HABER / YORUM DERGİSİ

Yıl: 5, Sayı: 51, Mayıs (5) 2020

АХМЕТ ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІ ISSN 2415-8437 ISSN AHMET YESEVİ ÜN İİVERS TESİ

Ақпараттық сараптама журналы Басылымның 5-ші жылы, №51, Мамыр (5) 2020

AVRASYA ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ’NÜN AYLIK YAYINIDIR ЕУРАЗИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ АЙ САЙЫН ШЫҒАТЫН БАСЫЛЫМЫ

PANDEMIC AND POLITICS: STRATEGIES OF THE CENTRAL ASIAN STATES

ПАНДЕМИЯ И ПОЛИТИКА: z СТРАТЕГИИ СТРАН ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ

RÖPORTAJ СҰХБАТ

SEDAT SAĞIRKAYA, KÜRESEL SILAH THE NEED FOR TRT AVAZ KANAL PAZARINDA ÇIN INFORMATION HYGIENE KOORDINATÖRÜ ӘЛЕМДІК ҚАРУ-ЖАРАҚ НЕОБХОДИМОСТЬ TRT AVAZ ТЕЛЕАРНАСЫНЫҢ НАРЫҒЫНДАҒЫ ҚЫТАЙ ИНФОРМАЦИОННОЙ ГИГИЕНЫ ДИРЕКТОРЫ СЕДАТ САҒЫРКАЯ ОMIRBEK HANAYI GULNAR NADIROVA

4 28 36 Asya Avrupa / Азия Еуропа (Haber – Yorum) / (Ақпараттық сараптама)

Avrasya Araştırma Enstitüsü Yayınıdır Еуразия ғылыми-зерттеу институты басылымы

Sahibi / Меншік иесі Ahmet Yesevi Üniversitesi Avrasya Araştırma Enstitüsü Müdürü / Ахмет Ясауи университеті Еуразия ғылыми-зерттеу институты директоры Doç. Dr. Vakur Sümer

Genel Yayın Yönetmeni / Бас редактор Zhengizkhan Zhanaltay

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Жауапты редактор Dr. Suat Beylur

Haber Müdürü / Жаңалықтарға жауапты редактор Dr. Zhandos Ranov

Tercüme Ekibi / Аудармашылар тобы Omirbek Hanayi Aigerim Manatkızı Kanat Makhanov

Sekretarya / Хатшылық Asel İngaybekova

Metin Redaksiyon / Мәтінді өңдеу Dr. Suat Beylur Dauren Aben

Teknik Redaksiyon / Техникалық редактор Kanat Makhanov

Yayın Kurulu / Редакция алқасы Doç. Dr. Vakur Sümer Zhengizkhan Zhanaltay Dr. Suat Beylur Dr. Zhandos Ranov Dr. Gulnar Nadirova Dauren Aben

Yönetim Merkezi / Басқару орталығы

Almalı Audanı, Mametova 48, 050004 Almaty, Kazakhstan Tel. +7 (727) 279 97 94 Fax. +7 (727) 279 97 94 E-mail: [email protected]

Süreli yayın tescil belgesi No: 15793-Ж, tarihi: 27.01.2016. Kazakistan Cumhuriyeti Haberleşme ve İletişim Bakanlığı tarafından verilmiştir. Tüm hakları saklıdır. Mülakat, haber-yorum ve analizlerde ifade edilen görüşler yazarların kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır. Bu yayında yer alan yazılar ve fotoğraflar izinsiz, kaynak gösterilmeden kullanılamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Tiraj: 300 adet. Her ay yayınlanmaktadır. Dağıtımı Kazakistan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti sınırlarını kapsamaktadır. Dağıtımı ücretsizdir.

Мерзімді баспасөз басылымын есепке қою туралы куәлік №: 15793-Ж, күні: 27.01.2016 ж. Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігі тарапынан берілді. Барлық құқықтар қорғалған. Сұхбат, ақпараттық сараптама мен талдауларда айтылған пікірлер тек авторлардың жеке көзқарастары болып табылады және Институттың ұстанымын білдірмейді. Бұл басылымда жарияланған мақалалар мен фотосуреттерді рұқсатсыз және дереккөзді көрсетпей пайдалануға тыйым салынады. Дереккөзді көрсетіп, сілтеме жасауға болады. Тираж: 300 дана. Ай сайын жарияланады. Қазақстан Республикасы мен Түркия Республикасы аумағында тегін таратылады. АЛҒЫСӨЗ ÖN SÖZ

DOÇ. DR. VAKUR SÜMER

Değerli okuyucularımız, Құрметті оқырмандар, 2019 yılı bitip 2020 yılı başlarken Çin’de, yeni tip bir 2019 жыл аяқталып, 2020 жыл басталғанда Қытайда virüsün yayılmakta olduğu haberleri gelmeye başladı. вирустың жаңа түрі белең алғандығы туралы Bu ülkenin Hubei bölgesinin Wuhan kentinde ortaya жаңалықтар тарала бастады. Қытайдың Хубэй çıktığı belirtilen ve sonrasında COVID-19 olarak провинциясына қарасты Ухань қаласында пайда adlandırılacak olan bu virüs, esas olarak akciğerleri болған, COVID-19 атауымен белгілі бұл вирус tutan bir grip benzeri hastalık olarak tanımlanmakta негізінен өкпе жолдарын зақымдап, тұмауға ұқсас idi. Ancak ilk veriler, söz konusu hastalığın gripten ауру ретінде сипатталған еді. Алайда алғашқы en az on kat daha öldürücü olduğu bilgisini мәліметтерден аталмыш аурудың тұмауға қарағанда vermekteydi. Dünyanın en kalabalık ülkesindeki bu он есе көп өлімге әкелетіндігі белгілі болды. Жаңа ауру yeni hastalık, Çin’deki yeni yıl tatiline denk geldiği әлемдегі халқы ең көп елде Жаңа жыл мерекесіне için hızlı bir yayılım göstermekteydi. COVID-19, тұспа-тұс келгендіктен тез тарала бастады. COVID-19 Ocak ayının ikinci yarısında sıfır noktası kabul edilen қаңтардың екінші жартысында індет ошағы болып Wuhan’ın sınırlarını çoktan aşmış, altmış milyonluk саналған Ухань қаласының шекараларынан асып, Hubei eyaletini etkisi altına almaya başlamıştı. Dış алпыс миллиондық Хубэй провинциясына кең dünyaya hastalıkla ilgili bilgi akışının çok az olduğu жайыла бастады. Сыртқы әлемге аталмыш ауру Çin’de Şubat ayına girildiğinde, artık ölümler binlerle туралы өте аз ақпарат берген Қытайда ақпан айында ifade edilmeye başlanmıştı, ve Hubei eyaletinde sıkı қаза болғандар саны мыңдаған адамға жетті және karantina uygulamaları devreye sokulmuştu. Хубэй провинциясында қатаң карантиндік шаралар енгізілді. Çin, kendi içinde son derece ciddi tedbirler aladursun, dış sınırlarını kapatmamaya özen gösteriyordu. Қытай ел ішінде қатаң шаралар қабылдағанымен, Dolayısıyla, Çin’den yüzbinlerce insan, ocak ve сыртқы шекараларын жабуға асықпады. Осының şubat aylarında dünyanın farklı ülkelerine seyahat салдарынан қаңтар және ақпан айларында Қытайдан ederek hastalığı tüm küreye yaymaya başlamıştı. жүздеген мың адам әлемнің әртүрлі елдеріне Hiç şüphesiz, Çin, hastalıkla ilgili durumu ilk baştan саяхаттап, ауруды бүкіл әлемге тарата бастады. itibaren dünyaya tüm açıklığı ile duyurabilir ve Әрине, Қытай ауруға қатысты жағдайды әлемге sınırlarını kapatarak bu virüsün küresel bir salgın басынан ашық жариялап, шекараларын жауып, бұл haline dönüşmesine engel olabilirdi. Ancak Çin вирустың жаһандық індетке айналуының алдын bunun yerine hastalığın tüm ülkelere yayılmasına izin алыуына болатын еді. Алайда, Қытай керісінше vermeyi tercih etti. Diğer ülkeler ancak, hastalığın аурудың барлық елдерге таралуына жол берді. uzun kuluçka süresi sona erip ilk vakalar görülmeye Басқа елдер жағдайдың ауырлығын аурудың ұзақ ve hastalığın muazzam bir hızla yayılmasını tecrübe инкубациялық кезеңі аяқталып, алғашқы жағдайлар etmeye başlayınca durumun vahametini anladılar пайда бола бастаған кезде және ауру үлкен ve derhal Çin ile olan uçak seferlerini durdurmaya қарқынмен тарала бастаған кезде ғана түсініп, дереу başladılar. Ancak Çin’in bu ölümcül ihraç ürünü Қытаймен арадағы әуе рейстерін тоқтата бастады. çoktan küresel yolculuğuna başlamıştı. Tüm bu Дегенмен, Қытайдың бұл қауіпті экспорттық өнімі süreçte Çin, hastalıkla ilgili bilgilendirici videoları өзінің ғаламдық сапарын баяғыдан бастаған еді. dünya kamuoyu ile paylaşmaya çalışan vatandaşlarını Осы кезде Қытай ауру туралы ақпараттық бейне yakalayıp mahkum etmeye odaklanmıştı. жазбаларды әлемдік жұртшылықпен бөлісуге әрекет жасаған азаматтарын ұстап, оларды соттауға кірісті. Çin kaynaklı bu virüs Mayıs ayı başları itibariyle, dünyanın en küçük ülkelerine ve ülkelerin de en Қытайдан шыққан бұл вирус мамыр айындағы küçük yerleşim birimlerine kadar sirayet ederek adeta жағдай бойынша әлемдегі ең кішкентай елдер bir küresel katliam gerçekleştirmektedir. Umuyoruz мен елдердің ең кішкентай елді мекендеріне дейін sürdürülen yoğun bilimsel çabalar hızla sonuç verir таралып, жаһандық қырғын жасағандай болды. ve 21. Yüzyılın bu en büyük felaketi daha fazla can Қарқынды түрде жүргізіліп жатқан ғылыми іс- almadan durdurulur. шаралар тез арада оң нәтиже беріп, ХХІ ғасырдағы ең үлкен апат бұдан былай адам шығынына жол Yeni sayımızda görüşebilmek umuduyla, бермей тоқтатылады деген үміттеміз. Келесі санымызда қайта қауышқанша! 2 МАЗМҰНЫ

ÖN SÖZ АЛҒЫСӨЗ

AVRASYA ARAŞTIRMA ENSTITÜSÜ MÜDÜRÜ ЕУРАЗИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ДИРЕКТОРЫ DOÇ. DR. VAKUR SÜMER ...... 1

RÖPORTAJ СҰХБАТ

SEDAT SAĞIRKAYA, TRT AVAZ KANAL KOORDINATÖRÜ TRT AVAZ ТЕЛЕАРНАСЫНЫҢ ДИРЕКТОРЫ СЕДАТ САҒЫРКАЯ ...... 4

GÜNCEL ӨЗЕКТІ ПІКІР

PANDEMIC AND POLITICS: STRATEGIES OF THE CENTRAL ASIAN STATES ПАНДЕМИЯ И ПОЛИТИКА: СТРАТЕГИИ СТРАН ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ ALBINA MURATBEKOVA ...... 12

KÜRESEL SILAH PAZARINDA ÇIN ӘЛЕМДІК ҚАРУ-ЖАРАҚ НАРЫҒЫНДАҒЫ ҚЫТАЙ OMIRBEK HANAYI ...... 28

THE NEED FOR INFORMATION HYGIENE НЕОБХОДИМОСТЬ ИНФОРМАЦИОННОЙ ГИГИЕНЫ GULNAR NADIROVA ...... 36

SOME INDICATORS OF THE HEALTH CARE DEVELOPMENT IN KAZAKHSTAN НЕКОТОРЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ РАЗВИТИЯ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ В КАЗАХСТАНЕ KANAT MAKHANOV ...... 43

TÜRKIYE’NIN GÖÇ AKINI ILE MÜCADELESI: GENEL DURUM DEĞERLENDIRMESI ТҮРКИЯНЫҢ КӨШІ-ҚОН АҒЫНЫМЕН КҮРЕСІ: ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙҒА ШОЛУ ZHENGIZKHAN ZHANALTAY ...... 50

FUTURE OF THE GLOBAL SUPPLY CHAINS БУДУЩЕЕ ГЛОБАЛЬНЫХ ЦЕПОЧЕК ПОСТАВОК AZIMZHAN KHITAKHUNOV ...... 59 İÇİNDEKİLER 3

AVOIDING DUTCH DISEASE IN THE OIL INDUSTRY OF KAZAKHSTAN КАК ИЗБЕЖАТЬ ГОЛЛАНДСКУЮ БОЛЕЗНЬ В НЕФТЯНОМ СЕКТОРЕ КАЗАХСТАНА ILANA DAUTOVA ...... 67

HOW INNOVATIVE IS THE EURASIAN ECONOMIC UNION? НАСКОЛЬКО ИННОВАЦИОННЫМ ЯВЛЯЕТСЯ ЕВРАЗИЙСКИЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ СОЮЗ? AZIMZHAN KHITAKHUNOV ...... 76

WOMEN IN POLITICS: GLOBAL AND KAZAKHSTAN TREND ЖЕНЩИНЫ В ПОЛИТИКЕ: МИРОВОЙ И КАЗАХСТАНСКИЙ ТРЕНД ILANA DAUTOVA ...... 84

TÜRKISTAN BÖLGESI’NIN ETNO-DEMOGRAFIK DURUMU, YÖNLERI VE DÖNÜŞÜMÜ ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЭТНОДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒЫТТАРЫ МЕН ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ DAULET ZHAILYBAYEV ...... 91

FUTURE OF INTEGRATION IN POST-COVID-19 WORLD БУДУЩЕЕ ИНТЕГРАЦИИ В МИРЕ ПОСЛЕ COVID-19 ASSET ORDABAYEV ...... 98

ANNIVERSARY OF THE NUCLEAR NON-PROLIFERATION TREATY: 50 YEARS OF SUCCESS OR FAILURE? ЮБИЛЕЙ ДОГОВОРА О НЕРАСПРОСТРАНЕНИИ ЯДЕРНОГО ОРУЖИЯ: 50 ЛЕТ УСПЕХА ИЛИ ПРОВАЛА? DAUREN ABEN ...... 106

ETKİNLİKLER ІС-ШАРАЛАР

...... 118

İNFOGRAFİK ИНФОГРАФИКА ...... 128 4 СҰХБАТ

‎

SEDAT SAĞIRKAYA, TRT AVAZ TRT AVAZ ТЕЛЕАРНАСЫНЫҢ KANAL KOORDINATÖRÜ ДИРЕКТОРЫ СЕДАТ САҒЫРКАЯ

Bilindiği üzere Asya Avrupa dergimizde «Азия-Еуропа» атты журналымызда alanında uzman ve tanınmış kişi ve kurum ‎ өз саласының білікті мамандарымен temsilcileriyle röportajlar yapmaktayız. Bu және танымал адамдармен сұхбат жүр- şekilde, farklı alanlardaki güncel gelişme- гіземіз. Осылайша, әртүрлі салалар- RÖPORTAJ 5

leri ilk ağızdan okuyucuya ulaştır- дағы өзекті мәселелер туралы maya çalışmaktayız. Okuyucuları- ‎ ақпарат ұсынуды мақсат етеміз. mız için biraz kendinizden bahse- Ең алдымен, қонақтарымызды debilir misiniz? оқырмандарымызбен танысты- рып келеміз. Өзіңіз жайлы біраз 1964 yılında Ankara’da dünyaya gel- айтып өтсеңіз. dim. Yüksek öğrenimimi Gazi Üniver- sitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Tek- Мен 1964 жылы Анкара қаласында noloji Eğitimi bölümünde tamam- дүниеге келдім. Жоғары білімімді ladım. 1986 yılında TRT Televizyon Гази университеті Кәсіптік білім Dairesi’nde göreve başladım. TRT беру факультеті Технологиялық AVAZ Kanal Koordinatörlüğü’nde білім беру бөлімінде алдым. 1986 жылы TRT Телевизия бөлімінде қы- uzun yıllar Teknik Müdür olarak gö- ANCAK 11 YILLIK змет ете бастадым. TRT AVAZ арна- rev yaptım. 2014 yılında TRT Diyanet SÜREÇTE, GASPIRALI сының басқармасында техникалық Kanal Koordinatörlüğü görevine ge- ISMAIL’IN “DILDE, директор болып жұмыс істедім. tirildim. Yaklaşık üç yıl sürdürdüğüm FIKIRDE, IŞTE BIRLIK” 2014 жылы TRT Diyanet арнасының bu görevin ardından TRT AVAZ Ka- VECIZ SÖZÜNÜ директоры болып тағайындалдым. nal Koordinatörlüğü’ne atandım ve o ILKE EDINEN Үш жылдай қызмет атқарғаннан tarihten itibaren kanaldaki görevimi KANALIMIZIN BU кейін TRT AVAZ арнасының дирек- yürütmekteyim. MISYON ETRAFINDA торы болдым. BIR YAYIN ANLAYIŞINI Türkçe konuşan çok geniş bir alan- HAYATA GEÇIRDIĞINI Түркия Республикасы мен түр- da bir kültür köprüleri kurma he- VE BUNDA DA CIDDI кітілдес республикалар арасын- defiyle yola çıkan TRT AVAZ’ın, BAŞARI KAYDETTIĞINI да мәдениет көпірі ретінде Түр- Türk dünyasının ortak kanalı ve SÖYLEYEBILIRIM кі әлемінің ортақ арнасы мен ортақ үні болуды мақсат еткен АЛАЙДА, 11 ЖЫЛ TRT AVAZ телеарнасы Орталық ІШІНДЕ ЫСМАЙЫЛ Азия, Кавказ, Түркия және өзге ҒАСПЫРАЛЫНЫҢ аймақтарда эфир тарататынын «ТІЛДЕ, ПІКІРДЕ, білеміз. 2009 жылы алғаш рет ІСТЕ БІРЛІК» ДЕГЕН хабар тарата бастаған TRT AVAZ СӨЗДЕРІН ҚАҒИДА телеарнасы Түркі әлеміне бағыт- РЕТІНДЕ ҰСТАНҒАН талған арнайы бағдарламалар АРНАМЫЗ БҰЛ дайындап, түркітілдес халықтар МАҚСАТ ТӨҢІРЕГІНДЕ арасындағы байланыстардың ЖҰМЫС ЖАСАП, дамуына үлкен үлес қосып ке- ҮЛКЕН ЖЕТІСТІКТЕРГЕ леді. Телеарнаның құрылуы, да- ЖЕТТІ ДЕП АЙТА муы және бүгінгі қызметі туралы АЛАМЫН айтып өтсеңіз.

Өзіңіз атап өткендей, TRT AVAZ 2009 жылы трансляциясын баста- ды және биыл арнамызға 11 жыл болды. Әрине, бұл кезеңде атқа- рылған жұмыстардың барлығын рет-ретімен тізіп шығу мүмкін емес. Алайда, 11 жыл ішінде Ысмай- ыл Ғаспыралының «Тілде, пікірде, істе бірлік» деген сөздерін қағида ретінде ұстанған арнамыз бұл мақ- сат төңірегінде жұмыс жасап, үлкен 6 СҰХБАТ

ortak sesi olma vizyonu ile Türkiye dışında жетістіктерге жетті деп айта аламын. 2017 Orta Asya, Kafkasya, Balkanlar başta olmak ‎ жылы өткізілген «семинар-практикум» üzere farklı bölgelere yayın yaptığını bili- нәтижесінде барлық қызметімізді қайта yoruz. Yayın hayatına başladığı 2009’dan саралап, болашаққа бағдарланған страте- itibaren Türk dünyasına yönelik özel prog- гиямызды да анықтадық. Түркі әлемінен ramlar hazırlayarak Türk dili konuşan келген мекемелер мен ұйымдардың өкіл- halklar arasında ilişkilerin geliştirilmesine дері, ғалымдар, жазушылар, баспагерлер önemli katkılar sağlayan TRT AVAZ’ın ku- және зиялы қауым өкілдері бас қосқан се- минар-практикумның нәтижелерін ескере ruluş ve gelişim süreci ile güncel faaliyetle- отырып, хабар тарату қызметін жалғасты- rinden bahsedebilir misiniz? рып келеміз. Эфир таратылатын аймақтағы Sizin de belirttiğiniz gibi TRT AVAZ, 2009 yı- Түркі тектес халықтардың атаулы күндері lında yayın hayatına başladı. Bu yıl 11. yayın мен маңызды тарихи кезеңдерін көрсететін hayatını tamamlamak üzere. Bu süreç içinde бағдарламалар арқылы тарихи танымды арттырып, ынтымақтастық рухын нығайтуға yapılan çalışmaların her birini sırayla saymak барынша үлес қосып келеміз. Білім беру, elbette imkan dahilinde değil. Ancak 11 yıllık мәдениет, өнер, балалар мен отбасы, тарих, süreçte, Gaspıralı İsmail’in “Dilde, fikirde, işte география, тіл және ой тақырыптарындағы birlik” veciz sözünü ilke edinen kanalımızın bu бағдарламалар арқылы Түркі әлемінің ор- misyon etrafında bir yayın anlayışını hayata тақ үні болуға деген ұмтылысымызды паш geçirdiğini ve bunda da ciddi başarı kaydet- етуге тырысамыз. Осы негізде біз трансля- tiğini söyleyebilirim. 2017 yılında gerçekleştir- ция аймағында ең көп қаралатын халықара- diğimiz “çalıştayla” birlikte tüm faaliyetlerimizi лық арна болуды көздейміз. «Мұра болып değerlendirerek ileriye dönük stratejilerimizi қалған аймақтар», «Түп-тамырдың ізімен», de belirledik. Türk dünyası ile ilgili kurum ve «Ильбер Ортайлымен ежелгі қалалар», kuruluşların temsilcilerinin, akademisyenlerin, «Диуани хикмет әңгімелері», «Түркістан- RÖPORTAJ 7

yazarların, yayıncıların ve entelektüel- ның ислам мұрасы», «Имам Мату- lerin bir araya gelerek gerçekleştirdiği ‎ риди» және елу бөлімнен тұратын bu çalıştaydan çıkan sonuçlara bağlı «Түркілер» деректі фильмі сияқты kalarak yayın faaliyetlerimizi sürdür- телеөнімдермен тарихи аймағымы- mekteyiz. Yayın yaptığımız coğrafya- здың, Түркі және ислам тарихының daki Türk soylu halkların önem atfetti- діни, әдеби, әскери тұлғалары мен ği özel günleri, tarihi süreçteki önemli билеушілерінің және олардың идея- dönüm noktalarını öne çıkaran içerik- ларының маңызына тоқтала отырып, lerle tarih bilincinin ve dayanışma ru- бүкіл трансляция аймағында ұлттық hunun güçlenmesine katkı sağlamak- және рухани бірегейлікті нығайтуға әрекет етеміз. tayız. Eğitim, kültür, sanat, çocuk ve aile, tarih ve coğrafya, dil ve düşünce TÜRK SOYLU HALKLARIN Түркітілдес елдер арасындағы temalı yayınlarla Türk dünyasının or- BIRBIRLERINI ынтымақтастықтың әр салада tak sesi olma iradesini başarıyla orta- DAHA YAKINDAN қарқынды дамып келе жатқаны- ya koyma çabası içinde olduk. Yayın TANIMALARI на куә болып отырмыз. Сіздің ой- coğrafyamızda en çok izlenen ulus- VE IŞBIRLIĞINI ыңызша, халықтар арасындағы lararası kanal olma hedefimizi bu ze- ARTIRMALARI байланыс нығайып, бір-бірін min üzerine inşa etme gayretindeyiz. KONUSUNDA жақынырақ тануы үшін не істе- Miras Coğrafyalar, Köklerin İzinde, İl- ELBETTE MÜŞTEREK уге болады және TRT AVAZ теле- ber Ortaylı ile Kadim Şehirler, Divan-ı DEĞERLERIN ÖNE арнасының осы мәселе бойынша Hikmet Sohbetleri, Türkistan’ın İslam ÇIKARILMASI, BU атқарған жұмысы туралы кеңірек Mirası, İmam Maturidi, elli bölümlük DEĞERLER ETRAFINDA баяндап берсеңіз. Türkler belgeseli gibi yapımlarla ta- AMAÇ BIRLIĞI YAPILMASI ELZEMDIR Түркі тектес халықтардың бір-бірін rihi ve kültürel coğrafyamızın, Türk жақынырақ танып, ынтымақта- ve İslam tarihinin dinî, edebî, askerî стығын арттыруы үшін ортақ құн- ve idarî şahsiyetlerinin ve fikirlerinin ТҮРКІ ТЕКТЕС ХАЛЫҚТАРДЫҢ дылықтарды насихаттау және осы önemine ve değerine temas ederek БІР-БІРІН құндылықтар төңірегінде мақсат milli ve manevi kimliğin, yayın yap- ЖАҚЫНЫРАҚ ТАНЫП, бірлігін қалыптастыру маңызды. Бұл tığımız bütün coğrafyalarda güç ka- ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫН тек мәдени салада ғана емес, барлық zanmasına çalışıyoruz. АРТТЫРУЫ салаларда ниет туралы мәлімдемені ҮШІН ОРТАҚ қажет етеді. Хабар тарату компания- Türk dili konuşan ülkeler arasında- ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ сы ретінде біз өз жұмысымызда бұған ki işbirliğine yönelik çalışmaların НАСИХАТТАУ ЖӘНЕ ерекше назар аударамыз. Наурыз, her alanda geliştiğini görmekteyiz. ОСЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАР Мақом өнері фестивалі сияқты ортақ Sizce, bu süreçte, halklar arasında- ТӨҢІРЕГІНДЕ мерекелер мен фестивальдерді, сон- ki iletişim ve birbirlerini daha ya- МАҚСАТ БІРЛІГІН дай-ақ «Қазақстан барысы» турнирі, kından tanımaları konusunda han- ҚАЛЫПТАСТЫРУ Дүниежүзілік көшпенділер ойында- gi faaliyetlere ağırlık verilebilir? Bu МАҢЫЗДЫ ры және т.б. іс-шараларды түркітіл- kapsamda TRT AVAZ’ın yürüttüğü дес бауырларымыздың ұлттық БАҚ- ve planladığı çalışmaları nasıl de- тан тыс арнада қызығушылықпен ğerlendirirsiniz? тамашалауына мүмкіндік береміз. Осылайша, біз жанашырлық шең- Türk soylu halkların birbirlerini daha берімізді кеңейтіп, Түркия мен Түркі yakından tanımaları ve işbirliğini ar- республикалары арасындағы мәде- tırmaları konusunda elbette müşterek ни және спорттық өзара іс-қимылға değerlerin öne çıkarılması, bu değer- серпін беруге тырысамыз. Мәселен, ler etrafında amaç birliği yapılması біз «Түркі әлемінің мәдени астана- elzemdir. Bu yalnızca kültürel alanda сы» іс-шарасының ашылу және жа- değil, her türlü mesele karşısında or- былу рәсімдерін трансляцияладық; tak irade beyanını da esas kılar. Biz «Ош» және «Хиуа» атты жарнама- 8 СҰХБАТ

yayın kuruluşu olarak gerçekleştirdiğimiz ça- лық фильмдер мен деректі фильмдерді lışmalarda buna özen gösteriyoruz. Nevruz, ‎ әзірлеп, Түркі әлемінің мәдени іс-шарала- Maqom Festivali gibi ortak bayram ve festi- рына атсалыстық. Бұнымен шектеліп қал- valler ile Kazakistan Parsı, Göçebe Oyunları май бес Түркі тілінде және орыс тілінде gibi önemli faaliyetlerin ulusal medya dışında жаңалықтар беріп, Түркі әлемінің ортақ күн da ilgiyle izlenmesine imkan tanıyor, bu su- тәртібінде шешуші рөл атқарамыз. Яғни, rette hem sempati alanımızı genişletiyor hem бір-бірімізді жақсырақ түсінуге мүмкіндік de Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasındaki жасаймыз. Күнделікті саясаттан тәуелсіз си- патта аймақтардан тікелей эфирге шығып, kültürel ve sportif etkileşime ivme kazandır- аптасына бес күн көрсетілетін «Еуразия күн maya çalışıyoruz. Bu kapsamda yaptığımız тәртібі» мен «Аваз хабар» бағдарламалары çalışmaları biraz daha açacak olursak; Türk бұл тұрғыда маңызды рөл атқарады. Dünyası Kültür Başkenti açılış ve kapanış tö- renlerinin yayınını gerçekleştirdik; Oş ve Hiva Түркі әлемі елдерінің бірлігін нығайту tanıtım filmlerini, belgesellerini hazırlayarak бойынша көптеген жұмыстар жүргізіліп Türk dünyasının kültürel faaliyetlerine güç келеді. Қазіргі технологиялық дәуірде kattık. Bununla da yetinmeyip 5 Türk lehçe- коммуникация мен жаңалықтарға қол sinde ve Rusça yaptığımız haber yayınlarıyla жеткізудің кең таралған құралы бо- Türk dünyasının ortak gündeminde belirleyici лып табылатын теледидар арналары bir rol ifa etmeye çalışıyoruz. Birbirimizi daha арқылы халықтар арасындағы байла- iyi anlamanın imkanlarını geliştiriyoruz. Gün- нысты нығайту мәселесі Түркі кеңесінің lük politikalardan bağımsız bir şekilde, böl- күн тәртібіне енгізіліп, ортақ Түркі теле- gelerden yaptığımız canlı bağlantılarla hafta- арнасын құру туралы шешім қабылдан- ды. Осы шешімге қатысты ой-пікіріңіз- nın beş günü yayınlanan “Avrasya Gündemi” бен бөліссеңіз. programımız ve “Avaz Haber” programımız bu bağlamda önemli bir fonksiyon icra ediyor. Түркі кеңесі Бодрум саммитінде ортақ те- леарна құру туралы шешім қабылдаған бо- Sizin de bahsettiğiniz gibi, Türk dünyası латын. Алайда, 2018 жылы Қырғызстанда RÖPORTAJ 9

‎

arasında birliğin pekiştirilmesi adı- өткен Көшбасшылар саммитінде na pek çok çalışmalar yürütülmek- ‎ TRT AVAZ телеарнасы бұл функция- tedir. Günümüz teknoloji çağında ны атқаратындығы жайлы айтылып, iletişim ve enformasyonun yaygın- TRT AVAZ бен Түркі әлемі арнала- laştığı mecra olan televizyon ka- LIDERLER ры арасындағы ынтымақтастықты ZIRVESI’NDE nalları üzerinden halklar arası bağ- күшейту жөнінде ұсыныс жасалды. TRT AVAZ’IN, BU ların güçlendirilmesi hususu, Türk Осыған байланысты TRT AVAZ ар- IŞLEVI GÖRDÜĞÜ наға қол жеткізу бойынша барлық Konseyi’nin gündemine alınmış ve IFADE EDILEREK мәселелерді шешіп, Түркі кеңесі- bu doğrultuda ortak bir Türk tele- TÜRK DÜNYASI не мүше елдердің мемлекеттік ар- vizyonu kurma kararı alınmıştır. Bu KANALLARI ILE TRT наларымен тығыз ынтымақтастық karar hakkındaki görüşlerinizi öğ- AVAZ IŞBIRLIĞININ орнатты. Арнамыз Түркі әлемін- renebilir miyiz? GÜÇLENDIRILMESI YÖNÜNDE BIR IRADE де қызмет ететін барлық мекеме- Türk Konseyi, Bodrum Zirvesi’nde or- ORTAYA KONULDU лермен және ұйымдармен де осы tak bir haber kanalı konusunda karar мақсатқа бағытталған іс-шараларға септігін тигізуде. TRT AVAZ – Кавказ- almıştı. Fakat daha sonra 2018 yılında КӨШБАСШЫЛАР дан Азияның ішкі бөлігіне дейін со- Kırgızistan’da gerçekleştirilen Lider- САММИТІНДЕ TRT ler Zirvesi’nde TRT AVAZ’ın, bu işlevi AVAZ ТЕЛЕАРНАСЫ зылған аймақта наным-сенім, мә- gördüğü ifade edilerek Türk dünyası БҰЛ ФУНКЦИЯНЫ дениет, өнер, саяси-экономикалық kanalları ile TRT AVAZ işbirliğinin güç- АТҚАРАТЫНДЫҒЫ ортадағы өзгерістер мен күнделікті lendirilmesi yönünde bir irade ortaya ЖАЙЛЫ АЙТЫЛЫП, өмірде өз орнын тапқан жалғыз konuldu. Buna bağlı olarak TRT AVAZ, TRT AVAZ БЕН ТҮРКІ коммуникациялық алаң. 2019 жылы қол қойылған хаттамаға сәйкес, TRT erişimle ilgili tüm problemleri aşarak ӘЛЕМІ АРНАЛАРЫ АРАСЫНДАҒЫ AVAZ телеарнасы хабар тарату бой- Türk Konseyi üyesi ülkelerin devlet ЫНТЫМАҚТАС- ынша ТҮРКСОЙ-дың демеушісі бо- kanallarıyla yoğun bir işbirliği içinde ТЫҚТЫ КҮШЕЙТУ лып табылатынын атап өткім келеді. çalışmaktadır. Türk dünyasına hizmet ЖӨНІНДЕ ҰСЫНЫС eden diğer tüm kurum ve kuruluşlar- ЖАСАЛДЫ TRT AVAZ телеарнасы Түр- la da aynı amaca matuf faaliyetlere кі әлемінің көптеген аймақта- destek sağlamaktadır. TRT AVAZ, Kaf- рында эфир таратады. Әртүр- kasya’dan Asya içlerine kadar uzanan лі аймақтардағы елдердің күн sahada var olan inancın, kültürün, тәртібіндегі басты мәселелерге 10 СҰХБАТ

sanatın, siyasi ve ekonomik gelişme- ‎ назар аударатын бағдарламала- lerin, gündelik yaşamın kendine yer рыңызды үзбей көруге тыры- bulduğu tek iletişim platformudur. самыз. Бұл аймақтардағы өзек- 2019 yılında imzalanan protokolle TRT ті оқиғаларды қарастыру үшін AVAZ, TÜRKSOY’un da yayın sponso- түрлі сарапшылармен және ұй- ru olmuştur. ымдармен ынтымақтасасыз. Осы тұрғыда бізге Қазақстандағы TRT AVAZ olarak Türk halklarının және жалпы Орталық Азиядағы bulunduğu pek çok farklı bölgede қызметіңіз туралы баяндап бер- yayın yapmaktasınız. Farklı coğraf- BIR KÜLTÜR KANALI сеңіз. yalardaki çeşitli ülkelerin değişik OLARAK TÜRK SOYLU TRT AVAZ жеке меншік хабар тара- gündem önceliklerini de takip eden HALKLARIN DIŞ ту ұйымы емес. TRT AVAZ Түркия yayınlarınızı izlemekteyiz. Bu bölge- DÜNYAYA AÇILAN Республикасының ең беделді меке- lerdeki güncel olayları değerlendir- PENCERESI OLAN мелерінің бірі TRT телерадиокомпа- mede çeşitli uzman ve kuruluşlarla TRT AVAZ “DILDE, ниясының мүмкіндіктерімен және da işbirliklerini yürütmektesiniz. Bu FIKIRDE, IŞTE BIRLIK” бас директорымыз Ибрахим Ерен kapsamda bizlere Kazakistan ve ge- IDEALI ETRAFINDA YAYIN ANLAYIŞINI мырзаның ерекше нұсқауларымен nel olarak Orta Asya’daki faaliyetle- ZENGINLEŞTIRMEYE өз қызметін жалғастырып келеді. rinizden bahsedebilir misiniz?. DEVAM EDECEK VE BU Демек, TRT-ның Түркі әлемінде- TRT AVAZ, müstakil özel bir yayın ILETIŞIM SAHASININ гі бүкіл мүмкіндіктері мен беделі kuruluşu değildir. TRT AVAZ, Türkiye IMKANLARINI TRT AVAZ-дың маңызды қуат көзі Cumhuriyeti’nin en saygın kurumla- AZAMI DÜZEYDE болып табылады. Сонымен қатар, DEĞERLENDIRECEKTIR rından biri olan TRT’nin imkanlarıyla аймақтық өкілдіктеріміздің дұрыс ve Genel Müdürümüz Sayın İbrahim үйлестіруінің арқасында бүкіл тақы- Eren’in özel önem atfederek verdiği МӘДЕНИ АРНА рыптар күн тәртібімізге алынып қа- direktiflerle yayın hayatını sürdürmek- РЕТІНДЕ ТҮРКІ ТЕКТЕС растырылады. Жаңа айтып өткенім- tedir. Dolayısıyla TRT’nin Türk dün- ХАЛЫҚТАРДЫҢ дей, алғаш рет аймақтан жасалған yasındaki bütün varlığı, imkanları ve СЫРТҚЫ ӘЛЕМГЕ бағдарламалар мен тікелей эфир- ТЕРЕЗЕСІ БОЛЫП лер арқылы Түркиядан тыс Түркі itibarı TRT AVAZ’ın en ciddi güç kay- ТАБЫЛАТЫН TRT халықтарының тілі, өмір салты, на- nağıdır. Bunun başında da bölge tem- AVAZ «ТІЛДЕ, ным-сенімдері мен шығу тегі ерек- silciliklerimiz gelmektedir ki sağlıklı bir ПІКІРДЕ, ІСТЕ шеліктері кеңінен насихатталып, koordinasyon içerisinde hemen her БІРЛІК» МҰРАТЫ оларға қатысты хабардарлық арту- konu gündemimize alınarak değer- ТӨҢІРЕГІНДЕ ХАБАР да. Сондай-ақ, Түркі әлемі туралы lendirilmektedir. Biraz önce de ifade ТАРАТУ ТУРАЛЫ әрбір мәселе егжей-тегжейлі қара- ettiğim gibi ilk defa bölgeden yapılan/ ТҮСІНІКТЕРДІ ОДАН стырылып, күн тәртібіне енгізілуде. yaptırılan programlarla, bağlantılarla ӘРІ БАЙЫТА ТҮСІП, Türkiye dışındaki Türklerin dil, yaşam, КОММУНИКАЦИЯ TRT AVAZ телеарнасы құрылған inanç ve soy özelliklerinin tanınırlığı САЛАСЫНЫҢ күннен бері көптеген бағдарла- ve buna bağlı farkındalık güçlendiril- МҮМКІНДІКТЕРІН малар мен жобаларды сәтті жү- mekte, Türk dünyasına dair her mesele БАРЫНША зеге асырғаны мәлім және бұл en ciddi şekilde irdelenerek gündeme ПАЙДАЛАНАТЫН жетістік әрі қарай ұзағынан сүй- getirilmektedir. БОЛАДЫ індірсін деп тілегіміз келеді. TRT AVAZ ретінде болашақ жоспарла- Kuruluşundan günümüze TRT AVAZ рыңыз бен бағдарламаларыңыз olarak çok sayıda başarılı yayın ve туралы сөз қозғай кетсеңіз? projeye imza attığını görmekteyiz. Başarı ile yürütülen bu sürecin de- Коммуникация дәуірінің маңыз- vam ettirilmesi yönündeki temen- ды құралдарының бірі теледидар nilerimizi iletirken geleceğe yönelik екені сөзсіз. Жаңа медиа саласы planlama ve programlarınız hakkın- күн сайын дамып келе жатқанымен, RÖPORTAJ 11

‎

da bizimle neler paylaşabilirsiniz? теледидар бұқаралық ақпарат құралдары ‎ арасындағы маңыздылығын сақтап келеді. İletişim çağının en önemli araçlarından biri hiç Теледидар алдағы жылдарда да жергілікті şüphesiz televizyondur. Yeni medya sahasının және жаһандық тұрғыдан қойылған мақ- her geçen gün güç kazanmasına rağmen, саттарға қол жеткізуге ықпал ететіндігі televizyon, kitle iletişim araçları arasındaki және қоғам мен жеке тұлғалардың дүние- önemini korumaktadır. Televizyonun gelecek танымында, олардың тұлға ретінде қалып- yıllarda da yerel ve küresel bağlamda belir- тасуы мен білім жинақтау үдерісінде өз lenen hedeflere ulaşmaya katkı sağlayacağı, ықпалын сақтайтындығы күмәнсіз. Мәде- toplumların ve bireylerin algı dünyasında, şe- ни арна ретінде Түркі тектес халықтардың killenme sürecinde ve birikiminde etkisini sür- сыртқы әлемге терезесі болып табылатын düreceği muhakkaktır. Bir kültür kanalı olarak TRT AVAZ «Тілде, пікірде, істе бірлік» мұра- Türk soylu halkların dış dünyaya açılan pence- resi olan TRT AVAZ “Dilde, fikirde, işte birlik” ты төңірегінде хабар тарату туралы түсінік- ideali etrafında yayın anlayışını zenginleştir- терді одан әрі байыта түсіп, коммуникация meye devam edecek ve bu iletişim sahasının саласының мүмкіндіктерін барынша пай- imkanlarını azami düzeyde değerlendirecek- даланатын болады. TRT AVAZ-дың белсен- tir. TRT AVAZ’ın en etkin olduğu alanlardan ділік танытқан салаларының бірі – әлеу- biri de sosyal medya mecralarıdır. İlerleyen меттік медиа арналары. Алдағы кезеңде süreçte bu mecralardaki etkinliğimiz daha da TRT AVAZ-дың бұл арналардағы белсен- artacak ve bu alana yönelik özel içerik üretimi ділігі одан әрі артып, қарқынды жұмыстар de ivme kazanacaktır. Ortak kültürün sesi, or- жүргізілмек. Ортақ мәдениеттің үні, ор- tak duyguların tercümanı, birlik ve dayanışma тақ сезімдердің аудармашысы, бірлік пен çabalarının destekçisi olma kimliğini daha da ынтымақтастықтың жақтаушысы болуға belirgin kılacak yapımlarla yayın coğrafyasının мүмкіндік беретін бағдарламалар арқылы en çok izlenen uluslararası kanalı olma hede- хабар тарату аймағында ең көп қаралатын fini temin etme gayretimizi sürdüreceğiz. халықаралық арнаға айналу мақсатына жету үшін бар күшімізді саламыз. Değerli vaktinizi ayırarak dergimize katkı sağladığınız için okuyucularımız adına çok Сұхбат беруге келісіп, алтын уақытыңызды teşekkür ederiz. бөлгеніңіз үшін мың алғыс айтамыз! 12 ӨЗЕКТІ ПІКІР

PANDEMIC AND POLITICS:‎ STRATEGIES OF THE CENTRAL ASIAN STATES

ALBINA MURATBEKOVA ПАНДЕМИЯ И ПОЛИТИКА: EURASIAN RESEARCH INSTITUTE, JUNIOR RESEARCH FELLOW СТРАТЕГИИ СТРАН ЦЕН- ЕВРАЗИЙСКИЙ НАУЧНО- ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ, МЛАДШИЙ НАУЧНЫЙ СОТРУДНИК ТРАЛЬНОЙ АЗИИ

