PRZYRODA SUDETÓW Tom 16 2013
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
2013 Tom 16 2013 1 – Pluszcz Cinclus cinclus (fot. K. Żarkowski) 2 – Czyż Carduelis spinus (fot. W. Bena) 3 – Orzechówka Nucifraga caryocatactes (fot. K. Żarkowski) 4 – Cietrzew Tetrao tetrix (fot. M. Martini) Tom 16 1 2 3 4 SUDETÓW PRZYRODA Publikacja dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu Sóweczka Glaucidium passerinum w Sudetach Zachodnich w 2009 r. (fot. K. Dobro- wolska-Martini). MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE PRZYRODA SUDETÓW ROCZNIK Tom 16, 2013 Naturam si sequemur ducem, nunquam aberrabimus JELENIA GÓRA 2013 Redaktor naukowy BOŻENA GRAMSZ Zespó³ redakcyjny BO¯ENA GRAMSZ CZES£AW NARKIEWICZ STANISŁAW FIRSZT Recenzenci ADAM BORATYńSKI (Kórnik) ADAM MALKIEWICZ (Wrocław) ZYGMUNT DAJDOK (Wrocław) ANNA RONIKIER (Kraków) EWA FUDALI (Wrocław) DARIUSZ SKARŻYńSKI (Wrocław) ANNA JAKUBSKA-BUSSE (Wrocław) EWA SZCZęŚNIAK (Wrocław) LESZEK JERZAK (Zielona Góra) MICHAŁ ŚLIWIńSKI (Wrocław) ZYGMUNT KąCKI (Wrocław) DARIUSZ TARNAWSKI (Wrocław) ALICJA KRZEMIńSKA (Wrocław) BARBARA TOKARSKA-GUZIK (Katowice) AGNIESZKA LATOCHA (Wrocław) ANDRZEJ WARCHAŁOWSKI (Wrocław) LUDWIK LIPNICKI (Gorzów Wielkopolski) BRONISŁAW WOJTUń (Wrocław) T³umaczenie streszczeñ BARTOSZ BORCZYK Konsultacje językowe BEATA POKRYSZKO Dtp „AD REM”, tel. 75 75 222 15, www.adrem.jgora.pl Oprac. kartograficzne „PLAN”, tel. 75 75 260 77 (str. 8, 43, 76) Druk Leyko, Kraków Nak³ad 1200 egz. Wydawca MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE oraz ZACHODNIOSUDECKIE TO WA RZY STWO PRZYRODNICZE Adres redakcji: 58-560 Jelenia Góra, ul. Wolnoœci 268 tel./fax 75 75 515 06 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.muzeum-cieplice.pl ISSN 1895-8109 Na okładce: Kwisa powyżej Świeradowa-Zdroju (fot. W. Bena). PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): 3-6 Ewa Szczęśniak, Zygmunt Dajdok, Zygmunt Kącki Stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L. (Brassicaceae) – nowy dla flory Karkonoszy i Dolnego Śląska antropofit Wstęp lekarski S. officinale, pannoński S. altissimum, Loesela S. loeseli i nadwołżański S. volgense), Przemiany flory i roślinności pod wpływem a 3 (stulisz wschodni S. orientale, gładki S. irio działalności człowieka, określane mianem i austriacki S. austriacum) są klasyfikowane synantropizacji, mają istotny wpływ na stan jako efemerofity. Na Dolnym Śląsku żaden rodzimej szaty roślinnej. Jednym z objawów z gatunków stuliszy nie występuje naturalnie. synantropizacji jest świadome lub nieświado- Łącznie w regionie odnotowano dotychczas 6 me wprowadzanie gatunków obcych na dany gatunków, wszystkie na stanowiskach antro- teren. W Karkonoszach i na ich pogórzu jak pogenicznych: lekarski, pannoński, Loesela, dotychczas odnotowano występowanie około wschodni, gładki i nadwołżański (SCHUBE 1903, 150 obcych gatunków roślin naczyniowych SCHUBE 1907, SCHALOW 1932, an i o ł -kw i a t k o w S k a (DAJ D OK i Sz c z ę ś n i a k 2013). Zdecydowana więk- i Mi c h a l a k 1976). Stulisz sztywny Sisymbrium szość spośród nich to gatunki zadomowione lub strictissimum jest gatunkiem nowym dla pol- obecne przez kilka sezonów wegetacyjnych. skiej części Karkonoszy i jednocześnie