęzi dębu bezszypułkowego zespołu podgórskiej dąbrowy acydofilnej Quercus petraea (Ma tt .) Li e b l ., wyjątkowo także Luzulo luzuloidis-Quercetum petraeae (fot. z buka Fagus sylvatica L. Nie odnotowano ak- 2). W celu jego ochrony oraz innych dobrze tywności nocnej i przylotu motyli do sztucznych wykształconych zbiorowisk leśnych będących źródeł światła. 126 TOMASZ BLAIK

Materiał dowodowy:

Olszak XR77, 360-380 m n.p.m.: 20 VI 2009, 4♂♂, 1♀; 21 VI 2009, 8♂♂, 2♀♀; 12 VII 2009, 1♂; 12 VI 2010, 2♂♂, leg. T. b l a i k et X. Do b r z a ń s k i , coll. T. Bl a i k et A. Ma l k i e - w i c z ; 28 VI 2010, 2♂♂, 1♀; 14 V 2011, 5 exx., 1♂ (fot. 1), leg. et coll. T. Bl a i k et X. Do b r z a ń s k i ; 25 V 2012, 7♂♂. Jeżeli nie zaznaczono inaczej okazy dowodowe zostały zebrane przez autora i znajdują się w jego kolekcji.

Charakterystyka gatunku

A. staintoniella jest gatunkiem bardzo podobnym zewnętrznie do pokrewne- go A. geoffrella. Pomimo tego ich odróżnienie jest przeważnie możliwe na podstawie samych cech Fot. 2. Podgórska dąbrowa acydofilna Luzulo luzuloidis-Quercetum pe- zewnętrznych, obejmu- traeae, siedlisko Alabonia staintoniella (Ze l l .), Olszak, 12 VII 2009 jących charakterystyczny (fot. T. Blaik). układ elementów dese- Phot. 2. Submontane acidophilous oak forest Luzulo luzuloidis-Quercetum nia na skrzydle przednim. petraeae, habitat of Alabonia staintoniella (Ze l l .), Olszak, 12 VII W przypadkach problema- 2009 (photo T. Blaik). tycznych rozstrzygnięcie daje analiza budowy na- rządów genitalnych. Główne cechy diagnostyczne A. stainto- ny, wyrostki sakulusa w postaci kilku silnych niella: kolców, edeagus stosunkowo długi i silnie – pole zewnętrzne skrzydła przedniego re- wygięty, z dużym cierniem (fot. 3); gularnie ciemno przyprószone, żyłki nie – w aparacie genitalnym samicy VIII sternit wyróżniają się od tła (fot. 1); odwłoka kielichowato rozszerzony, skleryty – pasmo ciemnych łusek biegnące wzdłuż w przewodzie torebki kopulacyjnej długie, brzegu przedniego na skrzydle przednim znamię torebki stosunkowo duże (fot. 4). stosunkowo szerokie, połyskujące (fot. 1); Cechy szczegółowe obydwu środkowoeu- – rozpiętość skrzydeł od 12 do 22 mm; u prze- ropejskich gatunków rodzaju Alabonia Hb n . badanych okazów z Gór Opawskich zakres zostały zestawione w popularnych opraco- ten wyniósł dla samców (n = 22): 12,8-18,2 waniach i kluczach identyfikacyjnych: To l l mm, dla samic (n = 3): 15,9-17,3 mm; (1964), Ha n n e m a n n (1997), To k á r i in. (2005). – w aparacie genitalnym samca gnatos zwężo- Dokładny opis A. geoffrella przedstawił Ha r p e r i in. (2002). Alabonia staintoniella (Ze l l e r , 1850) (Lepidoptera: Oecophoridae) w Górach Opawskich... 127

Fot. 3. Alabonia staintoniella (Ze l l .), aparat genitalny samca (fot. A. Larysz). Phot. 3. Alabonia staintoniella (Ze l l .), male genitalia (photo A. Larysz).

Fot. 4. Alabonia staintoniella (Ze l l .), aparat genitalny samicy (fot. A. Larysz). Phot. 4. Alabonia staintoniella (Ze l l .), female genitalia (photo A. Larysz).

Rozmieszczenie

Główna, południowa część zasięgu geograficznego A. staintoniella rozciąga się od Półwyspu Iberyjskiego, przez Francję, północne Włochy, po Półwysep Bałkański, Turcję i po- łudniowy Kaukaz (Ha n n e m a n n 1997, To k á r i in. 2005). Najdalej na północ areał obejmuje południowo-wschodnią część Europy Środko- wej. Jego granica przebiega tu przez austriac- kie regiony Górna i Dolna Austria (Hu e m e r i Ta rm a n n 1993), Morawy południowe, Sudety i Słowację (Sk a l a 1936, La š t ů v k a 1998) (ryc. 1) oraz dalej w kierunku wschodnim przez 128 TOMASZ BLAIK

Ryc. 1. Stanowisko Alabonia staintoniella (Ze l l .) w Górach Opawskich () na tle rozmieszczenia gatunku w Republice Czeskiej: stanowiska historyczne (): 1 - Krnov, 2 - Stěbořice, 3 - Hradec nad Moravicí, 4 - Fulnek; - główny zasięg występowania.

Fig. 1. New locality of Alabonia staintoniella (Ze l l .) in the Opawskie Mts. () and its distribution in the Czech Republic: historical data (): 1 - Krnov, 2 - Stěbořice, 3 - Hradec nad Moravicí, 4 - Fulnek; - main distribution range. Alabonia staintoniella (Ze l l e r , 1850) (Lepidoptera: Oecophoridae) w Górach Opawskich... 129

Ukrainę (To k á r i in. 2005). Nowe stanowisko wzmianki o jego znalezieniu na polskim w Górach Opawskich wraz ze stanowiskami Śląsku („W Polsce podany tylko ze Śląska.”) historycznymi na Śląsku Czeskim (Sk a l a 1924, (To l l 1964). Informacja ta nie znajduje jed- 1936) (ryc. 1) należy do skrajnie północnych nak potwierdzenia w dostępnych źródłach w całym zasięgu gatunku. publikowanych. Przeciwnie, analiza danych historycznych z obszaru Śląska skłania do wnio- sku, że najpewniej doszło tu do omyłkowego Bionomia rozpoznania oryginalnej lokalizacji Graetz (obecnie Hradec nad Moravicí na Śląsku Czeskim) Dane na temat bionomii A. staintoniella (ryc. 1) w oparciu o pracę Wo c k e (1874) (Sz e l ą g są bardzo skąpe. Podobnie jak wiele innych i Ma l k i e w i c z 2007, Bl a i k 2010). Opracowanie przedstawicieli Oecophoridae jest on gatun- to jest podstawowym źródłem danych na temat kiem saproksylicznym. Zasiedla świetliste Microlepidoptera Śląska w jego granicach drzewostany liściaste, głównie lasy grabowo- historycznych i z oczywistych względów nie dębowe. Po przezimowaniu, w marcu i kwiet- może być odnoszone wyłącznie do polskiej niu gąsienica rozwija się w próchniejącym części Śląska. drewnie, prawdopodobnie w pniakach lub Występowanie A. staintoniella w Górach opadłych gałęziach grabu i dębu (Wo c k e 1884, Opawskich rzuca także nowe światło na pro- To l l 1964, To k á r i in. 2005). Motyle są aktywne blem obecności gatunku na Śląsku Czeskim. wyłącznie w dzień. W miejscach występowania Fakt ten został pominięty w ostatnim środkowo- mogą pojawiać się licznie (Wo c k e 1884). europejskim opracowaniu rodziny, gdzie ob- Lot motyli rozpoczyna się w maju i trwa szar jego występowania w Republice Czeskiej do połowy lipca. W północnej części zasięgu został ograniczony wyłącznie do południowej geograficznego jego główna faza przypada części Moraw (To k á r i in. 2005). W granicach prawdopodobnie na drugą połowę maja i czer- dzisiejszego kraju morawsko-śląskiego znane wiec, na co wskazują zarówno daty obserwacji są co najmniej cztery historyczne stanowiska na Olszaku, jak i w Czechach (Wo c k e 1884, gatunku (ryc. 1): Hradec nad Moravicí (oryg. Sk a l a 1924, 1936). W okolicy Fulneka gatunek Graetz nächst Troppau/Grätz (Hradec)) (Wo c k e był obserwowany również w pierwszej poło- 1874, Sk a l a 1936); Krnov (Jaegerndorfer Bergen/ wie sierpnia (Sk a l a 1924), a według innych Jägerndorf) (Wo c k e 1884, Sk a l a 1924), Fulnek autorów okres pojawu w Europie Środkowej (Sk a l a 1918, 1924) i Stěbořice (Stiebrowitz bei może trwać nawet do początku września (To k á r Troppau) (Sk a l a 1936). Wraz z wymienionymi i in. 2005). lokalizacjami, stanowisko na górze Olszak jest zatem kolejnym znanym miejscem występowa- nia A. staintoniella w obrębie niższych partii Dyskusja i podsumowanie Jesioników, co może wskazywać na szersze rozmieszczenie gatunku w Sudetach Wschod- Dotychczasowy status A. staintoniella nich i na przyległych obszarach podgórskich. w faunie Polski wymaga komentarza. Gatunek był konsekwentnie umieszczany w kolejnych Podziękowania wykazach motyli krajowych (Ra z o w s k i i Ri e d l Autor dziękuje Koledze Adamowi Lary- 1991, Bu s z k o i No w a c k i 2000, W i n i a rs k a i Ma r - szowi (Muzeum Górnośląskie w Bytomiu) za c i n i a k 2004) wyłącznie na podstawie ogólnej wykonanie zdjęć.

Literatura

Bl a i k t. 2010. Projektowany rezerwat przyrody „Ol- Ga e d i k e R., Heinicke W. (Hrsg.) 1999. Verzeichnis der szak” w Górach Opawskich – ważna ostoja ento- Schmetterlinge Deutschlands (Entomofauna Ger- mofauny (Lepidoptera, Neuroptera). Wiad. ento- manica 3). Ent. Nachr. Ber., Beiheft 5: 1-216. mol. 29 Supl.: 111-114. Ha n n e m a n n h.-J. 1997. Kleinschmetterlinge oder Bu s z k o J., No w a c k i J. 2000. The Lepidoptera of Po- Microlepidoptera V. Oecophoridae, Chimabachi- land. A Distributional Checklist. Polish Entomo- dae, Carcinidae, Ethmiidae, Stathmopodidae. Die logical Monographs, Poznań-Toruń, 1: 1-178. Tierwelt Deutschlands, Jena, 70: 1-163. 130 TOMASZ BLAIK

Ha rp e r M. w ., emm e t a., M., la n g m a i d j., R. 2002. Schlesiens. Verlag des Landesmuseums, Brünn. Oecophoridae. [in:] Emmet A., M., Langmaid 197 ss. [= Acta Mus. Morav., Sci. nat. 30, Suppl.: J., R. (eds.): The Moths and Butterflies of Great 1-197 (1931-1932)]. Britain and Ireland. Volume 4 (Part I). Harley Sz e l ą g i., Ma l k i e w i c z a. 2007. Oecophoridae s. l. Books, Colchester: 43-177. (Lepidoptera: Depressariidae, Oecophoridae, Hu e m e r P., ta rm a n n g. 1993. Die Schmetterlinge Chimabachidae) Dolnego Śląska – stan aktualny Österreichs (Lepidoptera). Systematisches Verze- na tle danych literaturowych. Przyroda Sudetów ichnis mit Verbreitungsangaben für die einzelnen 10: 109-124. Bundesländer. Beilageband 5 Veröff. Mus. Ferdi- To k á r z., lv o v s k y a., hu e m e r P. 2005. Die nandeum 73: 1-224. Oecophoridae s. l. (Lepidoptera) Mitteleuropas. La š t ů v k a Z. (ed.) 1998. Checklist of Lepidoptera of the Bestimmung – Verbreitung – Habitat – Bionomie. Czech and Slovak Republics (Insecta, Lepidopte- Slamka, Bratislava, 120 pp. (15 Farbtafeln). ra). Konvoj, Brno: 117 ss. To l l S. 1964. Oecophoridae. Klucze do oznaczania Me y r i c k e. 1922. Lepidoptera Heterocera. Fam. owadów Polski. PWN, Warszawa, XXVII (35): Oecophoridae. [in:] Wytsman P. (ed.): Genera 1-174. Insectorum, Bruxelles, 180: 1-224, pl. 1-6. W o c k e M. F. 1874. Verzeichniss der Falter Schlesiens. Ra z o w s k i J., Ri e d l T. 1991. Lepidoptera – Motyle. [w:] II. Microlepidoptera. Z. Ent., N. F. 4: 1-108. Razowski J. (red.): Wykaz zwierząt Polski. Tom II. W o c k e M. F. 1884. Nachträge und Bemerkungen ZNiO Wyd. PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków, zur Fauna der schlesischen Falter. Z. Ent., N. F. 26: 14-75. 9: 46-63. Sk a l a H. 1918. Zur Mikrolepidopterenfauna Mährens. W i n i a rs k a G., Ma r c i n i a k B. 2004. Motyle (Lepidoptera). Z. österr. Ent.-Ver. 3: 66-67. [w]: Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I., Sk a l a H. 1924. Beitrag zur Lepidopterenfauna Mäh- Skibińska E. (red.): Fauna Polski. Charakterystyka rens und öst. Schlesiens. (Fortsetzung). Z. österr. i wykaz gatunków. Tom 1. MiIZ PAN, Warszawa: Ent.-Ver. 9: 93-95. 363-439. Sk a l a H. 1936. Zur Lepidopterenfauna Mährens und

Alabonia staintoniella (Ze ll e r , 1850) (Lepidoptera: Oecophoridae) in the Opawskie Mts. – the first documented record from Poland

Summary A new locality of Alabonia staintoniella (Ze l l .) was found in 2009 on Mt. Olszak (453 m a.s.l.) in the Opawskie Mts. (Eastern Sudetes). This is the first certain record of the species in Poland. In the subsequent years numerous adults were observed between May 14th and July 12th. The moths were flying actively during sunny days low over the undergrowth in an acidophilic oak forest of Luzulo luzuloidis-Quercetum petraeae. A. staintoniella is a saproxylic species, and its larvae live in rotting timber, usually hornbeam Carpinus betulus L. and oak Quercus L. The northern distribution border of the species crosses Central Europe. The new locality, together with historical records from the Czech Silesia, is among the northernmost ones for this species. The current status of A. staintoniella in the Polish fauna is discussed based on the literature data. It was found that the information previously being the basis for inclusion of this species in the list of the Polish fauna was erroneous and referred to the historical locality in Hradec nad Moravici (originally Graetz/Grätz) in the Czech Republic. The diagnostic features of A. staintoniella are presented in order to help distinguish it from a very similar A. geoffrella. In order to protect the habitat of saproxylic and phytosapropha- gous moths and other rare insects, a nature reserve “Olszak” was established in 2012 on the southern slope of Mt. Olszak.

Adres autora: Zakład Zoologii Bezkręgowców Katedra Biosystematyki Uniwersytet Opolski Oleska 22, 45-052 Opole e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 131-138 Zbigniew Jakubiec, Andrzej Wuczyński*

Badania ilościowe ptaków lęgowych w lasach doliny Bystrzycy

Wstęp łęgowe. Jako powierzchnie próbne wykorzystane zostały całe pododdziały leśne, o łatwych do Zespoły ptaków leśnych wykazują cha- ustalenia w terenie granicach. Dodatkowo na rakterystyczne cechy zależne od składu ga- plany powierzchni zostały naniesione potoki, tunkowego, wieku i struktury drzewostanu. ścieżki, charakterystyczne drzewa, co ułatwiało Badania ilościowe pozwalają na określenie cech precyzyjne kartowanie stwierdzeń ptaków. ekologicznych lokalnych zespołów ptaków, Ponadto, pierwszą powierzchnię, zawierającą mogą też dostarczyć ważnych informacji o wa- mniej charakterystycznych elementów terenu, lorach przyrodniczych danego obszaru leśnego wyznakowano paskami na drzewach tworząc i wskazówkę do jego ochrony. Do tej pory siatkę regularnych kwadratów o boku 50 m. przeprowadzono na Śląsku wiele badań ilościo- W badaniach stosowano zmodyfikowaną wych ptaków w środowiskach leśnych, jednak metodę kartograficzną (To m i a ł o j ć 1980), wyko- nie wszystkie typy lasów zostały przebadane. rzystując także przy kolejnych kontrolach plany Stosunkowo nieliczne dane pochodzą z dolin z poprzednich liczeń i aktywnie wyszukując rzecznych, a szczególnie brakuje danych osobniki w rewirach wcześniej stwierdzonych. ilościowych z dolnośląskich lasów łęgowych (Dy r c z i in. 1991). W roku 1995 na potrzeby tworzonego wówczas Parku Krajobrazowego Wyniki badań ilościowych „Dolina Bystrzycy”, przeprowadzono liczenia ptaków w wybranych, dobrze zachowanych 1. Powierzchnia grądowa – 21,30 ha fragmentach lasów rozmieszczonych nad tą Nadleśnictwo Miękinia, oddział 86 c, rzeką, dokonano też podstawowej charakte- wysokość 475-525 m n.p.m. Drzewostan wielo- rystyki ekologicznej stwierdzonych zespołów. piętrowy, 110-130 lat: dąb, lipa, grab oraz nie- Ponieważ do dziś liczba danych o ptakach wielkie młodniki jesionu. Nad znajdującymi się zasiedlających nadrzeczne lasy jest niedosta- na powierzchni wyschłymi starorzeczami oraz teczna, a szczególnie nieliczne i pożądane nad brzegiem Bystrzycy – pojedyncze wierzby. są starsze dane porównawcze, w niniejszym Runo niezbyt obfite, w miejscach nasłonecz- doniesieniu prezentujemy wyniki przeprowa- nionych dominował trzcinnik, a w miejscach dzonych wówczas badań ilościowych z doliny wilgotnych nieduże płaty pokrzywy. Bystrzycy. Daty liczeń: 18, 24. IV, 4, 12, 24 V, 8, 17, 29 VI 1995 r., oraz 18 V 1995 r. – dodatkowa kontrola mająca na celu wyszukanie dziupli Teren i metodyka badań szpaka Sturnus vulgaris. Na powierzchni grądowej stwierdzono Badania przeprowadzono na dwóch po- 52 gatunki lęgowe w łącznej liczbie 349,5 par wierzchniach w dolinie Bystrzycy: w rejonie (średnia z łącznego zakresu wartości) i ogól- miejscowości Krobielowice na południe od Ką- nym zagęszczeniu 164,1 pary/10 ha (tab. 1). tów Wrocławskich oraz w rejonie miejscowości W zespole dominowały: szpak, kapturka Sylvia Samotwór, na południowo-zachodnich obrze- atricapilla, zięba Fringilla coelebs i pierwiosnek żach Wrocławia. Na pierwszej powierzchni Phylloscopus collybita, których łączny udział występują grądy, natomiast na drugiej, w rejonie wynosił 41,2%. Dalszych osiem gatunków praw- ujścia Strzegomki do Bystrzycy, przeważają lasy dopodobnie gniazdowało w dolinie Bystrzycy, 132 Zbigniew Jakubiec, Andrzej Wuczyński

Tab. 1. Wyniki badań ilościowych ptaków na powierzchni grądowej – 21,30 ha. Table 1. Results of quantitative bird study in the oak-hornbeam forest – 21.30 ha. (1) Species, (2) Number of breeding pairs, (3) Density (pairs/10 ha), (4) Dominance, (5) Ecological group, (6) Nesting guild, (7) Foraging guild. Grupa ekologiczna Zagęsz- Domi- (5) Liczba czenie nacja par (par/10 Miejsce Miejsce Lp. Gatunek (%) (2) ha) gniazdo- żerowa- (1) (4) (3) wania nia (6) (7) 1 Szpak Sturnus vulgaris 50-55 24,6 15,0 D P 2 Kapturka 36-38 17,4 10,6 Z L Sylvia atricapilla 3 Zięba Fringilla coelebs 32-33 15,3 9,3 K L 4 Pierwiosnek 22 10,3 6,3 Z L Phylloscopus collybita 5 Modraszka 17 8,0 4,9 D L Cyanistes caeruleus 6 Rudzik 17 8,0 4,9 Z L Erithacus rubecula 7 Trznadel 14 6,6 4,0 Z P Emberiza citrinella 8 Muchołówka białoszyja 11 5,2 3,1 D L Ficedula albicollis 9 Bogatka Parus major 11 5,2 3,1 D L Grubodziób 10 Coccothraustes coccothraustes 9-11 4,7 2,9 K L 11 Kos Turdus merula 8 3,8 2,3 K L/P 12 Śpiewak 8 3,8 2,3 K L/P Turdus philomelos 13 Gajówka Sylvia borin 7,5 3,5 2,1 Z L 14 Dzięcioł średni 7 3,3 2,0 D L Dendrocopos medius 15 Świstunka 6 2,8 1,7 Z L Phylloscopus sibilatrix 16 Muchołówka szara Muscicapa striata 6 2,8 1,7 D L 17 Kowalik Sitta europaea 6 2,8 1,7 D L 18 Mazurek 6 2,8 1,7 D P Passer montanus 19 Dzięcioł duży Dendrocopos major 5,5 2,6 1,6 D L 20 Piecuszek 5,5 2,6 1,6 Z L Phylloscopus trochilus 21 Cierniówka 5 2,3 1,4 Z P Sylvia communis 22 Pokrzywnica 4,5 2,1 1,3 Z L Prunella modularis 23 Zaganiacz 4 1,9 1,1 K L Hippolais icterina 24 Muchołówka żałobna 4 1,9 1,1 D L Ficedula hypoleuca 25 Pełzacz leśny 4 1,9 1,1 D L Certhia familiaris 26 Szczygieł 4 1,9 1,1 K P Carduelis carduelis Badania ilościowe ptaków lęgowych w lasach doliny Bystrzycy 133

(1) (2) (3) (4) (5/6) (5/7) 27 Strzyżyk Troglodytes troglodytes 3,5 1,6 1,0 Z L 28 Grzywacz 3 1,4 0,9 K P Columba palumbus 29 Turkawka 3 1,4 0,9 K P Streptopelia turtur 30 Świergotek drzewny Anthus trivialis 3 1,4 0,9 Z L 31 Pełzacz ogrodowy 3 1,4 0,9 D L Certhia brachydactyla 32 Strumieniówka 2,5 1,2 0,7 Z L Locustella fluviatilis 33 Wilga Oriolus oriolus 2,5 1,2 0,7 K L 34 Łozówka 2 0,9 0,6 Z L Acrocephalus palustris 35 Raniuszek 2 0,9 0,6 K L Aegithalos caudatus 36 Kukułka Cuculus canorus 1,5 0,7 0,4 - L 37 Sikora uboga 1,5 0,7 0,4 D L Poecile palustris 38 Sójka 1,5 0,7 0,4 K L Garrulus glandarius 39 Dzwoniec Chloris chloris 1,5 0,7 0,4 K P 40 Krzyżówka 1 0,5 0,3 Z P Anas platyrhynchos 41 Dzięciołek 1 0,5 0,3 D L Dendrocopos minor 42 Pliszka siwa 1 0,5 0,3 Z P Motacilla alba 43 Krętogłów Jynx torquilla 0,5 0,2 0,1 D L 44 Ortolan 0,5 0,2 0,1 Z P Emberiza hortulana 45 Bocian czarny + K L Ciconia nigra 46 Trzmielojad + K L Pernis apivorus 47 Myszołów Buteo buteo + K P 48 Jastrząb Accipiter gentilis + K P 49 Bażant + Z P Phasianus colchicus 50 Puszczyk Strix aluco + D P 51 Dzięcioł czarny Dryocopus martius + D L 52 Piegża Sylvia curruca + Z L 344,5- 164,1 100,0 Łącznie: 354,5

Grupy ekologiczne: Miejsce gniazdowania: K – na drzewach lub krzewach, ponad 1,5 m nad ziemią, Z – na ziemi lub nisko na krzewach, do 1,5 m nad ziemią; D – w dziuplach; Miejsce żerowania: L – w lesie, P – poza lasem, L/P – w lesie i poza lasem. Gatunki dominujące (ponad 5% udziału) oznaczono drukiem pogrubionym. + - gatunki lęgowe, o rewirach wykraczających poza powierzchnię. Ecological groups: nesting guilds: K – tree or bush nesting, more than 1.5 m above the ground, Z – on the ground or near the ground, up to 1.5 m above the ground. D – hole-nesters; foraging guilds: L – in the forest, P – outside the forest, L/P – both in and outside the forest. Names of dominant species (> 5%) indicated in bold. + - breeding species with territories partly outside the study plot. 134 Zbigniew Jakubiec, Andrzej Wuczyński ale miały rewiry znacznie większe od badanej cech środowiska. Wysokie zagęszczenie szpaka powierzchni, a piegża Sylvia curruca zajmowała na powierzchni łęgowej wynikało z obec- rewir poza powierzchnią i stwierdzona była ności dość dużej liczby starych dziuplastych okazjonalnie. 14 dalszych gatunków stwier- wierzb. Wysokie zagęszczenie łozówki na tej dzonych na powierzchni uznano za nielęgowe powierzchni związane było z łanami pokrzyw i były to: czapla siwa Ardea cinerea, błotniak nad Bystrzycą i Strzegomką. Z kolei w grądzie stawowy Circus aeruginosus, zimorodek Alcedo liczniej występowały gatunki związane ze sta- atthis, skowronek Alauda arvensis, pliszka żółta rymi dębinami: dzięcioł średni, muchołówka Motacilla flava, świerszczak Locustella naevia, żałobna i muchołówka białoszyja. zniczek Regulus ignicapillus, czarnogłówka Badane powierzchnie różniły się też udzia- Poecile montanus, gąsiorek Lanius collurio, łami gatunków przypisanych do dwóch grup kruk Corvus corax, wrona Corvus cornix, czyż funkcjonalnych – wyróżnionych względem Carduelis spinus i kulczyk Serinus serinus. miejsca gnieżdżenia i żerowania. W grupach gniazdowych na obu powierzchniach podobne 2. Powierzchnia łęgowa – 17,70 ha były liczby gatunków gnieżdżących się wysoko Nadleśnictwo Miękinia, oddział 59 b, na drzewach i krzewach (tab. 3). Znamienny wysokość 450-475 m n.p.m. Teren płaski był natomiast układ wartości zagęszczenia z kilkoma wypełnionymi wodą starorzeczami. dwóch pozostałych kategorii w grądzie i w łęgu. Drzewostan 80-100 lat: topola, wierzba, jawor, Powierzchnię łęgową zasiedlała wyższa liczba jesion, olcha; pojedynczo dąb i lipa. Wysokość gatunków gniazdujących nisko nad ziemią, przy drzew 25-29 m. Podszyt i podrost dobrze wy- nieco niższym ich zagęszczeniu. Odwrotna kształcone. Na całej powierzchni znajdowały sytuacja dotyczyła dziuplaków – w łęgu były się pojedyncze suche drzewa i wywroty. Runo reprezentowane przez mniejszą liczbę gatun- na całej powierzchni obfite, wysokie, m.in. ków, jednak ich zagęszczenie było tam wyraźnie pokrzywa i przytulia. wyższe. Główną przyczyną stwierdzonych Daty liczeń: 2, 23. IV, 5, 15, 28 V, 1, 9, 17, różnic były odmienne warunki siedliskowe 28 VI 1995 r. oraz 15 V 1995 r. – dodatkowa, na badanych powierzchniach. Wpływ mogła popołudniowa kontrola mająca na celu wyszu- mieć też odmienna presja drapieżnicza jakiej kanie dziupli szpaka. podlegają wyróżnione grupy gatunków. Skład Na powierzchni łęgowej stwierdzono 49 zespołu drapieżników występujących na obu gatunków lęgowych, w łącznej liczbie 325 par powierzchniach prawdopodobnie nie różnił (średnia z łącznego zakresu wartości) i ogólnym się istotnie, lecz mogły występować różnice zagęszczeniu 183,4 pary/10 ha (tab. 2). W ze- zagęszczenia, zwłaszcza drobnych ssaków spole dominowały: szpak, zięba i kapturka, któ- plądrujących gniazda. rych łączny udział wynosił 43,7%. Krzyżówka Pod względem ekologii żerowania, w do- Anas platyrhynchos, myszołów Buteo buteo, linie Bystrzycy udział gatunków żerujących błotniak stawowy i kokoszka wodna Gallinula poza lasem w grądzie wynosił 26,9%, a w łęgu chloropus posiadały rewiry znacznie większe 32,7%. Ich dominacja wynosiła odpowiednio od badanej powierzchni. Oprócz gatunków 25,2% i 37,8% (tab. 4). Cechą zespołów pta- wymienionych w tab. 2 stwierdzono dalszych ków badanych powierzchni był więc wyraźnie 14 gatunków uznanych za nielęgowe. Były to: zaznaczony efekt brzegowy, związany m. in. sieweczka rzeczna Charadrius dubius, sierpów- z wysokimi zagęszczeniami dziuplaków żerują- ka Streptopelia decaocto, puszczyk Strix aluco, cych poza lasem, np. szpaka i mazurka (Ja k u b i e c zimorodek, dzięcioł czarny Dryocopus martius, 1972). W rozległych kompleksach leśnych efekt droździk Turdus iliacus, pleszka Phoenicurus brzegowy objawia się wyższym zagęszczeniem phoenicurus, kląskawka Saxicola torquata, awifauny w strefie graniczącej z terenami pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla, remiz otwartymi. Jednak w smugowo ciągnących się Remiz pendulinus, gąsiorek, kruk, gil Pyrrhula zadrzewieniach w dolinach rzek, takich jak pyrrhula i czyż. badane w dolinie Bystrzycy, efekt ten dotyczy Obie powierzchnie zasiedlał zasadniczo praktycznie całych kompleksów leśnych. Jest ten sam zespół ptaków (wskaźnik podobień- to skutek ogromnych przekształceń krajobra- stwa Re = 76%), na co wskazuje ogólny skład zowych, takich jak wylesienia i fragmentacja gatunkowy i skład dominantów. Występowały kompleksów leśnych, prowadzących do mo- natomiast odmienne wartości zagęszczenia dyfikacji naturalnych układów ekologicznych niektórych gatunków wynikające z różnych w zespołach ptaków leśnych. Badania ilościowe ptaków lęgowych w lasach doliny Bystrzycy 135

Tab. 2. Wyniki badań ilościowych ptaków na powierzchni łęgowej – 17,70 ha, oznaczenia jak w tab. 1. Table 2. Results of quantitative bird study in the alluvial forest – 17.70 ha, for explanations see table 1. (1) Species, (2) Number of breeding pairs, (3) Density (pairs/10 ha), (4) Dominance, (5) Ecological group, (6) Nesting guild, (7) Foraging guild.