The ongoing COVID-19 pandemic has Текущая пандемия COVID-19 уже already infected almost 3 million peo- ‎ заразила почти три миллиона че- ple all over the world with more than ловек в мире с более чем 200 000 200,000 fatal cases, as of the end of смертельными случаями, по состо- April 2020. Although, for a long time, янию на конец апреля. Хотя, дол- Central Asia was among the few re- гое время Центральная Азия была gions in the world without registered одним из немногих регионов мира, positive coronavirus cases, since без зарегистрированных положи- BY INTRODUCING A mid-March 2020 the situation has тельных случаев коронавируса, с STATE OF EMERGENCY, changed. Kazakhstan became the first THE AUTHORITIES середины марта 2020 года, ситуация Central Asian country that recorded AIM TO RESOLVE изменилась. Казахстан стал первой infected patients on March 13, fol- SIMULTANEOUSLY A страной Центральной Азии, заре- lowed by Uzbekistan on March 15 and NUMBER OF ISSUES гистрировавшая инфицированных Kyrgyzstan on March 18. As of the end CAUSED OR REVEALED пациентов 13 марта, за которым BY THE PANDEMIC of April, Kazakhstan had over 3,400 последовал Узбекистан 15 марта positive cases, Uzbekistan was behind и Кыргызстан 18 марта. По состоя- ВВЕДЯ нию на конец апреля, в Казахстане Kazakhstan with more than 2,000 cas- ЧРЕЗВЫЧАЙНОЕ зарегистрировано более 3400 по- es, and Kyrgyzstan had almost 750 in- ПОЛОЖЕНИЕ, fected patients [Worldometer, 2020]. ГОСУДАРСТВА ложительных случаев, Узбекистан Tajikistan and Turkmenistan remain ПОПЫТАЛИСЬ позади Казахстана с 2000 случаями, among the few countries in the world РЕШИТЬ а в Кыргызстане более 750 инфици- that have not officially registered any СОПУТСТВУЮЩИЕ рованных пациентов [Worldometer, ВОПРОСОВ, 2020]. Таджикистан и Туркменистан cases of infection. In this paper, the ВЫЗВАННЫХ ИЛИ остаются одними из немногих стран author attempts to analyze the strate- ОБНАРУЖЕННЫХ gies of the Central Asian governments ПАНДЕМИЕЙ в мире, которые официально не за- in dealing with the new reality of 2020 регистрировали ни одного случая and interim results that stem from the заражения. В данной статье, автор implemented measures. делает попытку проанализировать стратегии правительств стран Цен- As many countries of the world, Ka- тральной Азии в отношении новой zakhstan, Uzbekistan, and Kyrgyzstan реальности 2020 года и промежу- are following the practice of lockdown точные результаты, вытекающие из to counter the spread of COVID-19. принятых мер. GÜNCEL 13

All three governments has chosen proactive Как большинство стран мира, Казахстан, methods by implementing preventive mea- ‎ Узбекистан и Кыргызстан последовали sures and immediately putting total domestic практике полного карантина для противо- quarantine once the positive cases emerged. стояния распространению COVID-19. Все Kazakhstan declared a state of emergency on три правительства последовали проактив- March 16 and introduced the strict quaran- ному методу, реализовывая превентивные tine regime in major cities, Nur-Sultan, Al- меры, ввели полный домашний карантин maty and Shymkent, while other regions put сразу после появления положительных quarantine in place depending on the epide- случаев. Казахстан объявил чрезвычайное miological situation. Kyrgyzstan introduced a положение 16 марта и ввел строгий каран- state of emergency on March 22 and imposed тин в крупных городах Нур-Султан, Алматы a curfew in the cities of Bishkek, Osh and Ja- и Шымкент, в то время как другие регионы lal-Abad, as well as in the Nookat, Kara-Suy ввели карантинные режимы в зависимости and Suzak districts. Uzbekistan announced от эпидемиологической ситуации. Кыргы- the so-called enhanced regime against the зстан ввел чрезвычайное положение 22 spread of coronavirus on March 24 and ad- марта, а также ввел комендантский час в opted a number of restrictions, including the городах Бишкек, Ош и Джалал-Абад, и в prescription not to go outside unless abso- Ноокатском, Кара-Суйском и Сузакском lutely necessary. Moreover, all three countries районах. Узбекистан объявил 24 марта о closed educational institutions and switched так называемом усиленном режиме про- to distance learning, suspended traffic be- тив распространения коронавируса и при- tween cities and introduced a home-office/ нял ряд ограничений, в том числе предпи- day-offs until the end of the quarantine re- сание не выходить на улицу без крайней gime. It is noteworthy that both Kazakhstan необходимости. Более того, все три страны and Kyrgyzstan extended the state of emer- закрыли учебные заведения и перешли на gency, initially introduced for one month, дистанционное обучение, приостановили first until the end of April and then until May междугородние сообщения и ввели уда- 11, 2020, while Uzbekistan prolonged its re- ленную работу/отпуск до конца карантин- strictive measures until the later date at once. ного режима. Примечательно, что и Казах-

couriernewsroom.com 14 ӨЗЕКТІ ПІКІР

While the world media argue on the effec- стан, и Кыргызстан продлили чрезвычай- tiveness of authoritarian regimes in controlling ‎ ное положение, первоначально введенное the pandemic, the Central Asian leaders use the на один месяц, сначала до конца апреля, а situation to consolidate their power. By introduc- затем до 11 мая 2020 года, в то время как ing a state of emergency, the authorities aim to Узбекистан продлил свои ограничитель- resolve simultaneously a number of issues caused ные меры сразу до более поздней даты. or revealed by the pandemic. In Kazakhstan and В то время как мировые медиа спорят об Kyrgyzstan, officially, the state of emergency was эффективности авторитарных режимов в necessary to ease the bureaucratic mechanisms борьбе с пандемией, лидеры Централь- for responding promptly to the emerging needs ной Азии пользуются ситуацией для кон- of the healthcare system and other relevant struc- солидации своей власти. Введя чрезвы- tures, such as urgent purchases of medical prod- чайное положение, чиновники одновре- ucts. At the same time, it timely contributes to менно попытались решить ряд вопросов, overcoming popular discontent arising from the вызванных или выявленных в результате beginning of the world economic recession and пандемии. Официально в Казахстане и Кы- devaluation caused by the declining oil prices. In ргызстане чрезвычайное положение было particular, as an oil-dependent country, Kazakh- необходимо для того, чтобы бюрократи- stan experienced an 18% devaluation of tenge, ческие механизмы могли быстро реаги- which caused a relatively low level of indignation ровать на возникающие потребности си- among the population due to a common fear of стемы здравоохранения и других структур, the pandemic. In addition, the country’s parlia- таких как срочная закупка медицинских ment hastily adopted a draft law on rallies, which изделий. В то же время, своевременный was criticized by human rights activists as карантин способствовал преодолению не- “not complying with international standards” довольства среди населения в связи с на- [Informburo, 2020a; Aqattyq, 2020a]. In Kyr- чалом мирового экономического спада и gyzstan, there is a high level of tension since девальвации, вызванной снижением цен almost all small businesses are on the verge на нефть. В частности, в Казахстане, как в of bankruptcy, but this situation is not wide- стране зависящейся от нефти, произошла ly covered. Meanwhile, following the parlia- девальвация тенге на 18%, которое вызва- mentary elections held amid the pandemic, ло сравнительно низкий уровень возму-

tengrinews.kz GÜNCEL 15

the Tajik parliament elected Rustam щения среди населения из-за все- Emomali as the chair of its upper ‎ общего страха перед пандемией. chamber, thus making him second- Кроме того, парламент поспешно in-line to the presidency [Putz, 2020]. принял законопроект о митингах, Thus, some governments are taking который был раскритикован пра- advantage of the pandemic using the возащитниками как «не соответ- reduced ability of the population to ствующий международным стан- react. дартам» [Informburo, 2020a; Azattyq, 2020a]. В Кыргызстане существует As noted above, Tajikistan and Turk- высокий уровень напряженности, menistan still declare themselves поскольку почти все малые пред- free from the novel disease. Both приятия находятся на грани бан- countries have not implemented any кротства, при этом данная ситуация restrictions on public life, and, more- не вызвало широкого освещения. over, continue to deny the very ex- Между тем, после парламентских istence of coronavirus in their coun- выборов, проведенных в условиях tries. In the case of Tajikistan, despite TAJIKISTAN AND пандемии, таджикский парламент a number of suspicious deaths in a TURKMENISTAN HAVE избрал Рустама Эмомали пред- quarantine facility for coronavirus, CHOSEN TO NEGATE седателем своей верхней палаты, the Tajik Minister of Health stated CASES OF INFECTION сделав его вторым по значимости IN THEIR COUNTRIES that there was “no real basis for quar- лицом в стране после президента antine in the country” [Kabar, 2020]. BY PUTTING POLITICS AHEAD OF PEOPLE’S [Путц, 2020]. Таким образом, неко- Given that from February 1 to April HEALTH торые правительства пользуются 13, according to the statistics of the пандемией, используя сниженную Ministry of Health of Tajikistan, over ТАДЖИКИСТАН И способность населения реагиро- 7,700 people were quarantined at the ТУРКМЕНИСТАН вать. medical facilities and two deaths due РЕШИЛИ ОТРИЦАТЬ to pneumonia were officially regis- СЛУЧАИ ЗАРАЖЕНИЯ Как было отмечено, Таджикистан и tered at the quarantine facilities, it is В СВОИХ СТРАНАХ, Туркменистан объявлены странами, difficult to believe in the absence of СТАВЯ ПОЛИТИКУ свободными от новой болезни. Обе infected people [Spuntik, 2020a]. In ВЫШЕ ЗДОРОВЬЯ страны не вводили никаких огра- addition, the fact that over one mil- ЛЮДЕЙ ничений на общественную жизнь, lion Tajiks working in Russia moved более того, продолжают отрицать back due to the closure of enterprises случай коронавируса в своих стра- and the travel ban calls into question нах. В Таджикистане, несмотря на the official statistics on coronavi- ряд подозрительных смертей в ка- rus. Nevertheless, it seems that offi- рантинном учреждении для коро- cial Dushanbe is opting to deny any навируса, министр здравоохране- cases of the disease. Moreover, the ния Таджикистана заявил, что «нет capital’s authorities were busy with реальной основы для карантина в preparing the mass celebration of стране» [Кабар, 2020]. Учитывая, что Dushanbe’s birthday on April 18, but с 1 февраля по 13 апреля, согласно canceled the event at the last mo- статистике Министерства здравоох- ment [Spuntik, 2020b]. ранения Таджикистана, более 7 700 человек были помещены в каран- A rather bizarre situation is observed тин в медицинских учреждениях, и in Turkmenistan, which, on April 7, в карантинных учреждениях было celebrated the health day with a mass официально зарегистрировано два bike ride, and resumed matches of случая смерти от пневмонии, труд- the National Football Championship но согласиться с отсутствием инфи- tengrinews.kz on April 19 [Chronicles of Turkmeni- цированных пациентов [Спутник, stan, 2020a; Sportbox, 2020]. Besides, 2020a]. Кроме того, факт, что более 16 ӨЗЕКТІ ПІКІР

in Turkmenistan, it is restricted to use миллиона таджиков, работающих the word “coronavirus” in public, and ‎ в России, вернулся из-за закрытия people are detained for discussing предприятий и запрета на поездки, the pandemic. Even after the meet- ставит под сомнение официальную ing with the ministers of health and статистику по коронавирусу. Тем не education on preventing the entry менее, похоже, что официальный of coronavirus into the country, the Душанбе предпочитает отрицать president ordered further compre- любые случаи коронавируса. Более hensive work to identify cases of того, столичные власти были заня- acute respiratory illness, not corona- ты подготовкой массового празд- virus, in Turkmenistan [Chronicles of нования дня рождения Душанбе Turkmenistan, 2020b]. Nonetheless, 18 апреля, но в последний момент in early March, the media informed отменили мероприятие [Спутник, about two potential patients who 2020b]. were quarantined under conditions of Довольно странная ситуация на- “strict isolation” and later diagnosed блюдается в Туркменистане, где 7 with COVID-19 [Azattyq, 2020b]. DURING SUCH A апреля отмечали день здоровья However, it was not confirmed offi- CHALLENGING массовым велопробегом и воз- cially. Either way, the government re- TIME FOR THE обновили матчи Национального inforced disinfection in public places WORLD, REGIONAL SUPPORT AND чемпионата по футболу 19 апреля and put additional restrictive mea- COORDINATION ARE [Хроники Туркменистана, 2020a; sures to prevent the spread of the VERY IMPORTANT Sportbox, 2020]. Кроме того, в Тур- novel disease in the country. кменистане запрещено исполь- Definitely, Tajikistan and Turkmeni- В ТЕКУЩЕЕ ВРЕМЯ зовать слово «коронавирус» пу- stan have chosen to negate cases of НЕОПРЕДЕЛЕН- блично, и людей задерживают за НОСТЕЙ РЕГИОНАЛЬ- infection in their countries by put- обсуждение пандемии. Даже после НАЯ ПОДДЕРЖКА ting politics ahead of people’s health, встречи с министрами здравоохра- И КООРДИНАЦИЯ нения и образования по вопросам and by that the governments appear ОЧЕНЬ ВАЖНЫ to hide obvious flaws of their public предотвращения распространения коронавируса в стране, президент health systems. It is especially vivid in поручил провести дальнейшую Turkmenistan, where President Gur- комплексную работу по выявлению banguly Berdymukhamedov turned случаев острого респираторного the healthcare system into an essen- заболевания, не коронавируса, в tial component of his nation-build- Туркменистане [Хроники Туркмени- ing ideology and cult of personality. стана, 2020b]. Тем не менее, в нача- Since being elected in 2007, Presi- ле марта СМИ сообщали о потен- dent Berdymukhamedov has been циально двух пациентах, которые using the healthcare system as an были помещены на карантин в ус- instrument to promote his regime ловиях «строгой изоляции», а затем by claiming that the medical sector были диагностированы с COVID-19 reached the peak of modernity during [Azattyq, 2020b]. Однако это не his rule and making the health sector было подтверждено официально. В a core feature of the Turkmen nation. любом случае, правительство уси- However, while promoting health- лило меры по дезинфекции в об- care as a pillar of nation-building, he щественных местах и ввело допол- abuses it as a tool of regime survival. нительные ограничительные меры Yet, international organizations re- для предотвращения распростра- port on the outdated infrastructure нения нового заболевания в стране. and shortage of investments, as well as on the low level of medical training Определенно, Таджикистан и Тур- GÜNCEL 17

[Peyrouse, 2019]. In addition, the economic кменистан решили отрицать случаи за- crisis of the past several years has seriously ‎ ражения в своих странах, ставя политику выше здоровья людей и тем самым, прави- affected the already poor conditions of the тельство пытается скрыть очевидные недо- Turkmen medical sector. Therefore, the gov- статки системы общественного здравоох- ernment has been attempting to avoid the ранения. Особенно ярко это проявляется в destabilization of the country by claiming Туркменистане, где президент Гурбангулы that the authorities control the situation and Бердымухамедов считает систему здраво- combat the spread of COVID-19. Considering охранения важнейшим компонентом сво- that Turkmenistan has an experience of ban- ей идеологии национального строитель- ning the diagnosis of tuberculosis and other ства и культа личности. С момента своего diseases, it is expected that this practice will избрания в 2007 году, президент Берды- continue unless a dramatic change of the sit- мухамедов использовал систему здраво- uation takes place. охранения в качестве инструмента для Tajikistan, similarly, has essential flaws in the продвижения своего режима, утверждая, health sector. The Tajik health system with что медицинский сектор достиг пика со- weak budgeting practices has fewer health- временности во времена его правления, и care professionals per capita than other Cen- стал основной чертой туркменской нации. tral Asian countries [Jacobs, 2020]. Taking Однако, продвигая здравоохранение как into account that the presidential election is опору государственного строительства, он scheduled in the country in 2020, the essen- использует его как инструмент выживания tial flaws of the socio-economic policy might режима. Тем не менее, международные организации сообщают об устаревшей heavily affect outcomes of the election. It инфраструктуре и нехватке инвестиций, а seems that Rahmon’s government attempts также о низком уровне медицинской под- to display the absence of infected people as готовки [Пейруз, 2019]. Кроме того, эконо- the right course of the government in con- мический кризис последних нескольких trolling the spread of coronavirus. However, лет серьезно повлиял на и без того плохие in reality, doubtful deaths cause uncertainty условия в туркменском медицинском сек- among the population. торе. Поэтому правительство пытаясь из- On the other hand, every country has its own бежать дестабилизации страны, утвержда-

silk-road-today.kz 18 ӨЗЕКТІ ПІКІР

problems in public healthcare. The public ‎ ет, что власти контролируют ситуацию и health sector of most of the Central Asian борются с распространением COVID-19. states has problems with inefficiently allo- Учитывая, что в Туркменистане есть опыт cated funds, low-qualified personnel, poor запрета диагностики туберкулеза и других working conditions, especially in rural areas, заболеваний, ожидается, что эта практи- among other issues, which is dangerous in ка будет продолжена до тех пор, пока не case of an increase of infected patients. For произойдут кардинальные изменения си- instance, in Kazakhstan, there were scandals туации. with the lack of protective equipment, and Таджикистан, также имеет существенные two infectious diseases hospitals were closed недостатки в секторе здравоохранения. for quarantine, with over 20% of infected pa- В системе здравоохранения Таджики- tients being medical doctors [EurAsia Daily, стана, со слабой бюджетной практикой 2020]. Likewise, in Kyrgyzstan, medical per- меньше специалистов здравоохранения sonnel claimed the absence of protective на душу населения, чем в других странах equipment, whereas 19% of infected patients Центральной Азии [Джейкобс, 2020]. Если are medical staff [Kudryavtseva and Orlova, учесть, что в 2020 году запланировано 2020]. Uzbekistan, meanwhile, is taking de- проведение президентских выборов, су- cisive actions to control the dissemination of щественные недостатки социально-эко- information about the conditions of medical номической политики могут повлиять на care. All gadgets, including mobile phones результаты выборов. Похоже, что прави- and even bank cards, are seized from peo- тельство Рахмона пытается показать от- ple placed under the coronavirus quarantine, сутствие инфицированных людей как пра- allegedly to prevent the spread of infection, вильный курс правительства в борьбе с but, in fact, to eliminate the circulation of распространением коронавируса. Хотя, в unreasonable and distorted information реальности, сомнительные смерти вызы- [Spuntik, 2020c]. вают неопределенность среди населения.

Meanwhile, President of Uzbekistan Shavkat С другой стороны, проблемы обществен- ного здравоохранения существуют у ка- Mirziyoyev was the first to introduce incen-

uznews.uz GÜNCEL 19

tive payments for medical person- ждой страны. Сектор здравоохра- nel working with infected patients in ‎ нения у большинства стран Цен- the amount between $500-2,500 per тральной Азии имеет проблемы с month. He also allocated additional неэффективно распределенными $10,000 for medical workers, infect- средствами, низкоквалифициро- ed with coronavirus while working ванным персоналом, плохими ус- with patients [President.uz, 2020]. ловиями труда, особенно в сель- This news was picked up by activists ской местности, среди прочих from the neighboring states, and, as вопросов, что опасно в случае a result, the wage coefficient of doc- увеличения числа инфицирован- tors involved in the treatment of pa- ных пациентов. Например, в Казах- tients with COVID-19 was recalculated стане были скандалы с отсутствием in other countries of the region, too. средств защиты, две инфекцион- Kazakhstan announced payments ные больницы были закрыты на ка- for medical workers involved in the рантин, и более 20% инфицирован- THE LARGE-SCALE ных пациентов являются врачами treatment of coronavirus between AND MULTILATERAL [EurAsiaDaily, 2020]. Аналогичным $500-2,000 in addition to their sala- ANTI-EPIDEMIC ry, while infected medical workers will MEASURES TAKEN IN образом, в Кыргызстане медперсо- be paid a one-time social payment A TIMELY MANNER BY нал заявлял об отсутствии защит- in the amount of $4,600, and in the THE CENTRAL ASIAN ных принадлежностей, тогда как STATES, AS WELL 19% инфицированных пациентов case of death their families will receive AS COMPLEX ANTI- - медперсонал [Кудрявцева, Орло- $23,500 [Informburo, 2020b]. Kyrgyz- CRISIS MECHANISMS, ва, 2020]. Между тем, в Узбекистане stan will also pay compensation for DEMONSTRATED принимаются решительные меры medical staff ranging between $500- THE PRAGMATIC по контролю за распространением 2,500, with $2500 to be paid to in- APPROACH OF THE информации об условиях оказания fected medical workers and $12,500 LEADERS медицинской помощи. Все гадже- in the case of death [Current Time, ты, включая мобильные телефоны 2020]. Apart from that, following the МАСШТАБНЫЕ И и даже банковские карты, изыма- example of the Wuhan coronavirus МНОГОСТОРОННИЕ ют у пациентов, помещенных в ка- hospitals that were built over a week, ПРОТИВОЭПИДЕ- МИЧЕСКИЕ МЕРЫ рантин коронавируса, якобы для three hospitals are planned to be built СВОЕВРЕМЕННО предотвращения распространения in Tashkent within a month. Kazakh- ПРИНЯТЫЕ инфекции, фактически для устра- stan has also announced plans to ГОСУДАРСТВАМИ нения распространения необосно- build three hospitals in two weeks in ЦЕНТРАЛЬНОЙ ванной и искаженной информации АЗИИ, А ТАКЖЕ three major cities as part of the fight [Спутник, 2020c]. against the coronavirus infection. КОМПЛЕКСНЫЕ АНТИКРИЗИСНЫЕ Those measures demonstrate that Между тем, президент Узбекиста- МЕХАНИЗМЫ на Шавкат Мирзиёев был первым, despite the existing systemic issues ПРОДЕМОНСТРИ- in the healthcare sector, the govern- РОВАЛИ ПРАГМА- кто ввел поощрительные выплаты ments have been urgently responding ТИЧНЫЙ ПОДХОД медицинскому персоналу, работа- to the needs of healthcare, which also ЛИДЕРОВ ющему с инфицированными паци- shows the capacity and maturity of ентами, в размере от 500 до 2500 the state policy. долларов в месяц. Он также выде- лил 10000 долларов для медицин- Turning to the issue of economic con- ских работников, зараженных при sequences of the total lockdown and работе с пациентами с коронави- an expected downturn of the econo- русом [President.uz , 2020]. Эта но- my in the aftermath of the pandemic, вость была подхвачена активиста- the Central Asian governments also ми из соседних стран, в результате uznews.uz attempt to optimize their budgets которого был пересчитан коэффи- and maintain compensation mecha- циент заработной платы врачей, 20 ӨЗЕКТІ ПІКІР

nisms. President of Kazakhstan Toka- ‎ вовлеченных в лечение пациентов yev introduced two anti-crisis pack- с COVID-19 в других странах Цен- ages on March 16 and 31, to support тральной Азии. Казахстан объявил businesses, people and economy, выплаты медицинским работникам, which basically include the deferred занимающимся лечением корона- credit fees, tax holidays, a moratori- вируса, в дополнение к их заработ- um on tax audits and other forms of ной плате в пределах 500-2000 долл. support for people and business. In США, а зараженным медицинским addition, he presented a targeted as- работникам будет выплачиваться sistance scheme for the population, единовременная социальная вы- under which a social compensation плата в размере 4600 долл. США was allocated for over 3 million peo- и 23500 долл. США в случае смер- ти [Informburo, 2020б]. Кыргызстан ple in the amount of the minimum также выплатит компенсационные wage (around $100) for the loss of IN THE FACE OF THE выплаты медицинскому персоналу income due to the state of emergen- COMMON THREAT, THE CENTRAL ASIAN в размере 500-2500 долларов, в то cy [Atameken Business, 2020]. Uzbek STATES WILL FURTHER время как 2500 долларов будут вы- President Mirziyoyev on March 19 DEEPEN REGIONAL плачены инфицированным меди- announced the priority measures to INTERACTION THAT цинским работникам и 12 500 дол- respond to the consequences of the WILL ENCOURAGE ларов в случае смерти [Currenttime, pandemic and on April 3 declared DEVELOPING 2020]. Кроме того, следуя примеру new mechanisms to support busi- EFFECTIVE Уханьских коронавирусных боль- nesses, public and economy [Review. MECHANISMS OF COOPERATION AND ниц, которые были построены за uz, 2020]. A more difficult situation is INTEGRATION неделю, в Ташкенте планируется in Kyrgyzstan. From the outset, it was построить три больницы в течение clear that the government would not месяца. Казахстан также объявил be able to provide social compensa- ПЕРЕД ЛИЦОМ о планах строительства трех боль- tion to the population. Although the ОБЩЕЙ УГРОЗЫ, ниц за две недели в трех крупных authorities announced a preparation ГОСУДАРСТВА ЦЕНТРАЛЬНОЙ городах в рамках борьбы с коро- of the anti-crisis plan in the beginning АЗИИ БУДУТ И навирусной инфекцией. Эти меры of March, the anti-crisis measures ДАЛЬШЕ УГЛУБЛЯТЬ демонстрируют, что, несмотря на were declared only on March 30, yet РЕГИОНАЛЬНОЕ существующие системные пробле- two days later, the government ad- ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ, мы в секторе здравоохранения, dressed the parliament, presenting КОТОРОЕ БУДЕТ правительства достаточно быстро a number of adjustments aimed at СТИМУЛИРОВАТЬ реагируют на потребности здраво- stabilizing the socio-economic situ- РАЗРАБОТКУ ЭФФЕКТИВНЫХ охранения, которое демонстрирует ation in the country. Moreover, the МЕХАНИЗМОВ возможности и зрелость государ- business community was disappoint- СОТРУДНИЧЕСТВА И ственной политики. ed with the presented measures that ИНТЕГРАЦИИ basically granted deferrals for tax- Обращаясь к вопросу об экономи- es, social security contributions and ческих последствиях карантина и property leases that only allow ad- ожидаемого спада экономики из-за justing plans of companies for the последствий пандемии, правитель- near future [Kudryavtseva, 2020]. ства стран Центральной Азии также Kyrgyz Prime Minister Abylgaziev ad- пытаются оптимизировать бюджет mitted that large losses are expect- и поддерживать механизмы ком- ed in the country’s budget, therefore пенсации. Президент Казахстана То- the government is looking for other каев представил два антикризисных sources of money [Masalieva, 2020]. пакета 16 и 31 марта для поддерж- Subsequently, Kyrgyzstan has been ки бизнеса, населения и экономики, involved in negotiations with inter- который в основном включает от- national donors in a search of sup- сроченные платежи по кредитам, GÜNCEL 21

port to cope with the economic impact of the налоговые каникулы, мораторий на налого- global outbreak. ‎ вые проверки и другие формы поддержки людей и бизнеса. Кроме того, он предоста- As a result, Kyrgyzstan has become the first вил адресную помощь населению, выделив country for which the IMF approved the allo- социальную компенсацию более 3 милли- cation of $121 million to meet the emerging онам человек в размере минимальной за- needs of the balance of payments arising from работной платы (около 100 долларов США) the pandemic. Prior to that, the U.S. govern- за потерю дохода в результате чрезвычай- ment, through the USAID, transferred to three ного положения [Atameken Business, 2020]. specialized organizations more than $913,000 Президент Узбекистана Мирзиёев, 19 марта that will contribute to the needs of the coun- объявил о приоритетных мерах по реагиро- try. The World Bank will also provide $12 mil- ванию на последствия пандемии, а 3 апре- lion, half as a loan and half as a grant, while ля объявил о новых механизмах поддерж- the German GIZ allocated a grant of 550,000 ки бизнеса, общественности и экономики euros [Asanov, 2020; Zholdoshev, 2020]. In [Review.uz, 2020]. Более сложная ситуация в addition to the international financial organi- Кыргызстане. С самого начала было понят- zations, President Jeenbekov requested China но, что правительство не сможет предоста- to postpone payments of the Kyrgyz external вить социальную компенсацию населению. debt in order to spend the money allocated Хотя правительство объявило о подготовке for the external debt for eliminating the con- антикризисного плана в начале марта, ан- sequences of the crisis. тикризисные меры были объявлены только 30 марта, но спустя два дня правительство Although Tajikistan could juggle with numbers обратилось к парламенту, представить ряд on the cases of infection, it is arguably difficult корректировок, направленных на стабили- to repeat in economy. Hence, the Tajik gov- зация социально-экономической ситуации ernment has also been actively negotiating в стране. Более того, бизнес-сообщество on attracting financial aid in accordance with было разочаровано представленными its emergency response programs. It is worth мерами, которые в основном предостав- emphasizing the success of these efforts as ляли отсрочки по налогам и взносам на the World Bank allocated $11.3 million to Ta- социальное обеспечение, аренду имуще- jikistan to combat the threat of coronavirus, ства, что позволяет лишь корректировать

ca-portal.ru 22 ӨЗЕКТІ ПІКІР

in addition to the Asian Development Bank’s планы компаний на ближайшее будущее grant of $50 million, which will be allocated ‎ [Кудрявцева, 2020]. Премьер-министр Кы- in three stages. In addition, the country will ргызстана г-н Абылгазиев признал, что в receive $866,000 from the U.S. government бюджете страны ожидаются огромные and 1 million euro from Germany to com- потери, поэтому правительство ищет дру- bat the outcomes of the pandemic [Ashurov, гие источники доходов [Масалиева, 2020]. 2020]. Altogether, the Central Asian states Впоследствии Кыргызстан проводил пере- have received humanitarian aid from Russia, говорами с международными донорами China and other states, mostly in the form of в поисках поддержки, для преодоления medical supplies, tests and equipment. On экономических последствии глобальной top of that, Kazakhstan has provided human- вспышки. itarian aid to Kyrgyzstan and Tajikistan in the amount of 5,000 tons of flour, worth over $3 В результате, Кыргызстан стал первой million, while Uzbekistan has sent humani- страной, которой МВФ утвердил 121 млн. tarian assistance not only to these two coun- Долл. США для удовлетворения возника- tries, but also to Afghanistan. ющих потребностей платежного балан- са, возникших в результате пандемии. До Definitely, during such a challenging time for этого правительство США через Агентство the world, regional support and coordination США по международному развитию пере- are very important. That is why the heads of дало трем специализированным органи- the Central Asian states have been constantly зациям более 913 000 долларов США, ко- negotiating on the common efforts to com- торые будут покрывать потребности стра- bat the spread of COVID-19 and provide mu- ны. Всемирный банк также предоставит tual support to overcome the negative con- 12 миллионов долларов, половина в виде sequences of the pandemic. In addition, the кредита и половина в качестве гранта, в issues related to maintaining intraregional то время как немецкая GIZ выделила грант ties and ensuring unhindered supply of prod- в размере 550 000 евро [Асанов, 2020; ucts are highly important. It should be noted Жолдошев, 2020]. Помимо международ- that, with or without cases of infection, every ных финансовых организаций, президент country experiences a constant threat of that Жээнбеков попросил Китай отложить вы- the situation will dramatically change due to платы внешнего долга Кыргызстана, чтобы

kg.kabar.kg GÜNCEL 23

the pandemic. Therefore, the leaders of all потратить деньги, выделенные на внешний the Central Asian states had at least one tele- ‎ долг, на устранение последствий кризиса. phone conversation with its regional coun- Несмотря на что, что Таджикистан может terpart, during which they discussed bilateral маневрировать цифрами по зараженным and regional challenges caused by the out- случаям, это трудно повторить в экономи- break of coronavirus. Multilateral platforms, ке. Поэтому, правительство Таджикистана as the Cooperation Council of Turkic Speaking также ведет активные переговоры по при- States (Turkic Council) and the EAEU Supreme влечению финансовой помощи в соответ- Eurasian Economic Council, held online sum- ствии со своей программой реагирования mit meetings, where the member states dis- на чрезвычайную ситуацию. Стоит подчер- cussed important multilateral approaches to кнуть успех этих усилии, так как Всемирный tackle the consequences of the pandemic and банк выделил 11,3 млн. Долл. США на борь- common measures to overcome the econom- бу с угрозой коронавируса в дополнение к ic crisis. It is evident that although the priority гранту Азиатского банка развития в разме- task is to mitigate the consequences of the ре 50 млн. Долл. США, который будет выде- lockdown, in the medium-term, the tendency лен в три этапа. Кроме того, страна получит towards weakening economies in the Central 866 000 долларов от правительства США и Asian countries will continue. Consequently, 1 миллион евро от Германии на борьбу с ensuring economic security, deepening the последствиями пандемии [Ашуров, 2020]. В political dialogue, and expanding trade and целом, государства Центральной Азии по- economic interaction are highly important. лучили гуманитарную помощь от России, Китая и других государств, в основном в By and large, the ongoing pandemic revealed виде медикаментов, тестов и оборудования. the vulnerabilities and core values of our life. Кроме того, Казахстан предоставил гумани- First of all, it is a test of strength and maturi- тарную помощь Кыргызстану и Таджикиста- ty for every government. The unprecedented ну в виде 5000 тонн муки на сумму более 3 scale of change is anticipated in state policies миллионов долларов США, в то время как since the implications of the pandemic are not Узбекистан направил гуманитарную по- confined to one sector. Therefore, timely and мощь не только этим двум странам, но и targeted support of people and businesses Афганистану. is essential to overcome the implications of the crisis. Consequently, the interim outputs Определенно, в такое сложное для мира from the pandemic could be summarized as время, региональная поддержка и коорди- follows: нация очень важны. Именно поэтому, гла- вы государств постоянно ведут переговоры - The positive tendency is that all regional об общих усилиях по борьбе с распростра- leaders understand the extent and implica- нением COVID-19 и оказанию взаимной tions of the problem, hence all are in a search поддержки для преодоления негативных for joint solutions. Accordingly, in the face of последствий пандемии. Не менее важны the common threat, the Central Asian states вопросы, связанные с внутрирегиональ- will further deepen regional interaction that ными связями и обеспечением беспрепят- will encourage developing effective mecha- ственной поставки продукции. Следует от- nisms of cooperation and integration. In this метить, что с или без случаев заражения, regard, the past two consultation meetings of каждая страна сталкивается с постоянной the heads of the Central Asian countries are угрозой кардинального изменения ситуа- believed to contribute to enhancing political ции из-за пандемии. Поэтому, лидеры всех trust in the region, which, in turn, will further стран Центральной Азии хотя бы раз имели enhance regional solidarity. It also opens new телефонный разговор со своим региональ- perspectives for regional cooperation, since ным коллегой, где обсуждали двусторон- kg.kabar.kg by reviving the once common economic sys- ние и региональные проблемы, вызванные tem, all of the involved states could gain from вспышкой коронавируса. Многосторонние 24 ӨЗЕКТІ ПІКІР

that as never before. платформы, такие как Совет со- ‎ трудничества тюркоязычных госу- - The large-scale and multilateral дарств (Тюркский совет) и Высший anti-epidemic measures taken in a Евразийский экономический совет timely manner by the Central Asian ЕАЭС, провели онлайн саммиты, states, as well as complex anti-cri- на которых государства-члены об- sis mechanisms, demonstrated the судили важные многосторонние pragmatic approach of the leaders. подходы для преодоления послед- Taking into account that three coun- ствий пандемии и общие меры tries of the region have undergone a по преодолению экономическо- leadership change in the past several го кризиса. Очевидно, что хотя years, the ongoing crisis is a perfect приоритетной задачей является opportunity to assess the political смягчение последствий каранти- will and strength of the incumbents. THE CRISIS HAS на, в среднесрочной перспективе REVEALED THAT By implementing targeted solutions тенденция ослабления экономики STATE PROGRAMS, in line with the concept of the “lis- центральноазиатских стран сохра- tening state” or under another name, PRIMARILY IN THE FIELDS OF EDUCATION, нится. Поэтому, обеспечение эко- the governments encourage peo- INFORMATION номической безопасности, углу- ple’s hope in the time of an uncertain TECHNOLOGIES, AND бление политического диалога и future. DIGITALIZATION, расширение торгово-экономиче- DO NOT MEET ского взаимодействия крайне не- - At the ground level, the pandem- EXPECTATIONS ic revealed defects of national pro- обходимо. grams. In particular, after imposing КРИЗИС ПОКАЗАЛ, В целом, продолжающаяся пан- the quarantine regime, the govern- ЧТО ГОСУДАР- демия раскрывает уязвимости и ments were forced to shift towards СТВЕННЫЕ основные ценности нашей жиз- digital solutions. Accordingly, the cri- ПРОГРАММЫ, В ни. Прежде всего, это испытание sis has revealed that state programs, ПЕРВУЮ ОЧЕРЕДЬ В на прочность и зрелость каждого ОБЛАСТИ primarily in the fields of education, правительства. Беспрецедентный ОБРАЗОВАНИЯ, information technologies, and digi- масштаб изменений ожидается talization, do not meet expectations. ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И в государственной политике, по- Thus, in the post-pandemic world, ЦИФРОВИЗАЦИИ, скольку последствия пандемии не certain actions are anticipated to НЕ ОПРАВДАЛИ ограничиваются одним сектором. solve those issues. ОЖИДАНИЙ Поэтому, своевременная и адрес- As a conclusion, as said by Winston ная поддержка людей и бизнеса Churchill, “never waste a good crisis”. имеет важное значение для пре- The pandemic provides humanity одоления последствий кризиса. with an opportunity to rethink our Следовательно, промежуточные values and needs, in order to create a результаты пандемии могут быть new reality, shaped by each of us and обобщены следующим образом: all together. - Положительной тенденцией яв- ляется то, что все региональные References: лидеры понимают масштабы и по- 1. Asanov, Bakyt (2020). Kyrgyzstan asked Chi- na for debt deferral. What will Beijing answer? следствия этой проблемы, следо- Retrieved from https://rus.azattyk.org/a/kyr- вательно, все в поисках совмест- gyzstan-kitay-kredit-otsrochka/30557585.html. Accessed on 21.04.2020. ных решений. Соответственно, 2. Ashurov, Abdullo (2020). The World Bank will перед лицом общей угрозы госу- provide Tajikistan $ 11.3 million to combat the threat of coronavirus. Retrieved from https:// дарства Центральной Азии будут rus.ozodi.org/a/30527605.html. Accessed on и дальше углублять региональное 21.04.2020. 3. Atameken Business (2020). Every third applicant взаимодействие, что будет стиму- was denied payment of 42,500 tenge. Retrieved лировать разработку эффектив- GÜNCEL 25

from https://inbusiness.kz/ru/news/kazhdomu-tre- ных механизмов сотрудничества и ин- temu-pretendentu-otkazali-v-vyplate-42500-tenge. Ac- ‎ теграции. В связи с этим, две последние cessed on 16.04.2020. 4. Azattyq (2020a). Majilis approved in first reading the gov- консультативные встречи глав государств ernment draft law on rallies. Retrieved from https://rus. Центральной Азии, как считается, способ- azattyq.org/a/30510179.html. Accessed on 21.04.2020. ствуют укреплению политического дове- 5. Azattyq (2020b). Coronavirus reports in Turkmenistan. Authorities’ reaction. Retrieved from https://rus.azattyq. рия в регионе, что, в свою очередь, будет org/a/secretive-turkmenistan-beefs-up-coronavirus-mea- sures-amid-reports-of-first-infections/30472071.html. Ac- способствовать расширению региональ- cessed on 10.04.2020. ной солидарности. Это также открывает 6. Current Time (2020). Kyrgyzstan will pay $ 2,500 to infected новые перспективы регионального со- coronavirus medics, in case of death – $12,500. Retrieved from https://www.currenttime.tv/a/kyrgyzstan-coronavi- трудничества, поскольку, возрождая не- rus-mediki-kompensatsiya/30545821.html. Accessed on 14.04.2020. когда единую экономическую систему, 7. EurAsiaDaily (2020). In Kazakhstan, 20% of infected are страны могли бы извлечь из этого пользу, medical personnel. Retrieved from https://eadaily.com/ru/ как никогда раньше. news/2020/04/13/v-kazahstane-20-zarazivshihsya-me- drabotniki. Accessed on 10.04.2020. 8. Chronicles of Turkmenistan (2020a). The bike ride in - Масштабные и многосторонние проти- Ashgabat took place. The president chose to do without воэпидемические меры, своевременно mass greetings. Retrieved from https://www.hronikatm. com/2020/04/nothing-stops-this-train/. Accessed on принятые государствами Центральной 14.04.2020. Азии, а также комплексные антикри- 9. Chronicles of Turkmenistan (2020b). Berdymukhamedov instructed to check the health of the population. Retrieved зисные механизмы продемонстрирова- from https://www.hronikatm.com/2020/04/health-check- ли прагматичный подход лидеров. Если ups/. Accessed on 14.04.2020. 10. Informburo (2020a). The tenge fell again against the dol- отметить, что три страны региона пре- lar. What happened this time? Retrieved from https://in- терпели смену руководства последние formburo.kz/stati/kurs-tenge-k-dollaru-snova-upal-chto- proizoshlo-v-etot-raz.html. Accessed on 10.04.2020. несколько лет, текущий кризис является 11. Informburo (2020b). Medical personnel, involved in прекрасной возможностью оценить по- the fight against coronavirus, will receive a bonus of up to 850 thousand tenge per month. Retrieved from литическую волю и силу действующих https://informburo.kz/novosti/mediki-zadeystvovan- руководителей. Внедряя таргетирован- nye-v-borbe-s-koronavirusom-budut-poluchat-nad- bavku-do-850-tysyach-tenge-v-mesyac.html. Accessed ные решения в соответствии с концеп- on 10.04.2020. цией «слышащего государства» или под

qwert.uz 26 ӨЗЕКТІ ПІКІР

12. Jacobs, Eelco (2020). The politics of the basic benefit pack- другим названием, они, в любом случае, age health reforms in Tajikistan. Global Health Research and ‎ вселяет надежду людям во времена нео- Policy Vol. 4:14. https://doi.org/10.1186/s41256-019-0104- 4. Accessed on 15.04.2020. пределенного будущего. 13. Kabar (2020). Tajik Health Minister: “There is no real basis for quarantine in the country.” Retrieved from http://kabar. - На низовом уровне, пандемия выявила kg/news/ministr-zdravookhraneniia-tadzhikistana-net-real- noi-osnovy-dlia-ob-iavleniia-karantina-v-strane/. Accessed недостатки национальных программ. В on 14.04.2020. частности, государства после введения ка- 14. Kudryavtseva, Tatyana (2020). Anti-crisis government plan. рантинного режима вынуждены были пе- Business was not offered anything to survive. Retrieved from https://24.kg/ekonomika/150278_antikrizisnyiy_plan_ рейти к цифровым решениям. В следствии pravitelstva_biznesu_nepredlojili_nichego_dlya_vyijivaniya/. чего, кризис показал, что государственные Accessed on 18.04.2020. программы, в первую очередь в области 15. Kudryavtseva, Tatyana amd Maria Orlova (2020). Coro- navirus in Kyrgyzstan. The incidence of doctors is one of образования, информационных техноло- the highest in the world. Retrieved from https://24.kg/ гий и цифровизации, не оправдали ожи- obschestvo/150043_koronavirus_vkyirgyizstane_zabolevae- most_medikov_odna_izsamyih_vyisokih_vmire/. Accessed даний. Таким образом, в постпандемиче- on 10.04.2020. ском мире ожидаются определенные дей- 16. Masalieva, Zhazgul (2020). The year will be difficult for the country’s economy: the government forecast is disappoint- ствия для решения этих проблем. ing. Retrieved from https://24.kg/ekonomika/147242_god_ budet_tyajelyim_dlya_ekonomiki_stranyi_prognoz_pravitel- В заключение, как сказал Уинстон Черчил- stva_neuteshitelen/. Accessed on 14.04.2020. ль, «никогда не тратьте хороший кризис», 17. Peyrouse, Sebastien (2019). The Health of the Nation – the Wealth of the Homeland! Turkmenistan’s Potemkin Health- пандемия дает человечеству возможность care System. PONARS Eurasia Policy Memo No. 574. переосмыслить наши ценности и потреб- 18. President.uz (2020). Shavkat Mirziyoyev: the work of doc- tors, their dedication to the profession – a model of cour- ности, чтобы создать новую реальность, age. Retrieved from https://president.uz/ru/lists/view/3472. сформированную каждым из нас и всеми Accessed on 10.04.2020. вместе. 19. Putz, Catherine (2020). Tajik President’s Son Officially Sec- ond-in-Line to Presidency. Retrieved from https://thedip- lomat.com/2020/04/tajik-presidents-son-officially-sec- Источники: ond-in-line-to-presidency. Accessed on 21.04.2020. 1. Асанов, Бакыт (2020). Кыргызстан попросил у Китая 20. Review.uz (2020). New measures to support business and отсрочки по долгам. Что ответит Пекин? Доступен the public in the context of the coronavirus pandemic. Re- по адресу: https://rus.azattyk.org/a/kyrgyzstan-ki- trieved from https://review.uz/ru/post/nove-mer-podder- tay-kredit-otsrochka/30557585.html. Дата обращения: jki-biznesa-i-naseleniya-v-usloviyax-koronavirusnoy-pan- 21.04.2020. demii. Accessed on 14.04.2020. 2. Ашуров, Абдулло (2020). Всемирный банк выделит 21. Sportbox (2020). National football championship resumes Таджикистану $11,3 млн на борьбу с угрозой in Turkmenistan. Retrieved from https://news.sportbox. коронавируса. Доступен по адресу: https://rus.ozodi. ru/Vidy_sporta/Futbol/rest_of_the_world/spbnews_ org/a/30527605.html. Дата обращения: 21.04.2020.