niepoda- StosunkowoA niewielka liczba notowanych wanym dotychczas z Dolnego Śląska. tutaj gatunków obcych to taksony o pojawachB efemerycznych – ich obecność często jest na tyle krótkotrwała, że umyka badaczom, stąd też Charakterystyka gatunku wiele efemerofitów jest nieodnotowywanych. Tymczasem nowe gatunki pojawiające się Stulisz sztywny jest kępiastą byliną z silnym na danym terenie zasługują na regularne obser- systemem korzeniowym, osiągającą wysokość wacje, ponieważ potencjalnie mogą stanowić 50-150 (200) cm. Pędy i liście są rzadko, zagrożenie dla rodzimej flory. Wprawdzie sztywno owłosione, białe włoski mają do okres, jaki może upłynąć od pierwszych noto- 1 mm dł. Liście są ciemnozielone, wydłużone, wań gatunku do jego pełnego zadomowienia jajowate lub lancetowate, tępe lub zaostrzone może trwać nawet ponad 100 lat (TOKARSKA -GU- na wierzchołku, w odróżnieniu od pozostałych z i k i in. 2012), jednak w przypadku niektórych stuliszów notowanych w Polsce niepodzielone, roślin może być on znacznie krótszy, zwłaszcza całobrzegie do karbowano-ząbkowanych, jeśli warunki biogeograficzne kolonizowanego owłosione na brzegu, na powierzchni nagie terenu są zbliżone do panujących na obszarze lub rzadko owłosione, do 22 cm długie. naturalnego występowania gatunku. Do takich Intensywnie żółte kwiaty mają średnicę 0,5- gatunków wydaje się należeć stulisz sztywny 1 cm i zebrane są w szczytowe groniaste, Sisymbrium strictissimum, zawlekany na obszar często groniasto złożone kwiatostany, 10-60. środkowej, zachodniej i północnej Polski z re- kwiatowe. Łuszczyny są grubsze od szypułek, jonów południowo-wschodnich kraju, gdzie obłe, nagie, do 8 cm długie i 1 mm szerokie, występuje naturalnie. odstające (fot. 1 A, B). Kwitnie od maja do lipca. Dotychczas z obszaru Polski znanych jest 9 Hemikryptofit. 2n = 28 (SYCHOWA 1985, Dv o ř á k gatunków z rodzaju stulisz Sisymbrium, spośród 1992, BALL 1993). których jedynie dwa zalicza się do rodzimych Sisymbrium strictissimum występuje w Eu- elementów flory naczyniowej: stulisz sztywny ropie od Francji i Włoch po Bułgarię i Rosję (S. strictissimum) i stulisz miotlasty (S. polymor- (BALL 1993). Rośnie tam na przydrożach, obrze- phum), 4 to zadomowione antropofity (stulisz żach lasów i zarośli, w rowach, w sąsiedztwie 4 EWA SZCZęŚNIAK, ZYGMUNT DAJDOK, ZYGMUNT KąCKI Fot. 1. Pokrój stulisza sztywnego Sisymbrium strictissimum: A – kwitnącego (Morawy, Republika Czeska) oraz B – owocującego (Szklarska Poręba) (fot. Z. Dajdok, E. Szczęśniak). Phot. 1. Perennial rocket Sisymbrium strictissimum: A – flowering plant (Moravia, Czech Republic), B – fructify- ing plant (Szklarska Poręba) (photo Z. Dajdok, E. Szczęśniak). zabudowań, na glebach świeżych, obojętnych Małopolskiego Przełomu Wisły, jako gatunek do zasadowych, najczęściej w zbiorowiskach świeżych nanosów rzecznych i składnik zarośli klasy Galio-Urticetea (= Artemisieta vulgaris), wierzbowych – zespół Salicetum pentandro- głównie z rzędu Glechometalia i związku Co- Cinereae (KUCHARCZYK 2003) oraz z wschodniej nvolvulion) oraz ze związku Prunion spinosae części Kotliny Sandomierskiej – jako gatunek w obrębie klasy Rhamno-Prunetea (Dv o ř á k niezbyt częsty notowany w zaroślach i na wy- 1992, OBER D