Grupa ekologiczna Liczba Zagęsz- Domi- (5) Lp. Gatunek par czenie nacja Miejsce Miejsce (1) (2) (par/10 (%) gniazdo- żerowa- ha) (4) wania nia (3) (6) (7)

1 Szpak Sturnus vulgaris 84 47,5 25,9 D P 2 Zięba Fringilla coelebs 30 16,9 9,2 K L 3 Kapturka 28 15,8 8,6 Z L Sylvia atricapilla 4 Pierwiosnek Phylloscopus collybita 16 9,0 4,9 Z L 5 Bogatka Parus major 13-15 7,9 4,3 D L 6 Mazurek 11-14 7,1 3,9 D P Passer montanus 7 Modraszka 11 6,2 3,4 D L Cyanistes caeruleus Grubodziób 8 Coccothraustes coccothraustes 10 5,6 3,1 K L 9 Trznadel 10 5,6 3,1 Z P Emberiza citrinella 10 Kos Turdus merula 9 5,1 2,8 K L/P 11 Zaganiacz 6-8 4,0 2,2 K L Hippolais icterina 12 Kowalik 7 4,0 2,2 D L Sitta europaea 13 Strzyżyk Troglodytes troglodytes 7 4,0 2,2 Z L 14 Łozówka Acrocephalus palustris 7 4,0 2,2 Z L 15 Drozd śpiewak 6 3,4 1,8 K L/P Turdus philomelos 16 Gajówka Sylvia borin 6 3,4 1,8 Z L 17 Rudzik 6 3,4 1,8 Z L Erithacus rubecula 18 Wróbel 5 2,8 1,5 D P Passer domesticus 19 Dzięcioł średni 4 2,3 1,3 D L Dendrocopos medius 20 Wilga Oriolus oriolus 4 2,3 1,3 K L 21 Dzięcioł duży Dendrocopos major 3,5 2,0 1,1 D L 22 Pokrzywnica 3 1,7 0,9 Z L Prunella modularis 23 Cierniówka 3 1,7 0,9 Z P Sylvia communis 136 Zbigniew Jakubiec, Andrzej Wuczyński

(1) (2) (3) (4) (5/6) (5/7) 24 Szczygieł 3 1,7 0,9 K P Carduelis carduelis 25 Piegża Sylvia curruca 2-3 1,4 0,8 Z L 26 Grzywacz 2 1,1 0,6 K L/P Columba palumbus 27 Kukułka 2 1,1 0,6 - L Cuculus canorus 28 Świergotek drzewny Anthus trivialis 2 1,1 0,6 Z L 29 Muchołówka białoszyja 2 1,1 0,6 D L Ficedula albicollis 30 Piecuszek 2 1,1 0,6 Z L Phylloscopus trochilus 31 Strumieniówka 2 1,1 0,6 Z L Locustella fluviatilis 32 Sójka 2 1,1 0,6 K L Garrulus glandarius 33 Bażant 1 0,6 0,3 Z P Phasianus colchicus 34 Turkawka 1 0,6 0,3 K P Streptopelia turtur 35 Krętogłów Jynx torquilla 1 0,6 0,3 D L 36 Słowik rdzawy 1 0,6 0,3 Z L Luscinia megarhynchos 37 Świstunka 1 0,6 0,3 Z L Phylloscopus sibilatrix 38 Muchołówka szara Muscicapa striata 1 0,6 0,3 D L 39 Raniuszek 1 0,6 0,3 K L Aegithalos caudatus 40 Sikora uboga 1 0,6 0,3 D L Poecile palustris 41 Pełzacz leśny 1 0,6 0,3 D L Certhia familiaris 42 Kulczyk Serinus serinus 1 0,6 0,3 K P 43 Dzwoniec Chloris chloris 1 0,6 0,3 K P 44 Ortolan 1 0,6 0,3 Z P Emberiza hortulana 45 Pliszka siwa 0,5 0,3 0,1 Z P Motacilla alba 46 Krzyżówka + Z P Anas platyrhynchos 47 Myszołów Buteo buteo + K P 48 Błotniak stawowy + Z P Circus aeruginosus 49 Kokoszka wodna + Z P Gallinula chloropus 321,0- 183,4 100 Łącznie: 329,0 Badania ilościowe ptaków lęgowych w lasach doliny Bystrzycy 137

Tab. 3. Porównanie udziału grup ptaków różniących się sposobem gniazdowania, występujących na badanych powierzchniach w dolinie Bystrzycy. Table 3. Comparison of abundance of bird species of different nesting guilds in the studied areas in the Bystrzyca River valley. (1) Nesting habit, (2) Oak-hornbeam forest, (3) Alluvial forest, (4) Number of species, (5) Pairs/10 ha, (6) Dominance.

Powierzchnia grądowa Powierzchnia łęgowa (2) (3) Sposób gniazdowania Liczba Par/ Domi- Liczba Par/ Domi- (1) gatunków 10 ha nacja (%) gatunków 10 ha nacja (%) (4) (5) (6) (4) (5) (6) Na drzewach lub krzewach, ponad 1,5 m nad ziemią (K) 15 37,7 22,9 14 43,6 23,7 Na ziemi lub nisko na krzewach, do 1,5 m nad 18 61,7 37,7 21 56,0 30,3 ziemią (Z) W dziuplach (D) 17 63,9 38,7 13 83,3 45,4

Tab. 4. Porównanie udziału grup ptaków różniących się miejscem żerowania, występujących na badanych powierzchniach w dolinie Bystrzycy Table 4. Comparison of abundance of bird species of different foraging guilds in the studied areas in the Bystrzyca River valley. (1) Feeding habit, (2) Oak-hornbeam forest, (3) Alluvial forest, (4) Number of species, (5) Pairs/10 ha, (6) Dominance.

Powierzchnia grądowa Powierzchnia łęgowa (2) (3) Miejsce żerowania Liczba Par/ Domi- Liczba Par/ Domi- (1) gatunków 10 ha nacja (%) gatunków 10 ha nacja (%) (4) (5) (6) (4) (5) (6) W lesie (L) 35 113,7 69,1 30 104,7 57,0 Poza lasem (P) 14 41,5 25,2 16 69,7 37,8 W lesie i poza lasem (L/P) 3 9,0 5,5 3 9,6 5,2

Dyskusja nie w dolinie Bystrzycy było bardzo wysokie za- gęszczenie, porównywalne z danymi z Puszczy Nadrzeczne lasy łęgowe wszystkich typów Białowieskiej oraz zdecydowanie wyższe od należą do najcenniejszych środowisk przy- innych dolnośląskich powierzchni z doliny rodniczych w Europie, na co wpływa złożona Odry (Ra n o s z e k 1969, To m i a ł o j ć i Pr o f u s 1977) struktura przestrzenna i warstwowa, z wielką i Wisły w Puszczy Niepołomickiej (Gł o w a c i ń - liczbą nisz ekologicznych. W efekcie są one s k i 1975). Najbliższą porównywalną badaną najbogatszym w ptaki (ale także w ssaki – patrz powierzchnią były łęgi wiązowo-jesionowe Au l a k 1967) środowiskiem leśnym Europy w dolinie Odry (Bo b r o w i c z mskr.). Stwierdzono Środkowej i są zasiedlane w najwyższych za- tam 52 gatunki lęgowe ptaków w zagęszczeniu gęszczeniach (To m i a ł o j ć i Dy r c z 1993). 88,5 pary/10 ha. Duża liczba gatunków wyni- Potwierdzają to wyniki badań w Puszczy kała z wielkości badanej powierzchni (63,3 Białowieskiej, gdzie wśród porównywanych ha), natomiast stwierdzone zagęszczenie było siedmiu powierzchni z różnym składem ga- zdecydowanie niższe niż w dolinie Bystrzycy. tunkowym drzewostanów najwyższe zagęsz- Wszystkie trzy powierzchnie zasiedlał zasad- czenia (do 149 p/10 ha) i najwyższe bogactwo niczo ten sam zespół ptaków (wskaźnik podo- gatunków stwierdzano w łęgu na skraju lasu bieństwa z powierzchnią grądową Re = 80,3%, (W e s o ł o w s k i i in. 2006). z powierzchnią łęgową – 73,9%). Cechą wyróżniającą obie badane powierzch- Zarówno w okresie, kiedy prowadzono 138 Zbigniew Jakubiec, Andrzej Wuczyński badania opisane w niniejszym doniesieniu, jak gatunków uznawanych za zagrożone w Polsce i obecnie, lasy w dolinie Bystrzycy utrzymały i Europie, np. dzięcioł średni, muchołówka wiele cech typowych dla lasów nadrzecznych białoszyja, bocian czarny. Wydaje się, że powo- i wielką wartość przyrodniczą. W skali krajo- łanie w 1998 r. Parku Krajobrazowego „Dolina brazowej posiadają typowy dla dolin, liniowy Bystrzycy” spowodowało ograniczenie presji układ, jednak kompleksy zachowały duży człowieka na omawiany obszar. Nadal jednak stopień zwarcia, znaczną szerokość (zwykle postępujący rozrost aglomeracji wrocławskiej, 300-800 m) oraz wyjątkową ciągłość, rzadko przekształcenia dolin rzecznych w związku spotykaną na żyznych terenach Niziny Śląskiej. z serią wielkich powodzi ostatnich dekad, a także O bogactwie przyrodniczym tych lasów świadczą rosnące zapotrzebowanie na drewno, stanowią zaprezentowane, bardzo wysokie parametry ilo- stałe zagrożenia dla walorów przyrodniczych ściowe zespołu ptaków, a także liczna obecność lasów doliny Bystrzycy.

Literatura

Au l a k W . 1967. Estimation of small mammal density in To m i a ł o j ć l. 1980. Kombinowana odmiana metody three forest biotopes. Ekol. Pol. A 15: 755-778. kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Bo b r o w i c z g. mskr. Dokumentacja przyrodnicza Not. Orn. 21: 33-54. projektowanego rezerwatu przyrody „Łęg Korea” To m i a ł o j ć L., Pr o f u s P. 1977. Comparative analysis w dolinie rzeki Odry. Zlecenie Wydz. Ochr. Środ. of breeding bird communities in two parks of UW w Legnicy. Wołów. 1996. Wrocław and in adjacent Querco-Carpinetum Dy r c z A. 1973. Ptaki polskiej części Karkonoszy. Ochr. forest. Acta Ornith. 16: 117-177. Przyr. 38: 213-284. To m i a ł o j ć L., Dy r c z A. 1993. Przyrodnicza wartość Dy r c z a., gr a b i ń s k i w., St a w a r c z y k t., w i t k o w s k i j. dużych rzek i ich dolin w Polsce w świetle badań 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. ornitologicznych. W: Ochrona przyrody i środo- Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. wiska w dolinach nizinnych rzek Polski (red. L. Gł o w a c i ń s k i Z. 1975. Ptaki Puszczy Niepołomickiej (studium faunistyczno-ekologiczne). Acta zool. Tomiałojć). IOP PAN. Kraków. s. 13-38. Cracov. 20, 1: 1-88. W e s o ł o w s k i T., Ro w i ń s k i P., Mi t r u s C., Cz e s z c z e w i k D. Ja k u b i e c z. 1972. Ptaki rezerwatu Muszkowicki Las 2006. Breeding bird community of a primeval Bukowy. Ochr. Przyr. 37: 135-152. temperate forest (Białowieża National Park, Po- Ra n o s z e k E. 1969. Ilościowe obserwacje ptaków w grą- land) at the beginning of the 21st century. Acta dzie nadodrzańskim. Not. orn. 10: 10-14. Ornith. 41. 1: 55-70.

Quantitative studies of breeding birds in the forests of the Bystrzyca River valley

Summary The quantitative studies of birds have been conducted in the 1995 breeding season in two study plots in deciduous forests of the Bystrzyca River valley (SW Poland), using a modified mapping method. The first plot of 21.3 ha was covered by an oak-hornbeam forest, 110-130 years old. The second plot of 17.7 ha was located near the Strzegomka River’s outlet to the Bystrzyca River, covered by an alluvial forest, 80-100 years old. In the first plot we recorded 52 breeding species with a total density of 164.1 pairs per 10 ha. In the alluvial forest we recorded 49 breeding bird species with a total density of 183.4 pairs/10 ha. Both plots were inhabited by the same bird community with the dominance of starling, blackcap, chaffinch and common chiffchaff. In the oak-hornbeam forest we found more hole-nesting species, however their joint density was lower than in alluvial forest, mostly because of the difference in the abundance of starling. The opposite trend was observed in the group of species nesting on the ground or in low vegetation – the number of species was lower in the oak-hornbeam than in alluvial plot but the density was higher. In both areas birds feeding outside the forest were numerous, due to a pronounced edge effect typical for riverside forests. Compared with other quantitative data collected in riverine forests, the bird assemblages in the Bystrzyca River valley were characterized by a very high density and similar species richness.

Adresy autorów: *Instytut Ochrony Przyrody PAN, Wydział Nauk Biologicznych UZ, Dolnośląska Stacja Terenowa, ul. Prof. Z. Szafrana 1, ul. Podwale 75, 65-516 Zielona Góra 50-449 Wrocław

PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 139-146 Szymon Bijak, Joanna Remisz*, Matylda Witek**

Rola stanów wody w kształtowaniu przyrostu radialnego drzew i aktywności podłoża w strefie krawędzi terasy zalewowej na przykładzie Ścinawki w okolicach Gorzuchowa

Wstęp przede wszystkim analizy roli tzw. rumoszu drzewnego w kształtowaniu rzeźby i procesów Rozwój roślinności w dolinie rzecznej jest zachodzących w korycie rzecznym (Ka c z k a bezpośrednio związany z dynamiką stanów 1999, Ma l i k 2006a, 2008, Ma l i k i Ow c z a r e k wody w korycie. Okresowo pojawiające się 2006). Przedmiotem zainteresowań było tak- wezbrania, czyli stany wysokiej wody, po- że powstawanie i rozwój kęp śródrzecznych wodują z jednej strony czasowe pogorszenie (Ka c z k a i W y ż g a 2008, Rz e p e c k a i in. 2012) oraz warunków wzrostu (podtopienie korzeni i pni, rzeźbotwórcza rola wezbrań różnej wielkości warunki beztlenowe), z drugiej dostarczają (Ma l i k i in. 2012). jednak osadów tworzących żyzne mady. Na Celem niniejszej pracy była ocena wpływu nadmiar wody, szczególnie na jej stagnację, zmian stanów wody na przyrost radialny drzew wszystkie gatunki drzew są bardzo wrażliwe. rosnących w dolinie rzecznej oraz identyfikacja Niektóre (jesion, wierzba, olsza) znoszą takie na podstawie zapisu dendrochronologicznego warunki jednak nieco lepiej. Zapotrzebowanie powolnych ruchów masowych na krawędzi drzew na wodę odgrywa także ważną rolę terasy zalewowej. Prezentowane badania miały w konkurencji między gatunkami porastają- charakter pilotażowy. cymi dolinę rzeczną. Korzystniejsze warunki sprzyjają pojawieniu się większej liczby roślin o dużych wymaganiach, które są obdarzone Obszar badań dużym potencjałem wzrostu, natomiast gatunki mniej wymagające zostają wyparte na gorsze Badania przeprowadzono w dolnym (7+670 siedliska. Drzewa, które porastają brzegi koryta – 8+170 km) odcinku Ścinawki, w Obniżeniu często oddziałują na przepływ wody, zwłasz- Ścinawki w Sudetach Środkowych (Ko n dr a c k i cza w warunkach wezbraniowych. Dodatkowo 2002). Stanowisko badawcze zlokalizowano ich obecność może wpływać na rzeźbę strefy poniżej posterunku wodowskazowego w Go- brzegowej koryta oraz dolin rzecznych – tak rzuchowie, u stóp twardzielcowego wzniesienia w mikro-, jaki i makroskali. Oddziaływanie to Góry Orlej (395 m n.p.m.), zbudowanego z pa- ma charakter pozytywny (formy akumulacyjne) leozoicznych skał metamorficznych (ryc. 1). lub negatywny (erozja rzeczna). Ścinawka wypływa spod Borowej w Gó- Badania Si g a f o o s a (1964) stanowiły pod- rach Wałbrzyskich i jest największym lewo- waliny do wykorzystania metody dendrochro- brzeżnym dopływem Nysy Kłodzkiej na ob- nologicznej w rekonstrukcji paleopowodzi szarze Kotliny Kłodzkiej. W środkowym biegu i badaniach wpływu nadmiaru wody na przyrost płynie przez terytorium Republiki Czeskiej, a jej drzew. Od tego czasu analizy słojów przyrostu dolny odcinek zlokalizowany jest ponownie rocznego drzew wielokrotnie były wykorzy- na terytorium Polski. Po 62 km, na północ od stywane do odtworzenia historii wystąpienia Kłodzka, uchodzi do Nysy Kłodzkiej (St a f f a wezbrań oraz w badaniach wzajemnych i in. 1994). relacji między poszczególnymi elementami Dolina Ścinawki w przeważającej części systemu dolina rzeczna – rzeka – roślinność jest szeroka i ma stosunkowo płaskie dno. Za- (St. Ge o r g e 2010). Wśród prac prowadzonych łożona jest w obrębie grubej warstwy osadów w tym zakresie w Polsce należy wymienić plejstoceńskich, wśród których miejscami 140 Szymon Bijak, Joanna Remisz, Matylda Witek

Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań. Fig. 1. Study site location. odsłaniają się wychodnie zbudowane ze skał nych względem koryta stron pnia. Wywierty bardziej odpornych (W o j c i e c h o w s k a 1966). pobierano w miarę możliwości jak najniżej, aby Wysokie, miejscami nawet dwustopniowe, te- uzyskać jak najdłuższy zapis. Zebrany materiał rasy porośnięte są dość gęsto przede wszystkim pochodził z wierzb Salix sp. Ze względu na wierzbami, dębami i olszami. Pas tej roślinności pilotażowy charakter badań wywierty pozyska- nie jest szeroki i koncentruje się głównie w stre- no łącznie jedynie z 9 drzew (7 pochylonych fie przykorytowej (do ok. 15 m od brzegu rze- i 2 proste). Pobrany materiał przygotowano ki). W związku z intensywnym użytkowaniem do dalszej analizy zgodnie ze standardowy- tego terenu roślinność nie zawsze porasta oba mi metodami prac dendrochronologicznych brzegi rzeki. (Br ä k e r 2002). Pomiaru szerokości przyrostów rocznych dokonano w programie CooRecorder (www.cybis.se), a ich poprawność i synchro- Materiał i metody niczność sprawdzono w programie CDendro (www.cybis.se). Na podstawie tak uzyskanych W celu określenia wpływu wysokości wody danych w programie CRONOL (Co o k i Ho l m e s w korycie na przyrost radialny drzew pora- 1986) opracowano dla badanego stanowiska stających terasę zalewową oraz identyfikacji chronologię rzeczywistą i standardową. przypadków zachodzenia powolnych ruchów Zbudowaną chronologię standardową po- masowych w obrębie jej strefy krawędziowej równano z danymi hydrologicznymi obejmu- wykorzystano metodę dendrochronologiczną jącymi najniższy, średni i najwyższy stan wody (Sc h w e i n g r u b e r 1996). notowany na wodowskazie Gorzuchów w la- Analizie podlegały drzewa porastające tach 1981-2011. Do analizy wybrano wartości strefę przykorytową na prawym brzegu rzeki, miesięczne z okresu wegetacyjnego, czyli kwie- na badanym odcinku Ścinawki (ryc. 2). Badania cień-październik, oraz średnie wyliczone dla objęły zarówno te pochylone ku korytu (cecha całego tego okresu, jak i dla czasu największej morfologiczna sugerująca przemieszczanie się aktywności kambium (kwiecień-lipiec). Oceny podłoża, na którym rośnie drzewo – por. np. wpływu tych czynników na przyrost radialny Al e s t a l o 1971, St r u n k 1997), jak i te z prostym badanych wierzb dokonano na podstawie pniem. Świdrem Presslera pobrano po dwa współczynnika korelacji Pearsona (próg istot- wywierty dordzeniowe, po jednym z przeciw- ności statystycznej przyjęto na poziomie 0,05). Rola stanów wody w kształtowaniu przyrostu radialnego drzew i aktywności podłoża... 141

Ryc. 2. Lokalizacja drzew próbnych (1..7 – drzewa o wygiętym pniu; A, B – drzewa o prostym pniu). W podkładzie zdjęcia lotnicze nieorto- rektyfikowane wykonane 27.11.2012 r. przy użyciu bezzałogowego statku powietrznego swinglet CAM, rozdzielczość 4cm/px.

Fig. 2. Location of sampling trees (1..7 – curved trunk trees; A, B – straight trunk trees). Back- ground – aerial photos (not ortorectified) taken on 27th Nov., 2012 by the unmanned aerial vehicle swinglet CAM with 4cm/px resolution.

Obliczenia wykonano w programie Dendro- gdzie: Rt – liczba drzew wykazująca dekon- Clim2002 (Bi o n d i i W a i k u l 2004). centryczny przyrost w roku t, At – liczba drzew, Identyfikacji epizodów powolnego prze- które odłożyły przyrost w roku t (minimum 3). mieszczania się drobnofrakcyjnego materiału Uzyskane wartości wskaźnika I porów- budującego dolinę rzeczną w kierunku koryta nano z najniższymi absolutnymi, średnimi dokonano porównując przebieg krzywych najniższymi, średnimi, średnimi najwyższymi przyrostowych reprezentujących odkorytową i najwyższymi absolutnymi wartościami stanu i dokorytową część pnia badanych drzew. wody w korycie Ścinawki w okresie wegetacyj- Wystąpienie tego zjawiska stwierdzano na nym (kwiecień-październik) oraz największej podstawie charakterystycznego rozejścia się aktywności kambium (kwiecień-lipiec). wykresów szerokości przyrostów rocznych. Świadczy ono o odłożeniu przez drzewo dekoncentrycznego przyrostu wywołanego przez Wyniki działanie sił związanych z przemieszczającym się podłożem (np. Ma l i k 2008). Dla każdego Zestawiona chronologia wierzbowa dla stwierdzonego epizodu aktywności krawędzi stanowiska Gorzuchów obejmuje okres 1954- terasy określono rok początkowy oraz czas jego 2012. Jedynie w przypadku dwóch drzew trwania w miejscu rośnięcia danego drzewa. indywidualne sekwencje przyrostowe były By przeanalizować reakcję badanych drzew dłuższe niż 50 lat, natomiast na wywiertach na przemieszczanie się materiału budującego z trzech drzew zidentyfikowano mniej niż 30 krawędź doliny rzecznej w czasie, obliczono słojów przyrostu rocznego. wskaźnik odpowiedzi I (Sh r o d e r 1978): W toku badań nie stwierdzono istotnego statystycznie związku szerokości przyrostu Rt rocznego badanych wierzb ze stanem wody I = –—— t A w korycie Ścinawki. Uzyskane współczynniki t korelacji były niskie niezależnie od tego czy 142 Szymon Bijak, Joanna Remisz, Matylda Witek przyrost porównywano z najniższym, średnim, Intensywność odpowiedzi badanych drzew na czy najwyższym stanem wody oraz od tego czy przemieszczanie się podłoża w obrębie strefy dane hydrologiczne obejmowały poszczególne krawędziowej terasy zalewowej Ścinawki koło miesiące, okres największej aktywności kam- Gorzuchowa wykazywała znaczną zmien- bium czy okres wegetacyjny (tab. 1). Jedynie ność w czasie (ryc. 3). Największe wartości w przypadku najniższego stanu wody w kwiet- wskaźnika odpowiedzi I (>75%) wystąpiły niu współczynnik korelacji był bardzo bliski na początku lat 80. i 90. XX wieku. Od roku wartości istotnej statystycznie. 2002 badane wierzby rejestrują ruchy podłoża Spośród badanych pochylonych wierzb w nieznacznym stopniu (I <30%). Uzyskane sześć wykształciło dekoncentryczny przyrost. zależności między wskaźnikiem I a stanami Łącznie stwierdzono 11 przypadków odło- wody w Ścinawce są w większości przypadków żenia przez drzewa różnej ilości drewna po istotne statystycznie, ale ich interpretacja jest dokorytowej i odkorytowej stronie pnia (ryc. 3). niejednoznaczna (ryc. 4). Najwyższe wartości

Ryc. 3. Wskaźnik odpowiedzi I (góra) dla analizowanych wierzb oraz okresy wykształcania przez poszczególne drzewa dekoncentrycznego przyrostu (pogrubiona linia; dół). Fig. 3. Response index I (top) for the analyzed willows and the periods when the individual trees produced eccentric growth rings (thick line, bottom). Rola stanów wody w kształtowaniu przyrostu radialnego drzew i aktywności podłoża... 143

Tab. 1. Współczynniki korelacji Pearsona między chronologią standardową wierzby a najniż- szym (min), średnim (śr) i najwyższym (max) stanem wody na Ścinawce w Gorzuchowie w poszczególnych miesiącach okresu kwiecień-październik, w czasie największej aktywności kambium (IV-VII) i w okresie wegetacyjnym (IV-X). Table 1. Pearson’s correlation coefficients between willow standard chronology and the lowest (min), average (śr) and highest (max) water level in the Ścinawka river in Gorzuchów in consecutive months (April-October), during the highest cambium activity (IV-VII) and in the growing season (IV-X).