signal107.co.uk GÜNCEL 27

NI1181660_V_Turkmenii_vozobnovilsa_chempionat_stra- реформ здравоохранения в Таджикистане. Глобальные ny_po_futbolu. Accessed on 21.04.2020. исследования и политика в области здравоохранения ‎ Вып.4:14. https://doi.org/10.1186/s41256-019-0104-4. 22. Sputnik (2020a). Second coronavirus death under the quar- antine: what the Tajik Ministry of Health says. Retrieved from 13. Кабар (2020). Министр здравоохранения Таджикистана: https://tj.sputniknews.ru/country/20200413/1031057643/ «Нет реальной основы для объявления карантина в vtoraya-smert-karantin-koronavirus-otvet-minzdrav-tajik- стране». Доступен по адресу: http://kabar.kg/news/min- istan.html. Accessed on 13.04.2020. istr-zdravookhraneniia-tadzhikistana-net-real-noi-osnovy- dlia-ob-iavleniia-karantina-v-strane/. Дата обращения: 23. Sputnik (2020b). Dushanbe City Hall prepares for City 14.04.2020. Day on April 18. Retrieved from https://tj.sputniknews. ru/country/20200410/1031044032/dushanbe-den-goro- 14. Кудрявцева, Татьяна (2020). Антикризисный план da-prazdnik.html. Accessed on 14.04.2020. правительства. Бизнесу не предложили ничего для выживания. Доступен по адресу: https://24.kg/ekono- 24. Sputnik (2020c). Why are phones confiscated from - pa mika/150278_antikrizisnyiy_plan_pravitelstva_biznesu_ tients during quarantine – the answer of the Ministry of nepredlojili_nichego_dlya_vyijivaniya/. Дата обращения: Justice. Retrieved from https://uz.sputniknews.ru/soci- 18.04.2020. ety/20200325/13760998/Pochemu-u-patsientov-konfi- skuyut-telefony-na-vremya-karantina--otvet-Minyusta. 15. Кудрявцева, Татьяна, и Мария Орлова (2020). html. Accessed on 10.04.2020. Коронавирус в Кыргызстане. Заболеваемость медиков — одна из самых высоких в мире. Доступен по адресу: 25. Worldometer (2020). COVID-19 Coronavirus Pandemic. https://24.kg/obschestvo/150043_koronavirus_vkyirgyiz- Retrieved from https://www.worldometers.info/coronavi- stane_zabolevaemost_medikov_odna_izsamyih_vyisokih_ rus/? Accessed on 13.04.2020. vmire/. Дата обращения: 10.04.2020. 26. Zholdoshev, Kubanychbek (2020). COVID-19 in the Kyr- 16. Масалиева, Жазгуль (2020). Год будет тяжелым gyz Republic: What assistance did the country’s au- для экономики страны: прогноз правительства thorities request and what have they already received? неутешителен. Доступен по адресу: https://24.kg/ Retrieved from https://rus.azattyk.org/a/covid-19_v_kyr- ekonomika/147242_god_budet_tyajelyim_dlya_ekono- gyzstane_pomosh_ot_donorov/30512413.html. Accessed miki_stranyi_prognoz_pravitelstva_neuteshitelen/. Дата on 21.04.2020. обращения: 14.04.2020. 17. Пейруз, Себастьян (2019). Здоровье нации - богатство Родины! Потемкинская система здравоохранения 3. Atameken Business (2020). Каждому третьему Туркменистана. PONARS Eurasia Policy Memo No. 574. претенденту отказали в выплате 42 500 тенге. Доступен 18. President.uz (2020). Шавкат Мирзиёев: труд врачей, их по адресу: https://inbusiness.kz/ru/news/kazhdomu-tre- преданность професии – образец отваги. Доступен temu-pretendentu-otkazali-v-vyplate-42500-tenge. Дата по адресу: https://president.uz/ru/lists/view/3472. Дата обращения: 16.04.2020. обращения: 10.04.2020. 4. Azattyq (2020a). Мажилис одобрил в первом чтении 19. Путц, Катерина (2020). Сын президента Таджикистана правительственный проект закона о митингах. официально занял второе место на посту президента. Доступен по адресу: https://rus.azattyq.org/a/30510179. Доступен по адресу: https://thediplomat.com/2020/04/ html. Дата обращения: 21.04.2020. tajik-presidents-son-officially-second-in-line-to-presiden- 5. Azattyq (2020b). Сообщения о коронавирусе в cy/. Дата обращения: 21.04.2020. Туркменистане. Реакция властей. Доступен по 20. Review.uz (2020). Новые меры поддержки бизнеса и адресу: https://rus.azattyq.org/a/secretive-turk- населения в условиях коронавирусной пандемии. menistan-beefs-up-coronavirus-measures-amid-re- Главное. Доступен по адресу: https://review.uz/ru/ ports-of-first-infections/30472071.html. Дата обращения: post/nove-mer-podderjki-biznesa-i-naseleniya-v-uslovi- 10.04.2020. yax-koronavirusnoy-pandemii. Дата обращения: 6. Currenttime (2020). Кыргызстан выплатит заразившимся 14.04.2020. коронавирусом медикам $2500, в случае смерти 21. Sportbox (2020). В Туркмении возобновился чемпионат – $12500. Доступен по адресу: https://www.current- страны по футболу. Доступен по адресу: https://news. time.tv/a/kyrgyzstan-coronavirus-mediki-kompensatsi- sportbox.ru/Vidy_sporta/Futbol/rest_of_the_world/spb- ya/30545821.html. Дата обращения: 14.04.2020. news_NI1181660_V_Turkmenii_vozobnovilsa_chempionat_ 7. EurAsiaDaily (2020). В Казахстане 20% заразившихся strany_po_futbolu. Дата обращения: 21.04.2020. — медработники. Доступен по адресу: https://eadaily. 22. Спутник (2020a). Вторая смерть на карантине по com/ru/news/2020/04/13/v-kazahstane-20-zarazivshi- коронавирусу: что говорит Минздрав Таджикистана. hsya-medrabotniki. Дата обращения: 10.04.2020. Доступен по адресу: https://tj.sputniknews.ru/coun- 8. Хроники Туркменистана (2020a). Велопробег в try/20200413/1031057643/vtoraya-smert-karantin-koro- Ашхабаде состоялся. Президент предпочел обойтись navirus-otvet-minzdrav-tajikistan.html. Дата обращения: без массовых приветствий. Доступен по адресу: https:// 13.04.2020. www.hronikatm.com/2020/04/nothing-stops-this-train/. 23. Спутник (2020b). Мэрия Душанбе готовится к Дню Дата обращения: 14.04.2020. города 18 апреля. Доступен по адресу: https:// 9. Хроники Туркменистана (2020b). Бердымухамедов tj.sputniknews.ru/country/20200410/1031044032/du- поручил проверить здоровье населения. Доступен shanbe-den-goroda-prazdnik.html. Дата обращения: по адресу: https://www.hronikatm.com/2020/04/ 14.04.2020. health-checkups/. Дата обращения: 14.04.2020. 24. Спутник (2020c). Почему у пациентов конфискуют 10. Informburo (2020a). Курс тенге к доллару снова упал. Что телефоны на время карантина — ответ Минюста. произошло в этот раз? Доступен по адресу: https://in- Доступен по адресу: https://uz.sputniknews.ru/soci- formburo.kz/stati/kurs-tenge-k-dollaru-snova-upal-chto- ety/20200325/13760998/Pochemu-u-patsientov-konfi- proizoshlo-v-etot-raz.html. Дата обращения: 10.04.2020. skuyut-telefony-na-vremya-karantina--otvet-Minyusta. html. Дата обращения: 10.04.2020. 11. Informburo (2020b). Медики, задействованные в борьбе с коронавирусом, будут получать надбавку 25. Worldometer (2020). COVID-19 Coronavirus Pandemic. до 850 тысяч тенге в месяц. Доступен по адресу: Доступен по адресу: https://www.worldometers.info/ https://informburo.kz/novosti/mediki-zadeystvovan- coronavirus/? Дата обращения: 13.04.2020. nye-v-borbe-s-koronavirusom-budut-poluchat-nad- 26. Жолдошев, Кубанычбек (2020). COVID-19 в КР: Какую bavku-do-850-tysyach-tenge-v-mesyac.html. Дата помощь запросили власти страны и что уже получили? обращения: 10.04.2020. Доступен по адресу: https://rus.azattyk.org/a/covid-19_v_ 12. Джейкобс, Елько (2020). Политика базового пакета kyrgyzstane_pomosh_ot_donorov/30512413.html. Дата обращения: 21.04.2020. 28 ӨЗЕКТІ ПІКІР

KÜRESEL SILAH PAZARINDA‎ ÇIN

OMIRBEK HANAYI ӘЛЕМДІК ҚАРУ-ЖАРАҚ UZMAN ARAŞTIRMACI НАРЫҒЫНДАҒЫ ҚЫТАЙ ЕУРАЗИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ, АҒА ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТКЕР

Son yıllarda küresel ve bölgesel jeo- Соңғы жылдары жаһандық және politik ve jeoekonomik belirsizliklerin ‎ аймақтық геосаяси және геоэко- ve istikrarsızlıkların artmasıyla bera- номикалық белгісіздік пен тұрақ- ber dünya çapında yeni bir küresel сыздықтың артуына байланысты silahlanma eğilimi görülmektedir. бүкіл әлемде қаруланудың жаңа Özellikle dünyanın birçok bölgesinde жаһандық үрдісі байқалуда. Әсіре- ortaya çıkan sınır tartışmaları, iç savaş 2005-2009 YILLARI се, әлемнің бір қатар аймағында ve terörizm tehditlerinin yükselmesi, ARASINDA ÇIN’IN туындаған шекаралық талас-тарты- güvenlik ve savunma konusunu ön KÜRESEL SILAH стар, азаматтық соғыс пен терро- plana çıkarmaktadır. Dolayısıyla, için- IHRACATINDAKI PAYI ризм қауптерінің артуы қауіпсіздік de bulunduğumuz dönemde dünya SADECE %3 IKEN, пен қорғаныс мәселелерінің маңы- ekonomisinde her ne kadar bir ya- 2010-2014 YILLARI здылығын арттыра түсті. Сондықтан, vaşlama söz konusu olsa da, küresel ARASINDA %5’E VE қазіргі кезеңде әлемдік экономикада silah pazarı genel olarak sürekli ve 2015-2019 YILLARI қандайда бір баяулау байқалса да, istikrarlı bir artış içindedir. Örneğin, ARASINDA ISE %5,5’E жаһандық қару-жарақ нарығы жал- ULAŞMIŞTIR küresel güvenlik ve savunma araştır- пы алғанда тұрақты түрде өздіксіз maları alanında önde gelen düşünce өсіп келеді. Мәселен, жаһандық қа- kuruluşlarından biri olan Stockholm 2005-2009 ЖЫЛДАР уіпсіздік және қорғаныс саласын- Uluslararası Barış Araştırmaları Ensti- АРАЛЫҒЫНДА дағы жетекші ғылыми орталықтар- tüsü’nün (SIPRI) Mart 2020’deki rapo- ҚЫТАЙДЫҢ ӘЛЕМДІК дың бірі саналатын Стокгольм Ха- runa göre, 2015-2019 yılları arasında ҚАРУ-ЖАРАҚ лықаралық бейбітшілікті зерттеу küresel silah ticareti 2010-2014 yılla- ЭКСПОРТЫНДАҒЫ институтының (SIPRI) 2020 жылдың ҮЛЕСІ БАР БОЛҒАНЫ rına göre %5,5 ve 2005-2009 yıllarına наурыз айындағы есебіне сәйкес, 3% БОЛСА, 2010- göre ise %20 oranında artış kaydet- 2014 ЖЫЛДАР 2015-2019 жылдар аралығында miştir. 2015-2019 döneminde sırasıy- АРАЛЫҒЫНДА әлемдік қару-жарақ саудасы 2010- la Amerika Birleşik Devletleri (ABD), 5%-ҒА ЖӘНЕ 2015- 2014 жылдармен салыстырғанда Rusya, Fransa, Almanya ve Çin dünya- 2019 ЖЫЛДАР 5,5%, ал 2005-2009 жылдармен са- nın en büyük beş silah ihracatçısı ola- АРАЛЫҒЫНДА 5,5%- лыстырғанда 20%-ға өскен. 2015- rak, küresel silah ihracatının toplam ҒА ЖЕТТІ 2019 жылдар аралығында АҚШ, Ре- %76’sını oluşturmuştur (SIPRI, 2020a). сей, Франция, Германия және Қытай әлемнің алдыңғы бес ірі қару-жа- Küresel silah pazarının mevcut veri- рақ экспорттаушысы болып, жалпы leri, Çin’in son yıllarda ekonomik ola- әлемдік қару экспортының 76%-ын rak yükselerek küresel ekonomideki құрады (SIPRI, 2020a). payını sürekli artırmanın yanı sıra, küresel silah pazarında da en önem- Әлемдік қару-жарақ нарығының li oyunculardan biri haline geldiğini ағымдағы деректері, Қытайдың göstermektedir. Örneğin, 2005-2009 соңғы жылдары экономикалық GÜNCEL 29

yılları arasında Çin’in küresel silah ihracatın- тұрғыдан көтеріліп, жаһандық экономи- daki payı sadece %3 iken, 2010-2014 yılları ‎ кадағы үлесін арттырумен қатар, әлемдік arasında %5’e ve 2015-2019 yılları arasında қару-жарақ нарығындағы маңызды ойын- ise %5,5’e ulaşmıştır. 2015-2019 yılları arasın- шылардың біріне айналғанын көрсетеді. da Çin’in silah ihracatı 2010-2014 dönemine Мысалы, 2005-2009 жылдар аралығында göre %6,3 oranında artış sağlamıştır. Ayrıca, Қытайдың әлемдік қару-жарақ экспортын- 2010-2014 yılları arasında 40 ülkeye silah sa- дағы үлесі бар болғаны 3% болса, 2010- tışı gerçekleştiren Çin, 2015-2019 yılları ara- 2014 жылдар аралығында 5%-ға және sında Pakistan (%35), Bangladeş (%20) ve Ce- 2015-2019 жылдар аралығында 5,5%-ға zayir (9,9%) başta olmak üzere 53 ülkeye silah жетті. Ал, 2015-2019 жылдар аралығында ihraç etmiştir (SIPRI, 2014; SIPRI, 2020a). An- Қытайдың қару-жарақ экспорты 2010-2014 cak Çin’in askeri ve savunma alanında şeffaf- жылдармен салыстырғанда 6,3%-ға артты. lığının düşüklüğü dikkate alındığında, Çin’in Сонымен қатар, 2010-2014 жылдар ара- toplam silah ihracatının bilinenden daha fazla лығында 40 елге қару-жарақ сатқан Қытай, olabileceği de tahmin edilebilir. 2015-2019 жылдар аралығында Пәкістан (35%), Бангладеш (20%) және Алжир (9,9%) Çin’in küresel silah pazarındaki rolünün gide- қатарлы 53 елге қару-жарақ экспортта- rek artmasının, son yıllarda Pekin yönetiminin ды (SIPRI, 2014; SIPRI, 2020a). Алайда, Қы- askeri gelişime büyük önem göstermesin- тайдың әскери және қорғаныс саласында den kaynaklandığı ifade edilebilir. Özellikle ашықтықтың төмендігін ескере отырып, 2013’den itibaren Pekin yönetimi, askeri ve Қытайдың жалпы қару-жарақ экспорты- savunma alanında kapsamlı reformlar ger- ның белгілі болғанынан да жоғары болуы çekleştirerek, ordunun modernleştirilmesi мүмкін екендігін болжауға болады. ve savunma sanayinin geliştirilmesine büyük çaba harcamaktadır. Öncelikle Pekin yöneti- Қытайдың әлемдік қару-жарақ нарығын- mi ordu ve savunma sanayi sektörünün ku- дағы рөлінің барған сайын артуы ресми rumsal yönetim yapısını güçlendirmeye bü- Пекиннің соңғы жылдары әскери дамуға yük önem vermektedir. Bu bağlamda Kasım ерекше мән бергендігімен тікелей бай- 2013’te Ulusal Güvenlik Merkezi Komitesi, ланысты екенін атап өткен жөн. Әсіресе, Mart 2016’da Merkezi Operasyon Komuta 2013 жылдан бастап ресми Пекин әскери

sinaimg.cn 30 ӨЗЕКТІ ПІКІР

Komitesi, Ocak 2017’de Askeri-Si- және қорғаныс саласында ауқым- vil Entegrasyon Geliştirme Komitesi ‎ ды реформалар жүргізіп, армияны ve Temmuz 2017’de Askeri Bilimsel модернизациялауға және қорға- Araştırma Yönlendirme Komitesi ye- ныс өнеркәсібін дамытуға көп күш niden kurulmuştur. Çin Merkezi Aske- жұмсады. Ең алдымен, ресми Пе- ri Komitesi’ne bağlı olan söz konusu кин әскери және қорғаныс өнер- kurumlar, ülkedeki askeri moder- кәсібінің құрылымдық басқару nizasyon, savunma sanayi ve aske- жүйесін нығайтуға үлкен мән бе- ri araştırma koordinasyonunun tek реді. Осыған байланысты Қытай- merkezden yönetilmesini sağlamak- да 2013 жылы қарашада Орталық tadır. Bunun yanı sıra, Çin, son yıllar- ұлттық қауіпсіздік комитеті, 2016 da savunma bütçesini de sürekli ar- жылы наурызда Орталық опера- tırmaktadır. Örneğin, 2017’de ilk defa циялық командалық комитеті, 2017 1 trilyon yuan seviyesini aşarak %7’lik жылы қаңтарда Әскери-азаматтық bir artışla 1,044 trilyon yuan (yaklaşık интеграцияны дамыту комитеті 155 milyar dolar) olan Çin’in savun- және 2017 жылы шілдеде Әскери ma bütçesi, 2018’de %8,1’lik yükse- ғылыми-зерттеулерді басқару ко- liş ile 1,107 trilyon yuana (yaklaşık ÇIN, 2015-2019 митеті құрылды. Қытай Орталық YILLARI ARASINDA 167 milyar dolar) ve 2019’da %7,5’lik әскери комиссиясына қарасты бұл çoğalmayla da 1,190 trilyon yuana PAKISTAN (%35), BANGLADEŞ (%20) VE құрылымдар елдегі әскери модер- (yaklaşık 173 milyar dolar) ulaşmış- CEZAYIR (9,9%) BAŞTA низация, қорғаныс өнеркәсібі және tır (Gov.cn, 2017; Gov.cn, 2018; Gov. OLMAK ÜZERE 53 әскери зерттеулерді бір орталықтан cn, 2019). Çin’in savunma bütçesinin ÜLKEYE SILAH IHRAÇ басқаруды қамтамасыз етеді. Со- açıklandığından daha fazla olduğuna ETMIŞTIR нымен қатар, Қытай соңғы жылда- yönelik tahminler de söz konusudur. ры қорғаныс бюджетін де үздіксіз Örneğin, Londra merkezli Uluslararası ҚЫТАЙ, 2015- ұлғайтып келеді. Мәселен, 2017 Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (IISS), 2019 ЖЫЛДАР жылы алғаш рет 1 трлн. юаннан 2017’de Çin’in savunma bütçesinin АРАЛЫҒЫНДА асқан Қытайдың қорғаныс бюджеті 209 milyar dolara ulaştığı öngörüsü- ПӘКІСТАН (35%), 7% артып, 1,044 трлн. юанды (ша- БАНГЛАДЕШ (20%) ne yer verirken, bu konuda ABD Sa- мамен 155 млрд. доллар) құраса, vunma Bakanlığı, 2018 için Çin’in sa- ЖӘНЕ АЛЖИР (9,9%) ҚАТАРЛЫ 53 2018 жылы 8,1% -ға артып 1,107 vunma bütçesinin 200 milyar doların трлн. юанға (шамамен 167 млрд. üzerinde olduğunu tahmin etmekte ЕЛГЕ ҚАРУ-ЖАРАҚ ЭКСПОРТТАДЫ доллар) және 2019 жылы 7,5% -ға olup bu rakam SIPRI’ye göre ise 250 артып 1,190 трлн. юанға (шама- milyar dolar civarındadır (CSIS, 2019). мен 173 миллиард доллар) жетті Ayrıca, Pekin yönetimi ülkedeki askeri (Gov.cn, 2017; Gov.cn, 2018; Gov.cn, araştırma enstitüsü ve askeri üretim 2019). Қытайдың қорғаныс бюджеті tesislerini yeniden yapılandırarak sa- жарияланғанынан гөрі көп деген vunma sanayi sektörünün teknolojik болжамдар да айтылуда. Мысалы, ve bilimsel bilgi düzeyinin geliştiril- Лондондағы Халықаралық страте- mesine de büyük önem göstermek- гиялық зерттеулер институты (IISS) tedir. Қытайдың 2017 жылғы қорғаныс Çin’in son dönemde askeri ve savun- бюджеті 209 млрд. долларға жет- ma alanındaki kurumsal reformla- ті деп болжайды. АҚШ Қорғаныс rı hızlandırması, savunma bütçesini министрлігі Қытайдың 2018 жылға istikrarlı bir şekilde artırması ve sa- арналған қорғаныс бюджеті 200 vunma sanayi altyapısını güçlendir- млрд. доллардан асады деп бол- mesinin, ülkedeki savunma sanayi ve жаса, SIPRI деректері бойынша askeri üretim kapasitesinin artmasına бұл көрсеткіш шамамен 250 млрд. önemli katkı sağladığı söylenebilir. долларды құрайды (CSIS, 2019). Со- SIPRI araştırmalarına göre, Çin, Rus- нымен қатар, ресми Пекин елдегі ya’yı geride bırakarak ABD’ni taki- әскери зерттеу институттары мен ben dünyanın en büyük ikinci silah әскери өндіріс нысандарын қайта GÜNCEL 31

üreticisi ülke konumuna yükselmiştir. Nite- құру арқылы қорғаныс өнеркәсібінің тех- kim, 2015-2017 yılları verilerine baktığımızda ‎ нологиялық және ғылыми деңгейін көте- dünyanın en büyük 100 silah üretici firmala- руге де үлкен мән беруде. rı arasında Çin Havacılık Sanayi Kurumu’nun Соңғы жылдары Қытайдың әскери және (AVIC) 6. sırada, Çin Kuzey Sanayi Grubu’nun қорғаныс саласындағы құрылымдық ре- (NORINCO) 8. sırada, Çin Elektronik Teknoloji формаларды жеделдетуі, қорғаныс бюд- Grubu’nun (CETC) 9. sırada ve Çin Güney Sa- жетін тұрақты түрде ұлғайтуы және қорға- nayi Grubu’nun (CSGC) 19. sırada yer alması ныс өнеркәсібінің инфрақұрылымын da dikkat çekicidir (SIPRI, 2020b). нығайтуы елдегі қорғаныс өнеркәсібі мен Dolayısıyla, son yıllarda Çin’in savunma sana- әскери өндіріс қуатының артуына айтар- yi sektöründe stratejik öneme sahip yüksek лықтай ықпал етті деуге болады. SIPRI зерт- teknolojili yerli silahların üretiminde büyük теулеріне сәйкес, Қытай Ресейді артта қал- başarılar elde etmesi, küresel silah pazarında дырып, АҚШ-тан кейін әлемдегі қару өн- Çin silahlarına yönelik ilgi ve isteğin artması діретін екінші ірі елге айналды. 2015-2017 ve güvenin oluşmasına da neden olmuştur. жылдар аралығындағы деректерге көз Öncelikle Çin’in askeri uzay-havacılık sektö- жүгіртсек, әлемдегі қару-жарақ өндіретін ründeki son gelişmeleri uluslararası ortamda 100 ірі фирманың арасында Қытай Авиа- büyük ilgi çekmektedir. Örneğin, Çin’in Ocak циялық өнеркәсіп корпорациясы (AVIC) 2011’de ilk uçuşunu gerçekleştiren ve Kasım 6-шы орынды, Қытай Солтүстік өнеркәсіп 2016’da ilk defa kamuoyuna tanıtılan beşin- корпорациясы (NORINCO) 8-ші орынды, ci nesil savaş uçağı olan Chengdu J-20 ha- Қытай Электронды технологиялар корпо- yalet uçağı, Mart 2017’de resmen kullanıma рациясы (CETC) 9-шы орынды және Қытай verilmiştir. İleri teknik özellikleriyle Chengdu Оңтүстік өнеркәсіп корпорациясы (CSGC) J-20’nin, ABD’li F-22 Raptor ve F-35 Lightning 19-шы орынды иеленуі назар аударарлық II gibi dünyanın önde gelen beşinci nesil sa- жайт (SIPRI, 2020b).

chinamil.com 32 ӨЗЕКТІ ПІКІР

vaş uçaklarıyla karşılaştırılabilir du- Осыған орай, соңғы жылдары Қы- rumda olduğu bilinmektedir (China ‎ тайдың қорғаныс өнеркәсібі сала- News, 2017). 2013’te kullanıma veri- сында стратегиялық маңызы бар len uçak gemisi tabanlı çok rollü sa- жоғары технологиялық қару-жа- vaş uçağı Shenyang J-15’in daha da рақ өндіруде үлкен жетістіктерге geliştirilmiş versiyonu olan Shenyang қол жеткізуі әлемдік қару-жарақ J-15B ve Shenyang J-15S savaş uçak- нарығында қытайлық қару-жа- larını geliştiren Çin, 2018’de Shen- рақтарға деген қызығушылық пен yang J-15D elektronik savaş uçağı- сұраныстың артуына, сондай-ақ, nı da denemiştir (Guancha, 2018). сенімнің қалыптасуына себеп бол- 2012’de eski Sovyet yapımı bir uçak ды. Ең алдымен, Қытайдың әске- gemisinden geiştirilmiş Liaoning (16) ри авиация саласындағы соңғы uçak gemisini deniz filosuna ekleyen жетістіктері халықаралық орта- Çin, ilk kendi üretimi olan Chandong да үлкен аңыс қозғады. Мысалы, (17) uçak gemisini 2017’de suya in- Қытайдың 2011 жылы қаңтарды dirmiş ve 2019’da kullanıma vermiş- алғаш рет ұшу сынаған жүргізген tir (Xinhua, 2019). İlki 2017’de denize және 2016 жылы қарашада алғаш indirilen ve Ocak 2020’de kullanıma рет көпшілікке таныстырылған verilen 055 sınıfı füze güdümlü dest- ÇIN, RUSYA’YI GERIDE бесінші буын соғыс ұшағы сана- royeri, yaklaşık 183 metre uzunluğu, BIRAKARAK ABD’NI латын радарға түспейтін Chengdu 22 metre genişliği ve 11 bin ton ağır- TAKIBEN DÜNYANIN J-20 жойғыш ұшағын 2017 жылдың lığıyla Çin’in şu anki en büyük savaş EN BÜYÜK IKINCI наурыз айында ресми түрде қолда- gemisi olma özelliğini taşımaktadır SILAH ÜRETICISI нысқа берді. Жоғары техникалық (Xinhua, 2019). Ayrıca, 2017-2019 yıl- ÜLKESI KONUMUNA сипаттамалары бойынша, Chengdu ları arasında Çin, yüksek tepki hızına, YÜKSELMIŞTIR J-20 жойғыш ұшағын АҚШ-тың çok amaçlı harp başlığına ve yüksek F-22 Raptor және F-35 Lightning II doğrulukla vuruş yeteneğine sahip ҚЫТАЙ РЕСЕЙДІ сияқты әлемдегі ең мықты бесін- Dongfeng-5C (DF-5C), DF-31AG ve АРТТА ҚАЛДЫРЫП, ші буын жойғыш ұшақтармен са- DF-41 gibi son derece iddialı kıtalara- АҚШ-ТАН КЕЙІН лыстыруға болатыны белгілі бо- rası balistik füzeleri kamuoyuna tanıt- ӘЛЕМДЕГІ ҚАРУ лып отыр (China News, 2017). 2013 ӨНДІРЕТІН ЕКІНШІ mıştır (Financial Times, 2019). 2009- жылы қолданысқа берілген, әуе ІРІ ЕЛГЕ АЙНАЛДЫ 2017 yılları arasında Çin’in toplam кемесіне қолдануға бағытталған silah ihracatının %27,86’sını askeri көп рольді Shenyang J-15 соғыс hava araçları, %24,55’ini çeşitli füzeler ұшағының жетілдірілген нұсқасы ve %13,46’sını da askeri deniz araçları саналатын Shenyang J-15B және oluşturduğu göz önünde bulundurul- Shenyang J-15S соғыс ұшақта- duğunda (CHYXX, 2018), Çin’in son рын жасап шығарған Қытай, 2018 yıllardaki yüksek kaliteli savaş uçağı, жылы Shenyang J-15D электронды füze ve savaş gemisi alanındaki dikkat соғыш ұшағын да сынақтан өт- çeken başarıları, Çin silahına yönelik кізді (Guancha, 2018). Сонымен қа- ilgiyi artırdığı belirtilebilir. тар, 2012 жылы ескі кеңестік ұшақ Özet olarak, Çin’in son yıllarda kü- тасымалдаушы кемеден қайта resel silah pazarına aktif katılımı ve құрастырып жасаған Liaoning (16) kendi payını artırmasının, ülkenin as- ұшақ тасымалдаушы кемесін әске- keri ve savunma alanındaki stratejik ри-теңіз флотына қосқан Қытай gelişmelerinden kaynaklandığı söy- алғашқы өзі өндірген Chandong lenebilir. Son yıllarda ekonomik ge- (17) ұшақ тасымалдаушы кемесін lişmeyle beraber askeri gelişmeye de 2017 жылы теңізге түсіріп, 2019 büyük önem veren Çin, 2035’e kadar жылы пайдалануға берді (Xinhua, ordusunu yeni silahlarla donatma ve 2019). Ал, алғашқысы 2017 жылы 2049’a kadar dünyanın en güçlü or- суға түсіріліп, 2020 жылы қаңтар- dusuna sahip olma hedefine ulaşma да пайдалануға берілген 055 тиіпті çabasındadır (People’s Daily, 2019). эскадралық миналы кемесінің GÜNCEL 33

Bu açıdan bakıldığında, önümüzdeki dönem- ұзындығы шамамен 183 метр, ені 22 метр de küresel silah pazarındaki Çin’in rolü, Pekin ‎ және салмағы 11 мың тонна болып, қазір- yönetiminin askeri stratejisine bağlı olarak ге дейін Қытайдың ең үлкен әскери кемесі gelişeceği ifade edilebilir. Fakat, Çin’in askeri саналады (Xinhua, 2019). Сонымен қатар, ve savunma sektörünün uzun yıllardır ithalata 2017-2019 жылдар аралығында Қытай dayalı gelişmekte olduğu da unutulmama- жоғары қозғалыс жылдамдығына, көп lıdır. Son birkaç yılda silah ithalatını sürekli мақсатты оқтұмсығы мен жоғары дәлдік- olarak azaltmasına rağmen Çin, 2015-2019 те соққы беру қабілетіне ие Dongfeng-5C yılları arasında dünyanın beşinci büyük silah (DF-5C), DF-31AG және DF-41 қатарлы ба- ithalatçısı olmuştur. Bu dönemde Rusya’nın рынша озық құрлықаралық баллистика- %16, Ukrayna’nın %31 ve İsviçre’nin %14 si- лық зымырандарын да таныстырған бо- lah ihracatı Çin’e yapılmıştır (SIPRI, 2020a). латын (Financial Times, 2019). 2009-2017 Çin’in bu alandaki önemli rakiplerine baktığı- жылдар аралығында Қытайдың жалпы қа- mızda, Çin’in geliştirdiği birçok silahın temeli ру-жарақ экспортының 27,86%-ын әскери Sovyet yapımı silahlara dayandığı verisi ışı- ұшақтар, 24,55%-ын әртүрлі зымырандар ğında, dünyanın ikinci büyük silah ihracatçısı және 13,46%-ын әскери кемелер құраға- olan Rusya, Çin silahlarının önemli bir rakibi нын ескерсек (CHYXX, 2018), Қытайдың olarak sayılabilir. Stratejik açıdan bakıldığın- соңғы жылдары жоғары сапалы әскери da ise, Çin silahlarının en büyük rakibi elbet- ұшақ, зымыран және әскери кеме сала- te ABD’dir. Zaten Çin silahlarının en önemli сындағы жетістіктері қытайлық қару-жа- müşterileri de ABD’nin ekonomik veya silah рақтарға деген қызығушылықты арттырға- ambargosu uyguladığı ülkelerdir. Uzunca sü- нын айтуға болады. redir jeoekonomik, jeopolitik ve jeostratejik açılardan ABD’nin hegemonyasına meydan Қорытындылай келе, соңғы жылдары Қы- okuyan Çin, kendi küresel ve bölgesel etkisini тайдың әлемдік қару-жарақ нарығына artırma çabasına devam edecektir. Dolayısıy- белсенді қатысуы және өз үлесін артты- la, Çin, büyük jeostratejik önem taşıyan küre- руы елдің әскери және қорғаныс сала-

timeincapp.com 34 ӨЗЕКТІ ПІКІР

sel silah pazarında da kendi payını ar- сындағы стратегиялық өзгерістерге tırmaya daha fazla önem göstermeyi ‎ байланысты болғанын айта аламыз. sürdürecektir. Соңғы жылдары экономикалық да- мумен қатар әскери дамуға да үл- Kaynaklar: кен мән берген Қытай, 2035 жылға 1. China News (2017). Chengdu J-20 Ha- дейін армиясын толықтай жаңа за- yalet Uçağı Kullanıma Verildi. Alınan манауи қарулармен жабдықтауды yer: http://www.chinanews.com/ship- және 2050 жылға дейін әлемнің ең in/2017/03-10/news698563.shtml. Erişim tarihi: 20.04.2020. күшті армиясына иа болуды мақсат 2. CHYXX (2018). 2018’de Çin’in Silah İhracatı етіп отыр (People’s Daily, 2019). Осы Verileri ve İthalatçıları Üzerine Bir Analiz. тұрғыдан алғанда, алдағы кезеңде Alınan yer: https://www.chyxx.com/in- Қытайдың әлемдік қару-жарақ на- dustry/201808/667435.html. Erişim tarihi: 21.04.2020. рығындағы рөлі ресми Пекиннің 3. CSIS (2019). Çin Askeri Anlamda Gerçek- әскери стратегиясына байланысты te Nelere Harcama Yapmaktadır?. Alınan дамитын болады. Алайда, Қытай- yer: https://chinapower.csis.org/mili- дың әскери және қорғаныс саласы- tary-spending/. Erişim tarihi: 16.04.2020. ның көптеген жылдар бойы импорт 4. Financial Times (2019). China Displays ÇIN, 2035’E KADAR Military Advances in Show of Strength ORDUSUNU YENI негізінде дамып келе жатқанын to Rivals. Alınan yer: https://www.ft.com/ SILAHLARLA ұмытпау керек. Соңғы бірнеше жыл content/07c7cfb0-e125-11e9-9743- DONATMA VE 2049’A ішінде Қытай қару-жарақ импортын db5a370481bc. Erişim tarihi: 21.04.2020. KADAR DÜNYANIN EN үздіксіз азайтқанына қарамастан, 5. Gov.cn (2017). 2017’de Çin’in Savunma GÜÇLÜ ORDUSUNA Bütçesi 1 Trilyon Yuana Çıkarak %7 Art- 2015-2019 жылдар аралығында tı. Alınan yer: http://www.gov.cn/xinw- SAHIP OLMA әлемнің бесінші ірі қару-жарақ en/2017-03/06/content_5173941.htm. HEDEFINE ULAŞMA импорттаушысы болды. Аталмыш Erişim tarihi: 15.04.2020. ÇABASINDADIR кезеңде Ресейдің 16%, Украинаның 6. Gov.cn (2018). 2018’de Çin’in Savunma Bütçesi 1,107 Trilyon Yuana Ulaşarak %8,1 31% және Швейцарияның 14% қа- Arttı. Alınan yer: http://www.mod.gov.cn/ ҚЫТАЙ, 2035 ЖЫЛҒА ру-жарақ экспорты Қытайға бағыт- topnews/2018-03/05/content_4805966. ДЕЙІН АРМИЯСЫН талды (SIPRI, 2020a). Қытайдың осы htm. Erişim tarihi: 15.04.2020. ТОЛЫҚТАЙ ЖАҢА саладағы басты бәсекелестеріне 7. Gov.cn (2019). 2019’da Çin’in Savunma ЗАМАНАУИ үңілсек, Қытай жасаған қарулардың Bütçesi 1,190 Trilyon Yuana Ulaşarak %7,5 ҚАРУЛАРМЕН Arttı. Alınan yer: http://www.mod.gov.cn/ ЖАБДЫҚТАУДЫ көбі кеңестік қару-жараққа негіз- topnews/2019-03/05/content_4837244. делгенін есепке ала отырып, әлем- htm. Erişim tarihi: 15.04.2020. ЖӘНЕ 2050 ЖЫЛҒА дегі екінші ірі қару-жарақ экспорт- 8. Guancha (2018). Çin Shenyang J-15D ДЕЙІН ӘЛЕМНІҢ ЕҢ Elektronik Savaş Uçağını Denedi. Alınan КҮШТІ АРМИЯСЫНА таушы Ресейді Қытайдың маңызды yer: https://www.guancha.cn/military-af- ИА БОЛУДЫ МАҚСАТ бәсекелесі ретінде қарастыруға fairs/2018_05_04_455737.shtml?s=zwyx- ЕТІП ОТЫР болады. Стратегиялық тұрғыдан gtjbt. Erişim tarihi: 20.04.2020. алғанда, Қытай қару-жарағының ең 9. People’s Daily (2019). Yeni Dönemde Çin’in Ulusal Savunması. Alınan yer: http://paper. басты бәсекелесі әрине, АҚШ екені people.com.cn/rmrbhwb/html/2019- даусыз. Онсыз да Қытай қару-жа- 07/25/content_1937926.htm. Erişim tarihi: рағының ең маңызды тұтынушыла- 22.04.2020. ры да АҚШ тарапынан экономика- 10. SIPRI (2014). Uluslararası Silah Trans- ferinde Eğilimler, 2014. Alınan yer: https:// лық немесе қару-жарақ эмбаргосы www.sipri.org/sites/default/files/files/FS/ енгізілген елдер болып табылады. SIPRIFS1503.pdf. Erişim tarihi: 14.04.2020. Ұзақ жылдар бойын геоэкономи- 11. SIPRI (2020a). Uluslararası Silah Trans- калық, геосаяси және геостратеги- ferinde Eğilimler, 2019. Alınan yer: https:// www.sipri.org/sites/default/files/2020-03/ ялық тұрғыдан АҚШ-тың гегемо- fs_2003_at_2019.pdf. Erişim tarihi: ниясына қарсы келген Қытай өзінің 13.04.2020. жаһандық және аймақтық ықпалын 12. SIPRI (2020b). Çinli Şirketlerin Silah күшейтуге тырысып келеді. Сон- Satışları Üzerine Tahminler. Alınan yer: https://www.sipri.org/sites/default/ дықтан, Қытай геостратегиялық files/2020-01/sipriinsight2002_1.pdf. маңызы бар әлемдік қару-жарақ Erişim tarihi: 17.04.2020. нарығында да өз үлесін ұлғайтуға 13. Xinhua (2019). Çin’in İlk Kendi Üretimi жалғасты күш сала беретін болады. Uçak Gemisi Kullanıma Verildi. Alınan yer: GÜNCEL 35

http://www.xinhuanet.com/politics/leaders/ 2019- 7. Gov.cn (2019). 2019 жылы Қытайдың қорғаныс 12/17/c_1125357773.htm. Erişim tarihi: 21.04.2020. ‎ бюджеті 1,190 трлн. юанға жетіп 7,5%-ға артты. Сіл- теме: http://www.mod.gov.cn/topnews/2019-03/05/ 14. Xinhua (2020). Nanchang 055 Füze Güdümlü Destroy- content_4837244.htm. Қаралған уақыты: 15.04.2020. eri Çin Deniz Filosuna Eklendi. Alınan yer: http://www. xinhuanet.com/politics/2020-01/12/c_1125451631. 8. Guancha (2018). Қытай Shenyang J-15D элек- htm. Erişim tarihi: 21.04.2020. тронды соғыш ұшағын сынақтан өткізді. Сілтеме: https://www.guancha.cn/military- affairs/2018_05_04_455737.shtml?s=zwyxgtjbt. Қа- ралған уақыты: 20.04.2020. 9. People’s Daily (2019). Жаңа дәуірдегі Қытайдың ұлт- Әдебиеттер: тық қорғанысы. Сілтеме: http://paper.people.com. 1. China News (2017). Chengdu J-20 радарға түспей- cn/rmrbhwb/html/2019-07/25/content_1937926. тін жойғыш ұшағы пайдалануға берілді. Сілтеме: htm. Қаралған уақыты: 22.04.2020. http://www.chinanews.com/shipin/2017/03-10/ 10. SIPRI (2014). Халықаралық қару-жарақ сатылым news698563.shtml. Қаралған уақыты: 20.04.2020. тенденциясы, 2014. Сілтеме: https://www.sipri. 2. CHYXX (2018). Қытайдың 2018 жылғы қару-жарақ org/ sites/default/files/files/FS/SIPRIFS1503.pdf. Қа- экспорты мен импорттаушыларына шолу. Сілтеме: ралған уақыты: 14.04.2020. https://www.chyxx.com/industry/201808/667435. 11. SIPRI (2020a). Халықаралық қару-жарақ сатылым html. Қаралған уақыты: 21.04.2020. тенденциясы, 2019. Сілтеме: https://www.sipri.org/ 3. CSIS (2019). Қытай келешекте әскери сала- sites/default/files/2020-03/fs_2003_at_2019.pdf. Қа- да нелерге қаржы жұмсайды? Сілтеме: https:// ралған уақыты: 13.04.2020. chinapower.csis.org/military-spending/. Қаралған 12. SIPRI (2020b). Қытай компанияларының қа- уақыты: 16.04.2020. ру-жарақ сатуы бойынша болжамдар. Сілтеме: https://www.sipri.org/sites/default/files/2020-01/ 4. Financial Times (2019). Қытай әскери жетістіктерін sipriinsight2002_1.pdf. Қаралған уақыты: 17.04.2020. күштірек көрсетуге тырысады. Сілтеме: https:// www.ft.com/content/07c7cfb0-e125-11e9-9743- 13. Xinhua (2019). Қытайдың алғашқы өзі өндірілген db5a370481bc. Қаралған уақыты: 21.04.2020. ұшақ тасымалдаушы кемесін пайдалануға беріл- ді. Сілтеме: http://www.xinhuanet.com/politics/ 5. Gov.cn (2017). 2017 жылы Қытайдың қорғаныс leaders/2019-12/17/c_1125357773.htm. Қаралған бюджеті 1 трлн. юаннан асып 7%-ға артты. Сіл- уақыты: 21.04.2020. теме: http://www.gov.cn/xinwen/2017-03/06/ 14. Xinhua (2020). Қытайдың 055 тиіпті эскадралық content_5173941.htm. Қаралған уақыты: 15.04.2020. миналы кемесі әскери-теңіз флотына қосылды. 6. Gov.cn (2018). 2018 жылы Қытайдың қорғаныс Сілтеме: http://www.xinhuanet.com/politics/2020- бюджеті 1,107 трлн. юанға жетіп 8,1%-ға артты. Сіл- 01/12/c_1125451631.htm. Қаралған уақыты: теме: http://www.mod.gov.cn/topnews/2018-03/05/ 21.04.2020. content_4805966.htm. Қаралған уақыты: 15.04.2020.