ORFER 1994). W Polsce jest to sypisku śmieci (no b i S 2008). W Karkonoszach gatunek rodzimy, zaliczany do podelementu odnotowano jego obecność po stronie czeskiej eurosyberyjskiego zachodniego (za j ą c i za j ą c w Rokytnice nad Jizerou, stanowisko znajdowa- 2009) i jest traktowany jako słabo wyróżnia- ło się na wysokości ok. 600 m n.p.m. na obrze- jący zbiorowiska z podklasy Galio-Urticenea żu krzewiastych zarośli i na przypłociu (ŠOUREK (klasa Artemisietea vulgaris; Ma t u S z k i e w i c z 1969). Brak danych na jego temat w pracy 2008). W skali kraju jest gatunkiem rzadkim, Ro S t a ń S k i e g o (1977), zestawiającej antropofity za jego naturalne stanowiska przyjmuje się te z terenu Karkonoskiego Parku Narodowego, zlokalizowane w dolinie Wisły, Sanu i Bugu oraz w pracy kw i a t k o w S k i e g o (2008), zawiera- oraz wschodniej części Niziny Mazowieckiej. jącej listę florystyczną Karkonoszy i Pogórza Stanowiska położone na zachód od Wisły Karkonoskiego. mają status stanowisk synantropijnych gatunku rodzimego (Polska Środkowa i Wielkopolska) lub niepewny (okolice Krakowa). Gatunek Metody badań osiąga w Polsce północną granicę zasięgu geograficznego – najdalej na północ wysunięte Stanowisko gatunku zostało stwierdzone stanowiska znajdują się w okolicy Bydgoszczy w 2012 r. w trakcie badań nad florą synan- (za j ą c i za j ą c 2001). W ostatnich latach stulisz tropijną Karkonoszy i ich pogórza. Wykonano sztywny był podawany z północnej części opis warunków siedliskowych populacji oraz Stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L. (Brassicaceae) – nowy dla flory Karkonoszy i Dolnego Śląska antropofit 5 oceniono jej liczebność, kondycję roślin, wy- były w stadium owocowania – z pękających twarzanie nasion i możliwości przetrwania na łuszczyn wysypywały się nasiona. odnalezionym stanowisku. Okaz zielnikowy W sąsiedztwie stulisza pokrycie warstwy zdeponowano w zbiorach Katedry Bioróżno- zielnej wynosiło mniej niż 5%. Odnotowano rodności i Ochrony Szaty Roślinnej Uniwersy- pojedyncze osobniki następujących gatunków: tetu Wrocławskiego. pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, mniszek Ze względu na przypadkowy skład i małe Taraxacum sp., jaskier rozłogowy Ranunculus pokrycie roślinności nie wykonano zdjęcia repens, bluszczyk kurdybanek Glechoma he- fitosocjologicznego, jedynie spisano gatunki deracea, fiołek polny Viola arvensis, koniczyna występujące w sąsiedztwie stulisza sztywnego. biała Trifolium repens, dzwonek okrągłolistny Nomenklaturę taksonów przyjęto za pracą Campanula rotundifolia, łoczyga pospolita Mi R k a i in. (2002). Lapsana communis, bylica pospolita Artemisia vulgaris, krwawnik pospolity Achillea millefo- lium, konyza kanadyjska Conyza canadensis, Wyniki badań i ocena stanowiska wiechlina roczna Poa annua, życica trwała Lolium perenne, mietlica pospolita Agrostis Stulisz sztywny został znaleziony na skarpie capillaris. przy budowie na ul. 11. Listopada w Szklarskiej Trudno jest obecnie dokładnie ocenić czas Porębie (kwadrat ATPOL: AE-78). Stanowisko pojawienia się okazów stulisza sztywnego na znajduje się na wysokości ok. 690 m n.p.m., stanowisku. Z jednej strony część jego kęp w zakresie regla dolnego, jest eksponowane była rozrośnięta,