IV V VI VII VIII IX X IV-VII IV-X min 0,285 0,034 0,194 0,152 0,102 0,145 0,083 0,143 0,187 śr 0,191 -0,077 0,193 0,082 -0,090 -0,007 0,051 0,067 0,140 max -0,082 -0,076 0,147 0,087 -0,141 0,004 0,071 -0,006 0,046

Ryc. 4. Wskaźnik odpowiedzi I (słupki) analizowanych wierzb oraz najwyższy (A), średni (B) i najniższy (C) stan wody w Ścinawce w okresie IV-VII (czarna linia) i IV-X (niebieska linia). Fig. 4. Response index I (bars) for the analyzed willows and the highest (A), average (B) and lowest (C) water level in the Ścinawka river in IV-VII (black line) and IV-X (blue line) periods. 144 Szymon Bijak, Joanna Remisz, Matylda Witek współczynnika korelacji Pearsona otrzymano skalę, procesy depozycyjne, czego efektem jest dla stanów średnich i średnich najniższych obecność śródkorytowych i przybrzeżnych łach piaszczystych i piaszczysto-żwirowych, rzadko w obu badanych okresach (odpowiednio rIV-X jednak utrwalonych roślinnością. Układ form =-0,402 i rIV-VII =-0,372 oraz rIV-X =-0,366 i rIV-VII =-0,355) oraz średnich najwyższych w okresie korytowych nie jest stabilny i ulega częstemu przemodelowaniu, zwłaszcza po większych wegetacyjnym (rIV-X =-0,379). Korelacja inten- sywności odpowiedzi badanych wierzb na epizodach wezbraniowych. Ponieważ Ści- ruchy materiału tworzącego krawędź terasy nawka charakteryzuje się nieustabilizowanym z absolutnymi najniższymi i najwyższymi przepływem, okresowe gwałtowne wezbrania stanami wody w Ścinawce nie była istotna bywają przyczyną nie tylko zmian morfologii statystycznie. koryta, ale także katastrofalnych powodzi, co może wpływać bezpośrednio na wzrost drzew porastających jej brzegi. Dyskusja Na badanym odcinku Ścinawki rosły przede wszystkim wierzby, jednakże z powodu intensywnego użytkowania terenów przyległych Wzrost drzew jest kształtowany przez znaczna część brzegów rzeki była pozbawiona zespół czynników środowiskowych z różnym roślinności. Wierzba jest gatunkiem higro- natężeniem poszczególnych jego elementów. filnym, więc dobrze znosi krótkookresowy Obok czynników oddziałujących nieprzer- nadmiar wody (Fa l i ń s k i 1990). Być może to jest wanie (temperatura, wilgotność powietrza, przyczyną braku istotnego związku między sze- właściwości gleby), istotną rolę odgrywają także rokością przyrostów rocznych badanych drzew zdarzenia występujące epizodycznie, mające a stanem wody w korycie Ścinawki. Z drugiej często destrukcyjny charakter, takie jak np.: strony dostawa wilgoci do rośliny może się pożary lasu, lawiny czy powodzie (Sc h w e i n - odbywać także w postaci opadów atmosfe- g r u b e r 1996, St o ff e l i Bo l l s c h w e i l e r 2008). Do- rycznych. Jak wykazał Vi t a s (2004) przyrost lina rzeczna jest specyficznym ekosystemem, radialny wierzby z łęgów rezerwatu Nev žis w którym relacje między poszczególnymi jego ė (Litwa) zależał istotnie od opadów w lipcu roku składowymi (rzeka, aluwia, roślinność, klimat) formowania słoja. Podobne wyniki uzyskali dla mogą zachodzić nieraz z dużą intensywnością wierzb z Świętokrzyskiego Parku Narodowego (O‘Co n n o r i in. 2003). Dotychczasowe badania W i l c z y ń s k i i Po d l a s k i (2005). Niewykluczone, że dendrohydrologiczne procesów zachodzących ilość opadów w rejonie Gorzuchowa pokrywa w dolinach rzek wykazały jak istotną rolę zapotrzebowanie rosnących tam wierzb na w kształtowaniu morfologii koryta odgrywają wodę, stąd też brak istotnego związku przyrostu drzewa i drewno (Ma l i k 2006a, 2008, Ma l i k z warunkami hydrologicznymi. i Ow c z a r e k 2006), a także wezbrania różnej O ile na badanym odcinku Ścinawki po- wielkości (Ma l i k i in. 2012). Zachodzi oczywi- ziom wody w korycie nie wpływa w istotny ście również relacja w drugą stronę. Na roślin- sposób na wzrost drzew porastających brzegi, ność porastającą dolinę oddziałuje zarówno to wydaje się, że przekłada się to na aktywność transportowany w rzece materiał, jak i sama podłoża w strefie krawędziowej terasy rzecznej. woda (Zi e l o n k a i in. 2010). Stwierdzona dekoncentryczność przyrostów Dolny fragment koryta Ścinawki, w tym rocznych może świadczyć o zachodzeniu także odcinek badawczy, utrwala meandrowy ruchów masowych w obrębie budujących wzorzec koryta. Brzegi cieku poddawane są krawędź doliny rzecznej piasków (Al e s t a l o intensywnej erozji bocznej. Nisze przykory- 1971, Br a a m i in. 1987, St r u n k 1997). Wyniki towe, które osiągają wysokość od 0,5 do 3 m pionierskich badań Si g a f o o s a (1964) czy współ- i długość nawet kilkunastu metrów, oraz skarpy czesne studia Ma l i k a (2006a, 2008) oraz Ma l i k a erozyjne tworzą się głównie w miejscach do i in. (2012) wskazują na zapisaną w przyrostach tego predysponowanych, tj. na zewnętrznych drzew rolę wód rzecznych w podcinaniu brzegach zakoli. Ich powstawaniu sprzyja brzegów, a tym samym inicjujących erozję słabo skonsolidowany materiał budujący dolnych partii terasy zalewowej i aktywizacji brzegi – zdeponowane przez rzekę piaski przemieszczania się podłoża w kierunku kory- z domieszką iłów. O współczesnej dynamice ta. W przypadku prezentowanych w tej pracy form erozyjnych świadczą osunięcia pakietów badań stwierdzono istotną korelację stopnia ziemnych, odsłonięcia korzeni drzew oraz aktywności podłoża określonego na podstawie tworzenie się nawisów ziemno-darniowych, intensywności odpowiedzi rosnących na terasie a także powyginane pnie drzew. W korycie wierzb ze stanem wód w korycie Ścinawki, jed- Ścinawki zachodzą także, chociaż na mniejszą Rola stanów wody w kształtowaniu przyrostu radialnego drzew i aktywności podłoża... 145 nakże miała ona charakter negatywny. Ozna- wierzb ze stanem wody w korycie Ścinawki cza to, że wzrost poziomu wody powodował na odcinku 7+670 – 8+170 km. Porastające zmniejszenie reakcji drzew na przemieszczanie krawędź terasy drzewa zapisały w słojach się podłoża. Być może wynika to z pewnego przyrostu rocznego reakcję na powolne prze- rodzaju „opóźnienia” w „przekazywaniu” od- mieszczanie się materiału brzegowego w kie- powiedzi przez poszczególne elementy układu runku koryta, lecz bezpośrednie powiązanie rzeka-podłoże-roślinność. Podcinanie brzegu, tej formy aktywności podłoża ze stanem wód a co za tym idzie i uruchamianie podłoża na Ścinawki pozostaje jednak dyskusyjne i wyma- krawędzi terasy, nie musi być bezpośrednio wy- ga dalszych analiz. woływane ekstremalnie wysoką wodą. Istotną rolę może tu również odgrywać powolne, ale Podziękowania systematyczne wypłukiwanie materiału z brze- Autorzy dziękują dr hab. Tomaszowi Nie- gów przez rzekę niosącą normalną ilość wody. dzielskiemu z Zakładu Kartografii Uniwersytetu Si g a f o o s (1964) sugerował, że właśnie to jest Wrocławskiego za udostępnienie zdjęć lotni- czynnikiem powodującym charakterystyczne czych (nieortorektyfikowanych) wykonanych wyginanie pni drzew rosnących przy korycie. bezzałogowym statkiem powietrznym do Ekstremalne, powodziowe wezbrania mogą teledetekcji typu swinglet CAM firmy sen- z kolei być odpowiedzialne za przewrócenie seFly, zakupionego przez Instytut Geografii lub całkowite usunięcie drzew. Istnieje też i Rozwoju Regionalnego i wykorzystywanego możliwość, że ruchy podłoża w obrębie terasy przez Zakład Kartografii m.in. do realizacji zalewowej Ścinawki koło Gorzuchowa zostały projektu badawczego pt. „System wspierający zainicjowane przez inne czynniki niż woda porównywanie prognoz hydrologicznych” z rzeki. Za najczęstszą przyczynę tego typu (projekt badawczy nr 2011/01/D/ST10/04171 procesu, niezależnie od form terenu, w których finansowany przez Narodowe Centrum Nauki). występuje, uważa się opady atmosferyczne Zdjęcie lotnicze (M-33-58, szereg 11, nr 1487, (St o f f e l i in. 2005, Ma l i k 2006b). przybliżona skala 1:15000, rok wykonania 1958/59) wykorzystane na ryc. 1, zostało wykonane przez Państwowe Przedsiębiorstwo Podsumowanie Fotogrametrii i pochodzi ze zbiorów Zakładu Kartografii Uniwersytetu Wrocławskiego. Dane Na podstawie uzyskanych wyników badań hydrologiczne z zasobu IMGW udostępniono pilotażowych nie stwierdzono istotnego związ- do realizacji pracy doktorskiej w ramach poro- ku szerokości przyrostu rocznego badanych zumienia z IGRR UWr.

Literatura

Al e s t a l o J. 1971. Dendrochronological interpretation Ka c z k a R. J., W y ż g a B. 2008. Formowanie i dynamika of geomorphic processes. Fennia 105: 1-140. kęp rzeki górskiej w zapisie dendrochronologicz- Bi o n d i F., W a i k u l K. 2004. Dendroclim2002: a C++ nym na przykładzie dolnego biegu Białki. W: program for statistical calibration of climate Wyżga B. (red.). Stan środowiska rzek południo- signals in tree-ring chronologies. Computer & wej Polski i możliwości jego poprawy – wybrane Geosceinces 30: 303-311. aspekty, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Br a a m R.R., W e i ss E.E.J., Bu r r o u g h P.A. 1987. Spatial 5: 93-102 and temporal analysis of mass movement using Ko n dr a c k i J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, dendrochronology. Catena 14: 573-584. Warszawa. Br ä k e r O.U. 2002. Measuring and data processing in Ma l i k i. 2006a. Contribution to understanding the tree-ring research – a methodological introduc- historical evolution of meandering rivers us- tion. Dendrochronologia 20: 203-216. ing dendrochronological methods: example Co o k E.R., Ho l m e s R.L. 1986. Users manual for com- of the Mała Panew River in southern Poland. puter programs ARSTAN. W: Holmes R.L., Adams Earth Surface Processes and Landforms 31 (10): R.K., Fritts H.C. (red.). Tree rings chronologies 1227–1245. of western North America: California, eastern Ma l i k I. 2006b. Erozja wąwozowa zapisana w od- Oregon and northern Great Basin. Chronology słanianych korzeniach drzew na Wysoczyźnie Series 6, Univ. Arizona, Tuscon: 50-56. Proboszczowickiej pod górą św. Anny. Przegląd Fa l i ń s k i J.B. 1990. Zarys ekologii. W: S. Białobok [red.]. Geologiczny 54: 326-332. Wierzby – Salix alba L., Salix fragilis L. PWN, Ma l i k I. 2008. Dendrochronologiczny zapis współcze- Poznań. 71-138. snych procesów rzeźbotwórczych kształtujących Ka c z k a R.J. 1999. The role of coarse woody debris in stoki i doliny rzeczne wybranych stref krajo- fluvial processes during the flood of the july 1997, brazowych Europy Środkowej. Wydawnictwo Kamienica Łącka valley, Beskidy mountains, Uniwersytetu Śląskiego. Katowice. Poland. Studia Geomorphologica Carpatho-Bal- Ma l i k I., Ow c z a r e k P. 2006. Wykorzystanie odsło- canica 33: 119-129. niętych korzeni drzew do określenia przebiegu 146 Szymon Bijak, Joanna Remisz, Matylda Witek

erozji zboczy dolin i dostawy zwietrzelin do koryt St. Ge o r g e S. 2010. Tree rings as paleoflood and pa- rzek górskich (Sudety Wschodnie). Czasopismo leostage indicators. W: Stoffel M., Bollschweiler Geograficzne 76 (3): 101-116. M., Butler D.R., Luckman B.H (red.). Tree-ring Ma l i k i., w i s t u b a M., St o p k a R., tr ą b k a k. 2012. reconstructions in natural hazards research: Rzeźbotwórcza rola wezbrań o różnej wielkości a state-of-the-art. Springer, Berlin, Heidelberg, zapisana w anatomii drewna drzew, przykład New York. 233-240. z Hrubégo Jeseníka (Sudety Wschodnie). Studia St o f f e l M., Bo l l s c h w e i l e r M. 2008. Tree-ring analysis in i Materiały CEPL w Rogowie 14/1(30): 157-165. natural hazards research – an overview. Natural O’Co n n o r J.E., Jo n e s M.A., Ha l u s k a T.L. 2003. Flood Hazards and Earth System Sciences 8: 187-202. plain and channel dynamics of the Quinault and St o ff e l M., Co n u s D., Gr i c h t i n g M., Ra e t z o H., Gä r t n e r Queets Rivers, Washington, USA. Geomorpho- H., Mo n b a r o n M. 2005. 400 years of debris-flow logy 51: 31-59. activity and triggering weather conditions: Riti- Rz e p e c k a a, cz a j k a b., Mi k u ś P., ka c z k a R.J., w y ż g a graben, Valais, Switzerland. Antarctic and Alpine B. 2012. Rozwój kępy o złożonej strukturze Research 37: 387-395. w żwirodennej rzece górskiej. Wyniki analiz St r u n k H. 1997. Dating of geomorphological processes dendrochronologicznych i kartograficznych. using dendrogeomorphological methods. Catena Studia i Materiały CEPL w Rogowie 14/1(30): 31: 137-151. 105-110. Vi t a s A. 2004. Dendroecological research of Salix fragilis L. in the Nevėžis Botanical-landscape Sc h w e i n g r u b e r F.H. 1996. Tree rings and environment. Reserve. Ekologija 3: 43-46. Dendroecology. Swiss Federal Institute for Forests, W i l c z y ń s k i S., Po d l a s k i R. 2005. Klimatyczny model ak- Snow and Landscape Research Birmensdorf and tywności kambium waskularnego wierzby białej Paul Haupt-Verlag, Bern, Stuttgart, Vienna. (Salix alba L.) ze stanowiska w Świętokrzyskim Sh r o d e r J.F. Jr. 1978. Dendrogeomorphological ana- Parku Narodowym. Sylwan 149 (7): 14-22. lysis of mass movement on Table Cliffs Plateau, W o j c i e c h o w s k a i. 1966, Budowa geologiczna meta- Utah. Quaternary Research 9: 168–185. morfiku dorzecza Ścinawki Kłodzkiej. Geologia Si g a f o o s R. 1964 Botanical evidence of floods and Sudetica 2: 261-293. flood-plain deposition. US Geol. Surv. Prof. Zi e l o n k a T., Ho l e k s a J., Ci a p a ł a S. 2010. A 100-year Paper 485A. history of floods determined from tree rings in St a ff a M., Ja n c z a k J., Ma z u rs k i K. R., Za j ą c Cz., Cz e r - a small mountain stream in the Tatra Mountains, w i ń s k i j. 1994. Słownik geografii turystycznej Poland. W: Stoffel M., Bollschweiler M., Butler Sudetów, Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy, t. D.R., Luckman B.H. (eds). Tree rings and natural 15. Wydawnictwo I-BIS. Wrocław. hazards: A state-of-the-art. Springer, Berlin, Heidelberg, New York, 263-275.

The role of water level in radial increment of trees and ground activity around the edge of a floodplain – Ścinawka near Gorzuchów case study

Summary The paper presents the results of some pilot studies using dendrochronological methods to estimate both the influence of the river water level on the radial increment of trees growing on the floodplain and its relation to the slow channel-wards movements of the riverbanks building material. The investigations were performed on the Ścinawka river. The material consisted of the cores taken form 9 willows and the Gorzuchów water-gauge data (50°29’N, 16°34’E). There was no significant impact of the water level on the tree-ring widths of the analyzed willows. The trees growing on the riverbanks recorded the ground activity in their annual rings. Also the tilted trunks suggested a constant transport of the material from the terrace towards the channel. However, there was no clear relationship between the water level and the ground movements interfering with the trees’ growth. The correlation between the hydrological parameters and the response index values were statistically significant but their negative character suggests that the changing water level has no influence on the morphology of the river valley, contrary to the previous findings.

Adresy autorów: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, *e-mail: [email protected] Wydział Leśny, Samodzielna Pracownia Dendrometrii ** Uniwersytet Wrocławski, i Nauki o Produkcyjności Lasu Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa Zakład Kartografii e-mail: [email protected] pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 147-170 Matylda Witek

Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych

Wstęp Obszar badań

Dolina Czerwonej Wody, najdłuższego po- Obszar badań stanowiło koryto Czerwonej toku na obszarze Gór Stołowych, jest niezwykle Wody, lewobrzeżnego dopływu Kamiennego urozmaicona pod względem morfologicznym. Potoku wraz z najbliższym jego sąsiedztwem. Ograniczony dostęp do fragmentów doliny, Źródła potoku znajdują się na południowo- wynikający z położenia tego obszaru w obrębie wschodnich stokach stoliwa Skalniaka, na Parku Narodowego Gór Stołowych, w oddale- wysokości około 798 m n.p.m., na południe od niu od szlaków turystycznych, powoduje, że Karłowa, natomiast uchodzi on do Kamiennego jest to rejon stosunkowo mało rozpoznany. Potoku w Szczytnej, na wysokości około 465 Koryto Czerwonej Wody, a także cała dolina m n.p.m (ryc. 1). Długość potoku wynosi około potoku, obfituje w wiele interesujących i wy- 13 km, co sprawia, że Czerwona Woda jest jątkowo dobrze ukształtowanych, jak na tak najdłuższym ciekiem w Górach Stołowych, niewielki potok, form rzeźby. Zróżnicowanie odwadniającym największą powierzchnię tego masywu – całą wschodnią część Gór Stołowych morfologiczne odcinków potoku jest tożsame (Pu l i n o w a 1989, St a ff a i in. 1996). Podobnie z prawidłowościami obserwowanymi dla in- jak cała sieć rzeczna Gór Stołowych, dolina nych cieków obszaru Gór Stołowych (Mi g o ń Czerwonej Wody nawiązuje do budowy geo- i in. 2011), jednak w przypadku Czerwonej logicznej podłoża i jest determinowana przez Wody skala tego zjawiska jest znacznie więk- jego strukturę (W i t e k i Re m i s z 2012, Wo j e w o d a sza, ze względu na większą długość cieku, i in. 2011, Wo j e w o d a 2007), co w wielu przy- a przejawia się w stopniu rozwoju form rzeźby padkach wymusza intensyfikację lub urucho- fluwialnej. Potok w większości zachował swój mienie procesów korytowych: erozji, depozycji naturalny charakter, jednak wskazać można i transportu. Do najważniejszych, współcześnie odcinki koryta, gdzie wpływ działalności aktywnych stref deformacji tektonicznych człowieka spowodował istotne zmiany w jego w rejonie Gór Stołowych należy właśnie strefa rzeźbie i funkcjonowaniu. uskokowa Czerwonej Wody i związane z nią Niniejszy artykuł ma na celu charaktery- Obniżenie Czerwonej Wody (Wo j e w o d a 2007). stykę morfologiczną doliny Czerwonej Wody Jest to struktura o charakterze wąskiego rowu wraz z obecnymi w niej formami rzeźby, tektonicznego, w obrębie którego uformowa- głównie fluwialnej. Przedmiotem opisu są ła się dolina potoku. Większa część doliny zróżnicowane morfologicznie odcinki koryta założona jest w obrębie margli środkowego Czerwonej Wody wraz ze wskazaniem czyn- turonu, jednak ciek przecina także warstwy ników odpowiedzialnych za tę różnorodność, piaskowców turonu środkowego i górnego, elementy rzeźby doliny potoku oraz formy co wyraźnie przejawia się w morfologii doliny korytowe, świadczące o działaniu procesów w postaci odcinków o charakterze przełomo- fluwialnych. Artykuł porusza także kwestię wym (Pu l i n o w a 1989, St a f f a i in. 1996, Wo j e - ingerencji człowieka w system korytowy Czer- w o d a i in. 2011). Sieć rzeczna Gór Stołowych nie jest rów- wonej Wody – prezentuje istotne elementy nomierna. Czerwona Woda należy do roz- antropogeniczne i ich wpływ na morfologię ległego obszaru centralnego i południowo- i funkcjonowanie koryta. 148 MATYLDA WITEK

Ryc. 1. Obszar badań: A – lokalizacja obszaru badań na tle powiatu kłodzkiego, w podkładzie model terenu DTED o rozdzielczości 50 m; B – stosunki wysokościowe, C – nachylenia stoków w stopniach; D – ekspozycja stoków; E –indeks pozycji topograficznej (tpi), określający względne położenie morfologiczne (wartości dodatnie wskazują elementy wypukłe – grzbiety, szczyty, wartości ujemne – elementy wklęsłe – doliny, zagłębienia); F – użytkowanie terenu wg bazy Corine Land Cover, wyróżnione klasy: 2 – zabudowa miejska luźna, 12 – grunty orne poza zasięgiem urządzeń nawadniających, 18 – łąki i pastwiska, 20 – złożone systemy upraw i działek, 21 – tereny zajęte głównie przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej, 23 – lasy liściaste, 24 – lasy iglaste, 25 – lasy mieszane, 29 - lasy i roślinność krzewiasta w stanie zmian. Fig. 1. Research area: A – location of research area in the Kłodzko County (base: DTED model, resolution 50 m); B – hipsometry; C – slope in meters; D – slope aspects; E – topographic position index (tpi), determining relative morphological position (positive values indicate convex elements – ranges, peaks, negative values – concave elements – valleys, depressions); F – land use according to Corine Land Cover database, classes: 2 - discontinuous urban fabric, 12 - non-irrigated arable land, 18 – pastures, 20 - complex cultivation patterns, 21 - land principally occupied by agriculture with significant areas of natural vegetation, 23 - broad-leaved forest, 24 - coniferous forest, 25 - mixed forest, 29 - transitional woodland-shrub. Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 149 wschodniego, który cechuje się obecnością Analiza zmian antropogenicznych w dolinie cieków o znacznie większej długości niż Czerwonej Wody pozwoliła wskazać odcinki w pozostałych częściach obszaru. Najdłuższym szczególnie przekształcone przez człowieka z nich jest właśnie Czerwona Woda – oraz oraz sztuczne elementy w korycie, których Kamienny Potok (9 km), do którego ta pierwsza wpływ na jego funkcjonowanie jest najbardziej uchodzi. Potoki w tym rejonie mają znacznie widoczny. Zestawienie analizy powyższych mniejsze spadki (30‰) niż te, które odwadniają cech pozwoliło na stworzenie ogólnej typologii część północno-wschodnią (nawet do 130‰). poszczególnych odcinków koryta Czerwonej Swój obszar źródliskowy mają w głównym Wody (opis zastosowanej metody w dalszej horyzoncie wodonośnym, w obrębie obszarów części artykułu). podmokłych na płaskowyżu (Mi g o ń i in. 2011, Pu l i n o w a 1989). Czerwoną Wodę, podobnie jak pozostałe cieki tej części Gór Stołowych, Charakterystyka morfologiczna charakteryzuje wyraźna asymetria dorzecza, koryta Czerwonej Wody uwarunkowana systemem spękań podłoża (Pu l i n o w a 1989). Analizując morfologię doliny Czerwonej Wody na całej długości potoku, można wska- zać kilka odmiennych fragmentów koryta: Metody badań Strefa źródliskowa Cykliczne obserwacje całej sieci rzecznej Źródła Czerwonej Wody na stokach Skal- na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych, niaka mają postać wypływów warstwowych w tym także Czerwonej Wody, prowadzono na kontakcie piaskowców ciosowych z nie- w latach 2010-2012 w związku z realizacją przepuszczalnymi marglami (St a f f a i in. projektu badawczo-rozwojowego „Geoeko- 1996). Podobnie jak większość potoków Gór logiczne warunki środowiska przyrodniczego Stołowych, w obszarze źródliskowym Czer- Parku Narodowego Gór Stołowych” część wona Woda nie wykształca wyraźnego koryta. „Geomorfologia”. Głównym elementem badań Potok prowadzi wody niewielkim zagłębieniem była praca terenowa – szczegółowe kartowanie w obrębie powierzchni stokowej. Formę tę geomorfologiczne koryta oraz jego najbliższego można nazwać korytem inicjalnym, którego sąsiedztwa. Obserwacje prowadzono w okresie cechą charakterystyczną jest brak wyraźnie od lipca 2010 r. do marca 2012 r., w różnych zaznaczających się brzegów. W obszarze okresach roku, w celu zaobserwowania sezo- źródłowym, w wilgotniejszych okresach roku, nowych zmian morfologii form korytowych. można zaobserwować kilka, bardzo płytkich Dokonano szczegółowych obserwacji ele- zagłębień, będących korytami inicjalnymi, któ- mentów koryta, rodzaju i ilości form koryto- re poniżej strefy źródliskowej łączą się, tworząc wych, a także elementów antropogenicznych wyraźne już koryto Czerwonej Wody. Formy obecnych w korycie potoku i ich wpływu na te nie są stałe i ulegają dynamicznym prze- funkcjonowanie koryta. Formy fluwialne zostały obrażeniom. Okresowo całkowicie zanikają. również scharakteryzowane pod względem W przeciwieństwie do innych potoków tego morfometrycznym. Na podstawie relacji for- obszaru, wśród zagłębień będących korytami ma – proces, wnioskowano o intensywności inicjalnymi Czerwonej Wody można wskazać i jakości procesów korytowych. Obecność jedno o większym przegłębieniu (około 20 cm), poszczególnych form fluwialnych pozwoliła będące dominującym korytem głównym. wydzielić odcinki koryta kształtowane wyraźnie przez procesy erozji, oraz takie, na których Odcinek 1 dominuje zjawisko depozycji materiału. Prace Poniżej obszaru źródłowego potok przyj- terenowe uzupełniono o analizę założeń tekto- muje formę tzw. strumienia stokowego, nie nicznych w dolinie potoku (W i t e k i Re m i s z 2012), tworząc wyraźnej formy dolinnej. Wody co pozwoliło podjąć próbę wnioskowania, spływają po powierzchni utworów zwietrze- na ile założenia te, a także budowa podłoża linowo-stokowych (por. To m a s z e w s k i 1994). i elementy terenu, takie jak np. spadek koryta, Czerwona Woda jest jedynym potokiem na wpływają na zróżnicowanie morfologiczne obszarze Gór Stołowych, który dwukrotnie odcinków potoku oraz różnorodność form przecina wychodnie piaskowców górnego ho- korytowych i intensywność ich tworzenia się. ryzontu – piaskowce turonu górnego (Pu l i n o w a 150 MATYLDA WITEK

Fot. 1. Wciosowy, górny odcinek doliny Czerwonej Wody powyżej Karłowa (fot. M. Witek). Phot. 1. Incised, upper section of the Czerwona Woda valley above Karłów (photo M. Witek).