huanqiu.com 36 ӨЗЕКТІ ПІКІР

THE NEED FOR INFORMATION‎ HYGIENE

PROF. GULNAR NADIROVA НЕОБХОДИМОСТЬ EURASIAN RESEARCH INSTITUTE, SENIOR RESEARCH FELLOW ИНФОРМАЦИОННОЙ ЕВРАЗИЙСКИЙ НАУЧНО- ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ, СТАРШИЙ НАУЧНЫЙ СОТРУДНИК ГИГИЕНЫ

Among the terms that appeared not so Среди терминов, появившихся не long ago, but firmly taking their place ‎ так давно, но прочно занявших in today’s vocabulary, there is another свое место в сегодняшнем лекси- one that sounds somewhat unusual - коне, появился еще один, который information hygiene. However, given звучит несколько непривычно - that hygiene is not just a series of pro- информационная гигиена. Одна- cedures, but science that studies how “SWIMMING” IN THE ко, учитывая, что гигиена – это не the external environment affects the SEA OF INFORMATION, просто серия процедур, но наука, human body, we can consider various WE BEGAN TO которая изучает, как внешняя среда aspects of this influence, including so- CONSUME MORE, влияет на организм человека, мы SPREAD OTHER можем рассматривать различные cial ones [Domasenko, 2019]. Around PEOPLE’S IDEAS, аспекты этого влияния, в том числе us, there is too much information that BUT PRODUCE LESS a person is no longer able to “digest”. OF OUR ORIGINAL социальный [Домасенко, 2019]. Во- The problem is that a significant part INTELLECTUAL круг нас возникло слишком много PRODUCT of it, perhaps either false or unnec- информации, которую человек уже essary for us, but we do not have не в силах «переварить». Пробле- «ПЛАВАЯ» В МОРЕ ма состоит в том, что значительная enough willpower, determination or ИНФОРМАЦИИ, ее часть, возможно, либо ложная, critical consciousness to refuse to col- МЫ СТАЛИ БОЛЬШЕ lect mega-, giga-, zeta-bytes of infor- ПОТРЕБЛЯТЬ, либо ненужная для нас, но у нас не хватает силы воли или решитель- mation coming from everywhere, but РАСПРОСТРАНЯТЬ ЧУЖИЕ ИДЕИ, НО ности, или критического сознания, primarily through gadgets. Experts say ГОРАЗДО МЕНЬШЕ чтобы отказаться от собирания that by consuming this information, ПРОИЗВОДИТЬ мега-, гига-, зетабайтов сведений, we subject our brain and thinking to СВОЕГО поступающих отовсюду, но пре- a very ordeal process. Therefore, our ОРИГИНАЛЬНОГО жде всего через гаджеты. Экспер- brains are overloaded with too much ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬ- НОГО ПРОДУКТА ты утверждают, что потребляя эту information depriving us from the op- информацию, мы подвергаем свой portunity to think strictly and logical- мозг, свое мышление очень тяже- ly, to work, analyze and draw conclu- лому испытанию. Мозг перегру- sions. Involuntarily the famous phrase жается, лишая нас возможности of Descartes comes to our mind ˗ “I думать строго и логично, работать, think - that means I exist.” анализировать, делать выводы, There was a time when we were sur- то есть, мыслить. Невольно вспо- GÜNCEL 37

rounded only by books, many books. But we минается знаменитая фраза Декарта «Я agreed to endure the tightness, they were ‎ мыслю, значит, я существую». dear to us as sources of knowledge that had Было время, когда мы были окружены intellectual value, the more they read books in только книгами, большим количеством the family, the more developed and educated книг. Но мы согласны были терпеть тес- their members were. Now the situation has ноту, они были дороги нам как источники changed. Physical space has changed to in- знаний, имевшие интеллектуальную цен- formation space, and information flows have ность, чем больше в семье читали книги, replaced books. You may not have books in тем более развитыми и образованны- your home today, you can read very little, but ми считались ее члены. Сейчас ситуация can be informed about many things. Howev- изменилась. Физическое пространство er, the main feature of books, good books, сменилось на информационное, а пото- was and still is that they awaken the creative ки информации заменили книги. Сегод- process, make you generate thoughts, ideas, ня можно не иметь книг в своем доме, and images. The reader’s intellectual and можно их читать очень мало, но при этом emotional abilities are involved in the devel- быть информированным об очень мно- opment of imagination, living in the author’s гих вещах. Однако главной особенностью world, and as a result, s/he becomes a little книг, хороших книг, было и есть то, что different, more developed, experienced, wise, они пробуждают творческий процесс, and meditating slowly. Today, “swimming” in заставляют генерировать мысли, идеи, об- the sea of information, we began to consume разы. В процессе развития воображения, more, spread other people’s ideas, but pro- проживания авторского мира участвуют и duce less of our original intellectual product. интеллектуальные и эмоциональные спо-

dailybulletin.com.au 38 ӨЗЕКТІ ПІКІР

For many of us, involvement in the in- собности читателя, и в результате formation flow creates the illusion of ‎ он становится немного другим, бо- participation in something important лее развитым, опытным, мудрым, and necessary, although this is not al- неторопливо размышляющим. Се- ways true. годня, «плавая» в море информа- ции, мы стали больше потреблять, Phrases like “I believe; this is my распространять чужие идеи, но го- opinion ”today cause great doubts, раздо меньше производить своего because there is a well-founded sus- оригинального интеллектуально- picion that you are not so much ex- го продукта. У многих из нас вов- pressing your opinion as borrowed леченность в информационный from social networks that have pen- поток создает иллюзию участия в etrated your consciousness and thus чем-то важном и нужном, хотя это become your position. Perhaps the не всегда соответствует действи- person does not realize this and quite тельности. sincerely believes that he is complete- ACCORDING TO INFORMATION ly independent and independent in Слова «Я считаю, это - мое мне- HYGIENE EXPERTS, ние», сегодня вызывают большие his judgments. But the study of other NOW IS THE TIME сомнения, так как возникает впол- people’s beliefs, one way or anoth- TO PUT OUR BRAINS не оправданное подозрение в том, er, affects our views. Some experts IN ORDER, YOU CAN что вы излагаете не столько свое believe that since certain types of PROTECT YOURSELF FROM INFORMATION мнение, сколько заимствованное information are no longer the prop- JUNK BY FOCUSING из социальных сетей, проникшее erty of only certain groups of people, ON CLEAR AND в ваше сознание и таким образом and become available to all, we live SPECIFIC GOALS превратившееся в вашу позицию. in a post-information world [Francis, Возможно, сам человек этого не 2019]. Obviously, they meant that the НАСТУПИЛО осознает и вполне искренне по- information is losing its commercial ВРЕМЯ БЫТЬ БОЛЕЕ лагает, что он абсолютно само- value, acquiring some other charac- ОСТОРОЖНЫМ ПРИ ОБРАБОТКЕ стоятелен и независим в своих teristics in return. ИНФОРМАЦИИ, суждениях. Но изучение чужих КОТОРУЮ МЫ It is interesting to note that futurist убеждений, так или иначе, влияет ПОЛУЧАЕМ, СЧИ- на наши взгляды. Некоторые экс- writers predicted the emergence of ТАЮТ ЭКСПЕРТЫ ПО information overload as far back as ИНФОРМАЦИОН- перты считают, что, поскольку не- the 70s-80s of the 20th century [Fren- НОЙ ГИГИЕНЕ которые виды информации боль- zel, 2015]. In general, many inventions ше не являются собственностью только определенных групп людей of mankind from the printing press и становятся доступными для всех, to modern digital technologies were мы живем в постинформационном aimed at the creation and dissemi- мире [Фрэнсис, 2019]. Очевидно, nation of information. Today we are они имели в виду, что информация witnessing that there are practically теряет свою коммерческую цен- no obstacles to receiving and dissem- ность, а взамен приобретает неко- inating information, messages, sto- торые другие характеристики. ries, figures and rumors. But one of the essential features of information Интересно отметить, что писате- waves is that they not only increase ли-футуристы предсказывали по- the amount of awareness but can dis- явление информационной пере- orient, scare, persuade, manipulate us грузки еще в 70-80-е годы 20 века and become a tool to achieve certain [Френцель, 2015]. .В целом все изо- goals. бретения человечества от печат- GÜNCEL 39

‎

stress-lavoro

Today, in conditions of total quarantine, the ного станка до современных цифровых involvement of people around the world in ‎ технологий были направлены на создание the information space has increased. World и распространение информации. Сегодня Health Organization claims coronavirus мы являемся свидетелями того, что прак- outbreak is accompanied by “infodemia” тически нет препятствий для получения и or information epidemic [Hou, 2020]. First- распространения информации, сообще- ly, people are trying to understand what is ний, историй, цифр и слухов. Но одна из happening and how to confront danger. Sec- существенных особенностей информа- ondly, many processes have “moved” into ционных волн состоит в том, что они не the digital field, regardless of our will. Also, только увеличивает объем осведомлен- the internet has remained as nearly the only ности, но могут дезориентировать, пугать, убеждать, манипулировать, они могут entertainment for people of all ages and стать орудием для достижения опреде- professions locked in a limited home space. ленных целей. All this has greatly increased the search for and exchange of information. Perhaps now Сегодня в условиях тотального карантина is the time to be more careful on processing вовлеченность людей во всем мире в ин- the information that we receive, according to формационное пространство возросла во information hygiene experts. Otherwise, as много раз. Всемирная организация здра- 40 ӨЗЕКТІ ПІКІР

Aldous Huxley once put it, “the truth will sink воохранения утверждает, что вспышка into a sea of futility” [Biggs, 2017]. We often ‎ коронавируса сопровождается «инфоде- forget that the purpose of collecting informa- мией» или эпидемией информации [Хоу, tion is to turn it into knowledge. Information 2020]. Во-первых, люди пытаются понять, is simply data, facts, and figures. If you do not что происходит, и как противостоять опас- translate them into real understanding, they ности. Во-вторых, очень многие процессы are useless. While knowledge is that part of «переехали» в цифровое поле независи- the information that has been transformed мо от нашей воли. И, наконец, интернет into a useful and valuable application [Fren- остался едва ли не единственным раз- zel, 2015]. влечением для запертых в ограниченном домашнем пространстве людей всех воз- You can protect yourself from information растов и профессий. Все это значительно junk by focusing on clear and specific goals. расширило возможности поиска и обмена What do you need to know or study? Scien- информацией. Возможно, наступило вре- tists have pointed to the existing reticular ac- мя быть более осторожным при обработ- tivating system (RAS) in the brain, which is re- ке информации, которую мы получаем, sponsible for selecting the right information считают эксперты по информационной and filtering out what is not needed. But there гигиене. Иначе, как выразился когда-то are certain conditions for the successful func- Олдос Хаксли, «истина утонет в море бес- tioning of this system. First is to define and полезности» [Биггс, 2017]. Мы часто забы- formulate goals. To correctly and efficiently ваем, что цель сбора информации - пре- ask a request to the RAS, psychologists advise вращение ее в знания. Информация - это writing the task on paper. At the same time, a просто данные, факты и цифры. Сами по huge number of neurons are included in the себе, если не переводить их в настоящее понимание, они бесполезны. Знание - это та часть информации, которая была пре- образована в полезное и ценное приме- нение. [Френцель, 2015].

Защититься от информационного мусо- ра можно, сосредоточившись на четких и конкретных целях. Что нам действительно нужно знать или изучать? Ученые указа- ли на имеющуюся в мозгу ретикулярную активирующую систему (РАС), которая отвечает за отбор нужной информации и отсеивает то, в чем нет нужды. Но для успешного функционирования этой систе- мы есть определенные условия. Во-пер- вых, нужно определить и сформулировать цели. Чтобы верно и результативно задать запрос в РАС, психологи советуют запи- сывать задачу на бумагу. При этом в про- цесс включается огромное количество нейронов. Во-вторых, позаботиться о спо- койном состоянии организма, хорошем настроении, физическом здоровье, отсут-

pictero.com ствии стрессов, потому что именно в таких условиях система РАС работает без сбоев. GÜNCEL 41

process. Secondly, take care of the В противном случае, она может calm state of the body, good mood, ‎ уступить свои функции эмоциям и physical health, lack of stress, be- инстинктам, что в большинстве слу- cause it is in these conditions that the чаев приводит к неуправляемым и RAS system works without failures. нерациональным последствиям, Otherwise, it can cede its functions to и, в отсутствие критического со- emotions and instincts, which in most знания, к засорению мозга [Zen. cases lead to uncontrollable and irra- yandex, 2019]. tional consequences, and, in the ab- sence of a critical consciousness, to Помимо ограничения потока све- brain littering [Zen. yandex, 2019]. дений, неплохо бы научиться техническим навыкам проверки In addition to limiting the flow of in- источника информации, специа- formation, it would be nice to learn листы говорят, что это довольно the technical skills of checking the несложно. В качестве упражнения source of information; experts say в информационной гигиене жела- that it is quite simple. As an exercise WE OFTEN FORGET тельно найти первоисточник по- in information hygiene, it is advisable THAT THE PURPOSE ступившей информации, особенно, to find the primary source of the in- OF COLLECTING если вы собираетесь передавать ее formation received, especially if you INFORMATION IS дальше, перепроверить ее между intend to transfer it further, dou- TO TURN IT INTO несколькими законными источ- KNOWLEDGE ble-check it between several legiti- никами. Наконец, можно просто mate sources. Finally, you can sim- игнорировать некоторые входные ply ignore some input, notifications, МЫ ЧАСТО данные, уведомления, ненужные unnecessary newsletters, unopened ЗАБЫВАЕМ, ЧТО рассылки, неоткрытые электрон- emails. We must learn to control the ЦЕЛЬ СБОРА ные письма. Мы должны научиться ИНФОРМАЦИИ - information; otherwise, it will take контролировать информацию, ина- ПРЕВРАЩЕНИЕ ЕЕ В control over us. че она возьмет над нами контроль. ЗНАНИЯ Thus, a person’s attitude to informa- Таким образом, отношение челове- tion should not be just consumer. ка к информации не должно быть Our consciousness must constantly просто потребительским. Наше work, make choices, analyze, criti- сознание должно постоянно рабо- cally interpret, generate a response. тать, делать выбор, анализировать, The arsenal of tools for working with критически интерпретировать, ге- information is constantly expanding, нерировать ответ. Арсенал инстру- which enhances our ability to main- ментов для работы с информацией, tain information hygiene. постоянно расширяется, что повы- шает нашу способность поддержи- References: вать информационную гигиену. 1. Biggs, John (2017). Information is gar- bage. Retrieved from https://techcrunch. Источники: com/2017/02/03/information-is-garba- 1. Биггс, Джон (2017). Информация мусор. ge/. Accessed on 07.04.2020. Доступен по адресу: https://techcrunch. 2. Domasenko, Marina (2019). Hygiene is a com/2017/02/03/information-is- science that studies the influence of the garbage/. Дата обращения: 07.04.2020. enviroment on a person and develops 2. Домасенко, Марина (2019). Гигиена the rules of personal and other hygiene. — это наука, которая изучает влияние Retrieved from https://ktonanovenkogo. внешней среды на человека и выра- ru/voprosy-i-otvety/gigiena-chto-ehto-ta- батывает правила личной и других koe.html. Accessed on 10.04.2020. гигиен. Доступен по адресу: https:// 3. Francis, Anthony (2019). Information hy- ktonanovenkogo.ru/voprosy-i-otvety/ 42 ӨЗЕКТІ ПІКІР

giene. Retrieved from http://www.dresan. gigiena-chto-ehto-takoe.html. Дата обра- com/blog/2019/01/20/information-hygie- ‎ щения: 10.04.2020. ne. Accessed on 07.04.2020. 3. Фрэнсис, Энтони (2019). Информационная 4. Frenzel, Lou (2015) Too much informa- гигиена. Доступен по адресу: http://www. dresan.com/blog/2019/01/20/information- tion? Here’s what to do. Retrieved from WE MUST LEARN hygiene. Дата обращения: 07.04.2020. https://www.electronicdesign.com/com- TO CONTROL THE muniqu/article/21802793/too-much-in- 4. Френцель, Лу (2015) Слишком много ин- INFORMATION; formation-heres-what-to-do. Accessed on формации? Вот что делать. Доступен по адресу: https://www.electronicdesign.com/ 07.04.2020. OTHERWISE, IT WILL TAKE CONTROL OVER communiqu/article/21802793/too-much- information-heres-what-to-do. Дата обра- 5. Hou, Chia-Yi (2020). Shared destiny. Shared US responsibility. Retrieved from https://the- щения: 07.04.2020. hill.com/changing-america/well-being/ 5. Хоу, Чиа-Йи (2020). Общая судь- prevention-cures/481387-were-in-an-in- МЫ ДОЛЖНЫ ба. Совместная ответственность. До- ступен по адресу: https://thehill.com/ fodemic-with-too-much-information. Ac- НАУЧИТЬСЯ cessed on 07.04.2020. changing-america/well-being/prevention- КОНТРОЛИРОВАТЬ cures/481387-were-in-an-infodemic-with- 6. Zen.yandex (2019). The reticular activa- ИНФОРМАЦИЮ, too-much-information. Дата обращения: 07.04.2020. ting system as a search engine. Retrie- ИНАЧЕ ОНА ved from https://zen.yandex.ru/media/ ВОЗЬМЕТ НАД НАМИ 6. Zen.yandex (2019). Ретикулярная активи- id/5b3c8f4d796fdf00aa690f12/retikuliar- рующая система как поисковая система. КОНТРОЛЬ naia-aktiviruiuscaia-sistema-kak-poisko- Доступен по адресу: https://zen.yandex. vaia-sistema-5e0875dcfc69ab00ad1f5c67. ru/media/id/5b3c8f4d796fdf00aa690f12/ Accessed on 07.04.2020. retikuliarnaia-aktiviruiuscaia-sistema- kak-poiskovaia-sistema-5e0875dcfc69 ab00ad1f5c67. Дата обращения: 07.04. 2020

elana.kz GÜNCEL 43

SOME INDICATORS OF‎ THE HEALTH CARE DEVELOPMENT IN KAZAKHSTAN

KANAT MAKHANOV НЕКОТОРЫЕ EURASIAN RESEARCH INSTITUTE, SENIOR RESEARCH FELLOW ПОКАЗАТЕЛИ РАЗВИТИЯ ЕВРАЗИЙСКИЙ НАУЧНО- ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ, ЗДРАВООХРАНЕНИЯ В СТАРШИЙ НАУЧНЫЙ СОТРУДНИК КАЗАХСТАНЕ

The global outbreak of COVID-19 is Глобальная вспышка COVID-19 making dramatic changes to policies ‎ вносит кардинальные изменения in health care of governments around в политику в области здравоохра- the world. The rapid spread of the нения правительств во всем мире. new pandemic created huge pressure Быстрое распространение новой on the health care system of all coun- пандемии создало огромное дав- tries struggling with the new viral dis- ление на систему здравоохранения ease highlighting the importance of всех стран, борющихся с новым medicine. Rapid reactions to the sit- вирусным заболеванием, подчер- uation from most parts of the global THE AVERAGE кивая чрезвычайную важность community and governments add to ANNUAL PERCENTAGE медицины. Быстрые реакции на the importance of proper manage- OF GDP SPENT ON ситуацию со стороны большинства ment of resources in the health care HEALTHCARE IN частей мирового сообщества и system. The real size and duration KAZAKHSTAN DURING правительств стран усиливают важ- of the current pandemic is still un- 2000-2009 WAS ность надлежащего распределения known. However, it becomes obvious ONLY AT 2.19% ресурсов в системе здравоохране- that the COVID-19 pandemic will re- ния. Реальный размер и продол- shape previous plans and projections СРЕДНЕГОДОВОЙ жительность текущей пандемии до of governments around the world on ПРОЦЕНТ ОТ сих пор неизвестны. Однако ста- the development of health care sys- ВВП ВАЛОВЫХ новится очевидным, что пандемия tems and there will be unprecedent- РАСХОДОВ НА COVID-19 изменит прежние пла- ed growth of the amount of resourc- ЗДРАВООХРАНЕНИЕ ны и прогнозы правительств всего es to be spent on the global health В КАЗАХСТАНЕ В мира в отношении развития систем care industry. ТЕЧЕНИЕ 2000-2009 здравоохранения, и произойдет ГГ. СОСТАВЛЯЛ ВСЕГО беспрецедентный рост объема ре- At least during the last two decades 2,19% сурсов, которые будут потрачены we have seen a global trend of grad- на глобальную сферу здравоохра- ual increase of the share of public нения. resources that goes to global health care. The share of healthcare in the По крайней мере, в течение по- aggregate government expenditure следних двух десятилетий мы на- is commonly accepted as a good блюдаем глобальную тенденцию proxy showing to what extent health постепенного увеличения доли го- is prioritized by governments. The сударственных ресурсов, которые share of resources a country spends идут на глобальное здравоохране- 44 ӨЗЕКТІ ПІКІР

Figure 1. Average annual domestic general government Figure 2. Average annual domestic general government health expenditure as % of GDP ‎ health expenditure in Kazakhstan vs world average as Рисунок 1. Среднегодовые внутренние % of GDP государственные расходы на здравоохранение в% от Рисунок 2. Среднегодовые внутренние ВВП государственные расходы на здравоохранение в Казахстане по сравнению со среднемировыми 2000- from показателями в% от ВВП 2009 2010 Kazakhstan 2.19 1.93 Казахстан Heavily indebted poor 1.49 1.47 countries Бедные страны с крупной задолженностью Middle income 2.21 2.70 Страны со средним доходом High income 6.32 7.51 Страны с высоким доходом World 5.41 5.80 Среднемировой показатель

Source: World Bank data, 2020 Source: World Bank data, 2020 Источник: данные Всемирного банка, 2020 Источник: Комитет по статистике, 2020

on health care and education is believed ние. Доля здравоохранения в совокупных to be one of the indicators of development государственных расходах обычно счита- success. In this regard, it should be admitted ется хорошим индикатором, показываю- that Kazakhstan has been extremely under- щим, в какой степени правительства от- investing in health care compared to the rest дают приоритет здоровью. Считается, что of the world. The average annual percentage доля ресурсов, которые страна тратит на of GDP spent on healthcare in Kazakhstan здравоохранение и образование, является during 2000-2009 was only at 2.19% ($1.4 одним из показателей успешности разви- billion). This is much lower than the vast тия. В этом отношении следует признать, majority of other middle-income countries, что Казахстан крайне недостаточно финан- which on average spend an equivalent of сировал свое здравоохранение по сравне- 2.70% of their GDP on health care. Besides, нию с остальным миром. Среднегодовой over time the amount of resources direct- процент от ВВП валовых расходов на здра- ly spent by governments around the world воохранение в Казахстане в течение 2000- on health measured as a percentage of GDP 2009 гг. составлял всего 2,19% (1,4 млрд. has increased from 5.41% in 2000-2009 to долл. США). Это намного ниже, чем в по- 5.80% during 2010-2017 (World Bank, 2020). давляющем большинстве других стран со In general, health expenditures have been средним уровнем дохода, которые тратят more significant in wealthy and more devel- в среднем эквивалентно 2,70% своего ВВП oped countries than in developing countries. на здравоохранение. Кроме того, со време- Currently, the most developed countries de- нем объем ресурсов, потраченных на здра- vote as much as 10% and even more of their public spending on health. воохранение во всем мире, измеряемый в процентах от ВВП, увеличился с 5,41% в Given the fact that since 2000, the glob- 2000–2009 годах до 5,80% в 2010–2017 го- al population has grown nearly by 24% дах (World Bank, 2020). В целом, расходы на and the world real GDP growth since then здравоохранение были более значитель- has reached 60%, the global population, in ными в богатых и более развитых странах, general, has seen very significant growth of чем в странах со средним уровнем дохода health expenditures by states in per capita и в развивающихся странах. В настоящее terms (World Bank, 2020). At the same time, время большинство развитых стран выде- GÜNCEL 45

‎

THE SHARE OF RESOURCES A COUNTRY SPENDS ON HEALTHCARE AND EDUCATION IS BELIEVED TO BE ONE OF THE INDICATORS OF DEVELOPMENT SUCCESS ДОЛЯ РЕСУРСОВ, КОТОРЫЕ СТРАНА ТРАТИТ НА ЗДРАВООХРАНЕНИЕ И ОБРАЗОВАНИЕ, ЯВЛЯЕТСЯ ОДНИМ ИЗ ПОКАЗАТЕЛЕЙ УСПЕШНОСТИ РАЗВИТИЯ

sadsc.com.ua

it is interesting to note that Kazakhstan has ляют на здравоохранение до 10% и даже been following the opposite trend decreas- ‎ больше средств от размера ВВП. ing its spending on healthcare. During the first decade of the 21st century, healthcare Учитывая тот факт, что с 2000 года насе- accounted for nearly 2.2% of its annual gov- ление планеты выросло почти на 24%, ernment expenditures and by 2017, this fig- а мировой рост реального ВВП с тех пор ure dropped as low as 1.94%. This decline достиг 60%, население мира в целом на- rate is even worse than in heavily indebted блюдало очень значительный рост расхо- poor, countries1 where health expenditures’ дов на здравоохранение в расчете на душу share decreased slightly from 1.49% to 1.47% Figure 4. The average salary in healthcare vs average salary in the economy of Kazakhstan since 2007 (in Figure 3. Share of healthcare in state budget USD) expenditures Рисунок 4. Средняя заработная плата в Рисунок 3. Доля здравоохранения в расходах здравоохранении по сравнению со средней государственного бюджета заработной платой в экономике Казахстана с 2007 года (в долларах США)

Source: Ministry of Finance of Kazakhstan, 2020 Источник: Министерство финансов Казахстана, 2020

1 World Bank and IMF classification as part of their Source: Statistics Committee, 2020 debt-relief initiative. Источник: Комитет по статистике, 2020 46 ӨЗЕКТІ ПІКІР

during the last two decades (World населения. (Всемирный банк, 2020). Bank, 2020). It becomes even more ‎ В то же время интересно отметить, confusing if we take into account что Казахстан следовал противо- that since 2000 Kazakhstan has had положной тенденции, уменьшая a rather good economic period with свои расходы на здравоохранение. more than 6% of average annual GDP В течение первого десятилетия XXI growth in real terms (Statistics Com- века на здравоохранение прихо- mittee, 2020). дилось почти 2,2% его ежегодных государственных расходов, а к 2017 Fiscal expenditure of the state is an году этот показатель снизился до even more precise indicator showing 1,94%. Этот показатель снижения the place for health in the govern- еще хуже, чем в бедных странах с ment’s priority list, especially during крупной задолженностью, где сни- economic growth that Kazakhstan has жение доли расходов на здраво- seen during most of the period since охранение за последние два деся- 2000. In 2019, there was 1291.8 bil- тилетия составили чуть меньше с lion tenge ($3.4 billion) allocated to 1,49% до 1,47% (World Bank, 2020). SINCE 2001, THE healthcare in the expenditure side of Причины этого становятся еще бо- AVERAGE SALARY IN the state budget, which is 9.5% of its лее непонятным, если принять во THE HEALTHCARE total expenditures. Unfortunately, over внимание, что с 2000 года в Казах- SECTOR OF the last decade, we can see this num- стане был довольно хороший эко- KAZAKHSTAN HAS ber decreasing gradually from 12% to номический период с более чем BEEN 35% LOWER 9.5% (Ministry of Finance, 2020). 6% среднегодовым ростом ВВП в THAN THE AVERAGE реальном выражении (Комитет по Salaries are another very important SALARY IN THE статистике, 2020 год). factor that affects any industry and ECONOMY its attractiveness in the labor market. Бюджетные расходы государства Assuming that most of the healthcare С 2001 ГОДА СРЕДНЯЯ являются еще более точным пока- industry in the country is in the public ЗАРАБОТНАЯ зателем, показывающим место для sector of the economy, the salary rates ПЛАТА В СЕКТОРЕ здравоохранения в приоритетном are predominantly determined by the ЗДРАВООХРАНЕНИЯ списке правительства, особенно в state. Unfortunately, since 2001, the КАЗАХСТАНА период экономического роста, ко- average salary in the healthcare sec- БЫЛА НА 35% торый в Казахстане наблюдался в tor of Kazakhstan has been 35% lower НИЖЕ СРЕДНЕЙ течение большей части периода с than the average salary in the econo- ЗАРАБОТНОЙ ПЛАТЫ 2000 года. В 2019 году на здравоох- my (Statistics Committee, 2020), which ВО ВСЕЙ ЭКОНОМИКЕ ранение приходилось 1291,8 млрд. is a highly negative factor for the de- тенге (3,4 млрд. долларов США) из velopment of this essentially import- всего расходной части государ- ant sector. Moreover, as a result of ственного бюджета, что составило tenge depreciation since 2013, there 9,5% от его общих расходов. К со- was a significant decrease in salaries жалению, за последнее десятиле- measured in foreign currencies not тие мы можем наблюдать посте- only in healthcare but also in the en- пенное снижение этого показателя tire economy of the country (Statistics с 12% до 9,5% (Министерство фи- Committee, 2020). нансов, 2020 г.).

The amount of resources along with Заработная плата является еще од- other factors largely determines the ним очень важным фактором, кото- development of any industry in mid- рый влияет на любую отрасль и ее term and long-term perspectives. привлекательность на рынке труда. Healthcare is a very sophisticated in- По причине того, что большая часть dustry that requires specific expertise отрасли здравоохранения в стране and techniques for proper assess- находится в государственном сек- ment. However, many international торе экономики, ставки заработной GÜNCEL 47

rankings show a clear decline in healthcare платы в основном определяются государ- in Kazakhstan over the last two decades. For ‎ ством. К сожалению, с 2001 года средняя instance, there is the Healthcare Index, which заработная плата в секторе здравоохра- is a commonly used measure of healthcare нения Казахстана была на 35% ниже сред- development. The index estimates the over- ней заработной платы во всей экономике all quality of the healthcare system including (Комитет по статистике, 2020), что является healthcare professionals, equipment, doctors, крайне негативным фактором для разви- costs, etc. (Tandon et al. 2000). In 2014, Ka- тия этого чрезвычайно важного сектора. zakhstan ranked 48th with an overall score of Более того, в результате снижения курса 60.19. By 2020, Kazakhstan went down to 86th тенге с 2013 года произошло значительное place in the ranking list scoring 50.70 (Num- снижение заработной платы, измеряемой beo.com, 2020). Thus, we can clearly see that в иностранных валютах не только в сфере twenty years of underinvestment in health- здравоохранения, но и во всей экономике care were characterized by a notable decline страны (Комитет по статистике, 2020 год). of the industry. Количество ресурсов наряду с другими The Ministry of Healthcare of Kazakhstan факторами во многом определяет раз- already declared salary increases for the витие любой отрасли в среднесрочной и medical workers as well as substantial social долгосрочной перспективе. Здравоохра- benefits during the COVID-19 spread in the нение - очень сложная отрасль, требую- country [kursiv.kz, 2020]. However, these are щая специальных знаний и методов для temporary measures that will not have a sig- правильной оценки. Тем не менее, многие nificant effect on the industry in longer-term международные рейтинги показывают яв- perspectives. The current situation of global ное снижение уровня здравоохранения в emergency will require drastic changes in the Казахстане за последние два десятилетия. healthcare system in Kazakhstan and a signif- Например, Индекс здравоохранения, кото- icant increase in economic resources to sup- рый является широко используемой мерой port healthcare. развития здравоохранения, оценивает об- щее качество системы здравоохранения, Health and education are considered to be включая медицинских работников, обо-

santesigorta.com 48 ӨЗЕКТІ ПІКІР

the top priority spheres for financ- рудование, врачей, расходы и т.д. ing in successful countries and it is ‎ (Tandon et al. 2000). В 2014 году Ка- essentially important to have a good захстан занимал 48 место в рейтин- healthcare system for sustainable de- ге с общим индексом 60,19, а к 2020 velopment. The statistics show that году Казахстан опустился на 86-е Kazakhstan has been devoting much место в рейтинге с индексом 50,70 fewer resources to its healthcare in (Numbeo.com, 2020). Таким обра- comparison to most other coun- зом, мы можем ясно видеть, что tries despite having good economic TWENTY YEARS OF двадцать лет недофинансирования growth during the last two decades. UNDERINVESTMENT здравоохранения поспособствова- In order to reach the level of other IN HEALTHCARE WERE ли заметному спаду в отрасли по middle income countries, Kazakh- CHARACTERIZED BY A сравнению с другими странами. stan needs to increase its healthcare NOTABLE DECLINE OF financing by at least 40-50%. More- Министерство здравоохранения THE INDUSTRY over, deeper reforms are needed in Казахстана уже объявило об уве- order to improve the quality and личении зарплаты медицинским competitiveness of the sector and the ДВАДЦАТЬ ЛЕТ работникам, а также о существен- current pandemic situation can be a НЕДОФИНАНСИ- ных социальных выплатах во время good pretext for that. РОВАНИЯ ЗДРАВО- распространения COVID-19 в стра- ОХРАНЕНИЯ не [Kursiv.kz, 2020]. Однако это вре- References ПОСПОСОБСТВО- менные меры, которые не окажут 1. Kursiv.kz (2020). How much salary ВАЛИ ЗАМЕТНОМУ существенного влияния на отрасль supplement doctors will receive for the СПАДУ В ОТРАСЛИ risks in the fight against Coronavirus? в долгосрочной перспективе. Теку- ПО СРАВНЕНИЮ С Retrieved from https://kursiv.kz/news/ щая ситуация с глобальной чрез- medicina/2020-03/skolko-vrachey- ДРУГИМИ СТРАНАМИ вычайной ситуацией потребует poluchat-nadbavku-k-zarplate. Accessed on 10.04.2020. кардинальных изменений в систе- ме здравоохранения в Казахстане 2. Ministry of Finance of Kazakhstan (2020). Budget process statistical bulletins. и значительного увеличения эко- Retrieved from http://www.minfin.gov.kz/ номических ресурсов для развития irj/portal/anonymous?NavigationTarget= ROLES://portal_content/mf/kz.ecc.roles/ здравоохранения. kz.ecc.anonymous/kz.ecc.anonymous/ Здравоохранение и образование

agropolit.com justforeducation.com GÜNCEL 49

kz.ecc.anonym_budgeting/budgeting/reports_fldr. на 40-50%. Более того, необходимы более Accessed on 09.04.2020. ‎ глубокие реформы для повышения каче- 3. Numbeo.com (2020). Health care index by country ства и конкурентоспособности сектора, и 2019 mid-year. Retrieved from https://www. нынешняя ситуация с пандемией может numbeo.com/health-care/rankings_by_country. jsp?title=2019-mid. Accessed on 07.04.2020. стать хорошим поводом для этого. 4. Statistics Committee of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan (2020). Источники Statistics of labor and employment. Retrieved from https://stat.gov.kz/official/industry/25/statistic/6. 1. Kursiv.kz (2020). Сколько врачей получат надбавку к зарплате. Доступен по адресу: https://kursiv.kz/ Accessed on 09.04.2020. news/medicina/2020-03/skolko-vrachey-poluchat- 5. Tandon, Ajay, Christopher Murray, Jeremy Lauer, nadbavku-k-zarplate. Дата обращения: 10.04.2020. and David Evans (2000). Measuring overall health 2. Министерство финансов Казахстана (2020). Бюд- system performance for 191 Countries. Retrieved жетный процесс, статистические бюллетени. from https://www.who.int/healthinfo/paper30.pdf. Доступен по адресу: http://www.minfin.gov.kz/ Accessed on 09.04.2020. irj/portal/anonymous?NavigationTarget=ROLES:// portal_content/mf/kz.ecc.roles/kz.ecc.anonymous/ 6. World Bank data (2020). Domestic general kz.ecc.anonymous/kz.ecc.anonym_budgeting/ government health expenditure (% of GDP). Retrieved budgeting/reports_fldr. Дата обращения: from https://data.worldbank.org/indicator/SH.XPD. 09.04.2020. GHED.GD.ZS. Accessed on 07.04.2020. 3. Numbeo.com (2020). Индекс здравоохранения по стране к середине 2019 года. Доступен по адресу: https://www.numbeo.com/health-care/rankings_ by_country.jsp?title=2019-mid. Дата обращения: считаются приоритетными сферами для 07.04.2020. финансирования в успешных странах, и 4. Комитет по статистике Министерства националь- ной экономики Республики Казахстан (2020). очень важно иметь хорошую систему здра- Statistics of labor and employment. Доступен по воохранения для устойчивого развития. адресу: https://stat.gov.kz/official/industry/25/ Статистика показывает, что Казахстан вы- statistic/6. Дата обращения: 09.04.2020. деляет гораздо меньше ресурсов на здра- 5. Tandon, Ajay, Christopher Murray, Jeremy Lauer, and David Evans (2000). Измерение общей эф- воохранение по сравнению с большин- фективности системы здравоохранения для ством других стран, несмотря на хороший 191 страны. Доступен по адресу: https://www. who.int/healthinfo/paper30.pdf. Дата обращения: экономический рост в течение последних 09.04.2020. двух десятилетий. Чтобы достичь уровня 6. Всемирный банк (2020). Внутренние государ- других стран со средним уровнем дохода, ственные расходы на здравоохранение (% от ВВП). Доступен по адресу: https://data.worldbank. Казахстану необходимо увеличить финан- org/indicator/SH.XPD.GHED.GD.ZS. Дата обраще- сирование здравоохранения как минимум ния: 07.04.2020.

diga.lt 50 ӨЗЕКТІ ПІКІР

TÜRKIYE’NIN GÖÇ AKINI‎ ILE MÜCADELESI: GENEL DURUM DEĞERLENDIRMESI

ZHENGIZKHAN ZHANALTAY ТҮРКИЯНЫҢ КӨШІ-ҚОН EURASIAN RESEARCH INSTITUTE, DEPUTY DIRECTOR АҒЫНЫМЕН КҮРЕСІ: ЖАЛПЫ ЕВРАЗИЙСКИЙ НАУЧНО- ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ, ЗАМЕСТИТЕЛЬ ДИРЕКТОРА ЖАҒДАЙҒА ШОЛУ

2019 yılında, dünya çapında uluslara- 2019 жылы әлем бойынша халықа- rası göçmen olarak kabul edilenlerin ‎ ралық мигрант деп танылғандар- sayısı 272 milyonu geçmiştir. Çeşitli дың саны 272 миллионнан асты. nedenlerden ötürü gönüllü olarak ve Әртүрлі себептермен өз еркімен zorla göç edenleri kapsayan bu raka- және мәжбүрлі түрде көшкендерді mın son 9 yıl içerisinde ciddi bir yük- TÜRKIYE қамтыған бұл көрсеткіштің соңғы seliş eğilimi göstererek 51 milyon kişi SURIYELILER’IN тоғыз жыл ішінде айтарлықтай өсіп, arttığı görülmektedir. Bu kişilerin ara- EĞITIM, SAĞLIK 51 миллион адамға артқаны бай- sında 2018 itibariyle evlerinden zorla VE BARINMA GIBI қалады. 2018 жылы үйлерін тастап göç etmek zorunda kalanların sayısı IHTIYAÇLARININ кетуге мәжбүр болғандардың саны da 70,8 milyona ulaşmıştır. Son on yıl- KARŞILANMASI IÇIN 70,8 миллионға жетті. Соңғы он da farklı ülkelerde yaşanan ekonomik 2011’DEN BU YANA жылда әртүрлі елдерде орын алған 40 MILYAR DOLAR экономикалық және саяси тұрақ- ve siyasi istikrarsızlıklar ile iç savaş HARCADIĞINI IFADE сыздықтар мен азаматтық соғыс gibi durumlar sebebiyle zorla evle- ETMEKTEDIR салдарынан мәжбүрлі түрде қоныс rinden göç edenlerin sayısı da ne- аударған адамдардың саны екі есе- redeyse ikiye katlanmıştır (UNDESA, ге дейін өсті (БҰҰ ЭӘМД, 2019). Осы 2019). Bu olaylar arasında dünya ve ТҮРКИЯ оқиғалар арасында әлемнің және Türkiye gündeminden hiç düşmeyen СИРИЯЛЫҚТАРДЫҢ Түркияның күн тәртібінен еш түспе- Suriye’deki iç savaş nedeniyle oluşan БІЛІМ, ДЕНСАУЛЫҚ ген Сириядағы азаматтық соғыс göç dalgasının etkileri 2011’den bu ЖӘНЕ БАСПАНА СИЯҚТЫ салдарынан туындаған көші-қон yana Orta Doğu, Türkiye, Balkanlar, толқынының әсері 2011 жылдан Kuzey Afrika ve Avrupa’yı insani yar- ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІН ҚАНАҒАТТАНДЫРУ бері Таяу Шығыс, Түркия, Балқан, dım konularından bürokratik ve yasal МАҚСАТЫНДА 2011 Солтүстік Африка және Еуропа düzenlemelere kadar pek çok alanda ЖЫЛДАН ОСЫ елдерінің гуманитарлық көмек- çeşitli uygulamaları hayata geçirmeye УАҚЫТҚА ДЕЙІН 40 тен бастап бюрократиялық және zorlamaktadır. МИЛЛИАРД ДОЛЛАР құқықтық реттеулерге дейін көпте- ген салаларда әртүрлі жобаларды Evlerinden zorla göç etmek zorunda ЖҰМСАҒАНЫ БЕЛГІЛІ жүзеге асыруларына себеп болып kalanların sayısındaki artışın son yıl- отыр. lardaki en büyük nedenlerinden birisi, şüphesiz Suriye’deki iç savaştır. Savaş, Сириядағы азаматтық соғыс – соңғы başladığı 2011’den itibaren yaklaşık жылдары үйлерін тастап қашуға 13 milyon Suriyeli’nin evlerini terk мәжбүр болған адамдар санының etmesine sebebiyet vermiştir. Bun- көбеюінің басты себептерінің бірі. GÜNCEL 51

‎

reporterspress.it

ların, 6 milyona yakını ülke içindeki güven- 2011 жылы азаматтық соғыс басталғаннан li bölgelere göç ederken Birleşmiş Milletler ‎ бері 13 миллионға жуық сириялық үйлері- Mülteciler Yüksek Komiserliği’ndeki (BMMYK) нен кетуге мәжбүр болды. Олардың 6 мил- kayıtlara göre 5,5 milyonu da komşu ülkelere лионға жуығы елдегі қауіпсіз аймақтарға sığındılar. Buna ek olarak yaklaşık 1,1 milyon қоныс аударса, Біріккен Ұлттар Ұйымының Suriyeli de yasal olmayan yollardan Avrupa Босқындар ісі жөніндегі жоғарғы комисса- kıtasına ulaştı (UNHCR, 2020). Türkiye, uygu- рының басқармасында (БҰҰ БЖКБ) тіркел- ladığı açık kapı politikası ile iç savaştan kaçan ген қалған 5,5 миллионы көрші елдерге бас Suriyeliler’i 2011’den beri kabul etmektedir. сауғалады. Сонымен қатар, шамамен 1,1 Türkiye’de halihazırda yabancı uyruklu 4 mil- миллион сириялық Еуропа құрлығына заң- yon kişi barınmakta olup bunların 3,58 mil- сыз жолмен жетті (БҰҰ БЖКБ, 2020). Түркия yonunu Suriyeliler oluşturmaktadır (Heinrich «ашық есік» саясатын ұстанып, 2011 жыл- Böll Stiftung Derneği, 2019). дан бері азаматтық соғыстан қашқан сири- ялықтарды қабылдап келеді. Қазіргі таңда Türkiye, krizin başlangıcından itibaren ülke sı- Түркияда 4 миллион шетел азаматы тұрса, nırlarına ulaşan Suriyeli göçmenleri genellikle олардың 3,58 миллионын сириялықтар sınıra yakın şehirlerde oluşturduğu kamplara құрайды (Генрих Белль қоры, 2019). yerleştirmiştir. Lakin gelenlerin sayısındaki büyük artışlar nedeniyle isteyenlerin şehirle- Түркия дағдарыс басталғаннан бері ел ше- re dağılmasına izin verilmiştir. Şu an her 10 карасына жеткен сириялық босқындарды Suriyeli’den 9’u şehirlerde kendi imkanları ile әдетте шекара маңында құрылған лагер- yaşamaya çalışmaktadır. Türkiye, Suriyeliler’in лерде орналастырды. Алайда, келушілер eğitim, sağlık ve barınma gibi ihtiyaçlarının санының едәуір өсуіне байланысты karşılanması için 2011’den bu yana 40 milyar босқындардың біразына қалаларға көшуге dolar harcadığını ifade etmektedir (İletişim. рұқсат берілді. Қазіргі таңда әрбір он сири- gov.tr, 2019). Bu süreç içerisinde 2016’da im- ялықтың тоғызы өз мүмкіндіктерімен қала- zalanan Türkiye-Avrupa Birliği Geri Kabul An- ларда тұруға әрекет жасауда. Түркия сири- laşması’na göre iki bölüm halinde Avrupa Bir- ялықтардың білім, денсаулық және баспа- liği (AB) toplam 6 milyar avro destek sağlama на сияқты қажеттіліктерін қанағаттандыру taahhüdü vermişti (Mfa.gov.tr, 2020). Ancak мақсатында 2011 жылдан осы уақытқа дей- şu ana kadar Türkiye’deki projeler için aktarı- ін 40 миллиард доллар жұмсағаны белгілі lan miktar 2,7 milyar avro olup sözleşmelere (İletisim.gov.tr, 2019). 2016 жылы Түркия мен 52 ӨЗЕКТІ ПІКІР

bağlı olarak da toplam 4,3 milyar avronun da Еуропа Одағы (ЕО) арасында қол қойылған 2025’e kadar aktarılacağı Avrupa Komisyonu ‎ Реадмиссия туралы келісім бойынша ЕО екі tarafından belirtilmektedir. Bahsi geçen ra- бөлікпен 6 миллиард еуро көлемінде қол- kamlardan da anlaşılacağı üzere Suriyeliler’e дау көрсетуге уәде берген болатын (Mfa. sağlanan insani yardımların karşılanması ko- gov.tr, 2020). Алайда, осы уақытқа дейін nusunda en büyük yükü Türkiye neredeyse tek Түркиядағы жобалар үшін 2,7 миллиард başına omuzlamaktadır (Mülteciler Derneği, еуро ғана бөлінді. Еуропалық комиссия 2020). 2025 жылға дейін келісімшарттарға бай- ланысты 4,3 миллиард еуро аударылаты- Türkiye’nin mülteci politikasından bahseder- нын мәлімдеді. Жоғарыдағы сандардан да ken basın ve bu alandaki bazı akademik ça- көруге болатындай, сириялықтарға гума- lışmalarda da göz ardı edilen hususlardan нитарлық көмек көрсетудің ең ауыр жүгін birisi, Türkiye’nin belirlediği mülteci statüsü Түркия бір өзі арқалап келеді (Босқындар hakkındaki bilgilerin doğru şekilde paylaşıl- қауымдастығы, 2020). masıdır. 1951 tarihli Mültecilerin Hukuki Du- rumuna İlişkin Cenevre Sözleşmesi ve 1967 Түркияның босқындар саясаты туралы сөз tarihli Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin еткенде баспасөзде және осы саладағы Protokolü, dünya çapında mülteci statüsünü кейбір ғылыми-зерттеу жұмыстарында belirleyen iki ana belgedir. Türkiye ise Cenev- ескерілмеген мәселелердің бірі Түркия та- re Sözleşmesi’ne coğrafi çekince uygulayarak рапынан белгіленген босқын мәртебесі sadece Avrupa’dan gelenler ile Türk köken ve туралы ақпараттың дұрыс берілуі болмақ. kültüründen gelenleri mülteci olarak kabul 1951 жылғы Босқындардың құқықтық мәр- etmektedir (Ermumcu, 2013). Bu durumdan тебесі туралы Женева конвенциясы және dolayı Suriyeliler mülteci statüsünde değer- 1967 жылғы Босқындардың құқықтық мәр- lendirilemedikleri için onlara geçici koruma тебесі туралы хаттама әлемдегі босқын statüsü verilmiştir. Suriyeliler’in mevcut mev- мәртебесін анықтайтын екі негізгі құжат zuata göre statülerinin belirlenememesi üze- болып табылады. Түркия Женева конвен- rine 2013’de yapılan çalışmalar ile 6458 sayılı цияcына географиялық шектеу қойып, тек Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu çı- Еуропадан келгендер мен Түркі тектес ха- karılmıştır. Bu kanunun 91. Maddesinin 1. Fık- лықтарды ғана босқын ретінде қабылдай-

Trthaber.com GÜNCEL 53

rası’na göre geçici koruma statüsü şu ды (Ермумжу, 2013). Осы жағдайға şekilde belirtilmektedir: “ülkesinden ‎ байланысты сириялықтар босқын ayrılmaya zorlanmış, ayrıldığı ülkeye ретінде қарастырылмағандықтан, geri dönemeyen, acil ve geçici koru- оларға уақытша қорғау мәртебесі ma bulmak amacıyla kitlesel olarak берілді. Қолданыстағы заңнамаға sınırlarımıza gelen veya sınırlarımızı сәйкес сириялықтардың мәртебесін geçen yabancılara geçici koruma sağ- анықтау мүмкін болмағандықтан, lanabilir” (Mevzuat.gov.tr, 2013). Ne 2013 жылы жүргізілген жұмыстар var ki, geçici koruma statüsüne sahip нәтижесінде №6458 Шетелдіктер kişilerin de gönüllü olarak kendi ülke- және халықаралық қорғау тура- lerine dönmeleri beklenmektedir (İç- лы заң қабылданды. Осы заңның duygu 2014). 91-ші бабының 1-ші тармағына сәйкес, уақытша қорғау мәртебесі Bu doğrultuda, değişik tarihlerde ya- BU NOKTADA HALIHAZIRDA ÜLKENIN келесідей анықталады: «өз елінен pılan bazı anket çalışmalarının göster- кетуге мәжбүр болған, туған еліне diği gibi Türkiye bulunan Suriyeliler’in ÇEŞITLI BÖLGELERINDE ÇATIŞMALARIN қайта орала алмайтын, шұғыл және çoğunluğunun, ülkelerine henüz dön- уақытша қорғау табу мақсатында mek istemedikleri görülmektedir. BM- SÜRMESINE VE шекарамызға жаппай келген неме- MYK’nin 2018’de yayınladığı bir anke- ALTYAPILARIN TAHRIP се шекарамызды кесіп өткен шетел- te göre katılımcıların sadece %5’i Su- OLMASINA KARŞIN діктерге уақытша қорғау мәртебесін riye’ye yakın bir gelecekte dönebile- ŞU ANA KADAR беруге болады» (Mevzuat.gov.tr, ceğini belirtirken %76’sı belki bir gün 370,000 CIVARINDA 2013). Алайда уақытша қорғау мәр- dönebileceğini ve %19’u ise dönmeyi SURIYELI’NIN тебесі бар адамдар өз еліне ерікті düşünmediklerini ifade etmektedir GÖNÜLLÜ OLARAK түрде оралады деп күтілуде (Ичдуй- (UNHCR, 2018). Öte yandan Koç Üni- ÜLKELERINE DÖNDÜĞÜ гу, 2014). versitesi’nin Göç Araştırmaları Merke- BILINMEKTEDIR zi’nin de ortağı olduğu bir çalışmada Осы мәселеге қатысты әртүрлі ке- ҚАЗІРГІ ТАҢДА 18-30 yaş arası gruba, ‘‘önümüzdeki зеңде жүргізілген кейбір сауална- СИРИЯНЫҢ ӘРТҮРЛІ 5 sene içerisinde eğer Suriye’deki du- малардың нәтижелері көрсеткен- АЙМАҚТАРЫНДА rum düzelirse kendinizi nerede gö- дей, Түркиядағы сириялықтардың rüyorsunuz?’’sorusu yönetilmiştir. Bu ҚАҚТЫҒЫСТАР ӘЛІ ДЕ ЖАЛҒАСЫП көпшілігі әзірге еліне қайта оралғы- soruya, katılımcıların %44’ü ‘‘Suriye’ye лары келмейді. БҰҰ БЖКБ-ның 2018 dönerim’’, %30’u ‘‘Türkiye’de kalırım’’ ЖАТҚАНЫНА ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМ- жылы жариялаған сауалнамасына ve %13’ü ise ‘‘üçüncü bir ülkeye gi- сәйкес, респонденттердің тек 5%-ы derim’’ şeklinde yanıtlamıştır (İçduygu ДАРДЫҢ ҚИРАҒАНЫ- НА ҚАРАМАСТАН, ғана Сирияға жақын болашақта & Ayaşlı, 2019). Çalışmaların arasın- оралулары мүмкін екендіктерін daki muhtemel farkların göz önünde ОСЫ КҮНГЕ ДЕЙІН ШАМАМЕН 370 МЫҢ мәлімдесе, 76%-ы мүмкін бір күні bulundurulması gerekliliği ile belirli оралатындарын, ал 19%-ы оралуға şartların oluşturulması durumunda СИРИЯЛЫҚ ӨЗ ниетті емес екендіктерін жеткізді ülkelerine dönmeyi düşünenlerin sa- ЕРІКТЕРІМЕН ЕЛГЕ (БҰҰ БЖКБ, 2018). Сондай-ақ, Коч yısında belirli bir artış gözlemlenmek- ОРАЛҒАНЫ БЕЛГІЛІ университетінің Көші-қон мәселе- tedir. Bu noktada halihazırda ülkenin лерін зерттеу орталығы жүргізген çeşitli bölgelerinde çatışmaların sür- зерттеуде 18-30 жас аралығындағы düğü ve altyapıların tahrip olmasına топқа «Егер алдағы бес жылда Си- karşın şu ana kadar 370,000 civarında риядағы жағдай жақсарса, өзіңізді Suriyeli’nin gönüllü olarak ülkelerine қайда елестетесіз?» деген сұраққа döndüğü bilinmektedir (Mülteci Der- респонденттердің 44%-ы «Сири- neği, 2020). яға ораламын», 30%-ы – «Түркия- Gönüllü geri dönüşü düşünenlerin да қаламын», ал 13%-ы – «үшінші sayısındaki bu artış eğiliminin neden- елге барамын» деп жауап берді leri arasında Türkiye’nin hem sahada (Ичдуйгу және Аяшлы, 2019). Зерт- hem de masada yürüttüğü çalışmalar теулер арасындағы ықтимал айыр- gösterilebilir. Astana süreci ile önce- машылықтарды ескеру қажет болға- 54 ӨЗЕКТІ ПІКІР

likle çatışmaların azaltılması daha sonrasında нымен, егер жағдай жасалса, өз еліне ора- Barış Pınarı planlamaları ile Suriye’nin kuze- ‎ луды қарастыратын адамдар санының өсуі yinde terörden arındırılmış güvenli bir yaşam байқалады. Қазіргі таңда Сирияның әртүрлі alanı oluşturma çabaları ve gerektiğinde böl- аймақтарында қақтығыстар әлі де жалғасып gede huzurun sağlanması adına yapılan Fırat жатқанына және инфрақұрылымдардың Kalkanı ve İdlib operasyonları hem yeni göç қирағанына қарамастан, осы күнге дейін dalgalarının oluşmasını engellemekte hem de шамамен 370 мың сириялық өз еріктерімен geri dönmeyi düşünenlere umut vermektedir. елге оралғаны белгілі (Босқындар қауымда- Bu perspektiften bakınca Türkiye’nin mülte- стығы, 2020). cilere yönelik politikasının çok yönlü ve fark- lı kapsamlarda yürütüldüğü görülmektedir. Өз еркімен елге оралуға ниетті адамдар Türkiye bir taraftan sorunu diplomatik, siya- санының артуына Түркияның далалық, әрі si ve gerektiği durumlarda askeri hamlelerle кеңселік зерттеулері себеп болды деуге бо- kaynağında çözmeye çalışırken diğer taraftan лады. Астана үдерісі арқылы ең алдымен bugüne kadar ülkeye yerleşenlerle gelmeye қақтығыстарды азайту, одан кейін «Бейбіт- devam edeceklerin oluşturduğu bürokratik, шілік қайнары» операциясы арқылы Сирия- ekonomik, siyasi ve sosyal sorunların çözüm- ның солтүстігінде лаңкестіктен азат қауіпсіз lenmesine ilişkin çalışmaları yürütmektedir. өмір сүру кеңістігін қалыптастыру әрекет- тері және қажет болған жағдайда аймақта Yapılan bazı hesaplamalara göre Suriye’nin бейбітшілікті қамтамасыз ету мақсатында savaş öncesi durumuna geri dönebilmesi için жүзеге асырылған «Евфрат қалқаны» және ülkeye yaklaşık 400 milyar dolar yatırım yapıl- «Идлиб» операциялары жаңа көші-қон ması gerekmektedir. Bu, ülkede çatışmaların толқындарының пайда болуына жол бер- bitip güvenli bir hale gelmesinin sonasında мей, елге қайта оралғысы келетіндерге үміт uzun yıllar 2010 öncesindeki duruma dö- беруде. Осы тұрғыдан алып қарағанда Түр- nemeyeceğini açıkça göstermektedir (Euro- кияның босқындарға қатысты саясаты көп- pean Council on Foreign Relations, 2019). жақты, әрі әртүрлі салаларда жүзеге асыры- Sırf bu noktadan bakılması durumunda bile латындығын көруге болады. Бір жағынан, Türkiye’deki pek çok Suriyeli’nin ülkelerine мәселені дипломатиялық, саяси және қажет dönmelerinin uzun bir zamana yayılacağı ve болған жағдайларда әскери жолмен ше- neredeyse %90’ının şehirlerde kendi imkan- шуге әрекет жасалса, екінші жағынан, осы

static.esosedi.org wp.com GÜNCEL 55

larıyla yaşamaya devam edeceklerini уақытқа дейін елге енген және әлі göstermektedir. Ocak 2016’ya kadar ‎ де келіп жатқан адамдарға байланы- ailelerinin geçimini sağlama adına ça- сты туындаған бюрократиялық, эко- lışmak zorunda olan Suriyeliler’in karşı- номикалық, саяси және әлеуметтік laştıkları sorunlar arasında geçici koru- мәселелерді шешу бойынша жұмы- ma statüsünün kendilerine resmi olarak стар атқарылуда. çalışma imkanı tanımaması bulunmak- taydı. Bu yüzden kaçak işçi olarak ça- Кейбір есептеулерге сәйкес Сирия- lışmak durumda kalanların takribi sayı- ның соғысқа дейінгі жағдайға ора- sının 400,000’den fazla olduğu tahmin луы үшін елге шамамен 400 мил- edilmektedir (Kadkoy & Kaymaz, 2017). лиард доллар инвестиция жасалу Oluşan bu düzensizliğe çözüm olabil- қажет. Бұл елде қақтығыс аяқталып, mesi için Türkiye hükümeti 6458 sayılı қауіпсіздік орнағаннан кейін, 2010 Geçici Koruma Sağlanan Yabancıların YAPILAN BAZI жылға дейінгі жағдайға ұзақ жыл- Çalışma İzinlerine Dair Yönetmeliği HESAPLAMALARA дар бойы орала алмайтындығын Ocak 2016’da yürürlüğe alarak bu sta- GÖRE SURIYE’NIN нақты көрсетеді (Халықаралық қаты- tüdeki yabancılara resmi olarak çalışma SAVAŞ ÖNCESI настар жөніндегі Еуропалық кеңес, imkanı sağlamıştır. Bu yönetmeliğin ku- DURUMUNA GERI 2019). Тек осы тұрғыдан алып қара- rallarına göre, geçici koruma statüsün- DÖNEBILMESI IÇIN стырғанның өзінде де, Түркиядағы deki bir kişiye çalışma izni alınması için ÜLKEYE YAKLAŞIK көптеген сириялықтардың өз еліне işverenlerin Çalışma ve Sosyal Güvenlik 400 MILYAR DOLAR қайтып оралуы ұзақ уақытқа со- Bakanlığı’na internet üzerinden başvu- YATIRIM YAPILMASI зылатыны және 90%-ға жуығының ru yapmaları gerekmektedir. Başvuru GEREKMEKTEDIR қалаларда өз мүмкіндігімен өмір kriterleri arasında çalışma izni istenen сүре беруі керек екенін көрсетеді. kimsenin geçici koruma statüsünün en Отбасы мүшелерінің өмір тіршілігін az 6 ay önce verilmiş olması, işe alınma- КЕЙБІР ЕСЕПТЕУЛЕРГЕ қамтамасыз ету үшін жұмыс істе- sı düşünülenlerin sayısının o işyerindeki уге мәжбүр болған сириялықтар- toplam çalışan sayısının %10’undan az СӘЙКЕС СИРИЯНЫҢ СОҒЫСҚА ДЕЙІНГІ дың тап болған мәселелерінің бірі olması gerekmektedir. Ayrıca çalışma уақытша қорғау мәртебесінің ресми izni sahipleri, kayıtlı oldukları şehirde ЖАҒДАЙҒА ОРАЛУЫ ҮШІН түрде жұмыс істеуге мүмкіндік бер- ve izin alınan firmadan başka bir yerde меуі еді. Осыған байланысты заңсыз çalışamamaktadırlar (Çalışma ve Sosyal ЕЛГЕ ШАМАМЕН 400 МИЛЛИАРД жұмыс істейтін адамдар саны шама- Hizmetler Bakanlığı, 2020; Mevzuat, мен 400 мыңнан асты деп болжа- 2020). Bu şartlara uyarak çalışma izni ДОЛЛАР ИНВЕСТИЦИЯ нады (Кадкой және Каймаз, 2017). alan Suriyelilerin sayısı, Mart 2019 iti- Бұл жолсыздыққа шешім табу үшін bariyle 31,185 kişi olup bu rakam ça- ЖАСАЛУ ҚАЖЕТ 2016 жылы қаңтарда Түркия үкіметі lışma yaşı (18-64 yaş) grubundaki 2,09 №6458 Уақытша қорғау мәртебесі milyon Suriyelinin %1,48’ine ve kaçak берілген шетелдіктердің жұмыс істе- çalışanların da %7,4’üne denk gelmek- уіне рұқсат беру туралы нормативтік tedir. Öte yandan işveren konumundaki актіні қабылдап, мұндай мәртебесі Suriyelilerin durumuna bakacak olursak бар шетелдіктерге ресми түрде жұ- en az bir ortağı Suriyeli olan şirket sa- мыс істеуге мүмкіндік берді. Осы yısı da 2011’de 98’den Şubat 2019’da нормативтік акт ережелеріне сәй- 15,159’a yükselmiştir (Mülteci Derneği, кес, уақытша қорғау мәртебесі бар 2020; TUIK, 2019). адамға жұмыс істеуге рұқсат беру Suriyelilere yasal olarak çalışma imkanı үшін жұмыс берушілер Еңбек және tanınmasına rağmen çalışma izni alan- әлеуметтік қорғау министрлігіне ин- ların sayısının bu denli düşük olmasının тернет арқылы өтініш білдіруі керек. birkaç nedeni bulunmaktadır. Bunların Өтініш білдіруге қойылатын талап- arasında öncelikli olarak bu statüde işe тар: жұмыс істеуге рұқсат сұраған alınacak kişilere en az asgari ücret sevi- адамға уақытша қорғау мәртебесі yesinde maaş ödenme zorunluluğu ve кемінде 6 ай бұрын берілуі қажет alım sürecindeki bürokratik işlemlerin және жұмысқа алынатын адамдар 56 ӨЗЕКТІ ПІКІР

çokluğu gibi nedenler etkili olmaktadır. Öte саны сол жұмыс орнындағы қызметкер- yandan %10 limiti ülke çapında matematik- ‎ лердің жалпы санының 10%-ынан аспау sel olarak yaklaşık 3 milyon kişiye kadar res- қажет. Сонымен қатар, жұмыс істеуге рұқ- mi olarak çalışma imkanı sağlarken şehirler сат алғандар тіркелген қалада және рұқсат bazında bakıldığında büyük şehirler dışında алынған компаниядан басқа жерде жұмыс belirli teknik sorunlara yol açtığı da fark edil- істей алмайды (Еңбек және әлеуметтік қы- mektedir (TUİK, 2019). Bunların arasında en зметтер министрлігі, 2020; Заңнама, 2020). uç örneklerden birisi Kilis’tir. Şehirde ikamet eden Suriyelilerin sayısı 115,219 kişi ile Kilis’in Осы шарттарға сәйкес жұмыс істеуге рұқсат toplam nüfusunun %80’ine tekabül etmekte алған сириялықтардың саны 2019 жылдың olup burada ikamet eden Suriyeliler’in kayıtlı наурыз айында 31,185 адамды құрады. Бұл bulundukları şehirde çalışma şartı göz önünde көрсеткіш еңбекке қабілетті жастағы (18-64 bulundurulduğunda büyük bir kısmının teknik жас) 2,09 миллион сириялықтың 1,48%-ына olarak çalışma izni alma imkanı bulunmamak- және заңсыз жұмысшылар тобының 7,4%- tadır (Mülteciler Derneği, 2020). Muafiyetler ына тең. Сонымен қатар, жұмыс беруші konusunda ise, mevsimlik tarım veya hayvan- ретіндегі сириялықтардың жағдайын қара- cılık işlerinde çalıştırılacak geçici koruma sta- стыратын болсақ, кемінде бір серіктесі си- tüsündekilerin çalışma izni muafiyet başvuru- риялық болып табылатын компаниялардың su yapılarak bu kişiler resmi olarak çalıştırılabi- саны 2011 жылы 98 болса, 2019 жылдың lirler (Mevzuat.gov.tr, 2016). ақпан айында 15,159-ға дейін өсті (Босқын- дар қауымдастығы, 2020; Түркия Статистика Özetle Türkiye, yakın tarihteki en büyük göç институты, 2019). dalgalarından birisi ile 2011’den itibaren mü- cadele edegelmektedir. Türkiye, Suriye’de ya- Сириялықтарға заңды түрде жұмыс істеу- şanan iç savaştan kaçanların yaşadığı insanlık ге мүмкіндік берілгенімен, жұмыс істеуге dramına pek çok ülkenin aksine kayıtsız kal- рұқсат алған адамдар санының осынша- mayarak kendi imkanlarını seferber ederek лықты аз болуының бірнеше себебі бар. tüm dünyaya örnek teşkil etmesi gereken Біріншіден, осы мәртебе бойынша жұмысқа insani bir davranış sergilemektedir. Lakin bu алынатын адамдарға жалақының ең төмен- politikanın neticesi olarak ekonomik, siyasi ve гі мөлшерін төлеу міндеттемесі, екіншіден, sosyal sorunlar ile de karşılaşmakta ve bunun жұмысқа қабылдау кезіндегі бюрократи- bir sonucu olarak bir yanda içerdeki söz konu- ялық рәсімдердің көп болуы. Сонымен қа-

static.esosedi.org yenisafak.com GÜNCEL 57

su bu sorunlara çözüm ararken diğer тар, 10%-дық шектеу бүкіл ел ау- yandan yeni göç dalgaları ile ortaya ‎ мағы бойынша шамамен 3 милли- çıkabilecek yeni sorunları önlemek он адамға дейін ресми түрде жұмыс için Suriye’deki iç savaşın barışçıl yol- істеуге мүмкіндік берсе де, үлкен larla çözülmesi yönünde gayret gös- қалалардан тыс жерлерде белгілі termektedir. бір техникалық мәселелер туындай- тыны байқалады (Түркия Статисти- Kaynaklar: ка институты, 2019). Мұның ең бір 1. Avrupa Dış İlişkiler Konseyi (2019). İmar айқын мысалы – Килис қаласы. Бұл Jeopolitiği: Suriye’yi Kim Yeniden İnşa қалада тұратын сириялықтардың Edecek?. Alınan yer: https://www.ecfr.eu/ article/commentary_the_geopolitics_of_ саны қаланың жалпы халық саны- reconstruction_who_will_rebuild_syria. Eri- ның (115,219 адам) 80%-ын құрай- şim tarihi: 17.03.2020. ды. Мұнда тұратын сириялықтар- ANCAK ŞU ANA 2. Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal İşler дың тіркелген қалада жұмыс істеу Dairesi Başkanlığı (2019). BM, Uluslararası KADAR TÜRKIYE’DEKI Göçmenlerin Sayısının Tüm Dünya Bölge- шарты ескерілгенімен, олардың PROJELER IÇIN lerinde Artış Eğilimini Sürdürerek 272 Mil- көпшілігінде техникалық тұрғыдан yona Ulaştığını Bildirdi. Alınan yer: https:// AKTARILAN MIKTAR www.un.org/development/desa/en/news/ жұмыс істеуге рұқсат алу мүмкінді- 2,7 MILYAR AVRO population/international-migrant-sto- гі жоқ (Босқындар қауымдастығы, ck-2019.html. Erişim tarihi: 16.03.2020. OLUP SÖZLEŞMELERE 2020). Жеңілдіктерге келетін болсақ, BAĞLI OLARAK DA 3. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek маусымдық ауыл шаруашылығында Komiserliği (2020). Küresel Zorla Göç TOPLAM 4,3 MILYAR Edenlerin Sayısı 70 Milyonu Geçti. Alı- немесе мал шаруашылығында жұ- AVRONUN DA 2025’E nan yer: https://www.unhcr.org/news/ мыс істейтін уақытша қорғау мәр- stories/2019/6/5d08b6614/global-for- KADAR AKTARILACAĞI ced-displacement-tops-70-million.html. тебесі бар адамдар жұмысқа рұқсат AVRUPA KOMISYONU Erişim tarihi: 16.03.2020. алудан босату туралы өтініш жасау TARAFINDAN 4. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Ko- арқылы ресми түрде жұмыс істей miserliği (2020). Suriye’deki Durum ve Böl- BELIRTILMEKTEDIR gesel Mülteci Yanıtları. Alınan yer: https:// алады (Mevzuat.gov.tr, 2016). data2.unhcr.org/en/situations/syria. Erişim tarihi: 15.03.2020. АЛАЙДА, ОСЫ Қорытындылай келе, Түркия 2011 5. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Ko- УАҚЫТҚА ДЕЙІН жылдан бері соңғы кездегі ең ірі miserliği (2018). Suriyeli Mültecilerin Su- ТҮРКИЯДАҒЫ riye’ye Dönüş Konusunda Algı ve Niyet- көші-қон толқындарының бірімен leri Üzerine Dördüncü Bölgesel Araştırma ЖОБАЛАР ҮШІН 2,7 күресіп келеді. Түркия Сириядағы (Rpis). Alınan yer: https://data2.unhcr.org/ МИЛЛИАРД ЕУРО fr/documents/download/66198. Erişim ta- азаматтық соғыстан қашқандардың rihi: 17.03.2020. ҒАНА БӨЛІНДІ. бастан кешірген ауыр жағдайына ЕУРОПАЛЫҚ 6. Ermumcu, Senem (2013). Sığınmacıların басқа елдер сияқты немқұрайлы ve Mültecilerin Sosyal Güvenlik Hakkı. КОМИССИЯ 2025 қарамай, өз мүмкіндіктерін жұ- Alınan yer: https://arastirmax.com/tr/sys- ЖЫЛҒА ДЕЙІН tem/files/dergiler/34148/makaleler/4/2/ мылдыру арқылы бүкіл әлемге үлгі arastirmax-siginmacilarin-multecile- КЕЛІСІМШАРТТАРҒА болатындай адамгершілік таныту- rin-sosyal-guvenlik-hakki.pdf. Erişim tarihi: БАЙЛАНЫСТЫ 4,3 16.03.2020. да. Алайда, осы саясаттың нәтиже- МИЛЛИАРД ЕУРО сінде экономикалық, саяси және 7. Heinrich Böll Stiftung Derneği (2019). Türkiye’deki Sığınma Mevzuatı ve Politi- АУДАРЫЛАТЫНЫН әлеуметтік мәселелерге тап болуда. kalarına İlişkin Rapor. Alınan yer: https:// МӘЛІМДЕДІ Бұған қарамастан, қажетті қадамдар tr.boell.org/sites/default/files/2019-12/ ASYLUM%20TR-S.pdf. Erişim tarihi: жасау арқылы өз еліндегі мәселе- 16.03.2020. лерді де, көші-қон толқындарына 8. İçduygu, Ahmet, Ayaşlı, Enes (2019). MiRe- себеп болған Сириядағы азаматтық Koc Çalışma Notları Geri Dönüş Siyaseti: соғысты да бейбіт жолмен шешуге Suriyeli Mültecilerin Dönüş Göçü İhtimali ve Gelecek Senaryoları. Alınan yer: htt- барынша күш салуда. ps://mirekoc.ku.edu.tr/wp-content/uploa- ds/2019/05/Mirekoc_Rapor_GeriDonusSi- yaseti.pdf. Erişim tarihi: 16.03.2020. Дереккөз: 1. Біріккен Ұлттар Ұйымының Эконо- 9. İletişim.gov.tr (2019). Cumhurbaşkanı Er- микалық және әлеуметтік мәселелер doğan: “Başkaları Harekete Geçmezken жөніндегі департаменті (2019). БҰҰ- Türkiye Adım Atıyor”. Alınan yer: https:// ның мәлімдеуінше, халықаралық ми- www.iletisim.gov.tr/haberler/haberler/ гранттардың саны 272 миллионға жетті detay/cumhurbaskani-erdogan-baskala- және әлемнің барлық аймақтарында ri-harekete-gecmezken-turkiye-adim-ati- өсу үрдісі жалғасуда. Сілтеме: https:// yor. Erişim tarihi: 16.03.2020. www.un.org/development/desa/en/news/ 58 ӨЗЕКТІ ПІКІР

10. Kadkoy, Omar, Kaymaz, Timur (2017). Türkiye’deki Su- 6. Босқындар қауымдастығы (2020). Сириялықтарға riyeli’ler - Entegrasyonun Ekonomik Yönü. Alınan yer: ‎ қатысты дақпырттар. Сілтеме: https://multeciler. http://www.tepav.org.tr/upload/files/14733262577. org.tr/wp-content/uploads/2020/01/dogru-bilinen- Syrians_in_Turkey_____The_Economics_of_Integration. yanlislar-2020-2.pdf. Қаралған уақыты: 17.03.2020. pdf. Erişim tarihi: 17.03.2020. 7. Босқындар қауымдастығы (2020). Түркиядағы сири- 11. Mevzuat.gov.tr (2016). Geçici Koruma Sağlanan Ya- ялықтардың саны, 2020 жыл ақпан. Сілтеме: https:// bancıların Çalışma İzinlerine Dair Yönetmelik. Alı- multeciler.org.tr/turkiyedeki-suriyeli-sayisi/. Қаралған nan yer: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMe- уақыты: 17.03.2020. tin/3.5.20168375.pdf. Erişim tarihi: 17.03.2020. 8. Генрих Белль қоры (2019). Түркиядағы босқындар заңнамасы және саясаты жөніндегі есеп. Сілте- 12. Mevzuat.gov.tr (2013). Yabancılar ve Uluslararası Koru- ме: https://tr.boell.org/sites/default/files/2019-12/ ma Kanunu. Alınan yer: https://www.mevzuat.gov.tr/ ASYLUM%20TR-S.pdf. Қаралған уақыты: 16.03.2020. MevzuatMetin/1.5.6458.pdf. Erişim tarihi: 17.03.2020. 9. Ермумжу Сенем (2013). Босқындардың әлеуметтік 13. Mirekoc.ku.edu.tr (2014). Türkiye’nin Uluslararası Göç қамсыздандыру құқығы. Сілтеме: https://arastirmax. Politikaları, 1923-2023: Ulus-Devlet Oluşumundan com/tr/system/files/dergiler/34148/makaleler/4/2/ Ulus-Ötesi Dönüşümlere. Alınan yer: https://mire- arastirmax-siginmacilarin-multecilerin-sosyal- koc.ku.edu.tr/wp-content/uploads/2017/01/Tu%C- guvenlik-hakki.pdf. Қаралған уақыты: 16.03.2020. C%88rkiyenin-Uluslararas%C4%B1-Go%CC%88c%C- 10. Ичдуйгу Ахмет, Аяшлы Енес (2019). Коч универ- C%A7-Politikalar%C4%B1-1923-2023_-.pdf. Erişim ситеті Көші-қон мәселелерін зерттеу орталығы- tarihi: 17.03.2020. ның ғылыми-зертеу жұмыстары, Қайта оралу 14. Mülteciler Derneği (2020). Avrupa Birliğinin Suriyeliler саясаты: сириялық босқындардың оралу көші-қо- İçin Türkiye’ye Ödediği Para. Alınan yer: https://mul- нының ықтималдығы және болашақ сценарий- teciler.org.tr/avrupa-birliginin-suriyeliler-icin-turkiye- лері. Сілтеме: https://mirekoc.ku.edu.tr/wp-content/ ye-odedigi-para/. Erişim tarihi: 16.03.2020. uploads/2019/05/Mirekoc_Rapor_GeriDonusSiyaseti. pdf. Қаралған уақыты: 16.03.2020. 15. Mülteciler Derneği (2020). Suriyelilerle İlgili Doğru 11. İletişim.gov.tr (2019). Президент Ердоған: «Басқала- Bilinen Yanlışlar. Alınan yer: https://multeciler.org.tr/ ры әрекет етпей жатқанда Түркия қадам жасауда». wp-content/uploads/2020/01/dogru-bilinen-yanlis- Сілтеме: https://www.iletisim.gov.tr/haberler/haberler/ lar-2020-2.pdf. Erişim tarihi: 17.03.2020. detay/cumhurbaskani-erdogan-baskalari-harekete- gecmezken-turkiye-adim-atiyor. Қаралған уақыты: 16. Mülteciler Derneği (2020). Türkiye’deki Suriyeli Sayısı 16.03.2020. Şubat 2020. Alınan yer: https://multeciler.org.tr/turki- yedeki-suriyeli-sayisi/. Erişim tarihi: 17.03.2020. 12. Кадкой Омар, Каймаз Тимур (2017). Түркиядағы сириялықтар – интеграция экономикасы. Сілтеме: 17. Türkiye Cumhuriyeti Çalışma ve Sosyal Hizmetler Ba- http://www.tepav.org.tr/upload/files/14733262577. kanlığı (2020). Sıkça Sorulan Sorular. Alınan yer: htt- Syrians_in_Turkey_____The_Economics_of_Integration. ps://www.ailevecalisma.gov.tr/uigm/sikca-sorulan-so- pdf. Қаралған уақыты: 17.03.2020. rular/. Erişim tarihi: 17.03.2020. 13. Mevzuat.gov.tr (2016). Уақытша қорғау мәртебесі 18. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (2020). Türki- берілген шетелдіктердің жұмыс істеуіне рұқсат ye-AB Arasında 18 Mart’ta Varılan Mutabakata İlişkin беру туралы нормативтік акт. Сілтеме: https://www. Soru-Cevaplar. Alınan yer: http://www.mfa.gov.tr/tur- mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/3.5.20168375.pdf. Қа- kiye-ab-arasinda-18-mart_ta-varilan-mutabakata-ilis- ралған уақыты: 17.03.2020. kin-soru-cevaplar.tr.mfa. Erişim tarihi:15.03.2020. 14. Mevzuat.gov.tr (2013). Шетелдіктер және халықа- ралық қорғау туралы заң. Сілтеме: https://www. 19. Türkiye İstatistik Kurumu (2019). İşgücü İstatistikleri. mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6458.pdf. Қаралған Alınan yer: http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_ уақыты: 17.03.2020. id=1007. Erişim tarihi: 17.07.2019. 15. Mirekoc.ku.edu.tr (2014). Түркияның халықара- лық көші-қон саясаты, 1923-2023: Ұлт-мемле- кет болып қалыптасудан трансұлттық өзгері- population/international-migrant-stock-2019.html. стерге дейін. Сілтеме: https://mirekoc.ku.edu.tr/ Қаралған уақыты: 16.03.2020. wp-content/uploads/2017/01/Tu%CC%88rkiyenin- 2. Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері Uluslararas%C4%B1-Go%CC%88c%CC%A7- жөніндегі жоғарғы комиссарының басқармасы Politikalar%C4%B1-1923-2023_-.pdf. Қаралған уақы- (2018). Сириялық босқындардың Сирияға қайта ты: 17.03.2020. оралу туралы көзқарастары мен ниеттері туралы 16. Халықаралық қатынастар жөніндегі Еуропа- төртінші аймақтық зерттеу. Сілтеме: https://data2. лық кеңес (2019). Қайта құру геосаясаты: Сирия- unhcr.org/fr/documents/download/66198. Қаралған ны кім қалпына келтіреді?. Сілтеме: https://www. уақыты: 17.03.2020. ecfr.eu/article/commentary_the_geopolitics_of_ 3. Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері reconstruction_who_will_rebuild_syria. Қаралған жөніндегі жоғарғы комиссарының басқармасы уақыты: 17.03.2020. (2020). Әлемдік мәжбүрлеп көшіру оқиғасы 70 17. Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлі- миллионнан асты. Сілтеме: https://www.unhcr.org/ гі (2020). Түркия-ЕО арасында 18 наурызда қол news/stories/2019/6/5d08b6614/global-forced- қойылған меморандумға қатысты сұрақтар мен displacement-tops-70-million.html. Қаралған уақы- жауаптар. Сілтеме: http://www.mfa.gov.tr/turkiye- ты: 16.03.2020. ab-arasinda-18-mart_ta-varilan-mutabakata-iliskin- 4. Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері soru-cevaplar.tr.mfa. Қаралған уақыты:15.03.2020. жөніндегі жоғарғы комиссарының басқармасы 18. Түркия Статистика институты (2019). Жұмыс күші (2020). Сириядағы жағдай, аймақтық босқындарға туралы статистика. Сілтеме: http://www.tuik.gov.tr/ қатысты шаралар. Сілтеме: https://data2.unhcr.org/ PreTablo.do?alt_id=1007. Қаралған уақыты: 17.07. en/situations/syria. Қаралған уақыты: 15.03.2020. 2019. 5. Босқындар қауымдастығы (2020). Еуропалық 19. Түркия Республикасы Еңбек және әлеуметтік қыз- Одақтың сириялықтар үшін Түркияға берген қа- меттер министрлігі (2020). Жиі қойылатын сұрақтар. ражаты. Сілтеме: https://multeciler.org.tr/avrupa- Сілтеме: https://www.ailevecalisma.gov.tr/uigm/sikca- birliginin-suriyeliler-icin-turkiyeye-odedigi-para/. Қа- sorulan-sorular/. Қаралған уақыты: 17.03.2020. ралған уақыты: 16.03.2020. GÜNCEL 59