1989, Wo j e w o d a i in. 2011). Czerwona Woda rozmiarów koryta – szerokość nie przekracza pokonuje próg stoliwa Skalniaka bezpośrednio 0,7 m, gdyż jest to strefa będąca bezpośrednią poniżej swojego obszaru źródliskowego. Na kontynuacją obszaru źródliskowego. Niewiel- tym odcinku dolina potoku przyjmuje formę kie, dopiero formujące się koryto nie prowadzi płytkiego wciosu w przemytych pokrywach dużych ilości wody, czego skutkiem jest nie- gliniasto-głazowo-blokowych (fot. 1). Potok wielka siła erozyjna cieku. Erozja denna nie jest płynie niewielkim zalesionym wyżłobieniem na tyle intensywna, aby w efekcie jej działania, w kierunku północno-wschodnim. W dnie moż- na tym odcinku koryta zostały wypreparowane na obserwować liczne, choć niewielkie (z racji efektowne progi skalne lub odsłonięte większe małej szerokości koryta – nie przekraczającej bloki skalne znajdujące się w podłożu. W ko- 0,5-0,7 m) progi skalne i rumoszowe. W kory- rycie miejscami gromadzi się znaczna ilość tach większości potoków w Górach Stołowych rumoszu drzewnego. W omawianym odcinku występują zespoły progów, utworzone przez koryta Czerwonej Wody, o długości około 250 bloki, głazy oraz rumosz drzewny. W przypad- m, zasadniczo nie występują formy akumulacji ku Czerwonej Wody, na wciosowym odcinku fluwialnej oraz wyraźne podcięcia erozyjne koryta, form tego typu jest niewiele – około brzegów, co jest prawidłowością odnotowaną 10-15 na km. Wiosną w korycie obserwuje się dla większości cieków w tym rejonie. większą liczbę form rumoszowych (do 25-30 większych form na km), które są stopniowo Odcinek 2 naturalnie usuwane. Mała liczba progów skal- Odcinek wyraźnego wypłaszczenia zloka- nych wynika przede wszystkim z niewielkich lizowany jest w miejscu, gdzie potok wypływa Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 151

Fot. 2. Zbiornik małej retencji na Czerwonej Wodzie poniżej Karłowa: A – widok ogólny zbiornika; B – zapora ziemna; C – profil schodkowy zapory oraz przepławka dla ryb; D – niecka wypadowa zapory (fot. M. Witek). Phot. 2. Local retention reservoir on the Czerwona Woda below Karłów: A – general view of the reservoir; B – earth dam; C – dam profile and fish ladder; D – channel directly below the dam (photo M. Witek).

z obszaru zalesionego i wpływa na obszar wsi ile w ogóle są one wyraźne) nie przekracza 0,5 Karłów. Koryto potoku nie ma już formy wcio- m. W przypadku fragmentów z lepiej widocz- su. Obserwować tutaj można także pierwsze nymi brzegami można odnotować niewielkie przekształcenia antropogeniczne w obrębie podcięcia erozyjne, głównie na zewnętrznych brzegów koryta – w miejscu przecięcia z dro- brzegach niewielkich zakoli (promień zakola gą nr 387, w sąsiedztwie mostu drogowego, maksymalnie do 1 m). koryto potoku zostało obudowane kamiennym murem oporowym. W tym miejscu potok Odcinek 3 i 4 (zbiornik wodny) skręca w kierunku południowo–wschodnim, Poniżej ostatnich zabudowań Karłowa równoległym do przebiegu krawędzi głównych Czerwona Woda ponownie wpływa w obszar stoliw, i jest to zasadniczy kierunek doliny zalesiony. Jej koryto staje się bardziej wyraźne, Czerwonej Wody w jej górnym i środkowym choć na tym odcinku jest nadal bardzo wąskie biegu. Poniżej zabudowań Karłowa ciek lekko – od 0,5 do lokalnie 1 m i brak w nim spektaku- meandruje w obrębie rozległej polany. Po- larnych form korytowych. Na wysokości około nownie możemy obserwować bardzo słabo 720 m n.p.m. na Czerwonej Wodzie znajduje zaznaczające się koryto, o słabo zarysowanych się niewielka zapora ziemna i sztuczny zbior- brzegach. Szerokość koryta osiąga w tym miej- nik małej retencji (fot. 2). Zapora o schodko- scu maksymalnie 1 m, a wysokość brzegów (o wym profilu niecki wypadowej, wyposażona 152 MATYLDA WITEK

Fot. 3. Koryto Czerwonej Wody poniżej zapory, widoczne słabo zarysowane brzegi (fot. M. Witek). Phot. 3. Channel of the Czerwona Woda below the dam; visible poorly developed stream banks (photo M. Witek).

w przepławkę dla ryb, zamyka zagłębienie niecki wodą. Na tym odcinku koryta Czerwonej wypełnione wodami zbiornika, którego brzegi Wody nie obserwuje się wyraźnej erozji brze- umocniono narzutem kamiennym. Poniżej gów, ze względu na obecność zabezpieczeń przepławki występuje wyraźne przegłębienie brzegowych. erozyjne dna, będące efektem skoncentrowa- nego przepływu wody w tym miejscu. Niecka Odcinek 5 wypadowa obudowana jest w górnej części Poniżej zbiornika Czerwona Woda płynie kamiennym murkiem oporowym, a w dolnej przez zalesiony obszar pomiędzy Kręgielnym – wysypana materiałem miejscowym zabez- a Praskim Traktem, płytką, miejscami zatorfioną pieczonym siatkami gabionowymi. Koryto doliną (fot. 3). Potok utrzymuje na tym odcinku poniżej zapory zostało wyraźnie przegłębione kierunek południowo-wschodni, odwadnia licz- o około 0,3-0,5 m i wyprofilowane. Zarówno nymi, niewielkimi, bezimiennymi dopływami jego brzegi, jak i wnętrze niecki wypadowej torfowiska wysokie: Wielkie i Małe Torfowisko porośnięte są roślinnością, co może świadczyć Batorowskie. Woda odprowadzana z torfowisk, o tym, że całkowite wypełnienie koryta ma dzięki związkom żelaza, ma charakterystyczną miejsce dość rzadko. W niecce utworzyły się czerwono-rudawą barwę, której potok zawdzię- piaszczyste odsypy utrwalone roślinnością, co cza swoją nazwę, a którą można obserwować świadczy o stabilności tych form i jest kolejnym na całej długości Czerwonej Wody, aż do miej- dowodem na jedynie okresowe wypełnienie scowości Batorówek (fot. 4). Na tym odcinku Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 153

Fot. 4. Charakterystyczna dla potoku woda o czerwono-rdzawej barwie, Czerwona Woda w okolicach Zmrozowiska (fot. M. Witek). Phot. 4. Characteristic rusty-red water colour in the Czerwona Woda channel in the vicinity Zmrozowisko (photo M. Witek).

potok ma znacznie lepiej zaznaczone koryto charakterystyczne dla tych form procesy, czyli o wyraźnie zarysowanych brzegach, których erozyjne podcinanie zewnętrznych (wklęsłych) wysokość osiąga maksymalnie 0,5 m. Formy brzegów zakoli oraz akumulacyjne nadbudo- korytowe występują jedynie sporadycznie, co wywanie brzegów wewnętrznych (wypukłych). świadczy o niewielkiej wydajności procesów Formy te są wyjątkowo dobrze wykształcone, fluwialnych lub równoważeniu się procesów jak na ciek o tak małych rozmiarach (koryto erozyjnych i akumulacyjnych. Czerwonej Wody osiąga maksymalnie 3 m sze- rokości i głębokość około 1 m na tym odcinku) Odcinek 6 i mają wyraźne elementy typowe dla meandrów Na całej długości koryta Czerwonej Wody dużych rzek. Koryto Czerwonej Wody posiada pomiędzy zbiornikiem wodnym a Batorówkiem na tym odcinku także znacznie wyraźniejsze spadek cieku jest niewielki, a potok utrwala na brzegi, jednak nie osiągają one dużych wy- tym odcinku wzór meandrowy koryta (fot. 5) sokości, maksymalnie 1 m. W obrębie koryta (Mi g o ń 2006). Jest to najciekawszy i najbardziej zachodzą z dużą wydajnością zarówno procesy malowniczy fragment koryta potoku. W obrębie erozji, jak i akumulacji (fot. 7 i 8). Dowodem licznych wypłaszczeń terenu i śródleśnych polan na ich działanie są wyraźne formy korytowe, oraz torfowisk (zwłaszcza Zmrozowiska) rzeka występujące w dużej liczbie na badanym od- wykształciła efektowne, regularne meandry cinku potoku (tab. 1). Obecność zarówno pod- (fot. 6), w obrębie których można obserwować cięć brzegów, przegłębień dna, jak i odsypów 154 MATYLDA WITEK

Fot. 5. Koryto meandrowe Czerwonej Wody: A, C – meandry o małym promieniu (1,5-2,5 m), Czerwona Woda na Zmrozowisku; B, D – meandry o dużym promieniu (2,5-5 m), Czerwona Woda poniżej Zmrozowiska (fot. M. Witek). Phot. 5. Meandering channel of the Czerwona Woda: A, C – meanders with small radius (1,5-2,5 m), Czer- wona Woda in Zmrozowisko; B, D – meanders with big radius (2,5-5 m), Czerwona Woda below Zmrozowisko (photo M. Witek).

korytowych, świadczy o współwystępowaniu koryta. W efekcie Czerwona Woda posiada wszystkich procesów fluwialnych i trudne bardzo nieregularny profil dna, który jest jest wskazanie tego dominującego. Najsłabiej wyraźnie związany z układem jej zakoli. Na zaznacza się oddziaływanie erozji dennej. Jest analizowanym odcinku w zasadzie nie wy- to spowodowane przede wszystkim niewielkim, stępują progi skalne. Sporadycznie w korycie rzędu 8,5‰, spadkiem koryta w interesują- mamy do czynienia z progami utworzonymi cym odcinku potoku. Jednak formy związane przez materiał organiczny (do 10 form na km), z działaniem tego procesu są dostrzegalne zwłaszcza gruby rumosz drzewny. Poniżej w rzeźbie koryta, a efekty jego oddziaływania takich blokad dochodzi do przegłębienia dna, można analizować w nawiązaniu do głęboko- którego geneza jest podobna, jak w przypadku ści, której zmienność związana jest z krętym progów wodospadowych i świadczy o działa- przebiegiem koryta. Wyraźne przegłębienia niu procesów eworsyjnych. Przegłębienia nie dna występują w miejscu przepływu nurtu, osiągają znaczących rozmiarów, maksymalnie tj. w sąsiedztwie wklęsłych brzegów zakoli odnotowano kilkunastocentymetrowe przegłę- (fot. 7B, C, D). Na skutek większej ilości wody bienia poniżej progów rumoszowych. i większej jej siły erozyjnej, w tych miejscach Zdecydowanie bardziej wydajny jest pro- znacznie intensywniej modelowane jest dno ces erozji bocznej, w wyniku którego tworzą Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 155

Fot. 6. Regularne meandry Czerwonej Wody: A – meander o wydłużonej szyi, koryto potoku na Zmrozowi- sku; B – widoczna forma akumulacyjna przy wewnętrznym brzegu zakola oraz podmywanie brzegu zewnętrznego, Czerwona Woda powyżej Dziczego Grzbietu (fot. M. Witek). Phot. 6. Regular meanders of the Czerwona Woda: A – meander with wider belt, channel in Zmrozowisko; B – visible accumulation form near inner bank and undercutting of outer bank, Czerwona Woda above Dziczy Grzbiet (photo M. Witek).

Fot. 7. Formy erozji bocznej w korycie Czerwonej Wody: A – osunięcia ziemi do koryta, Czerwona Woda poniżej zbiornika; B, C – intensywne podcinanie zewnętrznego brzegu zakola, Czerwona Woda powyżej Zmrozowiska; D – nisze erozyjne z osunięciami pakietów ziemno-darniowych oraz drzew do koryta, potok powyżej Zmrozowiska (fot. M. Witek). Phot. 7. Landforms of lateral erosion in the Czerwona Woda channel: A – visible earth slides and falls, Czerwona Woda below the reservoir; B, C – intensive erosional undercut of outer bank, Czerwona Woda above Zmrozowisko; D – erosional undercut with soil-turf and tree slides and falls into the channel, stream above Zmrozowisko (photo M. Witek). 156 MATYLDA WITEK

Fot. 8. Formy akumulacyjne w korycie Czerwonej Wody: A – piaszczysty odsyp meandrowy; B – piaszczysty odsyp brzegowy; C – odsyp brzegowy powyżej przeszkody w korycie (filar mostu), D – niewielkie odsypy brzegowe; na wszystkich formach widoczne zmarszczki prądowe; A, B, D – Czerwona Woda na Zmrozowisku, C – koryto powyżej Dziczego Grzbietu (fot. M. Witek). Phot. 8. Depositional landforms in the Czerwona Woda channel: A – sandy point bar; B – sandy alternate (bank) bar, C – downstream of obstaction bar (bridge pillar); D – small alternate (bank) bars; on all forms ripples are visible; A, B, D – Czerwona Woda in Zmrozowisko; C – channel above Dziczy Grzbiet (photo M. Witek).

się wyraźne podcięcia brzegów o znaczących serwowano podcięcia erozyjne o wysokości w stosunku do wielkości koryta wymiarach (fot. zbliżonej nawet do 90 cm i głębokości do 7, tab. 1). Podczas gdy brzegi koryta mają około 0,7 m. Trudno mówić o długości takich nisz, 1 m wysokości, podcięcia brzegowe osiągają ponieważ w tym wypadku mamy raczej do czy- wysokość nawet 0,8-0,9 m, przy głębokości nienia z całymi strefami takich podcięć, gdzie dochodzącej do 0,5-0,7 m. Nisze erozyjne są skomplikowanym zadaniem jest postawienie powszechne (tab. 1), bardzo wyraźnie ufor- wyraźnej granicy między jedną formą a ko- mowane i współcześnie aktywne, o czym lejnymi. Strefy te występują na całej długości świadczą tworzące się w nich nawisy ziemno- omawianego odcinka – 2,5 km, ich długość darniowe oraz widoczne podmyte korzenie dochodzi nawet do 200-250 m. Brzegi potoku drzew (fot. 7C i 9A). W najsilniej podcinanych ulegają erozji bocznej w charakterystyczny fragmentach brzegu obserwować można ślady sposób (fot. 10), a mianowicie – lokalnie na osunięć fragmentów brzegu do koryta. Przy krótkich odcinkach koryta pojawia się więcej wysokości brzegów koryta Czerwonej Wody, materiału głazowego, widocznego zarówno dochodzących na tym odcinku do 1 m, zaob- w korycie, jak i w materiale budującym brzegi Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 157

Fot. 9. Zmarszczki prądowe (ripplemarki): A – na odsypie meandrowym, koryto poniżej Zmrozowiska; B – w obrębie dna Czerwonej Wody powyżej Dziczego Grzbietu (fot. M. Witek). Phot. 9. Ripples: A – on a point bar, channel below Zmrozowisko; B – in the bottom of the Czerwona Woda above Dziczy Grzbiet (photo M. Witek).

Fot. 10. Selektywna erozja brzegów koryta Czerwonej Wody: A – koryto poniżej przecięcia z Kręgielnym Traktem; B – przed Batorówkiem (widoczny wpływ także korzeni drzew na selektywność erozji brzegu); C – powyżej Zmrozowiska; D – poniżej Zmrozowiska (fot. M. Witek). Phot. 10. Selective lateral erosion of the Czerwona Woda channel: A – channel below intersection with Kręgielny Trakt; B – above Batorówek (influence of tree roots on the selectivity of bank erosion is also visible); C – above Zmrozowisko; D – below Zmrozowisko (photo M. Witek). 158 MATYLDA WITEK

Fot. 11. Materiał głazowy w korycie Czerwonej Wody: A – w okolicach Dziczego Grzbietu; B – przed Bato- rówkiem (fot. M. Witek). Phot. 11. Boulders in the Czerwona Woda channel: A – in the vicinity of Dziczy Grzbiet; B – above Batorówek (photo M. Witek).

Fot. 12. Akumulacja grubego rumoszu drzewnego w korycie Czerwonej Wody: A – przed Batorówkiem; B – rumosz blokuje swobodny przepływ w korycie poniżej Dziczego Grzbietu, widoczne spienienie wody (fot. M. Witek). Phot. 12. Accumulation of large tree debris in the Czerwona Woda channel: A – above Batorówek; B – debris blocking free flow in the channel below Dziczy Grzbiet, visible water foaming (photo M. Witek).

(fot. 11). Ze względu na obecność w podłożu gowa o nierównym przebiegu, gdzie cofnięcie głazów i bloków piaskowcowych, ciek nie brzegu, osiągające nawet 1 m, występuje jedy- może podmywać brzegów w regularny sposób, nie w miejscach pierwotnej obecności luźnego tworząc nisze o prostej linii załomu. Na niektó- materiału. Tam, gdzie w podłożu występują rych odcinkach koryto ma zatem nieregularną, głazy lub bloki dochodzi do zwężenia koryta zmienną szerokość. Występują naprzemienne (fot. 10). Brzeg tego typu ma bardzo efektowny zwężenia (koryto o szerokości 1-2 m) i rozsze- wygląd, zwłaszcza, że wypreparowane przez rzenia koryta (szerokość w przedziale 2-3 m), płynącą wodę elementy głazowe i blokowe są będące efektem odmiennej odporności brzegu porośnięte przez bujne mchy. Erozja boczna na rozmywanie. Woda wymywa materiał luźny zachodzi z różną intensywnością w zasadzie spomiędzy głazów i bloków, pozostawiając na całej długości tego odcinka. Jej najsilniejszy w pierwotnym położeniu materiał głazowy wpływ można obserwować w obrębie zakoli, i blokowy. Tworzy się w ten sposób linia brze- na ich zewnętrznych brzegach (fot. 5 i 6). Tam Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 159 F/f F/f F/f A/e C/e C/e A/e C/e A/a C/e D/e (10) Typ/ koryta podtyp zbiornik/h ------(9) 70 250 850 320 Długość w m/km obiektów podłużnych

/km; (8) No. of transverse objects transverse of No. (8) /km; 2 - - - - 2 1 1 3 2 1 1 (8) 12 Ilość na km obiektów poprzecznych ------/km (7) 2 1-3 1-3 2-4 ~0,5 Pow. 0,7-2 30-50 m odsypów ------(6) 2-5 1-2 2-4 2-4 1-3 Ilość 10-15 na km odsypów ------/km /km; (6) No. of bars per km; (7) Area of bars m bars of Area (7) km; per bars of No. (6) /km; (5) 2 2-4 2 ~0,5 8-10 Pow. 1,5-3 m 80-120 podcięć 150-225 brzegów ------(4) 1-2 3-5 5-8 5-10 8-14 Ilość 10-15 na km brzegu podcięć ------(3) 1-2 (r) 2-5 (r) na km 2-5 (s) ~10 (r) 8-12 (r) 5-10 (s) 10-15 (r) 20-25 (r) skalnych (s) Ilość progów i rumoszowych (r) (2) 1-3 2-3 0,7-1 1-1,5 0,7-1 1-1,5 1,5-3 1,5-2 1,5-2 1,5-2 0,5-0,7 zbiornik Szerokość koryta (m) Charakterystyka parametrów koryta na poszczególnych odcinkach. Characteristics of channel parameters in its particular sections. (1) No.; (2) Channel width (m); (3) No. of rock (s) and debris (r) steps per m undercuts of Area (5) km; per undercuts of No. (4) km; per km; (9) Length of longitudinal objects in m/km; (10) Channel type/subtype. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 (1) 10 11 12 Nr Table 1. Tab. 1. 160 MATYLDA WITEK

Fot. 13. Akumulacja pozakorytowa; strzałkami zaznaczono miejsca depozycji materiału piaszczystego: A – koryto przed Batorówkiem; linią przerywaną zaznaczono przebieg rozcięcia powodziowego; B – potok poniżej Dziczego Grzbietu (fot. M. Witek). Phot. 13. Off-bank accumulation; places of depositions of sandy material indicated with arrows: A – channel above Batorówek; flood shortcut indicated with dashed line; B – stream below Dziczy Grzbiet (photo M. Witek). tworzą się największe nisze erozyjne, których kolor pozwala na wizualne wyróżnienie po- wysokość osiąga od 0,5 do 0,9 m i jest zbliżona szczególnych warstw) o miąższości od 5 do 10 do wysokości brzegu. Głębokość tych form, to cm. Świadczy to o ciągłym działaniu procesu około 0,5-0,7 m. Podczas prac terenowych, akumulacji, jednak z różnym natężeniem. Na które obejmowały okres blisko 1,5-roczny, mniejszą skalę w korycie tworzą się także zaobserwowano wyraźne przemodelowanie odsypy nie związane z meandrami – odsypy niektórych nisz erozyjnych, zmiany ich wymia- przybrzeżne (fot. 8C), a w najmniejszej ilości rów, a także powstanie nowych form. – odsypy śródkorytowe. Formy te nie osiągają Dno koryta Czerwonej Wody buduje na dużych rozmiarów, maksymalnie do 2-3 m tym odcinku materiał piaszczysty, jedynie miej- długości i 1 m szerokości. W obrębie większości scami można spotkać grubszy materiał żwirowy form akumulacyjnych występują wyjątkowo i kamienisty. Lokalnie w korycie występują gła- wyraźne ripplemarki (zmarszczki prądowe) (fot. zy o średnicy powyżej 0,5 m (fot. 11). Drobny 8A, C i 9). W korycie można także obserwować materiał jest efektywnie transportowany przez efekty akumulacji materiału organicznego, potok i akumulowany na całej długości odcinka w szczególności grubego rumoszu drzewnego, w postaci różnych form akumulacyjnych (fot. miejscami blokującego swobodny przepływ 8 i 11). Powszechnie (tab. 1) występują w dnie (fot. 12). W sąsiedztwie takich miejsc tworzą się koryta odsypy meandrowe (wewnętrzne brzegi niekiedy niewielkie rozlewiska lub rozszerzenia zakoli), będące efektem przerzucania nurtu koryta powstałe na skutek wzmożonej erozji w zakolu pod jego zewnętrzne krawędzie, a co bocznej powyżej zatorów organicznych. za tym idzie zmniejszenia siły transportowej W najbliższym sąsiedztwie koryta Czerwo- w obrębie brzegów wewnętrznych zakoli (fot. nej Wody na omawianym odcinku można za- 8A). W efekcie potok tworzy w tych miej- obserwować efekty akumulacji pozakorytowej. scach odsypy o charakterystycznym przekroju Są to najczęściej niewielkie formy zbudowane i kształcie (Ra d e c k i -Pa w l i k 2001). Formy akumu- z materiału piaszczystego, osiągające maksy- lacyjne są w Czerwonej Wodzie zbudowane malnie do 2 m długości i 1 m szerokości (fot. wyłącznie z materiału piaszczystego. W ob- 13). Formy te świadczą o tym, że okresowo na rębie odsypów meandrowych obserwować Czerwonej Wodzie mają miejsce epizody wez- można wyraźne ślady następujących po sobie braniowe, w czasie których potok występuje epizodów akumulacji w postaci kolejnych na- z brzegów. W jednym miejscu stwierdzono tak- warstwień materiału piaszczystego (odmienny że obecność koryta powodziowego (fot. 13A). Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 161

Fot. 14. Odcinek przełomowy Czerwonej Wody pomiędzy Dziczym Grzbietem a Skalnymi Grzybami: A – dolina o profilu wciosowym, widoczny materiał głazowy w korycie; B – bloki piaskowcowe na zboczach doliny; C – fragment przełomu, gdzie dolina potoku jest najgłębsza; D – dolny odcinek przełomu poniżej Dziczego Grzbietu (fot. M. Witek). Phot. 14. Gorge part of the Czerwona Woda between Dziczy Grzbiet and Skalne Grzyby: A – incised valley, visible boulders in the channel; B – blocks of sandstone on the valley slopes; C – part of the gorge where the valley is the deepest; D – lower section of the gorge below Dziczy Grzbiet (photo M. Witek).

Forma ta jest zazwyczaj pozbawiona wody, i strome (fot. 14A). Zarówno w korycie, jak ale bardzo wyraźnie zaznacza się w rzeźbie i na zboczach doliny obserwować można w postaci rozcięcia o głębokości około 0,2-0,3 liczne głazy i bloki (fot. 14B). Zmienia się także m i długości około 10 m. charakter roślinności w najbliższym otoczeniu koryta, gdyż nie występują tu już podmokłości Odcinek 7 i 8 charakterystyczne dla fragmentów koryta po- Pomiędzy Karłowem a Batorówkiem, gdzie wyżej. Odmiennie działają także procesy flu- zasadniczo koryto Czerwonej Wody ma cały wialne. Mimo zachowania podobnych wartości czas podobne parametry, występuje krótki, wy- spadku koryta, zatrzymaniu lub wyraźnemu raźnie odróżniający się odcinek o charakterze ograniczeniu ulega proces depozycji. Nie odno- przełomowym. Jest to fragment koryta pomię- towujemy na tym odcinku praktycznie żadnych dzy Dziczym Grzbietem a Skalnymi Grzybami form akumulacyjnych. W znacznie węższym (fot. 14). Koryto ulega tutaj wyprostowaniu, nie korycie nie ma właściwie miejsca na sypanie tworzy zakoli i jest węższe – maksymalnie 1,5 jakichkolwiek odsypów, a jeśli dochodzi nawet m szerokości. Dolina zwęża się i przyjmuje do tworzenia się minimalnych form depozycji, charakter wciosu, a zbocza stają się wyraźne są one w zasadzie natychmiast rozmywane 162 MATYLDA WITEK

Fot. 15. Szerokie koryto Czerwonej Wody (2,5-3 m) poniżej odcinka przełomowego; widoczne niewielkie podcięcia brzegów (fot. M. Witek). Phot. 15. Wide channel of the Czerwona Woda (2,5-3 m) below the gorge; visible small bank undercuts (photo M. Witek). przez wody potoku. Widoczne są dalej efekty dróg leśnych i szlaków turystycznych. W więk- erozji bocznej, a także przegłębienia dna szości przypadków są to konstrukcje drewniane, (erozja denna) poniżej liczniejszych progów jedynie kilka to mosty kamienne. W sąsiedztwie rumoszowych (około 20-25 na km). Odcinek tych obiektów nie obserwuje się dodatkowych koryta w pobliżu Dziczego Grzbietu nie ma umocnień brzegów konstrukcjami oporowymi, cech typowego przełomu, jednak analizując co skutkuje intensywniejszym podmywaniem dolinę Czerwonej Wody na całej jej długości, brzegów w sąsiedztwie posadowień mostów. wyraźnie widoczne są zmiany w morfologii doliny w tym miejscu. Poniżej odcinka przełomo- Odcinek 9 wego dno doliny Czerwonej Wody ponownie Poniżej Batorówka Czerwona Woda gwał- ulega wypłaszczeniu (fot. 15). Koryto jest tutaj townie zmienia swój kierunek z południowo- znacznie mniej kręte niż przed przełomem, ale wschodniego i skręca na południe, wzdłuż za to wyraźnie szersze (nawet do 3 m). uskoku batorowskiego, a następnie, poniżej Cały odcinek Czerwonej Wody pomiędzy jaru, ponownie płynie w kierunku południo- zbiornikiem wodnym a Batorówkiem jest wo-wschodnim, wykorzystując granicę między odcinkiem naturalnym, praktycznie nieprze- zróżnicowanymi utworami podłoża – piaskow- kształconym antropogenicznie. Jedyne ślady cami i marglami turonu środkowego (Pu l i n o w a ingerencji człowieka w system korytowy to 1989). Morfologia doliny ulega radykalnej nieliczne mostki i kładki w ciągach głównych zmianie (fot. 16). Czerwona Woda płynie Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 163

Fot. 16. Koryto głazowe Czerwonej Wody – Cygański Wąwóz: A, B – kaskady utworzone na głazach rezydu- alnych; B, C – bloki skalne w korycie Czerwonej Wody; D – dolny odcinek Cygańskiego Wąwozu (fot. M. Witek). Phot. 16. Boulder channel of the Czerwona Woda - Cygański Wąwóz: A, B – cascades on the residual rocks; B, C – blocks in Czerwona Woda channel; D – lower part of Cygański Wąwóz (photo M. Witek). skalnym jarem (Cygański Wąwóz). Koryto cieku zostało wypreparowane w miejscu przecięcia wypełnione jest licznymi głazami rezydualnymi progu w okolicach Batorowa. Czerwona Woda i blokami piaskowcowymi, na których tworzą płynie przez Cygański Wąwóz, który znajduje się kaskady i małe wodospady. Potok pokonuje się w ciągu południowego progu Gór Stołowych próg skalny o wysokości około 100 m, jego (w kierunku wschodnim), w miejscu, gdzie spadek wyraźnie wzrasta, a dominującym nie obserwuje się już zwartej formy progu, procesem jest erozja wgłębna. Mamy tu do a jedynie fragmenty wychodni piaskowcowych czynienia z formą koryta głazowego powstałego w postaci pojedynczych baszt i skałek. Odcinek w wyniku intensywnego przemywania pokryw głazowy koryta Czerwonej Wody jest krótki stokowych. Tego typu koryta są charakterystycz- (około 650 m), ale wyraźnie wyróżniający się ne dla górnych odcinków większości potoków w kontekście rzeźby całego koryta. Gór Stołowych i występują w miejscach, gdzie cieki przecinają progi stoliw. W przypadku Odcinek 10 Czerwonej Wody, ten typ koryta nie występuje Czerwona Woda, opuszczając Cygański w jej górnym odcinku, ale w środkowej części Wąwóz, wpływa na obszar wsi Batorów. Jest (Cygański Wąwóz). Jak wspomniano powyżej, to odcinek poddany silnym zmianom antropo- koryto Czerwonej Wody przekracza dwukrotnie genicznym. Koryto zachowało tu bardzo nie- próg wychodni piaskowców górnego horyzontu wiele cech naturalności. Na prawie całej swej (piaskowce górnego turonu). Koryto głazowe długości zostało obudowane betonowymi i ka- 164 MATYLDA WITEK

Fot. 17. Czerwona Woda w obrębie Zmrozowiska (fot. M. Witek). Phot. 17. Czerwona Woda in Zmrozowisko (photo M. Witek).

miennymi murami oporowymi. Ponieważ wieś dziło do przesunięcia czoła strefy erozji w dół ma układ ściśle nawiązujący do przebiegu osi potoku. Poniżej ostatnich fragmentów murów doliny (w tym także cieku), a zabudowa zloka- oporowych obserwować można intensyfikację lizowana jest na obu brzegach koryta, znajdują procesu rozmywania brzegów na kontakcie się tu liczne konstrukcje mostowe, kładki oraz umocnień z brzegiem naturalnym. W przy- dojazdy do posesji (około 12). Odnaleźć można padku nieprzekształconych odcinków potoku także ślady dawnych spiętrzeń w korycie oraz największe nisze erozyjne osiągają głębokość sztucznych progów betonowych. Miejscami do 0,7 m. Na kontakcie brzegów umocnionych konstrukcje te ulegają rozmyciu, co świadczy z naturalnymi, formy te przekraczają głębokość o lokalnej intensyfikacji erozji bocznej, wywo- 1 m. Na tym odcinku koryta można także za- łanej obecnością zabudowy hydrotechnicznej obserwować strefy wymuszonej erozji dennej w korycie. Przekształcenia koryta związane poniżej sztucznych progów w korycie lub ich z działalnością człowieka wpłynęły wyraźnie pozostałości. Wyraźnie prostoliniowy bieg na jakość i intensywność procesów fluwialnych. koryta i jego regularny kształt sugerują także Na terenie wsi Batorów mamy do czynienia proces celowego prostowania w niektórych z zahamowaniem procesu erozji bocznej na fragmentach, czego wynikiem jest przyspie- skutek zastosowania zabudowy przeciwerozyj- szony odpływ wody i nieznaczne przegłębienie nej (mury oporowe). Działanie to nie zatrzyma- koryta na całej jego długości względem odcinka ło zupełnie tego procesu, a jedynie doprowa- wcześniejszego. Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 165

Tab. 2. Charakterystyka typów koryta wydzielonych dla Czerwonej Wody. Table 2. Characteristics of channel types in the Czerwona Woda. (1) Type , (2) Main fluvial process, (3) Type characteristics for Czerwona Woda, (4) % length.