FUTURE OF THE GLOBAL‎ SUPPLY CHAINS

AZIMZHAN KHITAKHUNOV БУДУЩЕЕ ГЛОБАЛЬНЫХ ЦЕПОЧЕК ПОСТАВОК

Globalization significantly affected in- Глобализация оказала значительное ternational trade through the global ‎ влияние на международную тор- supply chains. Multinational corpora- говлю через глобальные цепочки tions from advanced economies start- поставок. Транснациональные кор- ed to produce goods in different de- порации из стран с развитой эконо- veloping countries through offshoring микой начали производить товары of manufacturing and were interested в разных развивающихся странах in global market liberalization. Many через оффшоринг производства и studies show that this pattern of trade были заинтересованы в либерали- leads to lower consumer prices, high- зации мирового рынка. Многие ис- er investment from developed to de- следования показывают, что такая veloping countries, knowledge and GLOBALIZATION форма торговли ведет к снижению technology transfer, and, as a result, SIGNIFICANTLY потребительских цен, увеличению significant gains for receiving coun- AFFECTED инвестиций из развитых стран в tries. A good example is the case of INTERNATIONAL развивающиеся, передаче знаний China, which became not only a major TRADE THROUGH и технологий и, как следствие, зна- source of final goods but also a hub of THE GLOBAL SUPPLY чительным выгодам для принимаю- global supply chains. The recent glob- CHAINS щих стран. Хорошим примером яв- al health crisis shows that this scheme ляется Китай, который стал не толь- of international trade put the majority ГЛОБАЛИЗАЦИЯ ко основным источником конечных of countries at risk. Therefore, many ОКАЗАЛА товаров, но и хабом глобальных politicians, in particular in the United ЗНАЧИТЕЛЬНОЕ цепочек поставок. Нынешний гло- States (US), started to reverse their ВЛИЯНИЕ НА бальный кризис в области здраво- attitude towards supply chains. Thus, МЕЖДУНАРОДНУЮ охранения показывает, что такая ТОРГОВЛЮ ЧЕРЕЗ this commentary aims to show global схема международной торговли ГЛОБАЛЬНЫЕ supply chains related risks and their подвергает риску большинство ЦЕПОЧКИ ПОСТАВОК future perspectives. стран. Поэтому многие политики, в частности в Соединенных Штатах In his remarks at the extraordinary Америки (США), начали менять свое G20 leaders’ summit, President of отношение к цепочкам поставок. China Xi Jinping noted that the out- Таким образом, этот комментарий break has disrupted production and призван показать риски, связанные demand across the globe and pro- с глобальными цепочками поста- posed to maintain the global indus- вок, и их будущие перспективы. trial and supply chains. He mentioned that China would increase its supply В своем выступлении на внеочеред- 60 ӨЗЕКТІ ПІКІР

of active pharmaceutical ingredients ном саммите лидеров G20 прези- (APIs), daily necessities, and other ‎ дент Китая Си Цзиньпин отметил, essential products [Xinhua, 2020]. In что вспышка подорвала произ- fact, China’s export restrictions can водство и спрос во всем мире, и lead to disruption of global markets. предложил сохранить глобальные Data shows that this opinion is jus- промышленные цепочки и цепоч- ки поставок. Он отметил, что Китай tified. Many countries are over-de- MANY COUNTRIES pendent on pharmaceutical supplies ARE OVER- увеличит свои поставки активных from China in terms of both final DEPENDENT ON фармацевтических ингредиентов goods and components. According to PHARMACEUTICAL (АФИ), предметов первой необхо- Taylor (2020), China is among the top SUPPLIES FROM димости и других основных про- providers of active pharmaceutical CHINA IN TERMS OF дуктов [Синьхуа, 2020]. Фактически, ingredients, which are the basic com- BOTH FINAL GOODS экспортные ограничения Китая мо- ponents for antibiotics and other pre- AND COMPONENTS гут привести к подрыву мировых scription drugs consumed by Ameri- рынков. Данные показывают, что cans. It accounted for 95% of the US МНОГИЕ СТРАНЫ это мнение является обоснован- imports of ibuprofen, 91% of hydro- ЧРЕЗМЕРНО ЗАВИСЯТ ным. Многие страны чрезмерно cortisone, 70% of acetaminophen, ОТ ПОСТАВОК зависят от поставок фармацевти- 40% to 45% of penicillin and 40% of ФАРМАЦЕВТИЧЕСКИХ ческих препаратов из Китая, вклю- heparin. In sum, China makes 80% of ПРЕПАРАТОВ ИЗ чая конечные продукты и компо- antibiotics for the United States. The КИТАЯ, ВКЛЮЧАЯ ненты. Согласно Тэйлору (2020), author also notes that China’s role in КОНЕЧНЫЕ Китай является одним из ведущих global supply chains is being consid- ПРОДУКТЫ И поставщиков активных фармацев- ered as political leverage by its media. КОМПОНЕНТЫ тических ингредиентов, которые являются основными компонента- According to Swanson (2020), 72% of ми для антибиотиков и других ре- manufacturing facilities making ac- цептурных лекарств, потребляемых tive pharmaceutical ingredients for американцами. В США на долю Ки- American drugs were overseas. The тая приходится 95% импорта ибу-

youmatter.world GÜNCEL 61

author mentions that when the United States профена, 91% гидрокортизона, 70% аце- imports finished drugs from Europe and In- ‎ таминофена, 40–45% пенициллина и 40% dia, they often contain Chinese components гепарина. В целом, Китай производит 80% as well. Kurian and Kapur (2020) show that антибиотиков для США. Автор также отме- India supplies up to 50% of the United States’ чает, что средства массовой информации generic drug needs. At the same time, India Китая рассматривают его роль в глобаль- itself highly depends on supply chains as it ных цепочках поставок как политический imports more than two-thirds of compo- рычаг. nents for the production of the APIs from China. According to the authors, the current Согласно Свэнсон (2020), 72% производ- crisis is also a good opportunity for India to ственных предприятий, производящих ак- reassess its dependencies and plans for the тивные фармацевтические ингредиенты future. It should be noted that India imposed для американских лекарств, находились за export restrictions on pharmaceutical prod- рубежом. Автор упоминает, что, когда Со- ucts, which increased risks for American con- единенные Штаты импортируют готовые sumers but recently decided to lift them with лекарства из Европы и Индии, они также the exclusion of some drugs. часто содержат китайские компоненты. Куриан и Капур (2020) показывают, что Europe is also highly dependent on China’s Индия обеспечивает до 50% потребностей supplies and there is a concern connect- США в общих препаратах. В то же время ed with drug and other medical equipment сама Индия сильно зависит от цепочек по- shortages. Health ministers of the European ставок, поскольку импортирует более двух Union recognize high risks of supply chains третей компонентов для производства and call for strategic change in approach АФИ из Китая. По мнению авторов, ны- with incentives to bring production back to нешний кризис также является хорошей Europe. According to them, this policy must возможностью для Индии пересмотреть be a part of national security [Wheaton and Paun, 2020]. свои зависимости и планы на будущее. Следует отметить, что Индия ввела огра- All these offshoring related concerns were ничения на экспорт фармацевтических

sloanreview.mit.edu 62 ӨЗЕКТІ ПІКІР

unsuccessfully raised long before the продуктов, что увеличило риски recent crisis. Harris (2009) described ‎ для американских потребителей, all risks connected with healthcare но решила отменить их, исключив and national security. The author некоторые лекарства. shows that the last plant in the Unit- ed States, manufacturing the key in- Европа, имеющая высокую за- gredients for crucial antibiotics like висимость от поставок из Китая, penicillin announced its closure in столкнулась с проблемой нехватки 2004. The author notes that in that лекарств и другого медицинского time US politicians concerned about оборудования. Министры здра- offshoring and lack of its regulation воохранения Европейского союза as they could lead to supply disrup- признают высокий риск в цепоч- tions, counterfeit medicines, and ках поставок и призывают к стра- even bioterrorism. Therefore, during тегическим изменениям с созда- a pandemic, the US would not be нием стимулов для возвращения able to rely on vaccines because of производства обратно в Европу. possible border closures and supply По их мнению, эта политика долж- shortages. In 2007, of the 1154 phar- THE RECENT CRISIS на быть частью национальной maceutical plants mentioned in ge- WILL ACCELERATE безопасности [Уитон и Паун, 2020]. neric drug applications to the Food THE PROCESS OF Все эти проблемы, связанные с оф- and Drug Administration, only 13% RESHORING OF фшорингом, безуспешно поднима- were in the United States, 43% in Chi- PRODUCTION лись задолго до нынешнего кризи- na, and 39% in India. THROUGH HIGHER INVESTMENT IN са. Харрис (2009) описал все риски, According to Marin (2020), a share of ROBOT ADOPTION связанные со здравоохранением the global value chains in internation- и национальной безопасностью. al trade reached 60% during the era НЫНЕШНИЙ КРИЗИС Автор показывает, что послед- of hyper-globalization, which lasted УСКОРИТ ПРОЦЕСС ний завод в США, производящий from early 1990-s and up to the glob- РЕШОРИНГА ключевые ингредиенты для таких al financial crisis. In 2011, crisis-relat- ПРОИЗВОДСТВА ЗА важных антибиотиков, как пени- ed high uncertainty stopped expan- СЧЕТ УВЕЛИЧЕНИЯ циллин, объявил о своем закрытии sion of the global value chains. The ИНВЕСТИЦИЙ в 2004 году. Автор отмечает, что в author argues that the recent crisis ВО ВНЕДРЕНИЕ то время американские политики will accelerate the process of reshor- РОБОТОВ были обеспокоены оффшорингом ing of production through higher и отсутствием его регулирования, investment in robot adoption. Ger- поскольку они могли привести к many, South Korea, Singapore and подрывам поставок, поддельным other developed countries lead this лекарствам и даже биотеррориз- tendency, which will negatively affect му. Поэтому во время пандемии growth models of many developing США не смогут полагаться на вак- countries with high dependence on цины из-за возможного закрытия low-cost manufacturing and exports границ и дефицита поставок. В of intermediate inputs. 2007 году из 1154 фармацевтиче- ских заводов, упомянутых в заяв- Thus, all the above-mentioned ev- ках на общие лекарства в Управ- idence shows that offshoring of лении по контролю за продуктами production by multinational corpo- и лекарствами, только 13% были в rations substantially contributed to США, 43% в Китае и 39% в Индии. the monopolization of global sup- ply chains with all monopoly-related Согласно Марин (2020), доля гло- risks, including higher prices, ma- бальных цепочек стоимости в nipulation of production, low qual- международной торговле достиг- GÜNCEL 63

‎

knowledge-leader.colliers.com

ity and uncertainty. Indeed, recently, many ла 60% в эпоху гиперглобализации, кото- countries accused China for supplying low ‎ рая продолжалась с начала 1990-х годов и quality personal protective equipment and вплоть до мирового финансового кризи- testing kits [BBC, 2020]. Therefore, advanced са. В 2011 году, связанная с кризисом вы- countries started the process of reshoring us- сокая неопределенность остановила рас- ing fiscal stimulus. For instance, according to ширение глобальных цепочек стоимости. Reynolds and Urabe (2020), Japan prepares Автор утверждает, что нынешний кризис to pay its manufacturers to shift production ускорит процесс решоринга производства out of China. For this purpose, it designated за счет увеличения инвестиций во вне- $2.2 billion of its economic stimulus package, дрение роботов. Германия, Южная Корея, of which $2 billion will be directed to com- Сингапур и другие развитые страны лиди- руют в данной тенденции, что негативно panies shifting production back to Japan and скажется на моделях роста многих разви- the rest of the funds to those manufacturers вающихся стран, которые сильно зависят seeking to move production to other coun- от производства с низкими издержками и tries. The authors indicate that 37% of the экспорта промежуточных товаров. more than 2600 surveyed companies of Ja- pan were diversifying procurement to places Таким образом, вышеупомянутое пока- other than China. This process will be accel- зывает, что оффшоринг производства erated not only in advanced economies, but транснациональными корпорациями в also in developing countries, where public значительной степени способствовал мо- pressure to industrialize will be increased нополизации глобальных цепочек поста- substantially. вок со всеми рисками, связанными с мо- нополией, включая более высокие цены, Another important problem with the global манипулирование производством, низ- 64 ӨЗЕКТІ ПІКІР

supply chains is their politicization кое качество и неопределенность. with high competition of political ‎ Действительно, в последнее время systems and ideologies. For instance, многие страны обвинили Китай в the US proposes democratic values, поставках средств индивидуаль- rule of law and free market economy, ной защиты и наборов для тести- while China is a proponent of strong рования низкого качества [BBC, state model with state capitalism. If in 2020]. Поэтому развитые страны the former international trade is de- начали процесс решоринга с ис- termined by market forces, in the lat- пользованием фискальных сти- ter it is affected by state and political мулов. Например, согласно Рэй- decisions. Using supply chains and нольдсу и Урабэ (2020), Япония other trade means, including export готова заплатить своим произво- restrictions and market access bans, дителям за перенос производства great powers propose their political из Китая. Для этой цели она вы- and economic interests, influence делила $2.2 миллиарда из своего global development institutions and пакета экономических стимулов, compete for a new global econom- GLOBAL SUPPLY из которых $2 миллиарда будут ic order. Unfortunately, economists CHAINS WILL BE направлены компаниям, перево- rarely consider this issue, mainly fo- DIVERSIFIED IN дящим производство обратно в ORDER TO ESCAPE cusing on tariffs and evaluating their Японию, а остальная часть средств POLITICIZATION AND impact. It is well known that gains будут предоставлены тем произво- MONOPOLIZATION from trade are mainly positive. How- дителям, которые стремятся пере- ever, gains from monopolized and нести производство в другие стра- politicized global supply chains are ГЛОБАЛЬНЫЕ ны. Авторы указывают, что 37% из questionable and put many coun- ЦЕПОЧКИ ПОСТАВОК более чем 2600 опрошенных ком- tries at risk. Therefore, free trade БУДУТ ДИВЕРСИФИ- паний Японии диверсифицируют ЦИРОВАНЫ, ЧТОБЫ can maintain its positions, but glob- свои закупки из других стран, а не ИЗБЕЖАТЬ ИХ al supply chains will be transformed из Китая. Этот процесс будет уско- ПОЛИТИЗАЦИИ И significantly. рен не только в странах с развитой МОНОПОЛИЗАЦИИ экономикой, но и в развивающих- There are important implications of ся странах, где общественное дав- the current crisis. Firstly, advanced ление для индустриализации будет countries will accelerate robot adop- значительно усилено. tion and increase investment in ro- botics and new technologies. Invest- Другая важная проблема с гло- ments in research and development бальными цепочками поставок за- will increase the competitiveness of ключается в их политизации с вы- new goods and services and widen сокой конкуренцией политических the variety of new products. Such систем и идеологий. Например, policy changes will require transfor- США предлагают демократические mation of existing regulations. Sec- ценности, верховенство закона и ondly, developing countries will also экономику свободного рынка, в revise their economic policies in or- то время как Китай является сто- der to make them self-sufficient in ронником сильной государствен- strategic production, such as phar- ной модели с государственным maceutical goods and equipment. капитализмом. Если в первом They will reassess the role of industri- случае международная торговля al policies and adopt new measures определяется рыночными силами, to develop new sectors and support то во втором на нее влияют госу- existing manufacturing. Thirdly, glob- дарственные и политические ре- al supply chains will be diversified in шения. Используя цепочки поста- GÜNCEL 65 order to escape politicization and monopo- ‎ вок и другие торговые средства, включая lization. As a result, many advanced and de- ограничения на экспорт и запреты на до- veloping countries can form new preferential ступ к рынкам, великие державы продви- trade agreements, which will capture not гают свои политические и экономические only tariffs, but also many regulation issues. интересы, влияют на глобальные институ- For instance, currently the US negotiates a ты развития и борются за новый глобаль- new trade agreement with India, which will ный экономический порядок. К сожале- have a significant impact on bilateral trade нию, экономисты редко рассматривают and global supply chains. These changes in эту проблему, уделяя основное внимание global economic and trade policies will need тарифам и оценивая их влияние. Хоро- appropriate regulation and will require a revi- шо известно, что выгоды от торговли в sion of the role and norms of the World Trade основном положительные. Однако выго- Organization. ды от монополизированных и политизи- рованных глобальных цепочек поставок References: сомнительны и подвергают риску многие страны. Таким образом, свободная тор- 1. BBC (2020). Coronavirus: Countries Reject Chi- nese-made Equipment. Retrieved from https://www. говля может сохранить свои позиции, но bbc.com/news/world-europe-52092395. Accessed глобальные цепочки поставок будут зна- on 10.04.2020. чительно трансформированы. 2. Harris, Gardiner (2009). Drug Making’s Move Abroad Stirs Concerns. Retrieved from https://www.nytimes. У текущего кризиса будут важные послед- com/2009/01/20/health/policy/20drug.html. Ac- cessed on 21.03.2020. ствия. Во-первых, развитые страны будут 3. Kurian, Oommen, and Kriti Kapur (2020). Covid-19 ускорять внедрение роботов и увеличи- Outbreak Could be Indian Pharma’s Big Oppor- вать инвестиции в робототехнику и новые tunity in Africa. Retrieved from https://qz.com/ технологии. Инвестиции в исследования india/1830849/coronavirus-could-be-indian-phar- mas-big-opportunity-in-africa/. Accessed on и разработки повысят конкурентоспособ- 07.04.2020. ность новых товаров и услуг и расширят 4. Marin, Dalia (2020). How COVID-19 is Transform- ассортимент новых продуктов. Такие из- ing Manufacturing. Retrieved from https://www. менения в политике потребуют транс- project-syndicate.org/commentary/covid19-and- robots-drive-manufacturing-reshoring-by-dalia- формации существующего регулирова- marin-2020-04. Accessed on 07.04.2020. ния. Во-вторых, развивающиеся страны 5. Reynolds, Isabel, and Emi Urabe (2020). Japan to также пересмотрят свою экономическую Fund Firms to Shift Production out of China. Re- политику, чтобы сделать себя самодоста- trieved from https://www.bloomberg.com/news/ articles/2020-04-08/japan-to-fund-firms-to-shift- точными в стратегическом производстве, production-out-of-china. Accessed on 09.04.2020. таком как фармацевтические товары и 6. Swanson, Ana (2020). Coronavirus Spurs U.S. Efforts оборудование. Они будут пересматривать to End China’s Chokehold on Drugs. Retrieved from роль промышленной политики и при- https://www.nytimes.com/2020/03/11/business/ economy/coronavirus-china-trump-drugs.html. Ac- нимать новые меры для развития новых cessed on 07.04.2020. секторов и поддержки существующей об- 7. Taylor, Guy (2020). ‘Wake-Up Call’: Chinese Control рабатывающей промышленности. В-тре- of U.S. Pharmaceutical Supplies Sparks Growing Concern. Retrieved from https://www.washington- тьих, глобальные цепочки поставок будут times.com/news/2020/mar/17/china-threatens-re- диверсифицированы, чтобы избежать strict-critical-drug-exports-us/. Accessed on политизации и монополизации. В резуль- 07.04.2020. тате многие развитые и развивающиеся 8. Wheaton, Sarah, and Carmen Paun (2020). Europe Braces for Coronavirus-Induced Drug Shortages. страны могут заключить новые преферен- Retrieved from https://www.politico.eu/article/eu- циальные торговые соглашения, которые rope-braces-for-coronavirus-induced-drug-short- будут охватывать не только тарифы, но и ages/. Accessed on 09.04.2020. многие вопросы регулирования. К при- 9. Xinhua (2020). Full Text of Xi’s Remarks at Extraordinary G20 Leaders’ Summit. Retrieved from http://www. меру, в настоящее время США ведут пе- xinhuanet.com/english/2020-03/26/c_138920685. реговоры о заключении нового торгово- htm. Accessed on 29.03.2020. го соглашения с Индией, которое окажет 66 ӨЗЕКТІ ПІКІР

значительное влияние на двустороннюю articles/2020-04-08/japan-to-fund-firms-to- ‎ shift-production-out-of-china. Дата обращения торговлю и глобальные цепочки поста- 09.04.2020. вок. Эти изменения в глобальной эконо- 5. Свэнсон, Ана (2020). Коронавирус подстегивает мической и торговой политике потребуют усилия США прекратить зависимость от Китая соответствующего регулирования и пере- в плане лекарств. Доступно по адресу https:// смотра роли и норм Всемирной торговой www.nytimes.com/2020/03/11/business/economy/ coronavirus-china-trump-drugs.html. Дата обра- организации. щения 07.04.2020. 6. Синьхуа (2020). Полный текст выступления Си Источники: на Чрезвычайном саммите лидеров G20. До- ступно по адресу http://www.xinhuanet.com/ 1. BBC (2020). Коронавирус: страны отказыва- english/2020-03/26/c_138920685.htm. Дата обра- ются от китайского оборудования. Доступно щения 29.03.2020. по адресу https://www.bbc.com/news/world- europe-52092395. Дата обращения 10.04.2020. 7. Тэйлор, Гай (2020). «Пробуждение»: китайский контроль за поставками фармацевтических 2. Куриан, Умэн и Крити Капур (2020). Вспышка препаратов в США вызывает растущую обес- Covid-19 может стать большой возможностью покоенность. Доступно по адресу https://www. индийской фармацевтики в Африке. Дата обра- washingtontimes.com/news/2020/mar/17/china- щения https://qz.com/india/1830849/coronavirus- threatens-restrict-critical-drug-exports-us/. Дата could-be-indian-pharmas-big-opportunity-in- обращения 07.04.2020. africa/. Дата обращения 07.04.2020. 8. Уитон, Сара и Кармен Паун (2020). Европа гото- 3. Марин, Далиа (2020). Как COVID-19 трансформи- вится к нехватке лекарств, вызванной коронави- рует производство. Доступно по адресу https:// русом. Доступно по адресу https://www.politico. www.project-syndicate.org/commentary/covid19- eu/article/europe-braces-for-coronavirus-induced- and-robots-drive-manufacturing-reshoring-by- drug-shortages/. Дата обращения 09.04.2020. dalia-marin-2020-04. Дата обращения 07.04.2020. 9. Харрис, Гардинер (2009). Вывоз производ- 4. Рэйнольдс, Изабель и Эми Урабэ (2020). Япо- ства лекарств за рубеж вызывает обеспокоен- ния будет финансировать деятельность фирм ность. Доступно по адресу https://www.nytimes. по переносу производства из Китая. Доступно com/2009/01/20/health/policy/20drug.html. Дата по адресу https://www.bloomberg.com/news/ обращения 21.03.2020.

thenational.ae GÜNCEL 67

AVOIDING DUTCH DISEASE‎ IN THE OIL INDUSTRY OF KAZAKHSTAN

ILANA DAUTOVA КАК ИЗБЕЖАТЬ ГОЛЛАНД- СКУЮ БОЛЕЗНЬ В НЕФТЯ- НОМ СЕКТОРЕ КАЗАХСТАНА

Due to its geographical location, Ka- Благодаря своему географическо- zakhstan is a country rich of natural ‎ му положению Казахстан является resources such as copper, iron, alumi- страной, богатой природными ре- num, lead, natural gas and oil. Thus, сурсами, такими как медь, железо, the resource sector plays a significant алюминий, свинец, природный газ role in the economy of Kazakhstan. и нефть. Поэтому ресурсный сектор Extraction and production of natural играет значительную роль в эконо- resources contributed to the eco- мике Казахстана. Добыча природ- nomic growth of the country in the ных ископаемых способствовала 2000s, but the vulnerability of oil pric- COUNTRIES WITH быстрому экономическому росту es raised the issue of the natural re- HIGH RESOURCE страны в 2000-х годах, но уязви- source curse, which is also called the ENDOWMENT мость, связанная с изменением цен Dutch disease. PERFORM WORSE на нефть, подняла вопрос о ресурс- ECONOMICALLY ном проклятье, которое также на- Nature rewarded some countries with THAN COUNTRIES зывают Голландской болезнью. natural resources, while other coun- WITHOUT IT tries do not have such advantage. Природа наградила некоторые However, as studies show, countries страны природными ресурсами, в В СТРАНАХ С with high resource endowment per- БОЛЬШИМ то время как другие не имели такого form worse economically than coun- КОЛИЧЕСТВОМ преимущества, как наличие нефти и tries without it. The representative ПРИРОДНЫХ газа. Однако, как показывают иссле- example of such case is the econom- РЕСУРСОВ дования, в странах с большим коли- ic success of the Asian Tigers (Hong ЭКОНОМИЧЕСКИЕ чеством природных ресурсов эко- Kong, South Korea, Singapore, and ЭФФЕКТИВНОСТЬ номические эффективность хуже, Taiwan) that obtained high growth ХУЖЕ, ЧЕМ У СТРАН чем у стран без них. Наглядным rates because of exports of manu- БЕЗ НИХ примером является экономический factured goods and ‘without large успех Азиатских Тигров (Гонконг, resource reserves’ [Humphreys et Южная Корея, Сингапур и Тайвань), al., 2007]. In contrary, countries with которые достигли высоких темпов natural resources often fail or face экономического роста благодаря difficulties in implementing import- экспорту промышленных товаров ant economic policies to achieve the и «без больших запасов природных thenational.ae economic growth. The resource en- ресурсов» [Хамфрис и др., 2007]. dowment and its effects on a coun- Наоборот, страны с природными 68 ӨЗЕКТІ ПІКІР

try’s economy is not a blessing but rather a ресурсами часто терпят неудачу или стал- curse [Mehlum et al., 2006]. This phenome- ‎ киваются с трудностями в осуществлении non is called the Dutch disease or originally важных экономических реформ для дости- the resource curse. The term ‘resource curse’ жения экономического роста. Наличие ре- was introduced by Richard Auty in 1993 to сурсов и их влияние на экономику страны describe the “situation at which the countries – не благословение, а проклятие [Мехлум rich with natural resources weren’t able to use и др., 2006]. Это явление называется Гол- this wealth for development of the economy ландской болезнью или изначально ре- and, contrary to intuition, had lower eco- сурсным проклятием. Термин «ресурсное nomic growth than the countries which own проклятие» был введен Ричардом Аути в smaller natural resources” [Ondagash et al., 1993 году для описания «ситуации, в кото- 2014]. рой страны, богатые природными ресур- сами, не могли использовать это богатство Kazakhstan is one of the major oil producers для развития экономики и, вопреки про- and has “the second-largest reserves as well гнозам, имели более низкий экономиче- as second-largest oil production among the ский рост, чем страны, владеющие мень- former Soviet republics after Russia” [U.S. En- шими природными ресурсами» [Ондагаш ergy Information Administration, 2015]. Ac- и др., 2014]. cording to Amineh (2006), after the collapse of the Soviet Union in 1991 and after gaining Казахстан является одним из основных independence, post-Soviet states, rich of oil крупнейших производителем нефти и and gas, were supposed to easily develop имеет «вторые по величине запасы, а так- economically, so there were also hopes and же по объему добычи нефти среди быв- positive perspectives for Kazakhstan. New- ших советских республик после России» ly independent Kazakhstan did not have the [Управление энергетической информа- technology and funds to extract oil and gas, so ции США, 2015]. По словам Амине (2006),

EXTRACTION OF OIL TURNED INTO THE BASIS OF KAZAKHSTAN’S ECONOMIC DEVELOPMENT

ДОБЫЧА НЕФТИ СТАЛА ОСНОВОЙ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА

crowe.com GÜNCEL 69

it attracted foreign investors. Thus, extraction после распада Советского Союза в 1991 of oil turned into the basis of the economic ‎ году и после обретения независимости, development of Kazakhstan, which became постсоветские страны, богатые нефтью и the first post-Soviet country to attract the природным газом, должны были быстро large-scale foreign investment [Babak, 2006]. развиваться в экономическом плане, по- However, foreign companies mainly invested этому у Казахстана также были надежды in oil extraction leading to the decline of the и перспективы. В новом независимом non-commodity sector. The focus on the de- Казахстане не было технологий и средств velopment of the resource sector had a neg- для добычи нефти и газа, поэтому страна ative impact on the development of other привлекала иностранных инвесторов. Та- sectors; this effect can be considered as the ким образом, добыча нефти стала осно- Dutch disease. вой экономического развития Казахстана, который стал был первой постсоветской Due to the boom of the oil sector, the gov- страной, привлекшей огромные ино- ernment paid less attention to the non-re- странные инвестиции [Бабак, 2014]. Тем не source sectors, such as agriculture and man- менее, иностранные компании, в основ- ufacturing. With the increase of oil prices ном, инвестировали в добычу нефти, что Kazakhstan started to export more crude привело к падению несырьевого сектора oil making it difficult to produce and export экономики. Акцент на развитие ресурс- non-commodity goods. The revenues from ного сектора оказал негативное влияние selling oil abroad were spent on imports of на развитие других секторов; этот эффект foreign-produced consumer goods, which можно считать Голландской болезнью. increased the competition to domestic prod- ucts. Humphreys et al. (2007) state that ag- Вследствие бум нефтяного сектора пра- riculture is the major suffering sector under вительство уделяло меньше внимания не- the Dutch disease. In a country with high re- сырьевым секторам, таким как сельское source endowment, the manufacturing and хозяйство и обрабатывающая промыш- agricultural sectors are destroyed because of ленность. С ростом цен на нефть Казахстан increased prices for non-traded goods that начал экспортировать больше сырой неф- are used as inputs in production. Foreign in- ти, затрудняя экспорт несырьевых това- vestment in the natural resource sector forces ров. Доходы от продажи нефти за границу out the non-natural resource sectors such as были потрачены на импорт потребитель- manufacturing and agriculture, which do not ских товаров, что усилило конкуренцию receive equal economic support and invest- отечественной продукции. Хамфрис и др. ment. Therefore, it is significant to find ways (2007) утверждают, что сельское хозяйство to prevent the Dutch disease in Kazakhstan. является основным страдающим сектором при Голландской болезни. В стране с боль- As the best solution to the Dutch disease, шим количеством природных ресурсов Humphreys et al. (2007) offer to leave oil промышленность и сельское хозяйство in the ground and keep it there. However, страдают из-за роста цен на нерыночные this solution is utopic and the government товары, которые используются в качестве will not immediately stop extracting oil, so сырья для производства. Иностранные the main step to fight the natural resource инвестиции в сырьевой сектор вытесни- curse is to decentralize and diversify econ- ли сектора, не связанные с природными omy. A country with a diversified economy ресурсами, такие как промышленность и grows sustainably in more non-natural re- сельское хозяйство, которые не получают sources-based sectors and creates a more равной экономической поддержки и ин- productive environment, while an undiver- вестиций. Поэтому важно найти способы sified economy limits the development and предотвращения Голландской болезни. efficient production of the agricultural and manufacturing sectors. Как лучшее решение Голландской бо- 70 ӨЗЕКТІ ПІКІР

‎

thediplomat.com

Decentralization of income and diversification лезни, Хамфрис и др. (2007) предлагают are the most important priorities of econom- ‎ оставить нефть в земле. Однако это реше- ic reforms in Kazakhstan. State-owned oil and ние утопично, и правительство не может gas companies dominate the economy of Ka- сразу прекратить добычу нефти, поэтому zakhstan making it harder for private firms, основным шагом в борьбе с проклятием small and medium enterprises (SME) to de- природных ресурсов являются децентра- velop. According to Amineh (2006), the gov- лизация и диверсификация экономики. ernment should choose a more decentralized Страна с диверсифицированной эконо- model with ‘decentralized income redistribu- микой устойчиво развивается в секторах, tion’ that favors the private sector and SME. не связанных с природными ресурсами, Decentralized income distribution means that и создает более продуктивную среду, в то income should be fairly distributed across dif- время как недиверсифицированная эконо- ferent sectors of the economy rather than fo- мика ограничивает развитие и эффектив- cusing only on the natural resource sector. As ное производство в сельском хозяйстве и stated in the national plan “100 steps”, initiat- промышленности. ed by First President of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev, the country aims at decentraliz- Децентрализация доходов и диверсифика- ing the budget management [KazISS, 2019]. ция являются наиболее важными приори- Moreover, the government can decentralize тетами экономических реформ в Казахста- income with the help of foreign investment as не. Государственные нефтегазовые компа- the introduction of investment boosts decen- нии доминируют в экономике Казахстана, tralization of the economy. Kazakhstan should затрудняя развитие частных фирм, малого attract foreign investors to non-commodity и среднего бизнеса (МСБ). Согласно Ами- sectors in order to build a healthy decentral- не (2006), правительству следует выбрать ized economy. In addition, it is a key step to di- более децентрализованную модель с «де- versify the economy. In their article, Ondagash централизованным распределением дохо- et al. (2014) mention the ways to diversify the дов», которая благоприятствует развитию economy – the attraction of investments, the частного сектора и МСБ. Децентрализо- GÜNCEL 71

reorganization of system of the state ванное распределение доходов investment, the development of the ‎ означает, что доходы должны быть investment market and state-private равно распределены по различ- partnership. The research of Haus- ным секторам экономики, а не они mann and Klinger (2007) indicates сосредоточены только на секторе that Kazakhstan should specialize on природных ресурсов. Как указано exporting those products, in produc- в плане нации «100 шагов», кото- tion of which the country has a com- рый был инициирован Первым parative advantage (wheat, crops). Президентом РК Нурсултаном На- By specializing on products with a зарбаевым, страна на децентра- comparative advantage, Kazakhstan лизацию управления бюджетом will be able to build a well-connected [Казахстанский институт стратеги- structure of the market. The govern- ческих исследований, 2019]. Более ment should stimulate the increase in того, правительство может децен- demand for non-tradable goods to трализовать доходы с помощью allocate the resources from the trad- KAZAKHSTAN иностранных инвестиций, посколь- able resource sector. Additionally, SHOULD ATTRACT ку привлечение иностранных ин- the state should properly supervise FOREIGN вестиций способствует децентра- government spending to have good INVESTORS TO лизации экономики. Казахстану management to support diversifica- NON-COMMODITY следует привлекать иностранных thediplomat.com SECTORS IN ORDER tion of the economy. инвесторов в несырьевые сектора TO BUILD A HEALTHY экономики, чтобы построить здо- The attraction of foreign investment DIVERSIFIED ровую децентрализованную эко- to non-commodity sectors has been ECONOMY номику. Кроме того, это ключевой one of the significant challenges for КАЗАХСТАНУ СЛЕ- шаг к диверсификации экономики. Kazakhstan. The government is tak- ДУЕТ ПРИВЛЕКАТЬ В своей статье Ондагаш и др. (2014) ing small steps in the direction of ИНОСТРАННЫХ упоминают способы диверсифи- decentralization and diversification. ИНВЕСТОРОВ И кации экономики – привлечение Working on attracting investment to КОМПАНИИ В инвестиций, реорганизация систе- sectors other than natural resource НЕСЫРЬЕВЫЕ СЕК- мы государственных инвестиций, extraction, the country has launched ТОРА ЭКОНОМИКИ, развитие инвестиционного рынка several initiatives opening economic ЧТОБЫ ПОСТРОИТЬ и государственно-частного пар- sectors to foreign investment so that ЗДОРОВУЮ ДИВЕР- тнерства. Исследование Хаусманна foreign companies have an equal СИФИЦИРОВАННУЮ и Клингера (2007) показывает, что footing with domestic companies ЭКОНОМИКУ Казахстан должен специализиро- [OECD, 2018]. In the strategy “Ka- ваться на экспорте тех товаров, в zakhstan 2050”, the government an- производстве которых страна име- nounced that the agricultural sector ет сравнительное преимущество would be the major factor in future (пшеница, зерновые культуры). economic development and diver- Благодаря специализации на това- sification. If fully implemented, this рах со сравнительным преимуще- strategy will make Kazakhstan a lead- ством Казахстан сможет выстроить er in supplying agricultural products хорошо связанную структуру рын- to meet growing global demand. ка. Правительству следует стимули- Concerning manufacturing, the Strat- ровать спрос на нерыночные това- egy for Industrial and Innovative De- ры для распределения ресурсов из velopment was adopted in May 2003 сектора рыночных товаров. Кроме by the presidential decree [Kazakh- того, государству следует надле- stan Business Magazine, 2003]. The жащим образом контролировать strategy intends to move the econo- государственные расходы, чтобы my away from resource dependency иметь хорошее управление для 72 ӨЗЕКТІ ПІКІР

‎

turanasia.com

and support industrial modernization. Thus, поддержки диверсификации экономики. the government provides funding and sup- ‎ Привлечение иностранных инвестиций в port for the development of the agricultural несырьевые отрасли было одной из зна- and manufacturing sectors that will diversify чительных задач Казахстана. Правитель- the country’s economy. ство предпринимает небольшие шаги в Le and Munthe-Dahl (2014) suggest creating направлении децентрализации и дивер- a strong national fund in order to avoid the сификации экономики. Работая над при- natural resource curse. Kazakhstan has the влечением инвестиций в другие сектора, National Fund (NFRK) that was established by помимо добычи природных ресурсов, the presidential decree No. 402 “On the Na- страна выдвинула несколько инициатив, tional Fund of the Republic of Kazakhstan” in открывающих экономические секторы 2000 [Ibadildin, 2011]. The main purpose of для иностранных инвестиций, чтобы ино- the National Fund is to save money for future странные компании имели равные права generations from oil and gas revenues. The с местными компаниями [ОЭСР, 2018]. В National Fund was based on the successful стратегии «Казахстан 2050» правительство example of the Norwegian Government Pen- объявило, что сельскохозяйственный сек- sion Fund Global, which is known as Petro- тор будет основным фактором будущего leum Fund [Kalyuzhnova, 2011]. The Ministry экономического развития и диверсифи- of Finance receives oil and gas revenues, the кации. Если эта стратегия будет полностью portion of which is transferred to the Nation- реализована, она сделает Казахстан лиде- al Fund. Moreover, the National Fund has a ром по поставкам сельскохозяйственной stabilization function of saving money in oil продукции для удовлетворения растущего price fluctuations. During the 2008 financial мирового спроса. Что касается промыш- crisis, the fund was used to stabilize the eco- ленности, то в мае 2003 года Указом Пре- nomic situation of the country by subsidizing зидента была принята Стратегия индустри- the banking sector, but the contribution of ально-инновационного развития [Бизнес the NFRK was not adequately efficient due Журнал Казахстан, 2003]. Стратегия на- to non-transparency and poor institution- правлена на то, чтобы вывести экономику al quality, which tend to lessen the positive из зависимости от ресурсов и поддержать influence of the National Fund. Kalyuzhno- модернизацию промышленности. Таким GÜNCEL 73

va (2011) recommends to make the образом, правительство обеспечи- structure of the fund more transpar- ‎ вает финансирование и поддержку ent and accountable, establish a ‘sys- для развития сельского хозяйства и tem of specific indicators’, follow the промышленности, что позволит ди- Santiago Principles and reduce the версифицировать экономику стра- dependency on the resource sector ны. revenues. In 2020, the government introduced a change in the National Ле и Мунт-Даль (2014) предлага- Fund’s regulations: the guaranteed ют создать сильный национальный transfer will be decreased to 2.7 tril- фонд, чтобы избежать ресурсное lion tenge protecting the state bud- проклятие. Казахстан имеет Наци- get from oil price fluctuations [Ra- ональный фонд (НФРК), который dionov, 2020]. Thus, the government был создан указом Президента № has implemented necessary changes 402 «О Национальном фонде Ре- in the NFRK in order to reduce de- спублики Казахстана» в 2000 году pendence on oil revenues. [Ибадильдин, 2011]. Основной це- лью Национального фонда является turanasia.com Overall, it is important for Kazakhstan сохранение денег для будущих по- to find a balance between the solu- THE DUTCH DISEASE колений от доходов от нефти и газа. tions mentioned above. Kazakhstan IS ONE OF THE MAIN Национальный фонд был основан needs to follow multiple strategies to CHALLENGES FOR на успешном примере Норвежско- reach diversification of the economy A SUSTAINABLE го Государственного Пенсионного and proper management of oil pro- AND LONG-TERM Фонда (Глобальный), известного как duction and investment in non-com- ECONOMIC GROWTH OF Нефтяной фонд [Калюжнова, 2011]. modity sectors. The resource sector KAZAKHSTAN Министерство финансов получает played a significant role in achieving доходы от нефти и газа, часть кото- economic growth in the first three ГОЛЛАНДСКАЯ рых перечисляется в Национальный decades of independent Kazakhstan. БОЛЕЗНЬ ЯВЛЯЕТСЯ фонд. Более того, у Национального ОДНОЙ ИЗ The Dutch disease is one of the main фонда есть функция стабилизации ОСНОВНЫХ ПРОБЛЕМ challenges for a sustainable and экономики, позволяющая эконо- УСТОЙЧИВОГО И long-term economic growth of Ka- мить деньги во время колебаний ДОЛГОСРОЧНОГО zakhstan. Therefore, the government цен на нефть. В период финансово- of Kazakhstan should implement ЭКОНОМИЧЕСКОГО РОСТА КАЗАХСТАНА го кризиса 2008 года фонд исполь- more diversified policies, support зовался для стабилизации эконо- the agricultural and manufacturing мической ситуации в стране путем sectors, attract foreign investors and субсидирования банковского секто- build competitive non-commodity ра, но вклад НФРК был недостаточ- industries to diversify economy. но эффективным из-за непрозрач- References: ности и низкого институциональ- 1. Amineh, Mehdi Parvizi (2006). The Re- ного качества, что, как правило, source Curse: Oil-based Development уменьшает положительное влияние in Central Asia. IIAS Newsletter, 42, 27. Retrieved from https://openaccess.leide- Национального Фонда. Калюжнова nuniv.nl/bitstream/handle/1887/12773/ (2011) рекомендует сделать струк- IIAS_NL42_27.pdf?sequence=1. Accessed туру Фонда более прозрачной и по- on 09.04.2020. дотчетной, создать «систему опре- 2. Babak, Vladimir (2006). The Oil and Gas Sector in Kazakhstan. Central Asia and The деленных показателей», следовать Caucasus, 4 (40), 41-55. Retrieved from принципам Сантьяго и снизить за- https://cyberleninka.ru/article/n/the-oil- висимость от доходов ресурсного and-gas-sector-in-kazakhstan/viewer. Ac- cessed on 09.04.2020. сектора. В 2020 году правительство 3. Hausmann, Ricardo, and Bailey Klinger внесло изменения в нормативные (2007). The Structure of the Product акты Национального фонда: гаран- 74 ӨЗЕКТІ ПІКІР

Space and the Evolution of Comparative Advan- тированный трансферт будет снижен до tage. Center for International Development Work- ‎ 2,7 трлн тенге, защищая государственный ing Paper No.146. Cambridge, MA: Harvard Uni- бюджет от колебаний цен на нефть [Ра- versity. Retrieved from https://www.researchgate. net/publication/242563879_The_Structure_of_the_ дионов, 2020]. Таким образом, правитель- Product_Space_and_the_Evolution_of_Comparative_ ство вносит необходимые изменения в Advantage. Accessed on 10.04.2020. НФРК, чтобы уменьшить зависимость от 4. Humphreys, Macartan, Sachs, Jeffrey David, and нефтяных доходов. Joseph Eugene Stiglitz (2007). Escaping the Re- source Curse. New York: Columbia University Press. Retrieved from https://www.google.com/ В целом, для Казахстана важно найти ба- url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&c- ланс между решениями, упомянутыми d=2&ved=2ahUKEwiG7-WsuNvoAhXFtYsKHSpE- C9YQFjABegQIARAB&url=http%3A%2F%2Flibrary. выше. Казахстану необходимо следовать gmit.mn%2Fcgi-bin%2Fkoha%2Fopac-retrieve-file. множеству стратегий, чтобы достичь ди- pl%3Fid%3D09f17e7e5050598b42d4b057b10360b- версификации экономики и надлежаще- b&usg=AOvVaw3__A1LuE_9E4iyJdKwe3r4. Accessed on 09.04.2020. го управления добычи нефти и инвести- циями в несырьевые сектора. Ресурсный 5. Ibadildin, Nygmet (2011). Role of the Old and New Institutional Framework in Combating the Resource сектор сыграл значительную роль в до- Curse in Kazakhstan. Tampere: Tampere Universi- стижении экономического роста в пер- ty Press. Retrieved from https://tampub.uta.fi/bit- stream/handle/10024/66726/978-951-44-8391-2. вые три десятилетия независимого Ка- pdf?sequence=1. Accessed on 09.04.2020. захстана. Голландская болезнь является 6. Kazakhstan Business Magazine (2003). Innovative одной из основных проблем устойчивого Strategy for Industrial Development in Kazakh- и долгосрочного экономического роста stan: the First Phase. Retrieved from http://www. investkz.com/en/journals/36/185.html. Accessed on Казахстана. Поэтому правительству Казах- 18.04.2020. стана следует проводить более диверси- 7. Kalyuzhnova, Yelena (2011). The National Fund of фицированную политику, поддерживать the Republic of Kazakhstan (NFRK): From Accu- сельскохозяйственный и промышленный mulation to Stress-Test to Global Future. Energy секторы, привлекать иностранных инве- Policy, 39 (10), 6650-6657. Retrieved from https:// www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/ сторов и создавать конкурентоспособные S0301421511006239. Accessed on 09.04.2020. отрасли для диверсификации экономики.