* Dominujący ** Typ Charakterystyka typu dla Czerwonej Wody % dł. proces (1) (3) (3) (2)

występowanie wielu progów skalnych i rumoszowych, udział innych form korytowych jest minimalny; koryto zasadniczo wąskie i o większym spadku niż w przypadku Erozja wgłębna A innych typów; 13,8 (denna) występuje w górnym odcinku Czerwonej Wody oraz w odcinku przełomowym (Dziczy Grzbiet) i w Cygań- skim Wąwozie

najliczniej występującymi formami są podcięcia brzegów, występują też, choć nielicznie, inne formy, jak odsypy i progi skalne; koryto wykazuje tendencję do poszerzania C Erozja boczna i zwiększania krętości; 32,6 na Czerwonej Wodzie występuje bezpośrednio przed i za zbiornikiem wodnym, poniżej odcinka przełomowego oraz w dolnym odcinku

dominują i równorzędnie współwystępują podcięcia erozyjne oraz odsypy korytowe; koryto jest zazwyczaj Erozja boczna szerokie w porównaniu z innymi typami; D 16,4 i akumulacja na Czerwonej Wodzie typ ten występuje w środkowej części potoku, pomiędzy Zmrozowiskiem a odcinkiem przełomowym (Dziczy Grzbiet)

formy korytowe występują nielicznie i osiągają niewielkie rozmiary; trudno wskazać konkretny proces kształtujący F Transport 31,2 koryto, dominującą rolę zdaje się odgrywać transport materiału;

* w zastosowanej metodzie wydziela się zasadniczo 7 typów koryta (A-G), w tabeli umieszczono i opisano jedynie typy wyróżnione dla koryta Czerwonej Wody; pominięto typy: B – erozja wgłębna i akumulacja, E – akumulacja, G – erozja wgłębna, boczna, akumulacja – brak przewagi konkretnego procesu; ** sumowanie wartości do 100% należy uzupełnić o odcinek koryta, na którym znajduje się zbiornik wodny (około 6% długości potoku), patrz ryc. 2 * in the applied method usually 7 types of channels are distinguished (A-G), in the table only types valid for Czerwona Woda are shown; the following types are ignored: B – deep erosion and accumulation, E – accumulation, G – deep and lateral erosion, accumulation – lack of advantage of specific process; ** addition of the values up to 100% should be supplemented with the section of channel where the reservoir is placed (ca. 6% of stream length), see fig. 2 166 MATYLDA WITEK

Ryc. 2. Lokalizacja typów i podtypów koryta Czerwonej Wody (wyjaśnienia oznaczeń w tekście artykułu i tabelach). Fig. 2. Location of types and subtypes of the Czerwona Woda channel (for explanations see text and tables). Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 167

Tab. 3. Sposób określania podtypu koryta (patrz również ryc. 2). Table 3. Way of determining the channel subtypes (see also fig. 2). (1) Subtype of channel, (2) Bedrock, (3) Alluvial bedrock, (4) Longitudinal objects, (5) Transverse objects, (6) % length.

Podtyp Podłoże Podłoże Budowle Budowle % długości koryta skalne aluwialne podłużne poprzeczne (6) (1) (2) (3) (4) (5)

a + – – – 3,6 b + – + – – c + – – + – d + – + + – e – + – – 59,1 f – + + – 31,2 g – + – + – h – + + + 6,1

nosi około 30‰, gdy w Cygańskim Wąwozie Odcinek 11 i 12 osiągał ponad 100‰. Koryto potoku w jego Poniżej Batorowa potok ponownie skręca ujściowym odcinku zostało nieznacznie prze- na południowy-wschód i płynie zalesionym kształcone przez człowieka poprzez obudowę fragmentem doliny przez około 1,5 km. Jest brzegów murami oporowymi. Czerwona Woda to kolejny naturalny odcinek koryta, nie pod- uchodzi do Kamiennego Potoku w Szczytnej na dany działaniu człowieka. Charakter doliny wysokości około 470 m n.p.m. ulega ponownie zmianie, wyraźnie się ona zwęża, przyjmując formę wciosu, tym razem o bardzo stromych, wysokich zboczach (około Typologia koryta Czerwonej Wody 15-20°). W niektórych miejscach dno doliny jest tożsame z korytem. Prawy brzeg jest in- Uzyskane w terenie dane pozwoliły na tensywnie podcinany. W korycie oraz na całej opracowanie typologii koryta Czerwonej Wody powierzchni zboczy doliny występują liczne i wskazanie odcinków kształtowanych przez głazy, a miejscami także bloki skalne. Nie ob- konkretne procesy korytowe. Na całej długości serwujemy tu prawie żadnych form akumulacji potoku wydzielono 4 typy koryta (tab. 2) oraz fluwialnej, natomiast widoczne jest wyraźne 4 podtypy (tab. 3). Typy zostały zdefiniowane przegłębienie dna na całej długości odcinka, w oparciu o cechy koryta, które zostały uznane dochodzące do około 0,3 m oraz dodatkowe za istotne dla jego uformowania i funkcjono- przegłębienia poniżej licznych nagromadzeń wania. Przeanalizowano: szerokość koryta (m), grubego rumoszu drzewnego. Po wypłynięciu ilość progów skalnych na 1 km, ilość podcięć z obszaru zalesionego w korycie obserwować brzegów na 1 km, powierzchnię podcięć (m2/ można wyraźne podcięcia tym razem na lewym km), ilość odsypów na km, powierzchnię od- brzegu. Czerwona Woda przepływa przez od- sypów (m2/km), liczbę poprzecznych obiektów kryty obszar użytkowany rolniczo. Charakter hydrotechnicznych na km oraz obiektów po- koryt większości potoków w Górach Stołowych dłużnych (tab. 1). ulega wyraźnej zmianie, gdy wypływają one na Wyznaczono odcinki koryta o odmiennym przedpole gór. Podobnie jest też w przypadku charakterze, a następnie sprawdzono, które Czerwonej Wody. Spadek wyraźnie maleje cechy ulegają zmianie na granicy pomiędzy w stosunku do odcinka poprzedzającego i wy- odcinkami. Im więcej cech ulega zmianie, 168 MATYLDA WITEK tym granica ma większe znaczenie morfo- poniżej umocnień. Należy w tym miejscu logiczne (metoda analizy granic) (Ch e ł m i c k i wspomnieć o obecności niewielkich oznak i Kr z e m i e ń 1999, Kr z e m i e ń 2003). Metoda ta działania procesu erozji wgłębnej w postaci jest powszechnie stosowana w odniesieniu do przegłębień dna poniżej sztucznych progów. rzek karpackich (Kr z e m i e ń 2003, Ko r p a k 2007). Jednak należy pamiętać, że jest to proces w tym W przypadku podziału koryta na odcinki miejscu wywołany sztucznie, przez ingerencję można także wyróżnić jego podtypy (tab. 3), człowieka w naturalny system korytowy Czer- uwzględniając dodatkowo rodzaj podłoża wonej Wody. (skalne, aluwialne) oraz obecność budowli Wydzielone i scharakteryzowane powyżej hydrotechnicznych (podłużne, poprzeczne). odcinki koryta nawiązują do ogólnej prawidło- Tab. 2 i ryc. 2 pokazują typy koryta wyróżnione wości stwierdzonej na obszarze Gór Stołowych dla Czerwonej Wody wraz z podstawowymi (Mi g o ń i in. 2011). W większości potoków cechami charakteryzującymi dany typ. mamy do czynienia z sekwencyjnym następ- Z analizy poszczególnych cech koryta, a co stwem odcinków o zróżnicowanej morfologii. za tym idzie, jego typów, można stwierdzić, że Układ ten różni się nieznacznie w poszcze- procesem dominującym na całej długości ko- gólnych strefach hydrograficznych masywu ryta potoku jest erozja boczna (32,6% długości wydzielonych przez Pu l i n o w ą (1989), ale koryta). Udział poszczególnych typów koryta różnice te nie dotyczą sekwencyjnego układu pokazuje tab. 1. W górnym odcinku dominuje poszczególnych odcinków, ale raczej wyrazi- proces erozji dennej (wgłębnej), jednak mo- stości poszczególnych form rzeźby fluwialnej. deluje on jedynie 13,8% długości koryta. Na W przypadku Czerwonej Wody mamy do pozostałych odcinkach występowanie form czynienia z inną lokalizacją głazowego odcinka związanych z oddziaływaniem procesu erozji koryta – nie w górnym biegu, zaraz za strefą bocznej jest powszechne, choć nie w każdym źródliskową i odcinkiem słabo rozwiniętego ko- fragmencie koryta dominujące (ryc. 2). W środ- ryta w formie inicjalnej, a w biegu środkowym. kowym biegu potoku mamy także do czynienia Przesunięcie to wynika z faktu, że większość z odcinkami, które kształtowane są zarówno potoków obszaru Gór Stołowych bierze swój przez proces erozji bocznej, jak i towarzy- początek na stokach stoliw, bezpośrednio szący mu proces akumulacji materiału. Ma to powyżej progów i zaraz poniżej źródła musi miejsce przede wszystkim na odcinku, gdzie te strome progi pokonać. Czerwona Woda ma potok silnie meandruje. Materiał erodowany swoje źródła na północno-wschodnich stokach w obrębie zewnętrznych brzegów zakoli jest Skalniaka i poniżej źródła nie spływa przez bezpośrednio akumulowany przy wewnętrz- stromy próg stoliwa. Cały górny i większość nych brzegach zakoli znajdujących się poniżej. środowego odcinka potoku zlokalizowana jest W korycie Czerwonej Wody występują także w obrębie powierzchni płaskowyżu i dopiero odcinki zaklasyfikowane jako te, na których potem ciek pokonuje południowy próg masywu procesem dominującym jest transport. Są to w Cygańskim Wąwozie, gdzie tworzy się koryto najczęściej fragmenty koryta zmienione przez typu głazowego. Podobieństwo układu koryta człowieka, gdzie prawdopodobnie w przeszło- Czerwonej Wody do innych potoków obszaru ści dokonano niewielkich korekt przebiegu Gór Stołowych potwierdza także opracowana koryta (prostowanie). Odcinki te są wyraźnie typologia koryta. Układ typów i podtypów profilowane w celu wykonania obudowy prze- uzyskany dla Czerwonej Wody jest zbliżony ciwerozyjnej brzegów (mury oporowe). Na- do sekwencji uzyskanej dla innych cieków. stępuje tu szybki odpływ wody, która posiada Znacząco różni się on jednak od innych cieków nieco większą zdolność transportową niż na obszaru ziemi kłodzkiej, gdzie praktycznie nie odcinkach naturalnych (krętych). Proces erozji występuje forma koryta głazowego. W przy- bocznej został wyraźnie zahamowany przez padku rzek i potoków ziemi kłodzkiej dość obecność elementów oporowych, akumulacja rzadko występują podtypy koryta związane nie zachodzi, ponieważ materiał jest transpor- z obecnością podłoża skalnego (podtypy a-d). towany dzięki szybkiemu nurtowi na odcinki W przypadku tych cieków obserwować można Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych 169 także zdecydowanie większy udział typu koryta odcinkach obserwować można podmycia F, związanego z procesem transportu materiału sąsiadujących z korytem poboczy dróg. Potok i charakterystycznego dla odcinków silnie charakteryzuje się dużą różnicą spadków, uroz- przekształconych antropogenicznie (prostowa- maiceniem morfologii koryta oraz nietypowym nie, regulacja brzegów) oraz podtypów koryta brunatno-czerwonym kolorem wody, który jest związanych z obecnością obiektów antropoge- wynikiem odwadniania położonych w sąsiedz- nicznych, zwłaszcza konstrukcji podłużnych twie koryta torfowisk: Wielkiego Torfowiska w postaci ubezpieczeń brzegowych (podtypy Batorowskiego, Niknącej Łąki, Kształtnej b, d, f, h). Niewielki % udziału tych podtypów Łąki i Zmrozowiska (fot. 17). Podstawowym w przypadku Czerwonej Wody wynika przede procesem kształtującym współcześnie koryto wszystkim z faktu, że potok znajduje się Czerwonej Wody jest erozja boczna, której w większości na obszarze objętym ochroną. efekty można obserwować w całym środkowym i dolnym biegu potoku. Najefektowniejsze formy będące wynikiem działania tego procesu Podsumowanie znajdują się w okolicy polany Zmrozowisko oraz w sąsiedztwie Dziczego Grzbietu. Moż- Morfologia koryta Czerwonej Wody jest na tam podziwiać selektywny proces erozji wyraźnie zróżnicowana i uwarunkowana bu- brzegu wymuszony obecnością w podłożu dową podłoża oraz przebiegiem linii uskoko- głazów i bloków piaskowcowych. Równie wych. W górnym i środkowym odcinku potok interesującym elementem koryta są formy zachował naturalny charakter koryta i kształtu- akumulacyjne z efektownymi ripplemarkami. jących je procesów, niezaburzony działalnością Nieregularna linia brzegu porośnięta mchami, człowieka. Występują tu jedynie pojedyncze, zróżnicowane formy korytowe, charaktery- bardzo krótkie fragmenty koryta z elementami styczna brunatno-czerwona barwa wody oraz sztucznej zabudowy (mostki, zbiornik małej wyjątkowe otoczenie przyrodnicze sprawiają, retencji). Najsilniejsze przekształcenia antro- że jest to niezwykle urokliwy fragment koryta pogeniczne obserwować można w odcinku Czerwonej Wody. dolnym, gdzie potok przepływa przez obszar zabudowany wsi Batorów i miasta Szczytna. Praca wykonana w ramach realizacji pro- W większości swojego biegu potok jest nieure- jektu: „Geoekologiczne warunki środowiska gulowany, o wartkim nurcie wody, w okresach przyrodniczego Parku Narodowego Gór wzmożonych opadów i wiosennych roztopów Stołowych” część „Geomorfologia” (nr PBR stwarza zagrożenie powodziowe. W niektórych NR09-0029-04/2008).

Literatura

Ch e ł m i c k i W., K r z e m i e ń K. 1999. Channel typology for morfogenetyczny Gór Stołowych, Contemporary the River Feshie in the Cairngorm Mts., Scotland. geomorphic system of the Stołowe Mountains. W: W: K. Krzemień (red.). River channels. Pattern, T. Chodak, C. Kabała, J. Kaszubkiewicz, P. Migoń, structure and dynamics. Prace Geogr. Inst. Geogr. J. Wojewoda (red.). Geoekologiczne warunki śro- UJ, 104: 57-68. dowiska przyrodniczego Parku Narodowego Gór Ko r p a k J. 2007. Morfologiczna rola budowli regu- Stołowych (monografia), Wrocław: 1-52. lacyjnych w górskich systemach fluwialnych. Pu l i n o w a M. Z. 1989. Rzeźba Gór Stołowych. Prace Maszynopis pracy doktorskiej. Uniwersytet Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Jagielloński, Kraków: 277. nr 1008. Kr z e m i e ń K. 2003. The Czarny Dunajec River, Poland, Ra d e c k i -Pa w l i k A. 2001. Formy korytowe rzeki górskiej. as an example of human-induced development Gosp. Wodna, 5: 210-212. tendencies in a mountain river channel. Landform St a ff a M., Ja n c z a k J., Ma z u rs k i K., Za j ą c C, Cz e r w i ń s k i Analysis, 4: 57-64. J. 1996. Słownik geografii turystycznej Sudetów, Mi g o ń P. 2006. Geomorfologia. Wydawnictwo Tom 13, Góry Stołowe. Wydawnictwo PTTK PWN: 484. „Kraj”, Warszawa: 285. Mi g o ń P., la t o c h a a., Pa r z ó c h k., ow c z a r e k P., To m a s z e w s k i J.T. 1994. Rodzaje cieków górskich terenu W i t e k M., Pa w l i k Ł. 2011. Współczesny system Karkonoszy. W: Problemy hydrologii regionalnej. 170 MATYLDA WITEK

Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Hydrogra- Czech-Polish workshop on recent geodynamics of ficznej, Wrocław: 104-110. the Sudeten and adjacent areas. Kłodzko, Poland, W i t e k M., Re m i s z J, 2012. Influence of structural features March 29-31. on the course of river channels – the Stołowe W o j e w o d a J, Bi a ł e k D. Bu c h a M., Gł u s z y ń s k i A., Go t o - Mountains case study. W: Sandstone Landscape w a ł a R., Kr a w c z e w s k i J., Sc h u t t y B. 2011. Geologia III. Diversity, ecology and conservation. Abstract parku Narodowego Gór Stołowych – wybrane booklet edited by F. Duszyński, Z. Świrad. zagadnienia, Geology of the Góry Stołowe Na- Stołowe Mountains National Park, 25-28 April tional Park – selected issues. W: T. Chodak, C. 2012, Kudowa Zdrój, Poland: 71-72. Kabała, J. Kaszubkiewicz, P. Migoń, J. Wojewoda W o j e w o d a J. 2007. The Czerwona Woda Creek: a tec- (red.), Geoekologiczne warunki środowiska przy- tonically controlled mountain river basin. W: 8th rodniczego Parku Narodowego Gór Stołowych (monografia), Wrocław: 53-95.

Morphology of the Czerwona Woda valley in the Stołowe Mountains

Summary The Czerwona Woda [Red Water] stream is a left-bank tributary of the Kamienny Potok stream which flows into the Bystrzyca Dusznicka, an important river in the Kłodzko District. The stream drains the whole eastern part of the Stołowe Mts. and is the longest river in this massif. Despite its great significance in the hydrographic system of the Kłodzko District, the Czerwona Woda valley (especially its middle part being the most interesting and picturesque) is poorly known, since it is mainly located in the protected area of the Stołowe Mountains National Park, far from tourist trails. The Czerwona Woda valley is much varied morphologically. Some of its parts show various degrees of human impact, and, in consequence, a diverse state of anthropogenic stream channel transformations. The higher part of the channel is poorly developed (slope stream) with little anthropogenic influence. In its middle part there are very well shaped channel forms, which provide evidence of quality and intensity of channel processes. The lower section of the channel has been substantially transformed by anthropogenic activities which significantly influenced its morphology and functioning. The article presents the results of field survey in the Czerwona Woda valley conducted between October 2010 and March 2012; the research provided the basis for determining the zones of intensification of individual fluvial processes and for indicating the directions of development and evolution of the stream channel.

Adres autorki: Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław e-mail: [email protected] SPRAWOZDANIA • KOMUNIKATY Stanisław Firszt

Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku

A. Projektowana nowa siedziba projektu „Zespół pocysterski w Jeleniej Górze- Muzeum (część dawnego Cieplicach”, narzucały ten tryb i kolejność postępowania. probostwa pocysterskiego W związku z przyjęciem przez Miasto w Cieplicach, dawne pomieszczenia Jelenią Górę koncepcji prof. Andrzeja Kozieły Biblioteki Schaffgotschów) z Uniwersytetu Wrocławskiego, stworzenia w obiekcie poklasztornym multimedialnej pre- I. Remont i adaptacja zentacji, pt. „Wirtualne Muzeum Barokowych Fresków na Dolnym Śląsku” (malowidła z 20 1. Sprawy ogólne obiektów, m.in.: Lubiąża, Legnickiego Pola, Powołany, w grudniu 2011 roku (Za- Krzeszowa), co zaburzyło dotychczasowe kon- rządzenie nr 0050/2011 Prezydenta Miasta cepcje wystawiennicze opracowane wcześniej Jeleniej Góry), skład Sądu Konkursowego do przez Muzeum, a jednocześnie mogło wzboga- przygotowania i przeprowadzenia postępo- cić ofertę wystawienniczą Muzeum w obiekcie wania o udzielenie zamówienia publicznego poklasztornym, z inicjatywy dyrektora Muzeum w formie konkursu na opracowanie koncepcji Przyrodniczego w Jeleniej Górze, w dniu aranżacji Muzeum, zebrał się drugi raz 9 30 lipca, w Pawilonie Norweskim doszło do stycznia 2012 roku w poszerzonym składzie: spotkania roboczego z prof. A. Koziełą. Omó- Przewodnicząca – Zofia Czernow, Zastępca wiono całość projektu, w kontekście wirtualnej Przewodniczącej – Jolanta Piasecka-Nowak, ekspozycji fresków, uzgodniono wspólne dzia- Sekretarz – Anna Tokarczyk, Członkowie: Bożena Gramsz, Irena Kempisty, Stanisław Firszt, Robert Futerhendler, Krzysztof Kurek i Kazimierz Śliwa. Celem spotkania było uściślenie postępowania konkursowego. Według muzeal- ników konkurs na aranżację muzeum (później uściślono, że chodzi tylko o aranżację wystaw) bez precyzyjnego określenia funkcji przyszłych pomieszczeń i w miarę do- kładnych scenariuszy nowych wystaw mijał się nieco z celem, bowiem działania Fot. 1. Część klasztorna dawnego probostwa cystersów w Cieplicach. te powinny być realizowane Skrzydło północno-zachodnie. „Sala Archaniołów” (stan z marca odwrotnie. Jednak założenia 2013 r.) (fot. A. Nowak-Odelga). 172 STANISŁAW FIRSZT

b) Ryc. 1. Propozycje zagospodarowania (aranżacji) poddasza części klasztornej dawnej prebendy cystersów w Cieplicach na duże dioramy (skrzydła północne): a) koncepcja „zwycięska”, b) koncepcja „prze- grana”. Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 173

łania i jednomyślnie stwierdzono, że tego typu materiały na których miały się opierać koncepcje). ekspozycja może się stać jedną z większych W dniu 27 marca w Urzędzie Miasta odbyło się atrakcji w Cieplicach (fot. 1). W dniu 7 sierpnia spotkanie na temat ewentualnego wykorzystania 2012 roku, Zarząd Województwa Dolnoślą- obu koncepcji aranżacji w pracach nad budową skiego zdecydował dofinansować to zadanie wystaw (ryc. 1). w ramach działania 6.4 Turystyka Kulturowa W dniu 30 marca konkurs został ostatecz- Regionalnego Programu dla Województwa Dol- nie zakończony. Wygrała w końcu, „koncepcja nośląskiego – konkurs w 54/K/6.4/2012; Benefi- oderwana od rzeczywistości i realiów” nie cjentem jest Miasto Jelenia Góra, a operatorem oparta w ogóle na scenariuszach ramowych (przyszłym) projektu Muzeum Przyrodnicze i planach funkcjonalnych obiektu. W Urzędzie w Jeleniej Górze. Na spotkaniu, wspomnianym Miasta Jeleniej Góry, w Ratuszu odbyło się spo- wyżej, uzgodniono też i wytypowano wstępnie tkanie podsumowujące z udziałem zwycięzcy pomieszczenia, gdzie mogłaby być ulokowana konkursu. Członkowie Sądu Konkursowego, ta prezentacja multimedialna. Protokół ustaleń a szczególnie muzealnicy, wyrazili nadzieję, przekazano Wydziałowi Inwestycji i Zamówień że odbędą się dalsze spotkania i konsultacje Publicznych Urzędu Miasta Jeleniej Góry, co w wyniku których z obu koncepcji zostaną nie spotkało się z przychylnym przyjęciem. wybrane najlepsze rozwiązania (dopuszczał W związku z zakazem wchodzenia na to sposób prowadzenia konkursu). Takich kon- teren budowy przyszłemu użytkownikowi (sic!), sultacji i uzgodnień, szczególnie z przyszłym bez zgody Wydziału Inwestycji i Zamówień użytkownikiem nie było, a przygotowaniem Publicznych Urzędu Miasta Jeleniej Góry, tj. wytycznych do projektów budowlanych i wy- Muzeum Przyrodniczemu w Jeleniej Górze konawczych zajął się sam Zamawiający. (każda potrzeba wejścia do obiektu poklasz- Jeszcze przed rozstrzygnięciem konkursu tornego wiązała się z pisemną prośbą wraz na koncepcję aranżacji wystaw w obiekcie z uzasadnieniem – stało się to z inicjatywy poklasztornym, Muzeum przygotowało z wła- Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej Ry- snej inicjatywy cały szereg dokumentów, które szard Kołomański), Muzeum wystąpiło z prośbą mogły być pomocne do realizacji zadania. o zniesienie tego zakazu. W odpowiedzi, 1 Przekazano je do Urzędu Miasta Jeleniej Góry lutego, w/w Wydział (reprezentujący Zama- w dniu 29 lutego 2012 roku. Były to: wiającego) poinformował, że: „Zamawiający – „Opis i rozmieszczenie funkcjonalne po- nie wyraża zgody na odwiedzanie obiektu mieszczeń w obiekcie poklasztornym w Je- klasztornego w dowolnym terminie…”. Sytu- leniej Górze-Cieplicach związane z przy- acja taka znacznie utrudniała działania Muzeum szłym funkcjonowaniem Muzeum” w przygotowywaniu, właśnie dla Zamawiające- – „Osobowe i finansowe potrzeby w zakresie go i z jego polecenia, różnego rodzaju opraco- merytorycznego przygotowania nowych wań, koncepcji i uszczegółowiania przyszłych wystaw Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej wystaw stałych. Górze w obiekcie poklasztornym w Jeleniej W dniu 2 marca, odbyło się posiedzenie Sądu Górze-Cieplicach” Konkursowego, którego zadaniem była ocena – 16 scenariuszy wystaw stałych (obejmują- przesłanych opracowań koncepcji, już tylko, cych także „Wirtualne Muzeum Baroko- aranżacji wystaw w przyszłej nowej siedzibie wych Fresków na Śląsku”), wraz z uwagami Muzeum, (opartych jak wspomniano wcześniej do nich na bardzo skrótowych i ramowych scenariuszach – „Wykaz obiektów będących własnością przygotowanych, na szybko przez Muzeum). Na Muzeum Przyrodniczego wymagających re- konkurs wpłynęły tylko dwa opracowania. Obie nowacji i konserwacji, branych pod uwagę koncepcje aranżacji wymagały jednak daleko jako elementy do wystaw” idących poprawek; przy czym jedna starała się – „Wykaz obiektów wykonanych, pozyska- przynajmniej opierać na otrzymanych koncep- nych lub przystosowanych do celów wysta- cjach scenariuszy i funkcjonalnego przeznacze- wienniczych przez Muzeum Przyrodnicze nia pomieszczeń przyszłego muzeum, druga w Jeleniej Górze” oderwana była całkowicie od rzeczywistości (w – „Wykaz obiektów do wyposażenia nie będą- ocenie dyrektora muzeum, który przygotował cych własnością Muzeum Przyrodniczego 174 STANISŁAW FIRSZT

w Jeleniej Górze” wymagających renowacji W dniu 8 maja, odbyło się spotkanie robocze i konserwacji, a branych pod uwagę jako w Wydziale Inwestycji i Zamówień Publicznych, eksponaty do wystaw stałych” na którym potwierdzono, że aranżacje wystaw – „Wykaz obiektów do wykonania, m.in. będą opierały się ściśle na funkcjonalnym prze- modele, makiety itp. przeznaczonych na znaczeniu pomieszczeń oraz na scenariuszach wystawy stałe” wystaw i będą swego rodzaju kompilacją dwóch W związku z trwającymi pracami instala- koncepcji biorących udział w konkursie. Nigdy cyjnymi w obiekcie poklasztornym (szczególnie do tego nie doszło. W efekcie zaczęto później jeśli chodzi o zabezpieczenia, a nie instalacje mówić, że część ekspozycji będzie budowana elektryczne na których projektowanie Mu- na bazie „zwycięskiej koncepcji” nie zadawa- zeum miało tylko znikomy wpływ), w dniu 30 lającej muzealników, (te wystawy będą miały kwietnia do Wydziału Inwestycji i Zamówień zapewnione środki w ramach projektu) a część Publicznych Urzędu Miasta Jeleniej Góry, zło- na bazie „przegranej koncepcji”, wg muzeal- żone zostały „Założenia koncepcyjne umiejsco- ników bardziej zbliżonej do wizji i koncepcji wienia urządzeń monitorujących w obiekcie stałych wystaw w nowej siedzibie Muzeum. poklasztornym” (czujki p. włamaniowe, czujki Chodziło głównie o poddasze, z dużymi dio- p. pożarowe, kamery monitoringu zewnętrzne- ramami (ostatecznie te wystawy nie będą miały go i wewnętrznego, światła awaryjne, przyłącza zapewnionych środków w ramach projektu komputerów). i Muzeum musi samo je zdobyć – co ciekawe Ani uwag, ani konsultacji na temat tych nie będąc użytkownikiem obiektu). Nie była materiałów nie było. Muzeum nie zostało też i nie będzie to kompilacja koncepcji aranżacji poinformowane, czy uwagi te zostały wykorzy- dla całości ale raczej podział, na „część Miasta” stane w projektowaniu (fot. 2). i „część Muzeum”.

Fot. 2. Prace remontowo-adaptacyjne w części klasztornej dawnej prebendy cysterskiej w Cieplicach. Koniec 2012 r. (fot. A. Nowak-Odelga). Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 175

W dniu 28 maja, na terenie obiektu poklasztornego, odbyło się spotkanie specjalnej Komisji, która określiła zakres prac przy od- krywaniu, renowacji i zabezpieczeniu zabytkowych fresków znajdujących się w obiekcie. Wbrew opiniom, że freski utrudnią bu- dowanie wystaw w obiekcie poklasztornym, okazuje się, że prawdopodobnie nie będą stanowiły takiego problemu, gdyż nie zajmują całej powierzchni ścian. Jak się okazało freski znajdują się na ścianach w miejscach, gdzie przewidywało Muzeum, przygotowując pierwsze koncepcje tak funkcjonalnego przezna- czenia pomieszczeń jak i scenariuszy wystaw stałych w 2011 roku. Fresków nie odkryto też w 2011 roku, jak twierdzono, bowiem w wielu miejscach były widoczne już od dłuższego czasu (niektóre od 1930 roku) (fot. 3). W lipcu podjęte zostały decyzje, bez konsultacji z Muzeum, o zmianach w projektach budowlanych (hol, niektóre pomieszczenia, zgoda na realizację koncepcji aranżacji wszystkich wystaw wg. „wygranej koncepcji”) zmie- niające plany przedstawione przez Muzeum Fot. 3. Odkrywki malowideł ściennych wykonane w 2011 r. (jaśniejsze pasy). U dołu widoczne w lutym 2012 roku. odkrywki z lat 30-tych XX w. (fot. A. Nowak- W dniu 22 października, odbyło się spo- Odelga). tkanie w Wydziale Kultury i Turystyki Urzędu Miasta Jeleniej Góry, na którym omówiono sprawy planów i harmonogramu przenoszenia Już w październiku okazało się, że termin Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze zakończenia prac budowlanych może okazać z Pawilonu Norweskiego do obiektu poklasz- się nierealny, wobec powyższego wszystkie tornego, w związku z informacją o przyjętym przekazane plany i harmonogramy będą mu- terminie zakończenia prac budowlanych okre- siały ulec zmianie dostosowując się bardziej do ślonym na dzień 31 marca 2013 roku. realiów. Na kolejnym zebraniu comiesięcznym W związku z powyższym, na dzień 29 paź- u Inżyniera Kontraktu nowy termin zakończenia dziernika 2012 roku, Muzeum przygotowało na prac budowlanych określono wstępnie na 30 szybko i przedstawiło: czerwca 2013 roku. – „Plan przeniesienia Muzeum Przyrodnicze- W listopadzie 2012 roku na polecenie go w Jeleniej Górze ze starej siedziby, tj. Wydziału Kultury i Turystyki Urzędu Miasta, Pawilonu Norweskiego do nowej siedziby, Muzeum przygotowało: „Wstępny kosztorys tj. części zespołu poklasztornego w Jeleniej wykonania dioram (ekspozycja stała) w nowym Górze – Cieplicach (dawne pomieszczenia obiekcie Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Biblioteki Schaffgotschów)” Górze tj. dawnej Bibliotece Schaffgotschów”, – „Harmonogram przeniesienia Muzeum Przy- ekspozycji którą Muzeum ma wykonać we rodniczego w Jeleniej Górze z Pawilonu własnym zakresie starając się o środki ze- Norweskiego do obiektu poklasztornego wnętrzne. dawnej Biblioteki Schaffgotschów w latach W listopadzie-grudniu rozwiązano doraź- 2012-2013 (bez podania kosztów)” nie problem z regałami bibliotecznymi (niewiel- – Koszty związane z przeniesieniem Muzeum ka część z dawnego wyposażenia Biblioteki Przyrodniczego w Jeleniej Górze z Pawi- Schaffgotschów), pozostawionymi, na prośbę lonu Norweskiego do dawnej Biblioteki Muzeum, na terenie budowy w 2010 roku, Schaffgotschów planowane na rok 2013. które miały być użyte m.in. jako część nowych 176 STANISŁAW FIRSZT

Fot. 4. Regały dawnej Biblioteki Schaffgotschów. Po zdemontowaniu niewielka ich część, po niezbędnych pracach konserwatorskich, wg planów muzeum miała służyć jako eksponaty na planowanych wysta- wach historycznych. Fotografie z 2012 r. (fot. A. Nowak-Odelga). stałych ekspozycji (fot. 4). Oprócz Muzeum nikt mogą przypominać o umiejscowieniu tu sław- ich już praktycznie nie chciał. Ostatecznie po nej, a nie byle jakiej biblioteki. Tworząc nowe interwencji Muzeum, potwierdzono ich wartość często musimy niszczyć i zacierać ślady starego. historyczną i potrzebę zachowania i tymczaso- Nie należy jednak zapomnieć o dokumento- wego przechowania, m.in. na terenie Szkoły waniu i zachowywaniu choć części tego co Rzemiosł Artystycznych w Jeleniej Górze-Cie- było, bowiem stare niekoniecznie było gorsze plicach (decyzja Miasta z pocz. 2013 roku). i brzydsze od nowego, a nowe powinno mieć Na kolejnych spotkaniach w sprawie re- silne i mocne fundamenty oparte na starym alizacji projektu, Muzeum zorientowało się, (fot. 5). Gdyby każde pokolenie niszczyło że przedstawione w lutym 2012 roku plany wszystko co było wcześniej to teraźniejszość dotyczące funkcjonalnego wykorzystania byłaby bardzo smutna i nic nie wiedzielibyśmy i wyposażenia obiektu poklasztornego zosta- o swoich przodkach i historii. ły zmienione. W związku z powyższym do Wydziału Inwestycji i Zamówień Publicznych II. Działania merytoryczne związane z Projek- Urzędu Miasta Jeleniej Góry skierowano, tem, podejmowane przez Muzeum Przy- w dniu 13 listopada 2012 roku, „Uwagi przyrodnicze w Jeleniej Górze jako przyszłego szłego użytkownika części obiektu poklasztor- użytkownika obiektu dawnej Biblioteki nego cystersów w Jeleniej Górze – Cieplicach Schaffgotschów (dawna Biblioteka Schaffgotschów) do Projektu Wykonawczego z lipca 2012 roku”. Uwagi te W ciągu roku Muzeum Przyrodnicze w Je- nie zostały uwzględnione i pozostano przy po- leniej Górze realizując plan działalności w Pa- prawkach Zamawiającego z lipca 2012 roku. wilonie Norweskim przewidziany na rok 2012, W dniu 14 listopada remontowany obiekt podejmowało jednocześnie cały szereg zadań przyszłej siedziby Muzeum zwiedzili Członko- wspomagających na rzecz poprawy swojej wie Rady Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej bazy, tj. realizacji projektu „Zespół pocysterski Górze. w Jeleniej Górze – Cieplicach”. Z uwagi na fakt, Regały biblioteczne, jakie pozostały po że Muzeum jako tylko przyszły użytkownik zdemontowaniu całego wyposażenia dawnej obiektu poklasztornego nie miało możliwości biblioteki, podobnie jak odkryte freski, powinny pozyskiwania środków na cele budowlane być śladem historycznym po dawnej funkcji i remontowe skupiało się zatem na sprawach obiektu. Tak jak freski będą przypominały merytorycznych, równie ważnych, przy reali- o pobycie cystersów w klasztorze, tak regały zacji głównego celu tj. przeniesienia Muzeum Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 177

Fot. 5. Tak w 1 poł. XX w. wyglądały wnętrza Biblioteki Schaffgotschów (fot. arch.). do jego nowej siedziby i rozszerzeniu zakresu statutu, Muzeum złożyło Zastępcy Prezydenta działalności merytorycznej. Odbywało się to Miasta Jeleniej Góry. Sprawy tej już później na różnych płaszczyznach: nie konsultowano, a 9 października Muzeum zostało poinformowane, że w dniu 27 września 1. Zmiana statutu Muzeum 2012 roku Rada Miasta Jeleniej Góry, podjęła Już w 2 poł. 2008 roku starano się o zmia- uchwałę nadającej mu nowy statut (Załącznik nę statutu Muzeum, szczególnie sprawa ta do Uchwały Nr 277.XXIX.2012 Rady Miejskiej stała się pilna od początku realizacji projektu Jeleniej Góry z dnia 27 września 2012 roku). „Zespół pocysterski w Jeleniej Górze-Ciepli- Jego brzmienie nie do końca zadowoliło mu- cach”, tj. od 2010 roku. Postęp prac budow- zealników (było nieco inne niż złożone pro- lanych i rozszerzające działania merytoryczne pozycje), ale pozwoliło na działania, których Muzeum spowodowały, że przyspieszono te dotychczas Muzeum statutowo prowadzić prace w styczniu i lutym 2012 roku. W ślad za nie mogło. Prace nad docelowym statutem proponowanymi zmianami statutu szło opraco- będą wznowione, jak zapewniał Organizator, wanie zmian w Regulaminie Organizacyjnym z chwilą zakończenia projektu „Zespół pocy- placówki. sterski w Jeleniej Górze – Cieplicach”. Stało się to tym bardziej pilne z uwagi na to, że działania Muzeum wyprzedzały niejako 2. Strategia Muzeum Przyrodniczego działania Miasta związane z realizacją projektu. w Jeleniej Górze Bo taka była potrzeba nowej, rozszerzonej wizji W związku z planowaną transformacją Muzeum, którą zaakceptowało Miasto Jelenia Muzeum, z małej instytucji (10 zatrudnionych), Góra praktycznie już w 2008 r., co zostało o wysokiej specjalizacji (przyroda), zajmującej podjęte przez nie w 2010 r. i potwierdzone niewielki obiekt (Pawilon Norweski), w instytu- kontynuacją działań w latach 2011-2012. cję średniej wielkości (ok. 20 zatrudnionych), Prace te trwały do marca 2012 r., a 4 kwiet- o szerszym spektrum zainteresowań (przyro- nia propozycje zmian do obowiązującego da, dzieje zbiorów Schaffgotschów i samego 178 STANISŁAW FIRSZT rodu, dzieje Cieplic i Uzdrowiska), zajmującej przestrzenie dawnej Biblioteki Schaffgotschów w zespole pocysterskim w Jeleniej Górze – Cieplicach, koniecznym było opracowanie strategii działań zmierzających do osiągnięcia tego ważnego celu. Nad tym dokumentem pracowano od dawna, a zakończenie prac nad jego sformułowa- niem nastąpiło w czerwcu 2012 roku. W wyniku tych działań powstała „Strategia Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze na lata 2012-2014 z możliwością jej kontynuacji w latach następnych”. Strategia jest ciągle aktualizowana i w latach 2013 i 2014 będzie realizowana w nowym obiekcie.

3. Kwerendy dotyczące dawnych zbiorów w zbiorach polskich W związku z nawiązywaniem Muzeum do dawnych tradycji związanych ze zbiorami Schaffgotschów, z których Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze bezpośrednio się wywodzi oraz przygotowywaniem kilku nowych wystaw stałych związanych m.in. z: a) dziejami rodu Schaffgotschów, ich zbiorami (w tym ogromnej kolekcji przyrodniczej), dziejami Uzdrowiska i Cieplic, w dniu 15 lutego 2012 roku rozpoczęto kwerendy (na b) piśmie) do polskich instytucji, tj. muzeów, ar- chiwów i bibliotek na temat obecności lub nie w ich zbiorach obiektów z dawnych zbiorów Schaffgotschów, a rozproszonych w latach Ryc. 2. Cenne obiekty z dawnych zbiorów Schaffgot- 1945-1970. W pierwszej kolejności wysłano schów: a) frontispis manuskryptu komentarza 30 pism do najważniejszych placówek (mu- do Koranu Ahmeda Ibn Abdallaha z XVII w. zea, biblioteki, archiwa) w Polsce. (dziś Muzeum Narodowe w Warszawie), b) sztucer Napoleona Bonaparte zdobyty pod Kwerendę poprzedziły wcześniejsze po- Waterloo w 1815 r. (dziś Muzeum Narodowe szukiwania we własnym archiwum muzeum we Wrocławiu). oraz Archiwum Państwowym w Jeleniej Górze zachowanej korespondencji i dokumentów z tym związanych. Kwerendę w instytucjach polskich poprze- cu 2012 roku. Trzeci etap, najważniejszy i naj- dziły też artykuły opublikowane na ten temat bardziej pracochłonny, uszczegóławiający przez dyrektora muzeum, oraz zamieszcza- otrzymane wstępne informacje zaplanowano nie wstępnych informacji na temat historii na lata 2013-2014 (konkretne poszukiwania i dziejów zbiorów Schaffgotschów na stronie i gromadzenie szczegółowych danych). internetowej Muzeum. Aż 99% instytucji, które posiadają w swo- W kwietniu rozszerzono kwerendę o po- ich zasobach obiekty z dawnych zbiorów nad 100 mniejszych instytucji w Polsce. Schaffgotschów, z wielką życzliwością odpo- Całą kwerendę podzielono na trzy etapy. wiedziało na pytania Muzeum Przyrodniczego Etap pierwszy, tj. wstępne rozeznanie, zakoń- w Jeleniej Górze, życząc sukcesu w realizacji czono we wrześniu 2012 roku (ryc. 2). całego zadania. Znalazły się i takie instytucje Drugi etap weryfikujący zakończono w koń- (nieliczne), które odmówiły współpracy. Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 179

4. Uaktualnianie i uszczegółowianie sce- 5. Przygotowanie nowych obiektów eks- nariuszy przyszłych wystaw stałych pozycyjnych do wystaw W nowej siedzibie Muzeum, wg planów Duże przestrzenie wystawiennicze i plany przedstawionych w lutym 2012 roku, władze dużych wystaw stałych, wymuszają potrzebę Miasta Jeleniej Góry podtrzymały wcześniejsze przygotowania sporej liczby eksponatów (pre- ustalenia o budowie, planowanych wcześniej, paraty, modele). Wystawy przyrodnicze opierać wystaw stałych i ich tematyki. się będą głównie na zbiorach Muzeum, daw- Muzeum sygnalizowało od samego począt- nych i wykonanych w ostatnim czasie. Dzia- ku, że z uwagi na brak odpowiednich specjali- łania te były dofinansowane przede wszystkim stów nie wszystkie ekspozycje będą mogły być przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środo- przygotowane przez samych pracowników Mu- wiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu zeum. Dotyczyło to szczególnie ekspozycji: i częściowo przez Miasto Jelenią Górę. – geologicznej, pt. „Naturalny Skarbiec Kar- konoszy i Kotliny Jeleniogórskiej” – entomologicznej, pt. „Niesamowity świat owadów” – części wystaw historycznych, gdzie pomoc pracowników naukowych byłaby niezbęd- na. Niestety okazało się, że na zatrudnienie nowych pracowników i na opracowanie scenariuszy wystaw nie ma środków finansowych z budżetu Miasta i nie zostały one zaplanowane w projekcie. W związku z powyższym Muzeum wystąpiło o dofinansowanie do Wojewódzkie- Fot. 6. Preparat dermoplastyczny pytona wykonany go Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki w 2012 r. przez preparatora Tomasza Soko- Wodnej we Wrocławiu z przeznaczeniem łowskiego (fot. T. Sokołowski). środków na te cele (chodziło wyłącznie o ekspozycje o charakterze przyrodniczym). W ciągu roku wykonano następujące pre- Środki te udało się pozyskać co pozwoliło paraty dermoplastyczne i modele: na zlecenie, we wrześniu 2012 roku, opra- – powiększony model niezapłodnionego jaja cowania scenariuszy tych ekspozycji, które ptasiego wykonano do końca roku tj.: – powiększony model jaja ptasiego z zarod- – scenariusz wystawy geologicznej czego kiem tuż przed wykluciem podjęła się Politechnika Wrocławska (Za- – preparat dermoplastyczny słonia indyjskiego miejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Jele- Elephans maximus niej Górze-Cieplicach) – preparat dermoplastyczny kury domowej – scenariusz wystawy entomologicznej czego Gallus gallus domesticus podjął się Leszek Kośny, pracownik Uniwer- – preparat kompletnego szkieletu kury domo- sytetu Przyrodniczego we Wrocławiu wej Gallus gallus domesticus Na koniec 2012 roku Muzeum posiadało – model odcisku stopy dinozaura Arcocanto- już część dobrze opracowanych scenariuszy saura nowych ekspozycji: – modele jaj dinozaurów – „Naturalny Skarbiec Karkonoszy i Kotliny – model upierzonego gada Lesothosaura Jeleniogórskiej” – odnowiony model szkieletu Archeopteryksa – „Niesamowity świat owadów” – powiększone modele kolejnych stadiów – „Taki był Skarbiec Śląska” rozwoju motyla (jajeczka, gąsienica, po- – „Barwny Świat Ptaków” czwarka, imago) Pozostałe scenariusze wystaw będą musiały – preparat dermoplastyczny pytona (fot. 6) być stopniowo dopracowywane w ciągu 2013 – preparat dermoplastyczny jeżatki afrykań- roku. Dotyczy to większości wystaw historycz- skiej Atherurus africanus nych i części wystaw przyrodniczych, w tym – preparat dermoplastyczny borsuka Meles wielkich dioram. meles. 180 STANISŁAW FIRSZT

W październiku opracowano założenia wstępne i kosztorysy wykonania dwóch dużych dioram na poddaszu obiektu poklasztornego, które będą podstawą o ubieganie się o środki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na lata 2013-2014. Jeśli chodzi o ekspozycje historyczne będą się one głównie opierały na niewielkiej ilości obiektów, które obecnie są w posiadaniu Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze, i na wypożyczeniach, depozytach, zakupach oraz o prezentacjach multimedialnych. Wszystko to wymagać będzie dodatkowych środków finansowych, których Muzeum Fot. 8. Tablica pamiątkowa poświęcona wizycie w chwili obecnej nie posiada i o które ze W. Pola w BIbliotece Schaffgotschów, wyko- względu na brak wpisu placówki do Państwo- nana przez Tadeusza Jaczuna w 2012 r. (fot. wego Rejestru Muzeów, a wcześniej także brak A. Nowak-Odelga). odpowiednich zapisów w statucie, nie mogło i nie może występować. Sytuacja tylko niewiele zmieniła się z chwilą otrzymania przez Mu- Z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Śro- zeum nowego statutu. Blokadą był i jest także dowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu brak praw własności użytkowania Muzeum do udało się dotychczas pozyskać środki na nowego obiektu. przeprowadzenie konserwacji zabytkowych, Szczególnie sprawa ta dotyczy koniecznych drewnianych makiet Karkonoszy z XVIII/XIX prac konserwatorskich na szeregu obiektach, wieku (fot. 7). tak będących w dyspozycji Muzeum (regały biblioteczne) jak i nie będących własnością 6. Przygotowanie elementów wyposażenia Muzeum, a których wzięcie w użyczenie uza- do wystroju wnętrz nowej siedziby Muzeum leżnione jest od przeprowadzenia niezbędnych Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze bę- renowacji (meble, obrazy itp.). dzie w przyszłości zajmowało dawne pomieszczenia Biblioteki Schaffgotschów. Tam prze-