kazakh-tv.kz GÜNCEL 75

8. Kazakhstan Institute for Strategic Studies (2019). Na- нею Tampere: Tampere University Press. Досту- tional Plan “100 Precise Steps”. Retrieved from http:// ‎ пен по адресу: https://tampub.uta.fi/bitstream/ www.kisi.kz/index.php/en/100-steps-national-plan. handle/10024/66726/978-951-44-8391-2. Accessed on 18.04.2020. pdf?sequence=1. Дата обращения: 09.04.2020. 6. Инициатива Прозрачности Добывающих Отрас- 9. Le, Tommy Khang, and Oskar Munthe-Dahl (2014). лей (2017). Инициатива Прозрачности Добываю- Natural Resources Funds as Mechanisms for Avoid- щих Отраслей: Кто Мы. Доступен по адресу: https:// ing the Resource Curse: A Comparative Study of eiti.org/who-we-are. Дата обращения: 09.04.2020. Kazakhstan, Azerbaijan and Norway. Retrieved from 7. Калюжнова, Елена (2011). Национальный Фонд https://pdfs.semanticscholar.org/a3d8/38fd7ab- Республики Казахстан (НФРК): От Накопления к 014c10f7eb8845b4491c1737d1551.pdf. Accessed Стресс-Тесту и к Глобальному Будущему. Energy on 09.04.2020. Policy, 39(10), 6650-6657. Доступен по адре- су: https://www.sciencedirect.com/science/article/ 10. Mehlum, Halvor, Moene, Karl, and Ragner Torvik abs/pii/S0301421511006239. Дата обращения: (2006). Cursed by Resources or Institutions? The 09.04.2020. World Economy, 29 (8), 1117-1131. Retrieved from 8. Казахстанский институт стратегических исследова- https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/ ний (2019). План Нации «100 шагов». Доступен по j.1467-9701.2006.00808.x. Accessed on 09.04.2020. адресу: http://www.kisi.kz/index.php/en/100-steps- national-plan. Дата обращения: 18.04.2020. 11. Organization for Economic Cooperation and De- velopment (2018). Reforming Kazakhstan: Prog- 9. Ле, Томми Кханг, и Оскар Мунт-Даль (2014). Фонды Природных Ресурсов Как Механизмы Избежания ress, Challenges and Opportunities. Retrieved from Проклятия Ресурсов: Сравнительное Исследова- https://www.oecd.org/eurasia/countries/OECD-Eur- ние Казахстана, Азербайджана и Норвегиию До- asia-Reforming-Kazakhstan-EN.pdf. Accessed on ступен по адресу: https://pdfs.semanticscholar.org/ 18.04.2020. a3d8/38fd7ab014c10f7eb8845b4491c1737d1551.pdf. Дата обращения: 09.04.2020. 12. Ondagash, Ainur, Elemesov, Raushan, Makasheva, 10. Мехлум, Халвор, Моен, Карл, и Рагнер Торвик Klara, Movkebayeva, Galiya, and Mara Gubaldullina (2006). Проклят ресурсами или Учреждения- (2014). Assessment of Value of Resource Curse Con- ми? The World Economy, 29 (8), 1117-1131. Досту- cept for a Practical Solution of the Problem of In- пен по адресу: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/ dustrial and Innovative Development of Kazakhstan. epdf/10.1111/j.1467-9701.2006.00808.x. Дата обра- Middle-East Journal of Scientific Research, 22 (11), щения: 09.04.2020. 1596-1602. Retrieved from https://www.idosi.org/ 11. Ондагаш, Айнур, Елемесов, Раушан, Макашева, mejsr/mejsr22(11)14/1.pdf. Accessed on 09.04.2020. Клара, Мовкебаева, Галия, и Мара Губалдуллина (2014). Оценка Значения Концепции Ресурсного 13. Radionov, Vladimir (2020). Almost KZT 5 Trillion Will Проклятия Для Практического Решения Пробле- Go to the National Fund from the Sale of Oil in 2020. мы Индустриально-Инновационного Развития Ка- Retrieved from https://zonakz.net/2020/03/10/ захстана. Middle-East Journal of Scientific Research, pochti-t5-trln-postupit-v-nacfond-ot-prodazhi-nef- 22(11), 1596-1602. Доступен по адресу: https://www. ti-v-2020-godu/. Accessed on 18.04.2020. idosi.org/mejsr/mejsr22(11)14/1.pdf. Дата обраще- ния: 09.04.2020. 14. The U.S. Energy Information Administration (2015). 12. Организация Экономического Сотрудничества Kazakhstan: Overview. Retrieved from https://www. и Развития (2018). Реформирование Казахстана: eia.gov/beta/international/country.cfm?iso=KAZ. Прогресс, Проблемы и Возможности. Доступен Accessed on 09.04.2020. по адресу: https://www.oecd.org/eurasia/countries/ OECD-Eurasia-Reforming-Kazakhstan-EN.pdf. Дата обращения: 18.04.2020. 13. Радионов, Владимир (2020). Почти 5 трлн Тенге Источники: Пойдут в Нацфонд от Продажи Нефти в 2020 Году. Доступен по адресу: https://zonakz.net/2020/03/10/ 1. Амине, Мехди Парвизи (2006). Ресурсное про- pochti-t5-trln-postupit-v-nacfond-ot-prodazhi-nefti- клятие: Нефтяное Развитие Центральной v-2020-godu/. Дата обращения: 18.04.2020. Азии. IIAS Newsletter, 42, 27. Доступен по адре- су: https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/ 14. Управление энергетической информации США handle/1887/12773/IIAS_NL42_27.pdf?sequence=1. (2015). Казахстан: Обзор. Доступен по адресу: Дата обращения: 09.04.2020. https://www.eia.gov/beta/international/country. cfm?iso=KAZ. Дата обращения: 09.04.2020. 2. Бабак, Владимир (2006). Нефтегазовый Сектор в Казахстане. Central Asia and The Caucasus, 4 (40), 15. Хамфрис, Мкартан, Сакс, Джеффри Дэвид, и Джо- 41-55. Доступен по адресу: https://cyberleninka. зеф Юджин Стиглиц (2007). Спасаясь от Ресурсно- ru/article/n/the-oil-and-gas-sector-in-kazakhstan/ го Проклятия. New York: Columbia University Press. viewer. Дата обращения: 09.04.2020. Доступен по адресу: https://www.google.com/url?s a=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved= 3. Бизнес Журнал Казахстан (2003). Инновационная 2ahUKEwiG7-WsuNvoAhXFtYsKHSpEC9YQFjABegQI Стратегия Развития Промышленности в Казахста- ARAB&url=http%3A%2F%2Flibrary.gmit.mn%2Fcgi- не: Первая Фаза. Доступен по адресу: http://www. bin%2Fkoha%2Fopac-retrieve-file.pl%3Fid%3D09f17 investkz.com/en/journals/36/185.html. Дата обра- e7e5050598b42d4b057b10360bb&usg=AOvVaw3__ щения 18.04.2020. A1LuE_9E4iyJdKwe3r4. Дата обращения: 09.04.2020. 4. Загозина, Мария (2014). Парадокс Ресурсного 16. Хаусманн, Рикардо, и Бейли Клингер (2007). Струк- Проклятия: Природные Ресурсы и Экономиче- тура Пространства Продукта и Эволюция Срав- ское Развитие в Бывших Советских Республи- нительных Преимуществ. Center for International ках. Доступен по адресу: https://helda.helsinki.fi/ Development Working Paper No.146. Cambridge, bitstream/handle/10138/152990/Master_Thesis_ MA: Harvard University. Доступен по адресу: https:// Zagozina.pdf?sequence=2&isAllowed=y. Дата об- www.researchgate.net/publication/242563879_The_ ращения: 09.04.2020. Structure_of_the_Product_Space_and_the_Evolution_ 5. Ибадильдин, Ныгмет (2011). Роль Старой и of_Comparative_Advantage. Дата обращения: kazakh-tv.kz Новой Институциональной Базы в Борь- 10.04.2020. бе с Ресурсным Проклятием в Казахста- 76 ӨЗЕКТІ ПІКІР

HOW INNOVATIVE ‎IS THE EURASIAN ECONOMIC UNION?

AZIMZHAN KHITAKHUNOV НАСКОЛЬКО ИННОВАЦИ- ОННЫМ ЯВЛЯЕТСЯ ЕВРА- ЗИЙСКИЙ ЭКОНОМИЧЕ- СКИЙ СОЮЗ?

Innovation development is a priority Инновационное развитие явля- policy in all member countries of the ‎ ется приоритетной политикой во Eurasian Economic Union (EAEU). The всех странах-членах Евразийско- EAEU members often host different го экономического союза (ЕАЭС). international conferences, business Члены ЕАЭС часто проводят раз- forums and other events devoted to личные международные конфе- the popularization of innovations and ренции, бизнес-форумы и другие new technologies. Countries imple- мероприятия, направленные на ment programs and special policies, популяризацию инноваций и но- supported by experts of international вых технологий. Страны реализуют development and financial institu- INNOVATION программы и специальную по- tions. Moreover, they permanently DEVELOPMENT IS литику, поддерживаемые экспер- announce new technology develop- A PRIORITY POLICY тами международных институтов ment initiatives in order to attract IN ALL MEMBER развития, в том числе финансовых private investment, foreign talents, COUNTRIES OF институтов. Более того, они посто- and affiliates of multinational corpo- THE EURASIAN янно объявляют о новых инициа- rations. Therefore, it is important to ECONOMIC UNION тивах в области развития техноло- review and analyze basic innovation гий с целью привлечения частных achievements of the EAEU members. инвестиций, иностранных талан- ИННОВАЦИОННОЕ тов и филиалов транснациональ- The following Figure 1 shows rank- РАЗВИТИЕ ЯВЛЯЕТСЯ ных корпораций. Поэтому важно ings of the EAEU countries based on ПРИОРИТЕТНОЙ сделать обзор и провести анализ the Global Innovation Index (GII). The ПОЛИТИКОЙ ВО основных инновационных дости- rankings demonstrate existing gaps ВСЕХ СТРАНАХ жений членов ЕАЭС. in innovation development within ЕВРАЗИЙСКОГО the union. Russia is a leading region- ЭКОНОМИЧЕСКОГО На следующем рисунке 1 пока- al innovator, while Kyrgyzstan lacks СОЮЗА зан рейтинг стран ЕАЭС на основе technological development. Russia is Глобального инновационного ин- the only country in the region, which декса (ГИИ). Рейтинги демонстри- improved its ranking for the consid- руют существующие пробелы в ered period. If in 2009-2010 period инновационном развитии внутри it had 64th position out of 132 coun- союза. Россия является ведущим tries, in 2019 it improved and was региональным инноватором, в то 46th out of 129 countries (48th out of время как Кыргызстан отстает в 141 countries in 2015). Armenia and технологическом развитии. Россия Kyrgyzstan also made a progress in является единственной страной в GÜNCEL 77

2019 compared with the 2009-2010 period, регионе, которая улучшила свой рейтинг while indicators of Belarus and Kazakhstan ‎ за рассматриваемый период. Если в пери- worsened. It should be noted that the Global од 2009-2010 годов она занимала 64-е ме- Innovation Index consists of different factors, сто из 132 стран, то в 2019 году ее рейтинг including institutions, human capital and re- улучшился до 46-го места из 129 стран (48- search, infrastructure, market and business е место из 141 страны в 2015 году). Арме- sophistication. All of these input indicators ния и Кыргызстан также достигли прогрес- are important and affect the results of inno- са в 2019 году по сравнению с периодом vation policies of the countries. However, the 2009-2010 годов, в то время как показа- basic one, which has direct and significant тели Беларуси и Казахстана ухудшились. impact on innovations, is human capital and Следует отметить, что Глобальный инно- research indicator (Figure 2), by which Russia вационный индекс состоит из различных and Belarus are obvious leaders, despite po- факторов, таких как институты, человече- sition of Belarus insignificantly worsened. Ka- ский капитал и исследования, инфраструк- zakhstan and Kyrgyzstan have approximately тура, развитость рынка и бизнеса. same positions. However, Kyrgyzstan over- took Kazakhstan in 2019. Ranking of Arme- Все эти входные показатели важны и влия- nia remains far behind its Eurasian partners. ют на результаты инновационной полити- One of the basic sub indicators of this factor ки стран. Однако основным, который ока- is expenditure on education, by which in 2019 зывает прямое и существенное влияние Kazakhstan ranked 105th, which was obviously на инновации, является показатель чело- its weakness, while resource-poor Kyrgyzstan веческого капитала и исследований (Рису- ranked 9th out of 129 countries. Expenditure нок 2), по которому Россия и Беларусь яв- on research and development (Figure 3) also ляются явными лидерами, несмотря на то, significantly affects technological and innova- что положение Беларуси незначительно tion potential of the countries. ухудшилось. Казахстан и Кыргызстан име-

azernews.az 78 ӨЗЕКТІ ПІКІР

Figure 1. Global Innovation Ranking of the EAEU coun- Figure 2. Global ranking of the EAEU countries by hu- tries ‎ man capital and research indicator Рисунок 1. Глобальный инновационный рейтинг Рисунок 2. Глобальный рейтинг стран ЕАЭС по пока- стран ЕАЭС зателю человеческий капитал и исследования

Source: The author’s compilation based on the data from Source: The author’s compilation based on the GII web- the Confederation of Indian Industry and INSEAD (2010), site. Data retrieved from https://www.globalinnova- Cornell University et al. (2015) and Cornell University et tionindex.org/analysis-economy. al. (2019). Источник: составлено автором по данным Конфеде- Источник: составлено автором по данным сай- рации индийской промышленности и INSEAD (2010), та ГИИ. Данные получены из https://www. Корнельского университета и соавторов (2015) и Кор- globalinnovationindex.org/analysis-economy. нельского университета и соавторов (2019).

Note: data for Belarus for 2009-2010 is not available. Примечание: данные по Беларуси за 2009-2010 годы ют примерно одинаковые позиции. Одна- отсутствуют. ко Кыргызстан обогнал Казахстан в 2019 году. Рейтинг Армении заметно отстает от Despite announced priority of innovation ac- показателей ее Евразийских партнеров. tivity support almost in all countries, the sec- Одним из основных субпоказателей это- tor remains underfinanced. Within the union го фактора являются расходы на образо- gaps are significant. Russia is the EAEU’s lead- вание, по которым в 2019 году Казахстан er with expenditure equaled 1.1% of gross занял 105-е место, что, очевидно, являет- domestic product (GDP) in 2017, which insig- ся его слабой стороной, в то время как не nificantly exceeded its indicator in 2000. Be- имеющий ресурсов Кыргызстан занял 9-е larus follows Russia and its 2017 expenditure место из 129 стран. Расходы на исследо- was 0.6% of GDP. Data shows that expendi- вания и разработки (Рисунок 3) также су- ture in Belarus was lower than its initial 0.7% щественно влияют на технологический и in 2000 and interim 1% in 2007. Financing of инновационный потенциал стран. innovation has no changes in Armenia, and its Несмотря на объявленный приоритет indicator remains constant and equals 0.2%. поддержки инновационной деятельности Expenditure on innovation development in практически во всех странах, сектор не- Kazakhstan and Kyrgyzstan remains the same. достаточно финансируется. Значительная Indicator of both countries was 0.1% in 2000, разница наблюдается внутри союза. Рос- increased to 0.2% in 2007 and decreased to сия является лидером ЕАЭС с расходами, 0.1% in 2017. These countries have the lowest равными 1.1% от валового внутреннего positions in the union. Therefore, Kazakhstan, продукта (ВВП) в 2017 году, которые не- despite its state programs, including State значительно превысили ее показатель в program of industrial and innovation devel- 2000 году. Беларусь следует за Россией, opment, Digital Kazakhstan, Startup Kazakh- а ее расходы в 2017 году составили 0.6% stan and others and having more resources от ВВП. Данные показывают, что расхо- than all its EAEU partners (excluding Russia) ды в Беларуси были ниже первоначаль- pays insufficient attention to financing issues. ных 0.7% в 2000 году и промежуточного GÜNCEL 79

Figure 3. Research and development expendi- 1% в 2007 году. Финансирование ture (% of GDP) ‎ инноваций в Армении не претер- Рисунок 3. Расходы на исследования и раз- работки (% от ВВП) пело изменений, и этот показатель остается постоянным и составляет 0.2%. Расходы на инновационное развитие в Казахстане и Кыргыз- стане остаются прежними. Пока- затель обеих стран составил 0.1% в 2000 году, увеличился до 0.2% в 2007 году и снизился до 0.1% в 2017 году. Эти страны имеют самые низкие позиции в союзе. Поэтому Казахстан, несмотря на свои го- сударственные программы, в том числе Государственную програм- му индустриально-инновационно- го развития, Цифровой Казахстан, Source: The author’s compilation based on the Стартап Казахстан и другие, и име- World Bank (2020) data ющий больше ресурсов, чем все Источник: составлено автором на основе данных Всемирного банка (2020) его партнеры по ЕАЭС (за исключе- нием России), уделяет недостаточ- ное внимание вопросам финанси- In terms of financing innovations and рования. new technologies, all EAEU members are far behind the global leaders. In С точки зрения финансирования 2017, research and development ex- инноваций и новых технологий все члены ЕАЭС значительно отстают penditures in Israel and Korea were RUSSIA IS A от мировых лидеров. В 2017 году 4.5% and 4.6% of GDP, respectively. Is- LEADING REGIONAL расходы на исследования и разра- rael initially had higher values equaled INNOVATOR, WHILE ботки в Израиле и Корее составили 3.9% in 2000 and 4.4% in 2007, while KYRGYZSTAN LACKS 4.5% и 4.6% от ВВП, соответствен- in the same period Korea’s indicators TECHNOLOGICAL но. Первоначально Израиль имел were 2.2% and 3%, respectively. Sup- DEVELOPMENT более высокие значения, равные port from both public and private sec- 3.9% в 2000 году и 4.4% в 2007 году, tor and rise of giant technological cor- РОССИЯ ЯВЛЯЕТСЯ тогда как в тот же период показа- ВЕДУЩИМ porations allowed Korea to become тели Кореи составляли 2.2% и 3%, one of the global innovation leaders. РЕГИОНАЛЬНЫМ ИННОВАТОРОМ, соответственно. Поддержка со In order to increase innovation po- В ТО ВРЕМЯ КАК стороны как государственного, так tential of the union, the EAEU imple- КЫРГЫЗСТАН и частного сектора и рост гигант- ских технологических корпораций ments joint policy, in particular the ОТСТАЕТ В позволили Корее стать одним из EAEU 2025 Digital Agenda [Eurasian ТЕХНОЛОГИЧЕСКОМ мировых лидеров в области инно- Economic Commission, 2017]. The РАЗВИТИИ ваций. Digital Agenda aims to achieve sus- tainable economic growth by creation В целях повышения инновацион- of favorable conditions and accelerat- ного потенциала, ЕАЭС реализует ed development of innovations, for- совместную политику, в частности, mation of new industries and markets, цифровую повестку ЕАЭС до 2025 and improvement of competitiveness года [Евразийская экономическая of the EAEU economies. The basic di- комиссия, 2017]. Цифровая по- rections of the agenda include digital вестка направлена на достижение transformation of the main economic устойчивого экономического ро- sectors and markets (goods, services, ста путем создания благоприятных capital and labor), management and условий и ускоренного развития 80 ӨЗЕКТІ ПІКІР

integration processes, and development of инноваций, создания новых отраслей и digital infrastructure. It is expected that by ‎ рынков, а также повышения конкуренто- 2025, implementation of the agenda will способности экономик ЕАЭС. Основные increase GDP of the EAEU by 11%, which is направления повестки включают цифро- two times higher than digital development of вую трансформацию основных секторов the EAEU members without common agen- экономики и рынков (товаров, услуг, капи- da. However, the Digital Agenda does not тала и рабочей силы), процессов управле- have any certain information about financing ния и интеграции, а также развитие циф- of the innovation projects, which is a main ровой инфраструктуры. problem as private sector has low interest to finance innovations and the region lacks Ожидается, что к 2025 году реализация developed venture funds. This issue is im- повестки увеличит ВВП ЕАЭС на 11%, что portant as countries have different levels of в два раза выше, чем цифровое развитие economic development, and in many cases членов ЕАЭС без общей повестки. Тем не cannot afford themselves to finance projects менее, цифровая повестка не имеет ка- with good potential. Lack of finance, which кой-либо определенной информации о is also a problem at the country level, is the финансировании инновационных проек- weakness of the agenda. тов, что является основной проблемой, поскольку у частного сектора низкий ин- To date, only Belarus demonstrates success терес к финансированию инноваций, и в of its innovation and technological poli- регионе отсутствуют развитые венчурные cy, mainly represented by the Hi-Tech Park, фонды. Эта проблема является важной, located in its capital Minsk. According to поскольку страны имеют разные уровни Razumovskaya (2016) education and high экономического развития и во многих qualification of people together with work случаях не могут позволить себе финанси- culture and ethic foster innovation in the ровать проекты с хорошим потенциалом. park. The Hi-Tech Park is famous for its glob- Недостаток финансов, который также яв- ally recognized companies and products. As- ляется проблемой на страновом уровне, trasheuskaya (2019) notes that market value является слабой стороной повестки. of the Epam Systems Inc., a global provider of software engineering and IT expertise is На сегодняшний день только Беларусь де-

POLICYMAKERS OF THE EAEU UNDERSTAND THE IMPORTANT ROLE OF INNOVATIONS AND DIGITAL TRANSFORMATION, BUT PROVIDE INSUFFICIENT SUPPORT IN TERMS OF FINANCE

ПОЛИТИКИ ЕАЭС ПОНИМАЮТ ВАЖНУЮ РОЛЬ ИННОВАЦИЙ И ЦИФРОВОЙ ТРАНСФОРМАЦИИ, НО ОБЕСПЕЧИВАЮТ НЕДОСТАТОЧНУЮ ПОДДЕРЖКУ В СФЕРЕ ФИНАНСОВ

apexo nnovation.com GÜNCEL 81

‎

cdn5.vectorstock.com

more than $11 billion. Agricultural sector of монстрирует успех своей инновационной Belarus can benefit from agro-tech company ‎ и технологической политики, в основном OneSoil, which helps 127 thousand farmers представленной Парком высоких техно- worldwide. The Game Stream company is fa- логий, расположенным в столице стра- mous for its popular videogame “World of ны Минске. Согласно Разумовской (2016), Tanks.” Global technological giants such as образование и высокая квалификация Facebook and Google interested in and ac- людей вместе с трудовой культурой и эти- quired many products developed by com- кой способствуют развитию инноваций в panies and startups of Belarus, in particular парке. Парк высоких технологий известен Viber messenger, selfie app MSQRD and своими всемирно признанными компа- AIMatter photo editing. The Hi-Tech Park not ниями и продуктами. Астрашевская (2019) only stopped brain drain from Belarus, but отмечает, что рыночная стоимость Epam also stimulated to return Belarusians, who Systems Inc., глобального поставщика про- left 10-15 years ago. Returned Belarusians граммного обеспечения и ИТ-экспертизы, contribute to the development of the Hi- составляет более $11 миллиардов. Сель- Tech Park by their knowledge and experience скохозяйственный сектор Беларуси может gained abroad. Moreover, it attracts talents извлечь выгоду из агротехнологической and investment from many countries, includ- компании OneSoil, которая помогает 127 ing Kazakhstan and Russia. In 2018, export тысячам фермеров по всему миру. Ком- of the Hi-Tech Park services was $1.4 billion. пания Game Stream известна своей попу- In 2019, it increased by 52% and reached $2.1 лярной видеоигрой «World of Tanks». Гло- billion [BelTA, 2020a]. To date, the number of бальные технологические гиганты, такие registered companies in the park is 818 with как Facebook и Google, заинтересовались more than 61 thousand people employed и приобрели множество продуктов, раз- [BelTA, 2020b]. Razumovskaya (2016) adds работанных компаниями и стартапами that Belarus is emerging as the Silicon Valley Беларуси, в частности мессенджер Viber, of Eastern Europe. селфи-приложение MSQRD и AIMatter для редактирования фотографий. Thus, the Eurasian Economic Union has low level of innovation development. There are Парк высоких технологий не только оста- significant gaps in the level of technological новил утечку мозгов из Беларуси, но и сти- development within the EAEU, and Russia re- мулировал возвращение белорусов, кото- mains a leading regional innovator according рые уехали 10-15 лет назад. Вернувшиеся 82 ӨЗЕКТІ ПІКІР

to the Global Innovation Index. Policymakers белорусы способствуют развитию Парка of the union understand the role of inno- ‎ высоких технологий своими знаниями и vations and digital transformation, but pro- опытом, приобретенными за рубежом. vide insufficient support in terms of finance. Кроме того, он привлекает таланты и ин- Moreover, expenditure on education remains вестиции из многих стран, включая Казах- low and restricts development of talents for стан и Россию. В 2018 году экспорт услуг the new digital economy. The Digital Agenda Парка высоких технологий составил $1.4 of the EAEU also lacks appropriate informa- миллиарда. В 2019 году он вырос на 52% tion regarding finance issues, which makes и достиг $2.1 миллиарда [БелТА, 2020a]. На technological development complicated for сегодняшний день количество зарегистри- resource-poor members of the union. Be- рованных компаний в парке составляет larus achieved success in technological de- 818, в которых занято более 61 тысячи че- velopment through its Hi-Tech Park, which ловек [БелТА, 2020b]. Разумовская (2016) has a global recognition. Countries of the добавляет, что Беларусь превращается в union should pay attention to this role mod- Кремниевую долину Восточной Европы. el. Moreover, they should reconsider the role of education and research in innovation and Таким образом, Евразийский экономиче- economic development and solve finance-re- ский союз имеет низкий уровень инно- lated problems in these fields. Otherwise, вационного развития. Существуют значи- digitalization and innovation development тельные разрывы в уровне технологиче- policies can become permanent processes ского развития в рамках ЕАЭС, и Россия with poor results. по-прежнему является ведущим регио- нальным инноватором в соответствии с References: Глобальным инновационным индексом. 1. Astrasheuskaya, Nastassia (2019). Funding and sta- Политики союза понимают роль иннова- bility are key to IT growth in Belarus. Retrieved from ций и цифровых преобразований, но не https://www.ft.com/content/c2ef3362-0611-11ea- обеспечивают достаточную поддержку с a958-5e9b7282cbd1. Accessed on 23.04.2020. 2. BelTA (2020a). Pompeo visits Belarus’ Hi-Tech Park. точки зрения финансов. Более того, рас- Retrieved from https://eng.belta.by/society/view/ ходы на образование остаются низкими pompeo-visits-belarus-hi-tech-park-14-2020/. Ac- и ограничивают развитие талантов для cessed on 27.04.2020. новой цифровой экономики. В цифро- 3. BelTA (2020b). Belarus’ Hi-Tech Park welcomes over 80 new resident companies. Retrieved from https:// вой повестке ЕАЭС также отсутствует со- eng.belta.by/society/view/belarus-hi-tech-park- ответствующая информация по вопросам

belarusdigest.com GÜNCEL 83

welcomes-over-80-new-resident-compa- Источники: nies-129767-2020/. Accessed 27.04.2020. ‎ 1. Астрашевская, Настасья (2019). Фи- 4. Confederation of Indian Industry and IN- нансирование и стабильность являют- SEAD (2010). The Global Innovation Index ся ключевыми факторами роста ИТ в 2009-2010. Retrieved from https://www. Беларуси. Доступно по адресу https:// globalinnovationindex.org/userfiles/file/ www.ft.com/content/c2ef3362-0611- GII-2009-2010-Report.pdf. Accessed on 11ea-a958-5e9b7282cbd1. Дата обра- 24.04.2020. щения 23.04.2020. 5. Cornell University, INSEAD, and WIPO 2. БелТА (2020а). Помпео посещает бе- (2015): The Global Innovation Index 2015: лорусский Парк высоких технологий. Effective Innovation Policies for Develop- Доступно по адресу https://eng.belta. ment. Retrieved from https://www.globa- by/society/view/pompeo-visits-belarus- linnovationindex.org/userfiles/file/report- hi-tech-park-14-2020/. Дата обращения pdf/gii-full-report-2015-v6.pdf. Accessed 27.04.2020. on 24.04.2020. 3. БелТА (2020b). Белорусский Парк 6. Cornell University, INSEAD, and WIPO высоких технологий принимает бо- (2019). The Global Innovation Index лее 80 новых компаний-резиден- 2019: Creating Healthy Lives—the Fu- тов. Доступно по адресу https://eng. ture of Medical Innovation. Retrieved belta.by/society/view/belarus-hi-tech- from https://www.globalinnovationindex. BELARUS ACHIEVED park-welcomes-over-80-new-resident- org/userfiles/file/reportpdf/gii-full-re- companies-129767-2020/. Дата обраще- port-2019.pdf. Accessed on 24.04.2020. SUCCESS IN ния 27.04.2020. 7. Eurasian Economic Commission (2017). TECHNOLOGICAL 4. Всемирный банк (2020). Расходы на About Main Directions of the EAEU 2025 DEVELOPMENT исследования и разработки (% от Digital Agenda. Retrieved from http:// THROUGH ITS HI- ВВП). Доступно по адресу http://api. www.eurasiancommission.org/ru/act/ worldbank.org/v2/en/indicator/GB.XPD. dmi/workgroup/Pages/default.aspx. Ac- TECH PARK, WHICH RSDV.GD.ZS?downloadformat=excel. cessed on 26.02.2020. HAS A GLOBAL Дата обращения 25.04.2020. 8. Razumovskaya, Olga (2016). Belarus is RECOGNITION 5. Евразийская экономическая комис- Emerging as the Silicon Valley of Eastern сия (2017). Об основных направле- Europe. Retrieved from https://www.goo- ниях цифровой повестки ЕАЭС-2025. gle.com/amp/s/www.wsj.com/amp/arti- БЕЛАРУСЬ Доступно по адресу http://www. eurasiancommission.org/ru/act/dmi/ cles/belarus-is-emerging-as-the-silicon- ДОСТИГЛА УСПЕХА В valley-of-eastern-europe-1481032802. workgroup/Pages/default.aspx. Дата об- Accessed on 23.04.2020. ТЕХНОЛОГИЧЕСКОМ ращения 26.02.2020. 9. World Bank (2020). Research and develop- РАЗВИТИИ ЧЕРЕЗ 6. Конфедерация индийской промыш- ment expenditure (% of GDP). Retrieved СВОЙ ПАРК ВЫСОКИХ ленности и INSEAD (2010). Глобаль- ный инновационный индекс 2009- from http://api.worldbank.org/v2/en/ ТЕХНОЛОГИЙ, indicator/GB.XPD.RSDV.GD.ZS?download- 2010. Доступно по адресу https://www. format=excel. Accessed on 25.04.2020. КОТОРЫЙ ИМЕЕТ globalinnovationindex.org/userfiles/file/ ГЛОБАЛЬНОЕ GII-2009-2010-Report.pdf. Дата обраще- ния 24.04.2020. ПРИЗНАНИЕ 7. Корнельский университет, INSEAD и WIPO (2015): Глобальный инноваци- финансирования, что усложняет онный индекс 2015: Эффективная ин- технологическое развитие для чле- новационная политика в целях разви- нов союза с ограниченными ресур- тия. Доступно по адресу https://www. globalinnovationindex.org/userfiles/file/ сами. Беларусь достигла успеха в reportpdf/gii-full-report-2015-v6.pdf. технологическом развитии посред- Дата обращения 24.04.2020. ством развития Парка высоких тех- 8. Корнельский университет, INSEAD и нологий, который имеет мировое WIPO (2019). Глобальный инноваци- онный индекс 2019 года: создание признание. Страны союза долж- здоровой жизни - будущее медицин- ны обратить внимание на модель ских инноваций. Доступно по адре- Беларуси. Кроме того, им следует су https://www.globalinnovationindex. org/userfiles/file/reportpdf/gii-full- пересмотреть роль образования и report-2019.pdf. Дата обращения научных исследований в инноваци- 24.04.2020. онном и экономическом развитии 9. Разумовская, Ольга (2016). Беларусь и решить финансовые проблемы в превращается в Кремниевую доли- ну Восточной Европы. Доступно по этих областях. В противном случае адресу https://www.google.com/amp/s/ политика в области цифровизации www.wsj.com/amp/articles/belarus- и инновационного развития может is-emerging-as-the-silicon-valley-of- eastern-europe-1481032802. Дата обра- стать постоянным процессом с низ- щения 23.04.2020. кими показателями и результатами. 84 ӨЗЕКТІ ПІКІР

WOMEN IN POLITICS:‎ GLOBAL AND KAZAKHSTAN TREND

ILANA DAUTOVA ЖЕНЩИНЫ В ПОЛИ- ТИКЕ: МИРОВОЙ И КА- ЗАХСТАНСКИЙ ТРЕНД

Gender equality is one of the ba- Гендерное равенство является од- sic human rights, which means that ‎ ним из основных прав человека, men and women have the same and которое предполагает, что мужчи- equal opportunities and potential ны и женщины имеют одинаковые to develop themselves in all spheres и равные возможности и потен- of life. For a long time, politics has циал для развития во всех сферах been a field of males, while females жизни. В течение долгого времени were kept away from politics for cen- политика была сферой мужчин, в turies. There always existed a debate то время как женщины на протя- on whether females can be political жении веков держались в стороне leaders and occupy senior positions от политики. Всегда разгорались споры о том, могут ли женщины in politics. Governments thought that AN EFFECTIVE быть политическими лидерами и only men should be dominant in the DEMOCRATIC STATE political scene and the representation REQUIRES EQUAL занимать руководящие посты в of women in power was quite poor PARTICIPATION OF политике. Правительства считали, due to the number of challenges that MEN AND WOMEN IN что на политической арене долж- they faced in a male society. The ma- THE POLITICAL ARENA ны доминировать только мужчи- jor aspects, which significantly affect ны, и представленность женщин во the political participation of females, ЭФФЕКТИВНОЕ власти была довольно низкой из- include such factors as culture and ДЕМОКРАТИЧЕСКОЕ за ряда проблем, с которыми они gender inequality. Culture predomi- ГОСУДАРСТВО сталкивались в мужском обществе. nantly influences the role of females, ТРЕБУЕТ РАВНОГО Основными аспектами, которые as their status, role and behavior are УЧАСТИЯ МУЖЧИН существенно влияют на участие dictated by society that excludes fe- И ЖЕНЩИН НА женщин в политической жизни, яв- males from the political arena. Even ПОЛИТИЧЕСКОЙ ляются такие факторы, как культура so, at the present day the number of АРЕНЕ и гендерное неравенство. Культура women in political positions of power преимущественно влияет на роль have begun to increase. женщин, так как их статус, роль и поведение диктуются обществом, In this day and age, women are hold- которое исключает женщин из по- ing senior government positions in литической арены. Тем не менее, в many countries across the globe, настоящее время число женщин, particularly, in developed countries, занимающих политические долж- which promote gender equality. An ности, стало расти. GÜNCEL 85

effective democratic state requires equal par- ‎ В наше время женщины занимают руко- WOMEN IN POLITICS: GLOBAL ticipation of men and women in the political водящие посты в правительстве во многих arena. For this reason, the active, equal and странах мира, особенно в развитых, ко- efficient participation of women in politics is торые продвигают гендерное равенство. AND KAZAKHSTAN TREND regarded as an inherent prerequisite for true Эффективное демократическое государ- democracy, as it helps to establish the princi- ство требует равного участия мужчин и ple of society for all, in which all citizens have женщин на политической арене. По этой an equal right to elect and stand for election причине активное и равное участие жен- and the government protects the interests of щин в политике рассматривается как не- those citizens. The recognition of this princi- отъемлемая предпосылка для настоящей ple is essential in ensuring universal human демократии, поскольку такая демократия rights in all democratic states. The presence помогает установить принцип общества of women in high-ranking positions is a re- для всех, при котором все граждане име- ality of our time. According to the Forbes ют право избирать и участвовать в выбо- magazine (2019), the world’s top three most рах и правительство защищает интересы powerful women are politicians or political граждан. Признание этого принципа не- leaders. The most powerful woman in the обходимо для обеспечения прав челове- world is the chancellor of Germany, Angela ка во всех демократических государствах. Merkel. Being the leader of the fifth largest Присуствие женщин на руководящих economy in the world, Angela Merkel is the должностях – реальность нашего вре- most well-known and powerful political fig- мени. Согласно журналу Форбс (2019), к ure. Dilma Rousseff, President of Brazil, and тройке самых влиятельных женщин мира Tarja Halonen, President of Finland, are also относятся политические лидеры. Самой representative examples of women in power влиятельной женщиной мира является [Time, 2019]. These authoritative women in канцлер Германии, Ангела Меркель. Анге- power should be a prototype for other coun- ла Меркель, будучи лидером пятой по ве- tries to promote equality. личине экономики в мире, является самой This principle of equal gender rights in pol- известной и влиятельной политической itics is also recognized in Kazakhstan. In фигурой. Дилму Руссефф, Президента

news.harvard.edu 86 ӨЗЕКТІ ПІКІР

December 2012, First President of Бразилии, и Тарью Халонен, Пре- Kazakhstan Nursultan Nazarbayev ‎ зидента Финляндии, также мож- emphasized the importance of equal но отнести к примерам женщин в gender rights and opportunities in политике [Тайм, 2019]. Эти автори- his address announcing the “Kazakh- тетные женщины-лидеры должны stan 2050” strategy [Akorda, 2012]. стать прототипом в других странах Kazakhstan is ranked 60th interna- для продвижения равенства. tionally for its proportion of women Этот принцип равных гендерных in the Parliament with 29 seats in the прав в политике придерживается lower house, or the Mazhilis, and five и Казахстан. В декабре 2012 года seats in the upper house, or the Sen- Первый Президент Казахстана ate [Inter-Parliamentary Union, 2019; Нурсултан Назарбаев подчеркнул UN Women, 2019]. According to this важность равных гендерных прав indicator, our country is ranked high- и возможностей в своем выступле- er than the USA, Canada, Japan and нии, объявляющем стратегию «Ка- China. At the same time, in spite of захстан 2050» [Акорда, 2012]. Ка- international recognition of Kazakh- захстан занимает 60-е место в мире stan’s achievements in the promotion по доле женщин в Парламенте с 29 of gender equality, the current situa- THE PRINCIPLE OF местами в нижней палате или Ма- tion shows that women are still poor- EQUAL GENDER жилисе и 5 местами в верхней па- ly represented at the level of deci- RIGHTS IN POLITICS IS лате или Сенате [Межпарламент- sion-making in the government and ALSO RECOGNIZED IN ский Союз, 2019; ООН-Женщины, at high-paying professions in various KAZAKHSTAN 2019]. По этому показателю наша areas of the economy. A woman in страна стоит выше, чем США, Ка- Kazakhstan is yet to become a full- ПРИНЦИП РАВНЫХ нада, Япония и Китай. В то же вре- fledged and influential participant in ГЕНДЕРНЫХ ПРАВ мя, несмотря на международное the political process. Nevertheless, В ПОЛИТИКЕ признание достижений Казахстана there are some examples of success- ПРИДЕРЖИВАЕТСЯ И в продвижении гендерного равен- ful careers of women in politics of КАЗАХСТАН ства, текущая ситуация показывает, Kazakhstan. что женщины по-прежнему недо- статочно представлены на уров- After Kazakhstan gained its indepen- не принятия правительственных dence, three women represented our решений и высокооплачиваемых country at the international level as профессий в различных областях extraordinary and authorized rep- экономики. Женщина в Казахстане resentatives of Kazakhstan to the еще не стала полноценным и влия- United Nations – Akmaral Arystan- тельным участником политической bekova, Madina Dzharbusynova and арены. Тем не менее, есть несколь- Byrganym Aitimova [UN, 2019; OSCE, ко примеров успешной карьеры 2019, Kazinform, 2019]. Another il- женщин в политике Казахстана. lustrative example of woman in pol- itics is Dariga Nazarbayeva, who was После обретения Казахстаном не- elected as Chairperson of the Senate зависимости три представительни- of Kazakhstan [Tengrinews, 2019]. цы прекрасного пола представля- On March 28, 2020, Gulshara Ab- ли нашу страну на международном dykalikova was appointed as Akim уровне в качестве чрезвычайных (governor) of the Kyzylorda region, и полномочных представителей becoming the first female to head Казахстана в Организации Объеди- a region in Kazakhstan [Kazinform, ненных Наций – Акмарал Арыстан- 2020]. Moreover, according to the бекова, Мадина Джарбусынова и Agency for Civil Service Affairs, 260 Бырганым Айтимова [ООН, 2019; GÜNCEL 87

women hold positions in akimats (local ad- ОБСЕ, 2019, КазИнформ, 2019]. Другой ministrations) – 253 of them as akims of vil- ‎ показательный пример женщины в поли- lages and rural districts and seven women тике – Дарига Назарбаева, которая была as deputy akims of regions and cities [Abil- избрана Председателем Сената Казахста- mazhitova, 2020]. In September 2019, the на [Тенгри Ньюс, 2019]. 28 марта 2020 года Alliance of Female Power of Kazakhstan was Гульшара Абдыкаликова была назначена founded and officially started its activity. The акимом Кызылординской области, став alliance includes 20 non-governmental orga- первой женщиной, возглавившей реги- nizations that address issues related to rights он в Казахстана [Казинформ, 2020]. Кро- of women and children, gender inequality ме того, по данным Агенства по делам and the creation of equal opportunities for государственной службы, 260 женщин women in politics, economy and public activ- занимают должности в акиматах: 253 из ities [Zakon, 2019]. Thus, in order to promote них – акимы сел и сельских округов, а 7 democracy equally for all citizen regardless женщин – заместители акимов областей и of gender, the Kazakhstani government im- городов [Абилмажитова, 2020]. В сентябре proves the situation of gender inequality by 2019 года был основан и начал свою дея- encouraging the creation of women support- тельность Альянс женских сил Казахстана. ing organizations and appointing women to high-ranking positions in politics. В Альянс входят 20 неправительственных организаций, занимающихся вопросами Females have a dramatic impact on interna- прав женщин и детей, гендерного равен- tional politics and the political culture of so- ства и создания равных возможностей для ciety. They take an active part in solving many женщин в политике, экономике и обще- issues that arise in the life of society. More- ственной деятельности [Закон, 2019]. Та-

rus.azattyq-ruhy.kz 88 ӨЗЕКТІ ПІКІР

over, the range of issues is not limited to purely ким образом, для продвижения демокра- gender issues, but covers practically any area ‎ тии в равной степени для всех граждан вне of modern civilization. Females make up half зависимости от пола правительство Казах- of Kazakhstan’s population and the problems, стана улучшает ситуацию гендерного не- which females encounter, are of fundamental равенства, поощряя создание организаций importance. In general, the policy of gender по поддержке женщин и назначая женщин equality is a policy of justice, which takes into на высокопоставленные должности в по- account the interests of both women and men литике. equally and fairly. Women play a critical role in present-day society and participation of Женщины оказывают огромное влияние women in politics is no longer a matter of dis- на международную политику и политиче- cussion. Females’ struggle for their rights over скую культуру общества. Они принимают centuries have demonstrated that the empow- активное участие в решение многих во- erment of women is a high priority. Therefore, просов, возникающих в жизни общества. governments of many countries around the Более того, спектр вопросов не ограничи- world promote gender equality and ensure вается только гендерными проблемами, а access of women to political power. Many ex- охватывает практически любую область perts share the opinion that the 21st century современной цивилизации. Женщины со- is a time of women in politics and gender de- ставляют половину населения Казахстана, mocracy. и проблемы, с которыми сталкиваются женщины, имеют фундаментальное зна- Kazakhstan should not waste one of its pre- чение. В целом, политика гендерного ра- cious human resources – skilled and educated венства – это политика справедливости, women, who are ready to use their profes- которая одинаково и справедливо учиты- вает интересы как женщин, так и мужчин.