Fot. 7. Makieta Karkonoszy, prawdopodobnie z poł. XIX w., z dawnych zbiorów Schaffgotschów, po renowacji w 2012 r. (własność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze) (fot. A. Nowak-Odelga). Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 181 chowywano i eksponowano szereg obiektów Grzegorzem Joahiniakiem, prof. Andrzejem o wielkiej wartości historycznej, materialnej Koziełą, prof. Markiem Derwichem. i naukowej (księgozbiór, zbiory kartograficzne, zbiory ikonograficzne, militaria, dzieła sztuki, 8. Działania na rzecz promowania wiedzy pamiątki historyczne, zbiory przyrodnicze itp.). o zespole pocysterskim w Cieplicach, Schaff- Sławna Biblioteka odwiedzana była przez dwa gotschach i ich zbiorach, cystersach itp. stulecia przez wiele wybitnych osób ze świata W maju nawiązano owocny kontakt z Ar- nauki, kultury, sztuki i polityki. kadiuszem Kuzio-Podruckim, który naukowo Aby podkreślić dawne znaczenie tego zajmuje się śląskimi rodami arystokratycznymi, miejsca, Muzeum przygotowało m.in.: w tym Schaffgotschami. W wyniku wspólnych – portret Wincentego Pola, wybitnego pisarza, uzgodnień podjęto się zadania wydania książki geografa i piewcy przyrody który odwiedził jego autorstwa pt. „Schaffgotschowie. Panowie Cieplice w 1847 roku i pięknie opisał znaj- na Chojniku i Cieplicach”, której przygotowa- dującą się tutaj Bibliotekę, wykonany przez nie i redakcja trwały do końca 2012 roku. Wiktora Staszaka Dyrektor Muzeum przygotował materiały – tablicę pamiątkową o pobycie Wincentego na temat Schaffgotschów i ich zbiorów, z któ- Pola w cieplickiej bibliotece, wykonaną rych część została opublikowana w formie przez Tadeusza Jaczuna (fot. 8) artykułów, część zamieszczona na stronie in- – portret Johanna Antona Schaffgotscha, które- ternetowej Muzeum, a część wykorzystano do go uważa się za założyciela biblioteki, który przeprowadzenia wielu prelekcji i wykładów. dał tym podwaliny pod tworzenie bogatych Muzeum przygotowuje się też powoli i różnorodnych zbiorów, wykonany przez do uroczystego otwarcia nowego obiektu, co Wiktora Staszaka. może mieć miejsce w 2 poł. 2013 roku lub na Muzeum nie zapomniało też o nowocze- początku 2014 roku. W związku z tym przy- snym wyposażeniu, m.in.: pracowni konserwa- gotowywane są propozycje wydarzeń, które to torsko-preparatorskiej. Dzięki dofinansowaniu otwarcie mogą uświetnić, m.in.: z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środo- – odsłonięcie tablic pamiątkowych wiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, – otwarcie części wystaw czasowych, a być przy wsparciu Miasta Jeleniej Góry udało się może i stałych zakupić liofilizator. – spektakl teatralny – koncert muzyki dawnej 7. Nawiązywanie kontaktów i współpracy – pokazy historyczne z podmiotami, które mogą wesprzeć działal- – jarmark cysterski (klasztorny) ność Muzeum w przyszłości – konferencja naukowa Działalność Muzeum w rozszerzonej for- mule nie będzie opierała się tylko i wyłącznie Jednym z ważniejszych wydarzeń zwią- na kontaktach z instytucjami i podmiotami zanych z otwarciem Muzeum i zakończeniem zajmującymi się przyrodą, ekologią i eduka- prac nad projektem „Zespół pocysterski cja ekologiczną. Do szeregu tematów, które w Jeleniej Górze –Cieplicach”, może być mię- będą w zainteresowaniu Muzeum dojdą także dzynarodowa konferencja naukowa pt. „Losy związane z historią. W związku z planowanym klasztorów na Śląsku, w Czechach i na Dolnych przeniesieniem Muzeum rozpoczęło nawiązy- i Górnych Łużycach w XVIII i XX wieku”. wanie kontaktów i współpracy z następującymi Przygotowanie takiej konferencji zapro- partnerami: ponowano 6 marca na spotkaniu grupy Eurex – Radą Koordynacyjną Szlaku Cysterskiego Historia Euroregionu Nysa. Na następnym w Polsce spotkaniu 22 maja konferencję przyjęto do – Zakonem Pijarów realizacji jako inicjatywę strony polskiej. W li- – Zakonem Cystersów stopadzie nawiązano kontakt z prof. Markiem – Rodziną Wincentego Pola Derwichem, który realizuje wielki ogólnopolski – naukowcami zajmującymi się problematyką projekt na temat klasztorów. Na początku grud- Schaffgotschów i Cieplic a także sztuką nia ustalono, że konferencja cieplicka mogłaby i architekturą oraz historią klasztorów, być włączona do tego projektu ogólnopolskie- m.in.: Arkadiuszem Kuzio-Podruckim, mgr go. Muzeum będzie składało w tej sprawie 182 STANISŁAW FIRSZT wniosek do Euroregionu Nysa, a partnerem ma li rozwinąć szerszą działalność Muzeum, być Muzeum w Zittau. zgodnie z przyjętym kierunkiem rozwoju i zmian. 2. Zakończono prace przy porządkowaniu B. Dotychczasowa siedziba archiwum zakładowego. Muzeum (Pawilon Norweski) 3. Opracowano „Strategię Muzeum Przyrodni- czego w Jeleniej Górze na lata 2012-2014 I. Sprawy personalne z możliwością kontynuacji wielu zadań na dalsze lata”. 1. Od 17 czerwca na zwolnieniu chorobowym 4. Opracowano „Program działalności eduka- przebywał montażysta wystaw – Zbigniew cyjnej Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Wojtaszek. Górze na lata 2012-2013”. Utrudniło to w dużym stopniu działalność 5. W czerwcu miała miejsce kontrola Wydziału wystawienniczą, szczególnie jeśli chodzi Kontroli Urzędu Miasta Jeleniej Góry w za- o techniczne przygotowanie ekspozycji. kresie wydatków na wynagrodzenia w 2011 2. Skład osobowy pracowników Muzeum, wg i do dnia kontroli. stanu na 31 grudnia 2012 roku przedstawiał 6. W czerwcu miała miejsce kontrola Zespołu się następująco: Kontrolnego Komisji Rewizyjnej Rady Miej- • Dyrektor – mgr Stanisław Firszt skiej Jeleniej Góry w zakresie wydatkowania • Główna Księgowa – mgr Mirosława Gądek środków finansowych na druki i materiały • Kierownik Działu Gromadzenia, Konserwacji reklamowe w latach 2009-2011. i Udostępniania Zbiorów, starszy kustosz – mgr Bożena Gramsz III. Rada Muzeum • Pracownik Działu Gromadzenia, Konserwa- cji i Udostępniania Zbiorów, kustosz – mgr 1. W ciągu roku skład Rady Muzeum Przyrodni- Czesław Narkiewicz czego w Jeleniej Górze nie zmienił się (patrz: • Kierownik Działu Administracji – mgr Ma- Sprawozdanie z działalności Muzeum za rok riola Wojtaszek 2011, „Przyroda Sudetów”, t.15). • Specjalista ds. księgowości – mgr Aleksandra 2. W dniu 20 marca 2012 roku, na zebraniu Nowak-Odelga Rady dyrektor Muzeum przedstawił „mu- • preparator – Tomasz Sokołowski zealne” projekty: statutu, regulaminu orga- • dozorca – Lech Gęca nizacyjnego i schematu organizacyjnego, • dozorca – Leszek Sługocki a także oczekiwaną strukturę zatrudnienia • dozorca – Krzysztof Biełajew już po przejściu instytucji do obiektu po- • sprzątaczka – Irena Chudziak klasztornego. Zostały też przedstawione Ten niewielki zespół 11 pracowników (w tym obie koncepcje aranżacji wystaw biorących tylko 3 muzealników) zrealizował zadania, udział w konkursie ogłoszonym przez Miasto którymi można by obdzielić kilka instytucji Jelenie Góra. i obsłużył największą ilość klientów biorąc 3. W dniu 14 listopada 2012 roku, odbyło pod uwagę wszystkie muzea w całym regio- się zebranie Rady na którym przedstawio- nie. ny został nowy statut Muzeum nadany uchwałą Rady Miejskiej. Omówiono też II. Sprawy formalno-organizacyjne problemy związane z planami przeniesienia Muzeum ze starej do nowej siedziby. Dy- 1. Od stycznia zintensyfikowano działania zmie- rektor Muzeum poinformował też Radę, że rzające do zmiany Statutu Muzeum (propo- przedstawione Miastu plany wykorzystania zycje zmian składane Miastu Jelenia Góra). pomieszczeń w obiekcie poklasztornym Zaowocowało to połowicznym sukcesem. w dniu 29 lutego zostały bez konsultacji Uchwałą Nr 177.XXIX.2012 Rady Miejskiej z Muzeum zmienione w lipcu 2012 roku. Jeleniej Góry, z dnia 27 września 2012 roku, Część Członków Rady skorzystała z okazji nadano Muzeum nowy statut. Nie spełnił on odwiedzenia placu budowy, tj. obiektu w pełni oczekiwań muzealników, ale pozwo- poklasztornego. Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 183

IV. Depozyty muzealne w innych instytucjach

Obiekty będące własno- ścią Muzeum znajdowały się w depozytach na ekspozycjach stałych, w:

1. Parku Krajobrazowym Cheł- my w Myśliborzu (23 obiekty, w tym: ptaki i ssaki) 2. Muzeum Sportu i Turystyki w Karpaczu (25 obiektów, w tym: ptaki i ssaki) 3. Muzeum Ceramiki w Bole- sławcu (7 obiektów, w tym: gady, ptaki i ssaki) 4. Pałacu Łomnica (7 obiektów, w tym: odlewy grzybów, przekroje drzew, rzeźba ka- meralna przedstawiająca Humboldta) 5. Urzędzie Miasta Jeleniej Góry (dermoplastyczny preparat jelenia) 6. Pałacu Bukowiec (5 obiek- tów: byk, owca wrzosówka, kury domowe).

V. Pozyskiwanie nowych mu- Fot. 9. Prace przy wykonaniu preparatu dermoplastycznego słonia zealiów indyjskiego (fot. T. Sokołowski).

1. Zakupy W ciągu roku udało się zakupić ze środków Po raz kolejny dzięki uprzejmości pracow- własnych Muzeum: nika naukowego i wykładowcy Uniwersytetu – 1 rostrum ryby piły (Pristis pristis) Zielonogórskiego Pana dr Zbigniewa Zawady, – 25 okazów skał i skamieniałości Muzeum otrzymało nieodpłatnie skórki dwóch – 48 obiektów historycznych związanych z Cie- egzotycznych zwierząt jeżatki afrykańskiej plicami (pocztówki, dokumenty itp.) i otocjona. Zwierzęta te (martwe) zostały przekazane 2. Przekazy przez ogród zoologiczny we Wrocławiu w ce- Udało się pozyskać w formie darów: lach badawczych naukowcom Uniwersytetu – 1 rostrum ryby piły (Pristis pristis) Zielonogórskiego. Ale w związku z brakiem – 5 obiektów historycznych (pocztówki, druki, etatowego preparatora na uczelni, postano- plakietki) wiono przekazać do Jeleniej Góry ich (skórki) ratując je tym samym przed bezpowrotną utratą 3. Wykonane nowe preparaty i modele (utylizacją). Po spreparowaniu trafią one na eks- Pracownia konserwatorsko-preparatorska pozycje, które będą przygotowywane w nowej (jednoosobowa), mająca bardzo skromne wa- siedzibie (fot. 9). runki lokalowe i słabe możliwości techniczne, Obecnie eksponaty te oczekują na umiesz- wykonała 6 preparatów i 9 modeli przyrodni- czenie ich w odpowiednich kompozycjach czych, z przeznaczeniem do nowych wystaw wystawienniczych, tak jak pozostałe wykona- w nowym obiekcie Muzeum. ne w ostatnim czasie, tj.: słoń indyjski, kura 184 STANISŁAW FIRSZT

Fot. 10. Nowa ekspozycja pt.: „Od gadów do ptaków” (fot. A. Nowak-Odelga). domowa, szkielet kury domowej, otocjon, VIII. Duże wystawy czasowe borsuk, powiększony model niezapłodnio- w Pawilonie Norweskim nego jaja ptasiego, powiększony model jaja ptasiego z zarodkiem tuż przed wykluciem, Do dnia 30 stycznia czynne były dwie duże odcisk stopy Arconantosaura, jaj dinozaurów, wystawy udostępniane jeszcze w 2011 roku: powiększone jaja motyla, gąsienica motyla, 1. „Park Stryjski we Lwowie” – wystawa foto- poczwarka motyla, powiększony model motyla graficzna przygotowana przez Towarzystwo w stadium imago. Miłośników Lwowa i Kresów Południowo- Wschodnich VI. Konserwacja muzealiów 2. „Przyroda jak malowana” – wystawa pokonkursowa prac plastycznych dzieci szkół Kontynuowano prace konserwatorskie i za- podstawowych i gimnazjalnych biorących bezpieczające na dwuczęściowej (składającej udział w konkursie z cyklu „Znam przyrodę się z czterech elementów) drewnianej i po- mojego Miasta i regionu” lichromowanej makiecie Karkonoszy z XVIII i XIX wieku. Prace te wykonała Pracownia Konserwatorska Maria Lelek z Krakowa.

VII. Wystawy stałe

1. „Motyle Karkonoszy i świata” (jedna sala) 2. „Barwny świat ptaków” (trzy sale) – od 16 kwietnia do 15 maja w największej sali trwała przebudowa jednej gabloty do formy dioramy przy całkowitej zmianie prezentacji z „Jaj ptasich” do ekspozycji „Od gadów do ptaków”. Pomysł zmiany ekspozycji – Sta- nisław Firszt. Wykonanie preparatów i modeli oraz aran- żacja wystawy – Tomasz Sokołowski. Powiększone zdjęcia – Robert Świerad. Konsul- tacja merytoryczna – Bożena Gramsz. (fot. 10). Fot. 11. Otwarcie wystawy pt. „Karkonoskie lasy 3. „Rogi i poroża” (w sali edukacyjno-oświa- w malarstwie Jadwigi Witczak” (autorka po towej). prawej) (fot. A. Nowak-Odelga).

Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 185

wała przyrodę, ludzi i kulturę tego mało dla nas znanego zakątka świata. 4. Od 21 czerwca do 2 lipca – „Szkoła Sny- cerstwa w Cieplicach 1902-1945”. Była to ekspozycja przygotowana ze zbiorów prywatnych Marka Wojtczuka, uzupełniona przez dwa obiekty będące w posiadaniu Muzeum (portrety H. Seydla i E. Füllnera wykonane przez Wiktora Staszaka). Na wystawie przedstawiono pamiątki po najwy- bitniejszym nauczycielu szkoły Cirillu dell`` Antonio, wyroby rzemiosła wykonane przez uczniów oraz szkice i wprawki młodych Fot. 12. Po otwarciu wystawy „Szkoła snycerstwa adeptów snycerstwa. w Cieplicach 1902-1945”. Po lewej Marek Później ekspozycja prezentowana była Wojtczuk (fot. Cz. Narkiewicz). w Muzeum Regionalnym w Chojnowie (fot. 12). W ciągu roku zorganizowano 8 wystaw 5. Od 6 lipca do 15 września – „Fotografia dzi- czasowych: kiej przyrody 2011”. Ekspozycja najlepszych 1. Od 10 lutego do 30 marca – „Karkonoskie na świecie fotografii biorących udział w mię- lasy w malarstwie Jadwigi Witczak”. Była to dzynarodowym konkursie organizowanym, prezentacja twórczości artystki – amatorki m.in. przez Muzeum Historii Naturalnej związanej z Uniwersytetem Trzeciego Wie- w Londynie. ku, dla której inspiracją twórczą jest przede 6. Od 21 września do 8 listopada – „Przyroda wszystkim przyroda (fot. 11). karkonoska w twórczości Janusza Motyl- 2. Od 4 kwietnia do 30 kwietnia – „Lodowe skiego”. Była to prezentacja prac malarskich obrazy Elżbiety Suchcickiej”. Była to pre- znanego w regionie artysty plastyka zamiesz- zentacja twórczości artystki mieszkającej kałego w Karpaczu, dla którego przyroda w Lwówku Śląskim, która opracowała karkonoska jest jedną z głównych inspiracji nową technikę tworzenia „zamrożonych” twórczych. obrazów na wzór tych jakie mróz „maluje” 7. Od 11 listopada do 10 grudnia – „Buko- na szybach. wina”, z cyklu wystaw „Przyroda Kresów”. 3. Od 9 maja do 4 czerwca – „Nowa Zelandia Wystawa fotograficzna przygotowana przez – kraj niezwykły”. Była to prezentacja foto- Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Po- grafii wykonanych przez Janinę Peikert z jej łudniowo-Wschodnich z podróży członków podróży na Antypody. Autorka zaprezento- Towarzystwa na dalekie Kresy południowo- 186 STANISŁAW FIRSZT

Fot. 13. Ornitologiczna wystawa w sali edukacyjno-oświatowej, przygotowana przez dzieci z Niepublicznego Przedszkola Nr 5 w Jeleniej Górze (fot. A. Nowak-Odelga).

wschodnie. Ekspozycja miała za zadanie przedstawienie piękna przyrody tamtego obszaru. 8. Od 11 listopada – „Przyroda jak malowana”, wystawa pokonkursowa prac uczniów szkół podstawowych i gimnazjów szkół regionu, biorących udział w konkursie plastycznym” „Znam przyrodę mojego miasta i regionu”.

IX. Małe wystawy czasowe w Pawilonie Norweskim

1. W kwietniu czynna była wystawa fotografii uczniów 4 klasy „fototechnikum” przy Zespole Szkół Artystycznych w Jeleniej Górze. 2. W maju dzieci z Niepublicznego Przedszkola Nr 5 w Jeleniej Górze, w Sali edukacyjno- oświatowej prezentowały wystawę pt. „Ptaki wiosny” (fot. 13).

X. Wystawy stałe na posesji Muzeum

Na posesji Muzeum prezentowana była (przez cały rok) ekspozycja plenerowa, pt. „Pasieka Karkonoska, im. Stanisława Gibadło”. Prezentowane są na niej różnego rodzaju ule, Fot. 14. Coroczna „Wystawa świeżych grzybów”, w tym figuralne. W sumie jest ich 31 i są wła- przyciąga setki zainteresowanych (fot. A. snością Muzeum jak i Regionalnego Związku Nowak-Odelga). Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 187

Pszczelarzy w Jeleniej Górze. Co roku dzięki ufundowanej w 1962 roku (odnowienie ta- dofinansowaniu z Wojewódzkiego Funduszu blicy sfinansowało Towarzystwo Miłośników Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Wrocławiu, wykonywane są kolejne ule figu- w Jeleniej Górze) ralne. W 2012 roku, był to ul przedstawiający – prelekcje na temat Wincentego Pola – Ivo cystersa, wykonany przez Macieja Wokana ze Łaborewicza, Henryka Gradkowskiego Szklarskiej Poręby. i Zbigniewa Domosławskiego (przygotowało Muzeum we współpracy z Karkonoskim XI. Wystawy czasowe na posesji Muzeum Towarzystwem Naukowym i Towarzystwem Przyjaciół Jeleniej Góry) W dniach 23-24 września zaprezentowano – prezentacja portretu Wincentego Pola (wy- coroczną, cykliczną ekspozycję, pt. „Wystawa konał Wiktor Staszak) Świeżych Grzybów”. Przygotowanie tej dwu- – wykład Stanisława Firszta na temat 45-lecia dniowej imprezy (niedziela dla wszystkich, po- Muzeum w Pawilonie Norweskim niedziałek dla szkół) poprzedzają wyprawy na – otwarcie nowej wystawy „Od gadów do grzybobrania, w których biorą udział pracow- ptaków” (oprowadzenie Bożena Gramsz) nicy Muzeum, wspierani przez – wycieczka poznawcza „W poszukiwaniu pta- członków Zachodniosudeckiego Towarzystwa Przyrodniczego oraz wszystkich chętnych do wzięcia w nich udziału (fot. 14).

XII. Wystawy czasowe poza sie- dzibą Muzeum

W Pałacu Bukowiec, siedzibie Związku Gmin Karkonoskich, od 2011 roku, czynna była wystawa, w całości przygotowana przez Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, pt. „Ponad sto lat sztuki preparatorskiej w Cieplicach” Fot. 15. W Nocy Muzeów w 2012 r. uczestniczyli Państwo Bar- bara Pol-Jelonek i Jan Jelonek (po prawej) (fot. A. Nowak- (scenariusz i aranżacja: Tomasz Odelga). Sokołowski).

XIII. Organizacja imprez w siedzibie i na posesji Muzeum

1. W dniach 12-13 maja miała miejsce „XL Karkonoska Giełda i Wystawa Minerałów, Skał i Skamieniałości” 2. W dniu 19 maja, odbyła się im- preza z okazji Nocy Muzeów, na którą składały się: – V Cieplicka Giełda Staroci (przy- gotowało ją Muzeum we współ- pracy z grupą kolekcjonerów) – odsłonięcie odrestaurowanej tablicy pamiątkowej poświę- Fot. 16. Członkowie Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów conej spotkaniu Wincentego Południowo-Wschodnich, zawsze uczestniczą w corocznym Spotkaniu Patriotycznym w dniu Święta Niepodległości (11 Pola z Kornelem Ujejskim, listopada) (fot. Cz. Narkiewicz). 188 STANISŁAW FIRSZT

ków nocy” (prowadziła Bożena Gramsz) Śnieżnych”, prowadził Grzegorz Wójcik – W imprezie wzięła udział rodzina Wincen- uczestniczyło 42 osoby tego Pola, Pani Barbara Pol-Jelonek z mężem 8. 23 lutego, pt. „Wędrówka z aparatem mało Janem Jelonkiem (fot. 15). uczęszczanymi szlakami południowego 3. W dniu 4 września rozpoczął się konkurs dla Pojezierza Drawskiego”, prowadził Ry- dzieci i młodzieży z cyklu „Znam przyrodę szard Literacki – uczestniczyło 43 osoby mojego miasta i regionu”. Rozstrzygnięcie 9. 1 marca, pt. „60 lat GOPR w Karkono- miało miejsce 16 listopada, a rozdanie szach”, prowadził Andrzej Jawor – uczest- nagród, które ufundowali: Wojewódzki niczyło 48 osób Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki 10. 8 marca, pt. „Śladami stolic cesarskich Wodnej we Wrocławiu, Zachodniosudeckie – Chiny po raz pierwszy”, prowadziła Towarzystwo Przyrodnicze i Hotel Mercure Agnieszka Dojs – uczestniczyło 53 osoby w Karpaczu, miało miejsce 29 listopada 2012 11. 15 marca, pt. „Indie skalne świątynie Au- roku. rangabad”, prowadził Stanisław Dąbrowski 4. W dniach 8-9 września odbyła się „XLI Kar- – uczestniczyło 51 osób konoska Giełda Minerałów, Skał i Skamienia- 12. 22 marca, pt. „Od Sydney do Perth”, pro- łości” (została zmieniona nazwa imprezy). wadził Grzegorz Wójcik – uczestniczyło 5. W dniu 15 września, Muzeum wraz z Regio- 45 osób nalnym Związkiem Pszczelarzy w Jeleniej 13. 29 marca, pt. „Australia południowo- Górze wzięło udział w Europejskich Dniach zachodnia”, prowadził Grzegorz Wójcik Dziedzictwa, przygotowując imprezę „Kar- – uczestniczyło 48 osób konoskie miodobranie”. 14. 5 kwietnia, pt. „Po Europie z Marleną Die- 6. W dniu 11 listopada, Muzeum wraz z To- trich”, prowadził Kamil Basiński – uczest- warzystwem Miłośników Lwowa i Kresów niczyło 44 osoby Południowo-Wschodnich, zorganizowało 15. 12 kwietnia, pt. „Wokół Dhaulagiri”, pro- spotkanie patriotyczne połączone z obcho- wadził Kazimierz Pichlak – uczestniczyło dami 90-tej rocznicy urodzin prof. Zbigniewa 53 osoby Domosławskiego (fot. 16). 16. 19 kwietnia, pt. „Cesarski Wiedeń”, pro- wadził Grzegorz Schmidt – uczestniczyło XIV. Działalność edukacyjna i oświatowa 50 osób 17. 26 kwietnia, pt. „Zima minęła”, prowadził 1. Prelekcje w „cyklu czwartkowym” (fot. 17) Ryszard Literacki – uczestniczyło 35 osób 18. 10 maja, pt. „Silva Rerum cz. II”, prowa- 1. 5 stycznia, pt. „Polacy w brazylijskim dził Stanisław Dąbrowski – uczestniczyło interiorze”, prowadził Henryk Dumin – 48 osób uczestniczyło 42 osoby 19. 17 maja, pt. „Salad, dinero y amor! Meksyk 2. 12 stycznia, pt. „Z Cusco do Puno … podróż w oczach gringo”, prowadził Piotr Klocz- na wysokim poziomie”, prowadził Stani- kowski – uczestniczyło 52 osoby sław Dąbrowski – uczestniczyło 50 osób 20. 24 maja, pt. „Konie i ludzie”, prowadził 3. 19 stycznia, pt. „Słowenia – góry, kras Ryszard Literacki – uczestniczyło 47 osób i morze”, prowadziła Roksana Knapik – 21. 31 maja, pt. „Zauważ motyla”, prowadził uczestniczyło 53 osoby Andrzej Kurpiewski – uczestniczyło 45 4. 26 stycznia, pt. „Stolica w moim obiekty- osób wie”, prowadził Ryszard Literacki– uczest- 22. 14 czerwca, pt. „Sydney i okolice cz. II”, niczyło 38 osób prowadził Stanisław Dąbrowski – uczest- 5. 2 lutego, pt. „Tadeusz Steć. Żywot Wiel- niczyło 41 osób kiego Krajoznawcy”, prowadził Stanisław 23. 21 czerwca, pt. „Rozmowa o fotografii”, Jawor – uczestniczyło 50 osób prowadził Waldemar Grzelak – uczestni- 6. 9 lutego, pt. „Z pielgrzymką w Chinach”, czyło 35 osób prowadził Stanisław Dąbrowski – uczest- 24. 28 czerwca, pt. „Egipt – kraj słońca, piramid niczyło 50 osób i wielkiej rzeki”, prowadził Kamil Basiński 7. 16 lutego, pt. „Australia. Od oceanu do Gór – uczestniczyło 38 osób Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 189

25. 6 września, pt. „Hangzhou – miasto nad lii”, prowadził Jan Jagielski – uczestniczyło zachodnim jeziorem”, prowadził Stanisław 54 osoby Dąbrowski – uczestniczyło 42 osoby 35. 22 listopada, pt. „Paryż zwyczajny czy 26. 12 września, pt. „Kuba – perła Karaibów”, romantyczny”, prowadziła Agnieszka Dojs prowadził Krzysztof Lisowski – uczestni- – uczestniczyło 55 osób czyło 45 osób 36. 29 listopada, pt. „Uzbekistan”, prowadził Jaro- 27. 20 września, pt. „Zanskar – himalajska sław Mirosławski – uczestniczyło 39 osób zima”, prowadził Kazimierz Pichlak – 37. 6 grudnia, pt. „Pomniki wiary, pomniki uczestniczyło 49 osób miłości w Stuttgarcie”, prowadził Kamil 28. 27 września, pt. „Argentyna i Brazylia Basiński – uczestniczyło 39 osób i ich atrakcje turystyczne”, prowadził Jan 38. 13 grudnia, pt. „Manila – stolica Filipin”, Jagielski – uczestniczyło 35 osób prowadził Stanisław Dąbrowski – uczest- 29. 4 października, pt. „Przyroda wokół mia- niczyło 42 osoby sta”, prowadził Ryszard Literacki – uczest- 39. 20 grudnia, pt. „Zwykłe i niezwykłe zjawi- niczyło 44 osoby ska meteorologiczne w Karkonoszach”, 30. 11 października, pt. „Japonia kraj i ludzie”, pro- prowadził Tomasz Nasiółkowski – uczest- wadził Jan Jagielski– uczestniczyło 49 osób niczyło 41 osób 31. 18 października, pt. „Tajemnice Pragi”, 40. 27 grudnia, pt. „Warszawa podczas EURO prowadził Grzegorz Schmidt – uczestni- 2012”, prowadził Ryszard Literacki – uczest- czyło 47 osób niczyło 20 osób 32. 25 października, pt. „Sydney i okolice cz. III”, prowadził Stanisław Dąbrowski – 2. Odczyty, wykłady i lekcje muzealne uczestniczyło 45 osób 33. 8 listopada, pt. „Trawers Monte Rosa”, 1. 23 stycznia, nt. Cieplic i zbiorów Schaffgot- prowadziła Roksana Knapik – uczestni- schów dla uczniów Szkoły Podstawowej czyło 46 osób w Świerzawie, prowadził Stanisław Firszt, 34. 15 listopada, pt. „Parki narodowe Austra- uczestniczyło 20 osób.

Fot. 17. Prelekcja „w cyklu czwartkowym” cieszy się od kilkunastu lat dużą popularnością (fot. Cz. Narkie- wicz). 190 STANISŁAW FIRSZT

2. 23 lutego, nt. „Zbiory Schaffgotschów”, 9. 26 czerwca, nt. podsumowanie zajęć przy- dla uczestników Rajdu Lingwistycznego rodniczych dla przedszkola Nr 5 w Jeleniej prowadził Stanisław Firszt, uczestniczyło Górze – uczestniczyło 25 dzieci 32 osoby 10. 26 czerwca, nt. „Szkoła Snycerstwa 3. 26 kwietnia, nt. „Ptaki w Parku Norwe- w Cieplicach do 1945 roku”, dla uczniów skim”, dla dzieci z Przedszkola Nr 5 w Je- Zespołu Szkół Rzemiosł Artystycznych leniej Górze, prowadziła Bożena Gramsz w Jeleniej Górze, prowadził Stanisław – uczestniczyło 25 dzieci Firszt – uczestniczyło 31 osób 4. 15 maja, nt. „Ptaków w Karkonoszach”, dla 11. 22 sierpnia przeprowadzono prelekcję dla uczniów Szkoły Podstawowej nr 6 w Jele- dzieci nt. ptaków egzotycznych w ramach niej Górze, prowadziła Bożena Gramsz akcji „Lato w BWA”, prowadził Stanislaw – uczestniczyło 28 osób Firszt – uczestniczyło 21 osób 5. 23 maja, nt. „Hodowla pszczół”, dla 12. 24 września przeprowadzono pogadankę uczniów Szkoły Podstawowej nr 10 w Je- dla dzieci z Niepublicznego Przedszkola leniej Górze, prowadził Edward Boboń Nr 5 w Jeleniej Górze, nt. ptaków egzo- – uczestniczyło 32 osoby tycznych, prowadziła Bożena Gramsz – 6. 29 maja, nt. „Plany Muzeum Przyrodnicze- uczestniczyło 20 dzieci go na przyszłość”, dla Pionierów Jeleniej 13. 3 października odbyła się lekcja dla uczniów Góry, prowadził Stanisław Firszt – uczest- Prywatnej Szkoły Podstawowej w Zgorzel- niczyło 20 osób cu, nt. „Rośliny”, którą przeprowadził Cze- 7. 31 maja, nt. „Rośliny w Karkonoszach”, dla sław Narkiewicz – uczestniczyło 25 osób uczniów Szkoły Podstawowej Nr 6 w Jele- 14. 4 października odbyła się lekcja muzealna niej Górze, prowadził Czesław Narkiewicz dla uczniów Szkoły Podstawowej nr 11 – uczestniczyło 24 osoby w Jeleniej Górze, nt. wystaw stałych w Mu- 8. 20 czerwca, nt. „Las”, dla Przedszkola Nr zeum Przyrodniczym w Jeleniej Górze, 5 w Jeleniej Górze, prowadził Czesław prowadziła Aleksandra Nowak-Odelga – Narkiewicz – uczestniczyło 20 dzieci uczestniczyło 43 osoby

Fot. 18. Plakat do wystawy „Przyroda karkonoska w twórczości Janusza Motylskiego”. Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 191

Fot. 19. Plakat uniwersalny Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze (2012 r.).

15. 31 października, odbyła się lekcja muze- prowadził Stanisław Firszt – uczestniczyło alna dla Niepublicznego Przedszkola Nr 51 osób 5 w Jeleniej Górze, nt. przyrody regionu, 20. 7 grudnia, odbyła się prelekcja dla stu- którą prowadził Czesław Narkiewicz – dentów Uniwersytetu Trzeciego Wieku, uczestniczyło 26 osób nt. „Zamek czy gród na Wzgórzu Krzy- 16. 6 listopada wygłoszono wykład w Nadle- woustego”, prowadził Stanisław Firszt – śnictwie Dąbrowa (regionalna Dyrekcja uczestniczyło 48 osób Lasów Państwowych w Toruniu), podczas 21. 11 grudnia, odbyła się prelekcja dla pra- obchodów Dnia Św. Huberta, nt. „Kunszt cowników Galerii Sztuki w Libercu i BWA preparatorski na przykładach praktycz- w Jeleniej Górze nt. „Schaffgotsche, ich nych”, wygłosił Tomasz Sokołowski zbiory, oraz plany przeniesienia Muzeum 17. 12 listopada odbyła się prelekcja dla Przyrodniczego w Jeleniej Górze do nowej uczniów gimnazjum w Jeleniej Górze, siedziby”, prowadził Stanisław Firszt – w ramach projektu „Moja mała ojczyzna” uczestniczyło 13 osób nt. dziejów Jeleniej Góry i Cieplic, którą 22. W miesiącach: kwiecień-czerwiec, Tomasz prowadził Stanisław Firszt – uczestniczyło Sokołowski prowadził lekcje dla uczniów 48 osób szkół podstawowych i gimnazjów, nt. 18. 21 listopada, odbyła się pogadanka dla „Kunszt preparatorski na przykładach dzieci z Niepublicznego przedszkola Nr praktycznych”. 5 w Jeleniej Górze, nt. „Przeloty ptaków”, która prowadziła Bożena Gramsz – uczest- niczyło 25 dzieci XV. Działalność reklamowa i promocyjna 19. 5 grudnia, odbyła się prelekcja dla adeptów przewodnictwa PTTK, nt. „Jelenia Góra 1. Stałe kontakty z mediami, wywiady dla prasy, i Kotlina Jeleniogórska w 1945 roku”, radia i telewizji: 192 STANISŁAW FIRSZT

– 10 marca wywiad dla TV Dami na temat działalności Muzeum

– 18 maja wywiad dla Muzycznego Radia na 2012 temat Nocy Muzeów 2. Informacje przekazywane Wydziałowi Kul- tury i Turystyki Urzędu Miasta Jeleniej Góry. 1 – Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, Wojcieszów, Góry Kaczawskie (fot. R. Rybski) Tom 15 2012 2Muzeum – Żłobik koralkowaty Corallorhiza comiesięcznie trifida , Karpacz, Karkonosze podaje (fot. R. Rybski) informacje 3 – Kukułka bzowa Dactylorhiza sambucina, Raszów, Rudawy Janowickie (fot. Cz. Narkiewicz) 4na – Kruszczyk temat błotny Epipactis działań palustris, Radomice, w miesiącu Pogórze Izerskie (fot. Cz.następnym. Narkiewicz) Są

one wykorzystywane w przygotowywaniu biuletynu informacyjnego. 3. Prowadzenie strony internetowej. Tom 15

Cały czas w ciągu roku uzupełniano i mo- dernizowano stronę internetową Muzeum, zamieszczając na niej m.in. informacje na

temat aktualnych1 przedsięwzięć kulturalnych

organizowanych3 przez Muzeum. 4. Druk materiałów2 informacyjno-reklamo- wych. 4 Do wszystkich form działalności Muzeum SUDETÓW (wystawy, imprezy) przygotowano zapro- szenia, a także plakaty, sztrajfy i wydarzenia towarzyszące. Były to: PRZYRODA

– plakat do wystawy „Karkonoskie lasy w ma- Fot. 20. Okładka t. 15 rocznika Muzeum Przyrod- larstwie Jadwigi Witczak” niczego w Jeleniej Górze pt. „Przyroda Sudetów”, wydawanego wspólnie z Zachod- – plakat do wystawy „Lodowe obrazy Elżbiety niosudeckim Towarzystwem Przyrodniczym Suchcickiej” w Jeleniej Górze. – plakat do wystawy „Nowa Zelandia – kraj niezwykły” – plakat i broszurka do wystawy „Szkoła Sny- cach” ze zdjęciami Ryszarda Literackiego, cerstwa w Cieplicach 1902-1945” znanego fotografa cieplickiego, związanego – plakat i zaproszenie do wystawy „Fotografia z Uniwersytetem Trzeciego Wieku w Jeleniej dzikiej przyrody 2011” Górze – sztrajfa do „XLX Karkonoskiej Giełdy i Wy- – druk 8 wzorów pocztówek po 1000 egzem- stawy Minerałów, Skał i Skamieniałości” plarzy pt. „Owady” wg fot. Leszka Kośnego. – sztrajfa „Wystawa świeżych grzybów” – sztrajfa do „XLI Karkonoskiej Giełdy Mine- XVI. Działalność wydawnicza rałów, Skał i Skamieniałości” – plakat do wystawy „Przyroda karkonoska 1. Wydano kolejny, t.j. 15 tom „Przyrody Sude- w twórczości Janusza Motylskiego” (fot. tów” (prace redakcyjne prowadzili B. Gramsz 18) i Cz. Narkiewicz) (fot. 20). – plakat i składanka do wystawy „Bukowina” 2. Od połowy roku przygotowywano nowe 5. Druk materiałów promocyjnych. wydawnictwo z serii „Źródła Cieplickie” pt. Ważną formą promowania ochrony przyrody „Schaffgotschowie. Panowie na Chojniku i wiedzy przyrodniczej jest druk różnorod- i Cieplicach”, autorstwa Arkadiusza Kuzio- nych materiałów promocyjnych, które służą Podruckiego (prace redakcyjne prowadził także do promowania samego Muzeum. Stanisław Firszt). W 2012 roku były to: – druk plakatu uniwersalnego Muzeum Przy- XVII. Działalność naukowa rodniczego w Jeleniej Górze z dofinansowa- nia firmy EKO-MEL Sp. z o.o. (fot. 19) 1. W dniu 15 marca podpisano umowę z Kar- – druk kalendarza ściennego na rok 2013, pt. konoskim Parkiem Narodowym na wykona- „Park Norweski w Jeleniej Górze – Ciepli- nie zadania pt. „Inwentaryzacja cietrzewia Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 193

Tetrao tetrix oraz jego siedlisk na obszarze 12. Prof. dr hab. Zygmunt Bocheński, „Przyroda Natura 2000 PLB 020007 Karkonosze”. Sudetów”, t.15, 2012, s. 242-243 Badania prowadziła mgr Bożena Gramsz. 13. Stanisław Gibadło, „Przyroda Sudetów”, Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze w t.15, 2012, s. 243 2012 roku brało udział w realizacji koor- 14. Dr Hugo Seydel (1840-1932), „Przyroda dynowanego przez KPN polsko-czeskiego Sudetów”, t.15, 2012, s. 244 projektu pt. „Atlas ptaków lęgowych Karko- noszy w latach 2012-2014” – koordynacja mgr Bożena Gramsz merytoryczna zespołu ornitologów po stronie polskiej – Bożena Gramsz. 1. Gramsz B., Rąpała R., Zając K., Karkonosze 2. Mgr Czesław Narkiewicz prowadził badania [w:] Obszary Natura 2000 na Dolnym Śląsku, terenowe nt. „Grzyby wielkoowocnikowe Wrocław 2012, s. 29-31 Karkonoskiego Parku Narodowego”. 2. Gramsz B., Rąpała R., Bena W., Zając K., 3. Cały rok prowadzone były poszukiwania Góry Izerskie [w:] Obszary Natura 2000 na materiałów związanych ze zbiorami cieplic- Dolnym Śląsku, Wrocław 2012, s. 20-22 kimi, które zostały rozproszone po II wojnie światowej (S. Firszt). Tomasz Sokołowski

XVIII. Publikacje pracowników Muzeum 1. Zimbabwe 2011, kolejna afrykańska przy- w 2012 roku goda, „Zachodni Poradnik Łowiecki”, Nr 4 (40) 2012, s. 46-47, mgr Stanisław Firszt 2. Ku przestrodze, „Zachodni Poradnik Łowiec- ki”, Nr 1 (41) 2012, , s. 30-31, 1. Szkoła Snycerstwa w Cieplicach 1902-1945, 3. Czy leci z nami bagaż ?!, „Zachodni Poradnik Jelenia Góra-Cieplice 2012 Łowiecki”, Nr 2 (42) 2012, s. 30-31, 2. Władca Karkonoszy, Schaffgotschowie, 4. Trofea z zagranicy, „Zachodni Poradnik Muzeum w Cieplicach i Królestwo Ducha Łowiecki”, Nr 3 (43) 2012, s. 24-26. Gór (cz.1), „Karkonosze. Góry Izerskie”, Nr 4/2012, s. 37-40 XIX. Inne działania związane 3. Władca Karkonoszy, Schaffgotschowie, Mu- z funkcjonowaniem Muzeum zeum w Cieplicach i Królestwo Ducha Gór, „Karkonosze. Góry Izerskie”, Nr 5/2012, s. 1. Zakupy sprzętu i wyposażenia 36-37 Dzięki dofinansowaniu z Wojewódzkiego 4. Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze Funduszu Ochrony Środowiska i Gospo- (cz.2), „Rocznik Jeleniogórski”, t. 44, 2012, darki Wodnej we Wrocławiu do pracowni s. 161-182 konserwatorsko-preparatorskiej zakupiono 5. Pani Ania, „Rocznik Jeleniogórski”, t. 44, liofilizator. 2012, s. 286 2. Współpraca z partnerami 6. Kazimierz Pawelski, „Rocznik Jeleniogórski”, a) odbywały się spotkania członków Zachod- t. 44, 2012, s. 292-293 niosudeckiego Towarzystwa Przyrodniczego, 7. Adam Wincenty Pol, „Rocznik Jeleniogórski”, którego siedziba mieści się w Muzeum t. 44, 2012, s. 296 Przyrodniczym w Jeleniej Górze, a część 8. Marian Świeży, „Rocznik Jeleniogórski”, t. pracowników Muzeum czynnie działa w pra- 44, 2012, s. 297 cach Towarzystwa 9. Sprawozdanie z działalności Karkonoskiego b) współpracowano z Radą Jednostki Pomocni- Towarzystwa Naukowego, „Rocznik Jelenio- czej Rady Miasta Jeleniej Góry „Uzdrowisko górski”, t. 44, 2012, s. 314-316 Cieplice”, dyrektor Muzeum brał udział 10. Działalność Muzeum Przyrodniczego w spotkaniach Rady (28 lutego, 13 marca) w Jeleniej Górze w 2011 roku, „Przyroda c) współpracowano z Towarzystwem Przyjaciół Sudetów”, t.15, 2012, s. 219-240 Jeleniej Góry, w którym dyrektor Muzeum, 11. Prof. dr hab. Jerzy Świecimski, „Przyroda pełni funkcję wiceprezesa i członka redakcji Sudetów”, t.15, 2012, s. 242 „Rocznika Jeleniogórskiego” 194 STANISŁAW FIRSZT d) współpracowano z Karkonoskim Towa- Na wzrost liczby odwiedzających niewąt- rzystwem Naukowym, w którym dyrektor pliwie miało wpływ wiele czynników, m.in. Muzeum pełni funkcję Sekretarza Gene- uatrakcyjnienie wystaw stałych, unowocze- ralnego śnienie i odnowienie wnętrz, a szczególnie e) współpracowano z Towarzystwem Mi- sali dydaktyczno-oświatowej, a także wpro- łośników Lwowa i Kresów Południowo- wadzenie wielu nowych form działalności Wschodnich w Jeleniej Górze, przy organi- upowszechniających wiedzę przyrodniczą, zacji wystaw i imprez o regionie i historyczną o Cieplicach i zbiorach f) współpracowano z Karkonoską Szkołą Schaffgotschów. Wyższą w Jeleniej Górze, w której dyrektor Tak jak w poprzednich latach, najwięcej Muzeum jest członkiem Konwentu odwiedzających odnotowano w miesiącach: g) współpracowano z Muzeum Ceramiki w Bo- maj (5.000-7.000) i wrzesień (6.000-9.000). lesławcu, w którym dyrektor Muzeum jest Stosunkowo duża frekwencja odnotowana była Przewodniczącym Rady w miesiącach lipiec-sierpień (6.000). h) współpracowano z Oddziałem Jelenio- Najniższą frekwencję odnotowuje się w mie- górskiego Archiwum Państwowego we siącach grudzień-styczeń (1.000 odwiedzają- Wrocławiu w ratowaniu i przechowywaniu cych). wielu pamiątek historycznych związanych W roku 2012 frekwencja odwiedzających, z Jelenia Górą w rozbiciu na miesiące przedstawiała się na- i) współpracowano ze Związkiem Gmin Kar- stępująco: konoskich, z którym Muzeum ma podpisaną umowę o współpracy przy redagowaniu czasopisma „Karkonosze. Góry Izerskie” odwie- zwie- uczest- j) współpracowano z Karkonoskim Parkiem miesiąc dzin dzają- nicy Narodowym w badaniach naukowych, pro- ogółem cych imprez mocji przyrody karkonoskiej i ekologii Styczeń 2.234 1.928 306 Luty 2.044 1.679 365 XX. Działalność „Pasieki Karkonoskiej” marzec 3.269 2.522 747 Od wiosny do późnej jesieni na terenie kwiecień „Pasieki Karkonoskiej” odbywały się prelekcje 3.116 2.485 631 i pokazy pszczelarskie, które prowadził członek maj 6.817 3.445 3.372 Regionalnego Związku Pszczelarzy Pan Edward Boboń. Sama pasieka była udostępniona nie- czerwiec 4.039 3.160 879 odpłatnie do zwiedzania przez cały rok. lipiec 5.494 4.962 532

XXI. Frekwencja sierpień 5.435 4.960 475 wrzesień Frekwencja w Muzeum, w roku 2012, 8.985 4.911 4.074 wyniosła ogółem 48.689 osób, w tym 35.702 październik 3.257 2.576 681 zwiedzających (26.046 wejść bezpłatnych, tj. 73% ogółu zwiedzających i 9.656 wejść listopad 2.624 2.084 540 biletowanych, tj. 27% ogółu zwiedzających) grudzień i 12.987 uczestników innych form działalności 1.375 990 385 Muzeum, m.in.: 8.732 osoby uczestniczyły Razem: 48.689 35.702 12.987 w imprezach plenerowych, prelekcjach, lek- cjach, wernisażach, a 4.255 osób odwiedziło Pasiekę Karkonoską (fot. 21). XXII. Uwagi końcowe W ciągu ostatnich siedmiu lat frekwencja w Muzeum stopniowo wzrastała: w 2006 – Największymi problemami i niedogodno- 24.334, w 2008 roku – 31.200, w 2009 roku ściami dla Muzeum w 2012 roku były: – 33.688, w 2010 roku – 43.152, w 2011 1. Zbyt mała obsada etatowa szczególnie spe- roku – 41.641 i w 2012 roku – 48.689 odwie- cjalistów (muzealników) dzających. Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku 195

Fot. 21. Samo Muzeum, jak i organizowane przez nie imprezy cieszą się dużą popularnością wśród mieszkań- ców Kotliny Jeleniogórskiej i przyjezdnych („Karkonoska Giełda Minerałów, Skał i Skamieniałości”), (fot. A. Nowak-Odelga).

2. Niskie płace pracowników spół pocysterski w Jeleniej Górze-Cieplicach” 3. Niewielki budżet przeznaczony przez Or- 6. Traktowanie Muzeum w sposób niemal iden- ganizatora na działalność statutową (ponad tyczny jak inne instytucje kultury, tj. jak domy 90% środków pozwala pokryć utrzymanie kultury i teatry, bez brania pod uwagę faktu, i płace) że muzea to przede wszystkim placówki 4. Przedłużający się remont i adaptacja nowej naukowo-badawcze, przechowujące i opra- siedziby cowujące dobra dziedzictwa narodowego 5. Zbyt mały wpływ Muzeum, jako przyszłego i przyrodniczego, w których upowszechnia- użytkownika nowej siedziby, na sprawy me- nie jest pochodną działań podstawowych, rytoryczne związane z realizacją projektu „Ze- a nie odwrotnie. 196 SPROSTOWANIA

Sprostowanie do artykułu:

Marek Stajszczyk, Emil Kotwicki, Krzysztof Ostrowski „Awifauna Zbiornika Przeworno na Przedgórzu Sudeckim” Przyroda Sudetów, tom 13/2010

Strona: 205, kolumna 2, wers 4 od góry.

Jest: Krzyżówka Anas platyrhynchos. Lęgowa. W latach 2008-2009 populację lęgową szacowano odpowiednio na min. 30 oraz 70-100 par…

Powinno być: Krzyżówka Anas platyrhynchos. Lęgowa. W latach 2008-2009 populację lęgową szacowano na 6-9 par... SPIS TREŒCI 197

Ewa Szczęśniak, Zygmunt Dajdok, Zygmunt Kącki Stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L. (Brassicaceae) – nowy dla flory Karkonoszy i Dolnego Śląska antropofit...... 3 The perennial rocket Sisymbrium strictissimum (Brssicaceae) – a new antropophyte for the Karkonosze Mts. and Lower Silesian flora

Piotr Wasiak, Olga Chorążyczewska, Wojciech Grzesiak Nowe stanowiska kruszczyka błotnego Epipactis palustris (L.) Cr a n t z na ziemi kamiennogórskiej...... 7 New localities of the marsh helleborine Epipactis palustris (L.) Cr a n t z in the district of Kamienna Góra

Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska Stanowisko Schistostega pennata (He d w .) We b . & Mo h r (Bryopsida, Schistostegaceae) w Górach Kamiennych (Sudety Środkowe)...... 15 New locality of Schistostega pennata (He d w .) W e b . & Mo h r (Bryopsida, Schistostegaceae) in the Kamienne Mountains (Central Sudetes)

Michał Smoczyk Zróżnicowanie i zagrożenie łąk trzęślicowych ze związku Molinion w południowo-wschodniej części Sudetów Środkowych ...... 19 Variability and conservation status of Molinia meadows in south-eastern part of the Central Sudetes Mts.

Iwona Kuras, Krzysztof Świerkosz Materiały do flory Masywu Włodarza (Góry Sowie, Sudety Środkowe)...... 35 A contribution to the flora of the Włodarz Massif (Sowie Mountains, Central Sudetes)

Marek Stajszczyk, Agnieszka Fujarczuk Stanowisko salwinii pływającej Salvinia natans L. na Przedgórzu Sudeckim...... 41 A new locality of the floating fern Salvinia natans L. in the Sudetes foothills

Paweł Kwiatkowski Zmiany we florze roślin naczyniowych masywu Grodźca (Pogórze Kaczawskie). . . . . 45 Changes in vascular flora of the Grodziec massif (Kaczawskie foothills)

Ewa Posz Materiały do rozmieszczenia gatunków rodzaju Euphrasia L. (Scrophulariaceae) w Karkonoszach. Cz. 3...... 67 Contribution to the distribution of Euphrasia L. (Scrophulariaceae) species in the Karkonosze Mountains. Part 3

Ewa Posz Sezonowa zmienność morfologiczna Euphrasia minima Ja c q . na jednym ze stanowisk w Karkonoskim Parku Narodowym ...... 69 Seasonal morphological variation of Euphrasia minima Ja c q . in a locality in the Karkonosze National Park 198 SPIS TREŚCI

Katarzyna Pietrzykowska, Marta Prell Most Pomorski we Wrocławiu oraz stary kamieniołom w Płakowicach jako naturalne laboratorium do badań lichenologiczno-litoligicznych...... 75 The Pomorski bridge in Wrocław and the old quarry in Płakowice as natural laboratories for lichenological and lithological studies

Krzysztof Świerkosz, Kamila Reczyńska Pierwsze stanowisko Geastrum triplex Ju n g h . (Basidiomycota, Geastraceae) w Sudetach Wschodnich...... 83 The first locality of Geastrum triplex Ju n g h . (Geastraceae) in the Eastern Sudetes

Michał Furgoł Willowsia platani (Ni c o l e t , 1842) (Collembola: Entomobryidae) – nowy dla fauny Sudetów gatunek skoczogonka...... 87 Willowsia platani (Ni c o l e t , 1842) (Collembola: Entomobryidae) – a collembolan species new for the Sudetes’ fauna

Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad Nowe stanowiska Gasterocercus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) (Coleoptera: Curculionidae) na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce ...... 91 New localities of Gasterocercus depressirostris (Fa b r i c i u s , 1792) (Coleoptera: Curculionidae) in Lower Silesia and Greater Poland

Marcin Kadej, Krzysztof Zając, Adrian Smolis, Adam Malkiewicz, Dariusz Tarnawski, Jarosław Kania, Radosław Gil, Ewelina Myśków, Jacek Sarnowski, Katarzyna Tyszecka, Jakub Józefczuk, Mariusz Rodziewicz Nowe dane o rozsiedleniu wybranych gatunków poświętnikowatych (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) w Polsce południowo-zachodniej...... 95 New data on the distribution of selected species of scarab beetles (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) in south-western Poland

Krzysztof Zając Pierwsze stwierdzenie wtyka amerykańskiego Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) w Sudetach...... 115 The first record of the western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis He i d e m a n n , 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) in the Sudety Mts.

Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad, Maciej Matraj Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gy ll e n h a l , 1836) (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce południowo-zachodniej...... 119 Notes on the biology and distribution of Curculio elephas (Gy l l e n h a l , 1836) (Coleoptera: Curculionidae) in south-western Poland

Tomasz Blaik Alabonia staintoniella (Ze ll e r , 1850) (Lepidoptera: Oecophoridae) w Górach Opawskich – pierwsze udokumentowane stwierdzenie w Polsce ...... 125 Alabonia staintoniella (Ze l l e r , 1850) (Lepidoptera: Oecophoridae) in the Opawskie Mts. – the first documented record from Poland SPIS TREŚCI 199

Zbigniew Jakubiec, Andrzej Wuczyński Badania ilościowe ptaków lęgowych w lasach doliny Bystrzycy ...... 131 Quantitative studies of breeding birds in the forests of the Bystrzyca River valley

Szymon Bijak, Joanna Remisz, Matylda Witek Rola stanów wody w kształtowaniu przyrostu radialnego drzew i aktywności podłoża w strefie krawędzi terasy zalewowej na przykładzie Ścinawki w okolicach Gorzuchowa ...... 139 The role of water level in radial increment of trees and ground activity around the edge of a floodplain – Ścinawka near Gorzuchów case study

Matylda Witek Morfologia doliny Czerwonej Wody w Górach Stołowych...... 147 Morphology of the Czerwona Woda valley in the Stołowe Mountains

SPRAWOZDANIA • KOMUNIKATY

Stanisław Firszt Działalność Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze w 2012 roku...... 171

SPROSTOWANIA

Sprostowanie do artykułu ...... 196 200 WSKAZÓWKIWSKAZÓWKI DLADLA AUTORÓW AUTORÓW

Przyroda Sudetów jest regionalnym czasopismem publikującym oryginalne artykuły i notatki z zakresu botaniki, zoologii i przyrody nieożywionej z obszaru Sudetów. Prace publikowane są w ję- zyku polskim ze streszczeniami w języku angielskim. Czasopismo ukazuje się raz w roku w okresie wiosennym. Do druku przyjmowane są tylko prace pozytywnie ocenione przez recenzentów. Tekst powinien być dostarczony w formie wydruku oraz w wersji elektronicznej w programie Word dla Windows; marginesy 2,5 cm z każdej strony; odstęp między wersami 1,5; czcionka 12 pkt Times New Roman. Łacińskie nazwy taksonów (rodzajów, gatunków i jednostek niższej rangi) oraz syntakso- nów należy pisać kursywą natomiast nazwiska cytowanych autorów oraz autorów nazw gatunkowych kapitalikami. Tytuł pracy i tytuły rozdziałów należy wyróżnić pogrubioną czcionką. Wcięcia akapitów powinny być zaznaczone tabulatorem. Wszelkie uwagi dotyczące składu, umiejscowienia rycin, tabel itp. należy zaznaczyć na wydruku. Tekst nie powinien przekraczać 20 stron. Dłuższe artykuły mogą być opublikowane po wcześniejszym uzgodnieniu z redakcją. Ryciny (ryc.) powinny być wykonane na osobnych kartkach, ponumerowane i opisane. Mogą to być kserokopie, wydruki komputerowe lub rysunki na kalce. Ryciny przygotowywane komputerowo (np. Excel lub Corel), oprócz wydruku, należy dostarczyć na płycie CD. Powinny być one czytelne po pomniejszeniu do formatu strony (A5). Fotografie (fot.) powinny być ponumerowane i opisane na osobnej kartce. Mogą być wykonane jako odbitki fotograficzne (na błyszczącym papierze), lub w formie elektronicznej (dla skali 1:1 min. 300 dpi). W spisie literatury należy wymienić tylko pozycje cytowane w tekście. Po nazwisku i pierwszej literze imienia należy podać: rok publikacji, pełny tytuł, skrót czasopisma, numer tomu oraz strony (od – do). W przypadku wydawnictw książkowych należy podać wydawnictwo i miejsce wydania. Przy maszynopisach (msc.), oprócz autora i tytułu, należy podać miejsce jego zdeponowania. Do artykułu należy dołączyć streszczenie (do 1/2 strony), które będzie tłumaczone na język angielski. Tłumaczenie odbywa się na koszt redakcji. Autor (autorzy) otrzymują, oprócz egzemplarza autorskiego, 20 bezpłatnych nadbitek.

INSTRUCTIONS FOR AUTHORS Przyroda Sudetów is a regional magazine which publishes the original articles and notes in the field of botany, zoology and inanimate nature from the area of the Sudety Mountains. The works are published in Polish and the abstracts are in English. The magazine is published once a year, in spring season. Only the works which have been positively assessed by the reviewers are accepted for publication. The text should be provided in the printed form and electronically, as Word for Windows file; 2.5 cm margins on both sides; 1.5 cm space between verses; 12 point Times New Roman font. Latin names of taxons (genus, species and lower rank units) and syntaxons should be written in italics, whereas the surnames of quoted authors and authors of species names should be written in capital letters. The title of the works and chapters must be marked by bold type. The paragraph spaces should be made by tabs. Any remarks about the editing and placing figures and tables, etc. should be mentioned on the printed form. The text should not exceed 20 pages. Longer articles may be published after the previous agreement with the editor. Figures (fig.) should be prepared on separate pages, should be numbered and described. They may be provided as xerox copies, computer print-outs or drawings on tracing paper. The computer made figures (e.g., Excel or Corel), should be provided as print-outs and CDs. They should be legible after reducing them to A5 page format. Photos (photos) should be numbered and described on a separate page. They can be made as photo prints (on glossy paper) or electronically (min. 300 dpi for 1:1 scale). The literature list should also include the works quoted in the text. Publication year, full title, magazine abbreviation, volume number and pages (from-to) should be mentioned after the surname and the first letter of the name. In case of books, you must provide the publisher name and place of publishing. You should provide the place of storage, apart from the author and title, in case of typescripts (tps.). The article must be accompanied by an abstract (max. 1/2 page), which will be translated into English. Translation is performed at the expense of the editor. The author (authors) will receive 20 free article reprints, apart from the author’s copy. Publikacja dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu Sóweczka Glaucidium passerinum w Sudetach Zachodnich w 2009 r. (fot. K. Dobro- wolska-Martini). 4 –CietrzewTetraotetrix(fot.M.Martini) 3 –OrzechówkaNucifragacaryocatactes (fot.K.Żarkowski) 2 –CzyżCarduelisspinus(fot.W.Bena) 1 –PluszczCincluscinclus(fot.K.Żarkowski) 3 3 1 1 4 2 4 2

PRZYRODA SUDETÓW Tom 16 2013 Tom 16 2013