kapital.kz GÜNCEL 89

sional knowledge and abilities for the Женщины играют важную роль в benefit of the country and society. At ‎ современном обществе, и участие the same time, females are still un- женщин в политике больше не derrepresented in senior positions in является предметом обсуждения. political hierarchy. Women’s partici- Борьба женщин за свои права на pation in politics expands the demo- протяжении веков показывают, cratic foundation of Kazakhstani so- что расширение прав и возмож- ciety. Thus, society benefits from the ностей женщин является первоо- use of female talents in solving com- чередной задачей. Поэтому прави- plex problems and issues. It is also тельства стран мира способствуют quite obvious that the wider presence гендерному равенству и обеспе- of women in politics leads to the in- чивают доступ женщин к полити- THE KAZAKHSTANI clusion of new issues on the political ческой власти. Многие эксперты GOVERNMENT agenda. считают, что двадцать первый век IMPROVES THE – это время женщин в политике и SITUATION OF гендерной демократии. References: GENDER INEQUALITY 1. Abilmazhitova, Aigerim (2020). How BY ENCOURAGING Казахстану не следует упускать Many Women Akims Are in Kazakhstan? THE CREATION OF Retrieved from https://tengrinews.kz/ один из своих ценных человече- article/skolko-jenschin-akimov-v-kazahs- WOMEN SUPPORTING ских ресурсов – квалифицирован- tane-1285/. Accessed on 14.04.2020. ORGANIZATIONS AND ных и образованных женщин, ко- 2. Akorda (2012). The Strategy for Develop- APPOINTING WOMEN торые готовы использовать свои ment of the Republic of Kazakhstan. Re- TO HIGH-RANKING trieved from https://www.akorda.kz/en/ профессиональные знания и на- official_documents/strategies_and_pro- POSITIONS IN POLITICS grams. Accessed on 14.04.2020. выки на благо страны и общества. 3. Forbes (2019). The World’s 100 Most Наряду с этим женщины недоста- Powerful Women. Retrieved from ПРАВИТЕЛЬСТВО точно представлены на руководя- https://www.forbes.com/power-women/ КАЗАХСТАНА list/#tab:overall. Accessed on 15.04.2020. щих должностях в политической УЛУЧШАЕТ СИТУА- 4. Inter-Parliamentary Union (2019). Women иерархии. Участие женщин в поли- in National Parliaments. Retrieved from ЦИЮ ГЕНДЕРНОГО тике расширяет демократические http://archive.ipu.org/wmn-e/classif.htm. НЕРАВЕНСТВА, основы казахстанского общества. Accessed on 14.04.2020. ПООЩРЯЯ СОЗДАНИЕ Из чего следует, что общество из- 5. Kazinform (2019). Byrganym Aitimova ОРГАНИЗАЦИЙ ПО Elected Deputy Chairman of the Council влекает выгоду из использова- ПОДДЕРЖКЕ of Senators. Retrieved from https://www. ния женских талантов в решении inform.kz/ru/byrganym-aytimova-izbra- ЖЕНЩИН И na-zamestitelem-predsedatelya-sove- сложных проблем и вопросов. НАЗНАЧАЯ ЖЕНЩИН ta-senatorov_a3570940. Accessed on Также совершенно очевидно, что 15.04.2020. НА ВЫСОКОПОС- 6. Kazinform (2020). For the First Time a ТАВЛЕННЫЕ присутствие женщин в политике Woman was Appointed Akim of the ДОЛЖНОСТИ В ведет к включению новых вопрос Region of Kazakhstan. Retrieved from в политическую повестку. https://www.inform.kz/ru/vpervye-aki- ПОЛИТИКЕ mom-oblasti-v-kazahstane-naznache- na-zhenschina_a3630400. Accessed on 14.04.2020. Источники: 7. Organization for Security and Co-oper- 1. Абилмажитова, Айгерим (2020). Сколь- ation in Europe (2019). Madina Dzhar- ко Женщин-Акимов в Казахстане? До- busynova. Retrieved from https://www. ступен по адресу: https://tengrinews. osce.org/ru/secretariat/340416?down- kz/article/skolko-jenschin-akimov-v- load=true. Accessed on 15.04.2020. kazahstane-1285/. Дата обращения: 14.04.2020. 8. Tengrinews (2019). Dariga Nazarbayeva Elected as Speaker of the Senate. Re- 2. Акорда (2012). Стратегии и Програм- trieved from https://tengrinews.kz/ka- мы Республики Казахстан. Доступен zakhstan_news/dariga-nazarbaeva-izbra- по адресу: https://www.akorda.kz/en/ na-spikerom-senata-378027/. Accessed official_documents/strategies_and_ on 14.04.2020. programs. Дата обращения 14.04.2020. 9. Time (2019). Top Female Leaders Around 3. Закон (2019). Остановить Деграда- цию – в Казахстане Предложили По- kapital.kz the World. Retrieved from http://content. time.com/time/specials/packages/com- высить Роль Женщины. Доступен по pletelist/0,29569,2005455,00.html. Ac- адресу: https://www.zakon.kz/4990422- 90 ӨЗЕКТІ ПІКІР

cessed on 15.04.2020. Доступен по адресу: http://archive.ipu. 10. UN (2019). Akmaral Arystanbekova. Re- ‎ org/wmn-e/classif.htm. Дата обращения: trieved from https://www.un.org/ru/ 14.04.2020. taxonomy/term/1212. Accessed on 7. Организация по Безопасности и Со- 15.04.2020. трудничеству в Европе (2019). Мадина Джарбусынова. Доступен по адресу: 11. UN Women (2019). Women in Politics: https://www.osce.org/ru/secretariat/340 2019. Retrieved from https://www.un- WOMEN PLAY A women.org/en/digital-library/publica- 416?download=true. Дата обращения: tions/2019/03/women-in-politics-2019- CRITICAL ROLE IN 15.04.2020. map. Accessed on 14.04.2020. PRESENT-DAY SOCIETY 8. ООН (2019). Акмарал Арыстанбекова. Доступен по адресу: https://www.un.org/ 12. Zakon (2019). Stop Degradation – It Is AND PARTICIPATION ru/taxonomy/term/1212. Дата обраще- Proposed to Increase the Role of Wom- OF WOMEN IN en in Kazakhstan. Retrieved from https:// ния: 15.04.2020. www.zakon.kz/4990422-ostanovit-degra- POLITICS IS NO 9. ООН-Женщины (2019). Женщины в datsiyu-v-kazahstane.html. Accessed on LONGER A MATTER OF Политике: 2019. Доступен по адресу: 16.04.2020. https://www.unwomen.org/en/digital- DISCUSSION library/publications/2019/03/women- in-politics-2019-map. Дата обращения: 14.04.2020. ostanovit-degradatsiyu-v-kazahstane. ЖЕНЩИНЫ ИГРАЮТ html. Дата обращения: 16.04.2020. 10. Тенгри Ньюс (2019). Дарига Назарбае- 4. Казинформ (2019). Бырганым Айти- ВАЖНУЮ РОЛЬ В ва Избрана Спикером Сената. Досту- мова Избрана Заместителем Пред- СОВРЕМЕННОМ пен по адресу: https://tengrinews.kz/ kazakhstan_news/dariga-nazarbaeva- седателя Совета Сенаторов. Досту- ОБЩЕСТВЕ, И пен по адресу: https://www.inform. izbrana-spikerom-senata-378027/. Дата kz/ru/byrganym-aytimova-izbrana- УЧАСТИЕ ЖЕНЩИН В обращения: 14.04.2020. zamestitelem-predsedatelya-soveta- ПОЛИТИКЕ БОЛЬШЕ 11. Тайм (2019). Лучшие Женщи- senatorov_a3570940. Дата обращения: НЕ ЯВЛЯЕТСЯ ны-Лидеры во Всем Мире. До- 15.04.2020. ступен по адресу: http://content. ПРЕДМЕТОМ 5. Казинформ (2020). Впервые Акимом time.com/time/specials/packages/ Области в Казахстане Назначена Жен- ОБСУЖДЕНИЯ completelist/0,29569,2005455,00.html. щина. Доступен по адресу: https://www. Дата обращения: 15.04.2020. inform.kz/ru/vpervye-akimom-oblasti- 12. Форбс (2019). 100 Самых Влиятельных v-kazahstane-naznachena-zhenschina_ Женщин Мира. Доступен по адресу: a3630400. Дата обращения: 14.04.2020. https://www.forbes.com/power-women/ 6. Межпарламентский Союз (2019). Жен- list/#tab:overall. Дата обращения: щины в Национальных Парламентах. 15.04.2020.

zakon.kz GÜNCEL 91

TÜRKISTAN BÖLGES‎ I’NIN ETNO-DEMOGRAFIK DURUMU, YÖNLERI VE DÖNÜŞÜMÜ

ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЭТНО- DAULET ZHAILYBAYEV ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ AVRASYA ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ, UZMAN ARAŞTIRMACI ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЕУРАЗИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ, АҒА ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТКЕР ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ

Türkistan’ın eyalet merkezi olma- Түркістан қаласының облыс ор- sı, bölgedeki ekonomik, kültürel ve ‎ талығы болып құрылуы өңірдегі demografik yapıdaki değişimleri de экономикалық, мәдени және де- tetiklemiştir. Bu süreç, Kazakistan’ın мографиялық жағдайдың өзгеруі- güney bölgesindeki etno-demografik не ықпал етуде. Бұл Қазақстанның süreçlerin yönünü ve dönüşümünü оңтүстік өңіріндегі этнодемографи- etkilemektedir. Günümüz Türkistan GENEL ITIBARIYLE ялық үрдістерінің бағыттары мен eyaletindeki demografik durum, 20. BAKTIĞIMIZDA трансформациясына өзгерістер yüzyılın başından beri çeşitli dinamik- 1990’LI YILLARDAN алып келуе. Қазіргі Түркістан об- ler sergilemiştir. Genel olarak bölge- BU YANA TÜRKISTAN лысының демографиялық жағдайы deki nüfus son yüzyıl boyunca artış EYALETI ÜLKENIN XX ғасырдың басынан бері әртүрлі eğiliminde olmuştur. Bu eğilim, eyalet ÇEŞITLI BÖLGELERININ көрсеткіштерге ие болды. Ерек- halkının geleneksel yaşam tarzı, yer- DEMOGRAFIK шелігі, ғасыр бойы облыстың халық leşim sistemi, iklim koşulları, göç sü- YAPISINA OLUMLU санының өсу динамикасы ілгерілеп reçleri ve sosyo-ekonomik durumun- KATKILAR отырған. Бұл облыс халқының dan kaynaklanmaktadır. Bu süreçlerin SAĞLAMIŞTIR дәстүрлі тұрмыс тіршілігі, қоныста- tarihsel açıdan incelenebilmesi için ну жүйесі, климаты, миграциялық farklı dönemlere ait bazı nüfus sayım ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАН үрдістері мен әлеуметтік-экономи- sonuçlarının analiz edilmesinin yararlı ЖЫЛДАРДАН БАСТАП калық жағдайына байланысты бол- olacağı düşünülmektedir. ҚАЗІРГІ ТҮРКІСТАН ды. Осы процестерді тарихи тұрғы- ОБЛЫСЫ ЕЛІМІЗДІҢ дан талдау үшін әр түрлі жылдарда 1926 nüfus sayımına göre, Sırdar- КӨПТЕГЕН ОБЛЫСТА- жасалған кейбір халық санағының ya ilinde toplam 1,157,188 kişi ya- РЫНЫҢ ДЕМОГРАФИ- нәтижелерін зерттеуді пайдалы бо- şamıştır. Bunların arasında Kazaklar ЯСЫНДА ДОНОРЛЫҚ лады деп ойлаймыз. 876,184; Ruslar 82,392; Almanlar ҚЫЗМЕТ АТҚАРДЫ 4,447; Ukraynalılar 43,241; Özbekler Бұл бағытта қаралған халық са- 124,650; Tatarlar 7,629; Beyaz Ruslar нағының алғашкысы 1926 жылғы 1,951; Uygurlar 60; Azeriler 12 ve Ko- санақта Сырдария губерниясында reliler 11 kişi olarak yer almıştır [SSCB 1, 157,188 адам өмір сүріп, оның Nüfus Sayımı, 1928]. 1939’daki nüfus ішінде қазақтар – 876,184; орыстар sayımına baktığımızda ise, Güney Ka- – 82,392; немістер – 4,447; украин- zakistan eyaletinde toplamda 745,542 дар – 43,241; өзбектер – 124,650; kişi yaşamıştır. Bunların içinde Kazak- татарлар – 7,629; белорусьтер – ların %46,9’la 349,489 kişi, Rusların 1951; ұйғырлар – 60; әзербайжан- oranı %22,8’le 169,805 kişi olmuştur. дар – 12; кәрістер – 11 адам болған 92 ӨЗЕКТІ ПІКІР

Diğer etnik gruplar arasında Almanlar 6,089; [Всесоюзная перепись., 1928]. Ал, 1939 Ukraynalılar 57,519; Özbekler 100,770; Ta- ‎ жылғы санақ материалдарында Оңтүстік tarlar 13,507; Belaruslar 3,284; Uygurlar 382; Қазақстан облысында жалпы 745,542 адам Azeriler 4,832; Koreliler 6,041 yer almaktadır өмір сүрген. Оның құрамында қазақтардың [Kazakistan Nüfusu, 2009]. 1926-1939 döne- үлесі 349,489 адамнан 46,9% құраған. Об- mi için sayım verilerindeki değişikliklerde bir лыстағы орыстардың саны 169,805 адамды dizi faktörün dikkate alınması gerekmektedir. құрап, 22,8% құраған. Дәл сол сияқты, немі- 1928’de Sırdarya ilinin idari bölümlerindeki стер – 6,089; украиндар – 57,519; өзбектер değişiklikler bu süreçte etkili olmuştur. Ayrıca, – 100,770; татарлар – 13,507; белорусьтер 1937’de Kuzey Kafkasya’dan göç eden Müs- – 3,284; ұйғырлар – 382; әзербайжандар – lüman halklar, bölgedeki etno-demografik 4,832; кәрістер – 6,041 адамды құраған [На- yapıyı etkilemiştir. 1959 nüfus sayımı sonuç- селенеие Казахстана., 2009]. 1926–1939 жж. larında Çimkent eyaletinin etno-demografik санақ материалдарындағы халық санының göstergelerinde de farklılıklar gözlemlenmiş- өзгерістерінде бірқатар факторларды еске- tir. Örneğin, toplam nüfusu 906,696 kişi olan руді қажет етеді. Оның ішінде Сырдария гу- eyaletin etnik yapısında Kazaklar 398,193; берниясының 1928 жылы әкімшілік бөліні- Ruslar 207,426; Almanlar 28,320; Ukraynalılar стерінің әсері болды. Сонымен қатар, 1937 40,344; Özbekler 116,159; Tatarlar 25,250; Be- жылы Солтүстік Кавказдан қоныс аударған yaz Ruslar 2,873; Azeriler 11,510 kişi olmuştur мұсылман халықтары облыстың этнодемо- [İstatistiksel Rapor, 1991]. Nüfus sayımında графиялық үрдістеріне өз ықпалын тигізді. Azerilerin sayısındaki keskin artışın 1944’deki 1959 жылы жүргізілген санақтың көрсет- sürgünden kaynaklandığı belirtilmelidir. Bu кіштерінде Шымкент облысының этноде- dönemde Azeriler ile birlikte Ahıska Türkleri, мографиялық көрсеткіштерінде де ерек- Karaçaylar, Balkarlar ve diğer Türk halkları da шеліктер болды. Мысалы, жалпы халық bölgeye sürgün edilmiştir. Sonuç olarak, böl- саны 906,696 адамды құрап, оның ішінде gedeki Türk halklarının sayısı ve nüfus içeri- қазақтар – 398,193; орыстар – 207,426; немі- sindeki oranı artmaya başlamıştır. стер – 28,320; украиндер – 40,344; өзбектер – 116,159; татарлар – 25,250; белорусьтер 1970’de ise Çimkent eyaletinin toplam nüfusu – 2,873; әзербайжандар – 11,510 адам бол- 1,284,859 kişiye ulaşmıştır. Bunların %47,1’ini ды [Статистический сборник, 1991]. Санақ Kazaklar, %22’sini ise Ruslar oluşturmaktaydı. мәліметтеріндегі әзірбайжандардың саны- Eyalet nüfusuna Slav ve Türk halkları olarak ның күрт өсуі 1944 жылғы депортацияның bakacak olursak, Türk halklarının bölgedeki әсері болды. Облыс төңірегіне осы кезең-

ortalyq.kz GÜNCEL 93

payı %65,1 iken Slav halkların payı де әзербайжандармен қатар, ахы- %25,2 olmuştur. 1970 nüfus sayımın- ‎ ска түріктері, қарашай, балкар және dan itibaren nüfusun etno-demogra- т.б. түркі халықтары қоныс аударған fik eğilimlerinde farklılıklar sergilen- болатын. Нәтижесінде облыс тер- meye başlamıştır. Örneğin, 1979 nü- риториясында түркі халықтарының fus sayımında Kazakların oranı %51’e саны мен үлесі басымдыққа ие бола (1970’de %47,1) ve Özbeklerin oranı бастады. %14.5’e (1970’de %13,7) ulaşmıştır. Rusların oranı ise %19.2’e düşerek 1970 жылы Шымкент облысындағы 1970 sonuçlarına göre %3 oranında халықтың жалпы саны – 1,284,859 azalmıştır. Ukraynalı ve Beyaz Rus адамды құрады. Оның ішінде 47,1% nüfusunda da benzer azalmalar göz- қазақтар, 22,0% орыстар болды. Об- lemlenmiştir [SSCB nüfusunun sayısı лыс халқының құрамын славян және ve yapısı, 1984]. түркі халықтары ретінде бөліп қа- райтын болсақ, түркі халықтарының Bağımsızlığın ilanından sonraki ilk yıl- облыс бойынша үлесі 65,1% құраса, BU GÖÇ larda yaşanan sosyal ve ekonomik is- славян халықтары 25,2% құраған. HAREKETLILIĞI, DOĞAL tikrarsızlıklar, eyaletten göç oranların- Осы жылғы санақ материалдарынан OLARAK EYALETIN da artış yaşanmasına neden olmuş- бастап, халықтың этнодемографи- ETNO-DEMOGRAFIK tur. Bu noktada Türkistan sakinlerinin ялық үрдістерінде ерекшеліктер YAPISINDA ÇEŞITLI çoğu iş arama nedeniyle dönemin байқала бастайды. Оның ішінде DEĞIŞIMLERE NEDEN başkenti olan Almatı’ya göç etmeye славян және басқа да тіл тобына OLMUŞTUR başladı. Onların bir çoğunun temelli жататын халықтың үлес салмағы olarak da Almatı’ya yerleştiklerini ifa- азая бастады. Керісінше түркі ха- de edebiliriz. Buna ek olarak eğitim ОБЛЫС ХАЛҚЫНЫҢ лықтарының үлесі басым түскендігін hayatlarını devam ettirmek için Al- МИГРАЦИЯЛЫҚ көреміз. Мысалы, 1979 жылғы санақ matı’ya gelip mezun olduktan sonra ҮРДІСТЕРІНІҢ материалында қазақтар 51% жеткен çalışmaya başlayanların arasında da ТРАНСФОРМА- болса (1970 жылы 47,1%), өзбектер Almatı’ya yerleşenlerde bulunmak- ЦИЯСЫНА ЕҢ – 14,5% (1970 жылы 13,7%) құрады. tadır. Böylece ülkenin güneyindeki АЛДЫМЕН Ал, орыстардың үлесі – 19,2% құрап, insanlar, Almatı şehrine yoğun olarak ӘЛЕУМЕТТІК- 1970 жылғы көрсеткішпен салысты- ikamet etmeye başlamıştır. Bu göç ЭКОНОМИКАЛЫҚ рғанда 3% төмендеген. Дәл осын- hareketleri, Almatı’nın sosyal, kültü- ЖАҒДАЙ ӘСЕР ЕТТІ дай азаю көрсеткіштері украиндар rel ve ekonomik açıdan gelişiminde мен белорусьтерде де байқалды önemli rol oynamıştır. Örneğin, uzun [Численность и состав населения süredir ticaretle uğraşan güney böl- СССР, 1984]. Дегенмен халық ішіндегі gesi sakinleri, piyasa ekonomisine бұл өзгерістерге қарамастан облыс geçiş sırasında Almatı’daki küçük gi- халқының жалпы саны өсу динами- rişimlerin ve aile şirketlerinin kuru- касын тоқтатпады. cuları haline geldiler. Genel itibariyle baktığımızda 1990’lı yıllardan bu yana Қазақстанның тәуелсіздік алған- Türkistan eyaleti ülkenin çeşitli bölge- нан кейін әлеуметтік-экономикалық lerinin demografik yapısına olumlu жағдайдың тұрақсыз болуы облыс katkılar sağlamıştır. Bunların arasında халқының миграциялық үрдістерде özellikle başkentin Akmola eyaletine белсенділігін арттырды. Халықтың taşınması genel olarak “güneylilerin” көпшілігі ел астанасы Алматы қа- ülkenin kuzeyine göç etme eğilimin ласына жұмыс істеу мақсатында hızlandırdı. Bu göç akını güney nü- қоныс аударды. Олардың көпшілі- fusunun kuzeye göç etme eğiliminin гі тұрақты мекен жайын біржолата ana aşamasını oluşturmuştur. ауыстырғандар болып саналады. Сонымен қатар, Алматы қаласы- Türkistan eyaletinin nüfusundaki dü- на оқуға келіп, жұмыс істеп қалып ortalyq.kz zenli artış eyaletten göç etme eğili- қойғандар да болды. Нәтижесінде minin sürekliliğini destekler nitelikte оңтүстік өңір халқының Алматы қа- 94 ӨЗЕКТІ ПІКІР

gelişmiştir. İlk göç akını öncelikle güneydo- ласында топтасып орналасуына алып кел- ğu güzergahından Almatı’ya doğru yönelmiş ‎ ді. Қоныс аударушылар Алматы қаласы- olup Astana’nın başkent olmasıyla bu göçün ның әлеуметтік және мәдени үрдістерінде rotası, kuzeye çevrilmiştir. Ülkenin kuzeyine маңызды рөл ойнады. Мысалы, ежелден gerçekleştirilen göçlerin içerisinde Kostanay, сауда-саттықпен айналысқан оңтүстік өл- Petropavl ve Pavlodar şehirleri de yer almak- кенің тұрғындары нарықтың экономикаға tadır. Türkistan’ın eyalet merkezi olması ile көшу барысында Алматыдағы шағын және birlikte göç eğiliminde önemli bir değişiklik отбасылық кәсіпкерліктің негізін қала- yaşanarak eyalete özellikle Çimkent, Taraz, ушылардың біріне айналды. Жалпы, тәу- Almatı ve Kızılorda gibi güneyde yer alan елсіздік алған жылдардан бастап қазіргі diğer bölgelerden göç ederek yerleşenlerin Түркістан облысы еліміздің көптеген об- olduğu gözlemlenmektedir. Türkistan eyaleti лыстарының демографиясында донорлық sakinlerinin göç sürecini etkileyen faktörlerin қызмет атқарды. Соның ішінде, 1998 жыл- başında bölgenin değişmeye başlayan sos- дан бастап ел ордасы Ақмолаға көшуінде yo-ekonomik durumu gelmektedir. Bu konu- «оңтүстіктердің» көші үлкен үрдіс болды. da eyalet merkezinin planlı bir şekilde büyü- Бұл оңтүстік халқының солтүстікке қоныс mesinin ve iş imkanlarının artmasının önemli аударуының негізгі кезеңі болды. katkılar sağladığını belirtmek gerekir. Жалпы, облыс халқының үздіксіз өсіп оты- Bu göç hareketliliği, doğal olarak eyaletin et- руы миграциялық үрдістердің бірнеше no-demografik yapısında çeşitli değişimlere бағытын қалыптастырды. Оның алғашқы- neden olmuştur. Örneğin 1999-2009 nüfus сы оңтүстік-шығыс бағыты – Алматы қа- sayımlarından da görüldüğü üzere özellikle ласына негізделді. Екіншісі, Астана бағыты Slav etnik gruplarının sayısında bir azalma – Астана қаласымен байланысты болды. söz konusudur [Sayım Sonuçları, 2011]. Bu- Үшіншісі, Солтүстік бағыт – Солтүстік Қа- nun nedenleri arasında ise bağımsızlığın ilk зақстан, Қостанай, Петропавл, Павлодар yıllarında eyalette bulunan madencilik sek- облыстарына бағытталды. Төртінші бағыт töründeki üretim tesislerinin faaliyetlerinin – Түркістан қаласының облыс орталығы azalması gösterilebilir. Bu, bölgedeki bazı kü- болып өзгеруі болды. Алғашқы үш бағыт-

egemen.kz GÜNCEL 95

çük kasabalardaki üretim tesislerinin тағы миграциялық үрдіске тек об- geleceğine dair beklentileri olumsuz ‎ лыс халқы ғана қатысқан болса, yönde etkilemiş olup çoğunluğunu төртінші бағытқа жалпы Оңтүстік Ruslar, Ukraynalılar, Beyaz Ruslar, Al- өңір (Шымкент, Тараз, Алматы, Қы- manlar ve Yunanlar’ın oluşturduğu зылорда облыстары) халықтары ат- bölge sakinlerinin de başka yerlere салысуда. göç etmelerine neden olmuştur. Облыс халқының миграциялық Günümüzde Türkistan eyaletinde bir- үрдістерінің трансформациясына çok etnik grup yaşamaktadır. Onların ең алдымен әлеуметтік-экономи- içinde sayısı 24’ü bulan Türk halkı калық жағдай әсер етті. Бұл ретте da yer almaktadır. 2019’da Türkistan Түркістан қаласының облыс орта- eyaletinin toplam nüfusu 1,983,967 лығы болуы облыс халқының жер- kişidir. Bunların etno-demogra- гілікті мекендеріне қайта топтасуы- fik yapısını ele aldığımızda Kazaklar на және басқа да облыстардан ха- 1,508,219; Özbekler 336,645; Rus- лықтың қоныс аударуына негіз бо- lar 35,523; Azeriler 18,539; Tacikler лып отыр. Бұған облыс орталығы- 36,831; Tatarlar 7,892; Türkler 16,438; TÜRKISTAN ның жоспарлы түрде кеңейіп, жаңа Ukraynalılar 904 ve Almanlar 1,296 EYALETININ NÜFUSU жұмыс орындарының ашылуы kişidir [Stat.gov.kz, 2019]. 2020’nin ilk 20. YÜZYILIN ықпал етуде. döneminde paylaşılan bilgilere göre BAŞINDAN BERI Türkistan eyaletinde toplam nüfus, DÜZENLI OLARAK Аталмыш бағыттардың синтезін- 2,016,037 kişiye ulaşmıştır. Aynı şekil- ARTMAKTA де облыстың этнодемографиялық de etno-demografik yapısı incelen- OLUP BÖLGEDE үрдістерінде де ерекшеліктер бай- diğinde Kazaklar 1,531,716; Özbek- YAŞAYANLARIN қалды. Мысалы, 1999–2009 жж. ler 344,937; Ruslar 34.968; Azeriler ETNIK YAPISINDA DA халық санағы материалдарында - 18.707; Tacikler - 37.640; Tatarlar ÇEŞITLI DEĞIŞIKLIKLER халық санының өсуінде негізгі ба- - 7.817; Türkler - 16.638; Ukraynalılar MEYDANA GELMIŞTIR сымдықтар көзге түседі [Итоги 785 ve Almanlar 1.275 kişidir [Stat. переписи, 2009]. Оның ішінде ми- грациялық үрдістердің нәтижесін- gov.kz, 2020]. Verilen bu rakamları ТҮРКІСТАН karşılaştırdığımızda Kazaklar, Özbek- ОБЛЫСЫНЫҢ ХАЛЫҚ де славяндық этностардың азаюы ler ve Azerilerin sayısında bir artış ya- САНЫ XX ҒАСЫРДЫҢ ерекше байқалады. Оған тәуел- şandığı fark edilirken diğer Rus, Uk- БАСЫНАН БЕРІ сіздіктің алғашқы жылдарындағы raynalı ve Almanların sayısında ise bir ӨСІП КЕЛГЕНІМЕН, облыс төңірегіндегі тау-кен және azalış söz konusudur. ХАЛЫҚТЫҢ ҚҰРАМЫ өндіріс орындарының тұралап қа- ӘРТҮРЛІ ӨЗГЕРІСТЕ луы негіз болды. Бұл облыстағы Türkistan eyaletinde etnik grupların БОЛДЫ кейбір шағын қалалардың түбе- yerleşim alanlarında da her bölgede гейлі болашағы жоқ екенін көрсет- kendine özgü bir tablo görülebilmek- ті. Ал, бұл өндірістік қалалардың tedir. Özbekler ve Tacikler Sairam, тұрғындарының көпшілігі орыстар, Tolebi, Maktaaral ilçesi, Kentau şehir- украиндар, белорусьтер, немістер lerinde yoğu olarak ikamet ederken және гректер болды. Türkler ve Azeriler ise genelde Jetisay, Sairam ve Sarıagaş’a yerleşmişlerdir. Қазіргі уақытта Түркістан облысын- Eyaletin Otrar, Suzak ve Şardara ilçe- да көптеген этнос өкілдері тұрады. lerinde ise nüfusun neredeyse tama- Оның ішінде 24 түркі халықтар mına yakınının Kazaklar’dan oluşma- өмір сүреді. Мысалы, 2019 жылы sı dikkat çekicidir. Otrar’da yaşayan Түркістан облысында этнодемогра- 54,038 kişinin 53,861’i Kazak’tır, Şar- фиялық жағдайға қарайтын бол- dara ise 78,832 kişinin 76,135’i Ka- сақ, облыс халқының жалпы саны zak’tır [Stat.gov.kz, 2020]. 1,983,967 адамды құрады. Соның ішінде: қазақтар – 1,508,219; өз- Özetle, Türkistan eyaletinin nüfusu бектер – 336,645; орыстар – 35,523; 20. yüzyılın başından beri düzenli әзербайжандар – 18,539; тәжіктер 96 ӨЗЕКТІ ПІКІР

olarak artmakta olup bölgede ya- – 36,831; татарлар – 7892; түріктер şayanların etnik yapısında da çeşitli ‎ – 16,438; украиндер – 904; немістер değişiklikler meydana gelmiştir. Bu – 1296 адамды құрайды [Stat.gov.kz, noktada idari ve coğrafi değişimler 2019]. Ал, 2020 жылдың басындағы nüfusun göstergelerini de etkilemiş- көрсеткіштерде облыс халқының саны – 2,016,037 адамды құрады. tir. Son istatistiki bilgiler, bölgedeki BUNA EK OLARAK, Türkçe konuşan halkların sayısının ÇEŞITLI ETNIK Оның ішінде: қазақтар – 1,531,716; artmakta olduğunu bizlere göster- GRUPLARIN өзбектер – 344,937; орыстар – mektedir. Buna ek olarak çeşitli etnik FARKLI EKONOMIK 34,968; әзербайжандар – 18,707; grupların farklı ekonomik yönelimler YÖNELIMLER тәжіктер – 37,640; татарлар – 7,817; doğrultusunda farklı eğilimlere sahip DOĞRULTUSUNDA түріктер – 16,638; украиндер – 785; olduğu söylenebilir. Buna bağlı olarak AYRIŞAN EĞILIMLERE немістер – 1,275 адамды құрады da etnik grupların yerleşim kararları- SAHIP OLDUĞU [Stat.gov.kz, 2020]. Берілген көрсет- nın da nasıl oluştuğunu görebilmek- SÖYLENEBILIR кіштерден байқағанымыздай 2020 teyiz. Son olarak Türkistan’ın göç alan жылдың басымен 2019 жылдағы bir bölge olarak geliştiği dönemde өзгерістер этностар арасындағы yeni sosyal değişimlerin de gelecekte ЭТНОСТАРДЫҢ ерекшеліктерді көрсетеді. Мысалы, farklı etno-demografik değişikliklere ОРНАЛАСУЫНДАҒЫ қазақтар мен өзбектердің арасын- yol açabileceğini belirtebiliriz. ЕРЕКШЕЛІКТЕР да айтарлықтай халық саны өскен- ӘР ЭТНОСТЫҢ дігі байқалады. Ал, орыс, украин, Kaynaklar: ШАРУАШЫЛЫҚ неміс және т.б. халықтардың саны 1. İstatistiksel Raporlar (1991). Tüm Sov- БЕЙІМІН КӨРСЕТЕДІ керісінше төмендеген. Түркі тілдес yetler Birliği’nde 1939, 1959, 1970, 1979, 1989’daki Nüfus Sayımlarının Seçilmiş халықтардың ішінде әзербайжан- Göstergelerinin İstatistiksel Koleksiyonu дар мен түріктердің санында да өз- s. 7-70. 2. Kazakistan Nüfus Sayımı (2009). Kazakis- герістер байқалады. tan’ın Sovyetler Birliği İçerisindeki 1939 Nüfus Sayımı. Cilt: 1 s. 134, Almatı, Arıs Түркістан облысындағы этноде- Yayınevi. мографиялық өзгерістер облыс 3. Sayım Sonuçları (2011). Güney Kazakis- tan bölgesi. Kazakistan Cumhuriyeti 2009 аудандары көлемінде ерекшелік- Ulusal Sayımı Sonuçları. Cilt: 2 s. 150. İsta- терге ие. Мысалы, өзбектердің көп tistiksel Özet, Astana.

sajasat.kz GÜNCEL 97

‎

iken-turkestan.kz

4. Sovyetler Birliği Nüfus Sayımı (1984). Sovyetler Bir- әкімшілік және территориялық өзгері- liği’nin 1979 yılı Nüfus Büyüklüğü ve Yapısı, s. 116- 124. ‎ стер жергілікті халықтың көрсеткіштеріне 5. Stat.gov.kz (2019). 2019’un İlk Dönemindeki Birey- әсер етпей қоймады. Соңғы статистикалық sel Etnik Gruplara Göre Türkistan Bölgesinin Nüfusu. мәліметтердегі этнодемографиялық көр- Alınan yer: https://stat.gov.kz/official/industry/61/ statistic/7. Erişim tarihi: 28.04.2020. сеткіштер облыс территориясындағы түр- 6. Stat.gov.kz (2020). 2020’nin İlk Dönemindeki Bi- кі тілдес халықтардың санының өсіп келе reysel Etnik Gruplara Göre Türkistan Bölgesinin жатқандығымен ерекшеленеді. Сонымен Nüfusu. Alınan yer: https://stat.gov.kz/official/in- dustry/61/statistic/5. Erişim tarihi: 28.04.2020. қатар, этностардың орналасуындағы ерек- 7. Tüm Sovyetler Birliği Nüfus Sayımı (1928). Kazak шеліктер әр этностың шаруашылық бей- ÖSSC’de 1926 Nüfüs Sayımı, s. 15–46; 126–153. імін көрсетеді. Соған сәйкес этностардың орналасу жүйесі қалыптасып отыр. Алайда, шоғырланған аймақтары Түркісан қаласы, Түркістан қаласындағы күрделі әлеуметтік Сайрам, Төле би, Мақтаарал ауданы, Кен- өзгерістер келешекте жаңа этнодемогра- тау қаласында тығыз қоныстанған. Сол си- фиялық өзгерістерді алып келетін болады.

яқты тәжіктер Жетісай, Мақтаарал және Са- Дереккөз: рыағаш аудандарында тығыз орналасқан. 1. Всесоюзная перепись населения 1926 г. Т. 8. Ка- Ал, түріктер мен әзірбайжандар Жетісай, захская АССР. – М., 1928. – 15–46; 126–153 Сайрам, Сарыағаш және Төле би ауданда- 2. Населенеие Казахстана по Всесоюзной переписи насеения 1939 года. В 5-ти томах. 1 том. – Алма- рында қоныс тепкен. Облысты аумағын- ты: Издательство «Арыс», 2009. – С. 134. дағы Отырар және Созақ ауданының этно- 3. Статистический сборник по отдельным показа- телям всесоюзных переписей населения 1939, демографиялық жағдайы қызықты көрініс 1959, 1970, 1979, 1989 гг. – Алма-Ата, 1991. – С. береді. Мысалы, Отырар ауданында 54,038 7–70 халық тұрса, соның 53,861 қазақтар болып 4. Численность и состав населения СССР по дан- ным Всесоюзной переписи населения 1979 г. – табылады. Дәл осындай жағдай Шарда- М., 1984. – С. 116–124 ра ауданында да кездеседі. Аталмыш ау- 5. Южно-Казахстанская область. Итоги Националь- ной переписинаселения Республики Казахстан данның халық саны 78,832 адамнан тұрса, 2009 года. Том 2. Статистический сборник. – оның 76,135 қазақтар. Созақ ауданында да Астана, 2011. – 150 с. қазақтардың тығыз орналасқандығымен 6. Stat.gov.kz (2019). 2019 жыл басына Түр- кістан облысы халқының жекелеген этностар ерекшеленеді. бойынша саны. Сілтеме: https://stat.gov.kz/ official/industry/61/statistic/7 . Қараған уақыты: Қорытындылай келе, Түркістан облысы- 28.04.2020. 7. Stat.gov.kz (2020). 2020 жыл басына Түр- ның халық саны XX ғасырдың басынан бері кістан облысы халқының жекелеген этностар өсіп келгенімен, халықтың құрамы әртүрлі бойынша саны. Сілтеме: https://stat.gov.kz/ official/industry/61/statistic/5. Қараған уақыты: өзгерісте болды. Соның ішінде облыстағы 28.04.2020. 98 ӨЗЕКТІ ПІКІР

FUTURE OF INTEGRATION‎ IN POST-COVID-19 WORLD

ASSET ORDABAYEV БУДУЩЕЕ ИНТЕГРАЦИИ В МИРЕ ПОСЛЕ COVID-19

The world, by all indications, is expe- Мир, по всем стандартам, пережи- riencing a moment that can be called ‎ вает момент, который можно на- a great crisis. We can assume that it звать великим кризисом. Можно will be a turning point in modern his- предположить, что это будет по- tory. For several months since the ad- воротный момент в современной vent of COVID-19, analysts have been истории. В течение нескольких ме- discussing what the world will be like сяцев после появления COVID-19 after the pandemic. Many argue that аналитики обсуждают, каким бу- the world order will be fundamen- дет мир после пандемии. Многие tally different from what exists now. утверждают, что мировой порядок Some believe that a new world order будет принципиально отличаться THE WORLD CHANGED от того, что существует сейчас. Не- led by China will be formed [Huang, BY THE PANDEMIC 2020], while others foresee a bipolar которые считают, что новый миро- WILL MOST LIKELY вой порядок будет сформирован world divided between the equal- NOT BE RADICALLY во главе с Китаем [Huang, 2020], в ly strong United States and China DIFFERENT FROM то время как другие предвидят би- [Niblett, 2020]. There are predictions WHAT IT WAS BEFORE полярный мир, разделенный меж- that the pandemic will put an end to ду одинаково сильными Соединен- globalization, aggravate nationalism, ными Штатами и Китаем [Niblett, undermine free trade, and provoke a МИР, ИЗМЕНЕННЫЙ 2020]. Существуют прогнозы, что change of regimes in some countries ПАНДЕМИЕЙ, СКОРЕЕ ВСЕГО, НЕ БУДЕТ пандемия положит конец глобали- [Jukic, 2020]. However, some hope зации, обострит национализм, по- that a new era of global cooperation КАРДИНАЛЬНО ОТЛИЧАТЬСЯ ОТ ТОГО, дорвет свободную торговлю и вы- is about to begin. In this article, the ЧТО БЫЛО РАНЬШЕ зовет смену режимов в некоторых author attempts to prove that inte- странах [Jukic, 2020]. Однако неко- gration has good chances to receive торые надеются, что новая эра гло- a new impetus in the post-COVID-19 бального сотрудничества вот-вот world and state leaders will see new начнется. В этой статье автор пыта- incentives for integration. ется доказать, что интеграция име- ет хорошие шансы получить новый The world changed by the pandemic импульс в мире после COVID-19, а will most likely not be radically differ- лидеры государств могут увидеть ent from what it was before. The pan- новые стимулы для интеграции. demic and response measures taken by states have revealed and con- Мир, измененный пандемией, firmed fundamental characteristics скорее всего, не будет кардиналь- GÜNCEL 99

that are explicable within the framework of ‎ но отличаться от того, что было раньше. FUTURE OF INTEGRATION IN the two major paradigms of the internation- Пандемия и ответные меры, принятые го- al relations theory – liberalism and realism. сударствами, выявили и подтвердили фун- Based on these methodological paradigms, даментальные характеристики, которые POST-COVID-19 WORLD we can assume that the crisis will not be a можно объяснить в рамках двух основных turning point for the world order, but only an парадигм теорий международных отно- intermediate position before a final stop to шений - либерализма и реализма. Исходя which international policy has been moving из этих методологических парадигм, мы over the past decades. можем предположить, что кризис не ста- нет поворотным моментом для мирового The current global system was formed after порядка, а станет лишь промежуточной the collapse of the USSR, and it is character- позицией перед конечной остановкой, к ized by the term “End of History” introduced которой движется международная поли- by Francis Fukuyama to designate the victory тика в последние десятилетия. of democracy and globalization. At the same time, in his article “The Clash of Civilizations”, Нынешняя глобальная система была Samuel Huntington depicted the ideological- сформирована после распада СССР, и ly opposite world order characterized by the для нее характерен термин «конец исто- presence of mutually antagonistic “cultur- рии», введенный Фрэнсисом Фукуямой al-ideological centers”. In the beginning, the для обозначения победы демократии concept of the “End of History” was dominant и глобализации. В то же время в своей and everyone welcomed globalization. How- статье «Столкновение цивилизаций» Са- ever, various local and global crises have led муэль Хантингтон описал идеологически to the gradual growth of uncertainty in the противоположный мировой порядок, world about the right path of development, характеризующийся наличием взаимно and the position of “End of History” and антагонистических «культурно-идеологи-

timeforfamilies.com 100 ӨЗЕКТІ ПІКІР

globalization supporters weakened. ческих центров». В начале концеп- This uncertainty spurred the political ‎ ция «Конца истории» была доми- forces, which can notionally be called нирующей, и все приветствовали “new populists”. They have publicly глобализацию. Однако различные questioned the beneficial effects of локальные и глобальные кризисы globalization and interdependence. привели к постепенному росту в In recent years, “new populists” have мире неопределенности относи- risen to power in a number of coun- тельно правильного пути развития, tries. At the same time, populists are и позиция сторонников «конца harshly criticized by the global intel- истории» и глобализации ослабла. lectual community, which advocates Эта неопределенность подстег- further liberalization in politics and нула политические силы, которых economy around the world. условно можно назвать «новыми THE CENTRAL ASIAN популистами». Они публично по- The victories of “new populists” have STATES AND THEIR ставили под сомнение благотвор- gradually begun to change the world PARTNERS CONTINUED ные последствия глобализации и in the direction of more sovereignty, A DIALOG IN THE взаимозависимости. В последние with the world divided to “Us and FRAMEWORK OF THE годы «новые популисты» пришли Them”. According to the “new pop- TURKIC COUNCIL к власти в ряде стран. При этом ulist” argument, sovereignty is more AND HELD AN популисты подвергаются жесткой efficient and secure for the countries EXTRAORDINARY критике со стороны глобального compared with cooperation and in- SUMMIT VIA интеллектуального сообщество, terconnection. People are ready to VIDEOCONFERENCE которое выступает за дальнейшую vote for them because they agree TO DISCUSS либерализацию политики и эконо- that the solution to their basic prob- COOPERATION IN мики во всем мире. lems should not depend on political THE FIGHT AGAINST and economic interdependence. At CORONAVIRUS Победы «новых популистов» по- first glance, the pandemic has rein- степенно стали изменять мир в на- forced these trends, and security is ГОСУДАРСТВА правлении большей суверенности dictating how to act. Hence, coun- ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ и разделения мира на «нас и их». tries have closed land and air bor- И ИХ ПАРТНЕРЫ Согласно «новому популистскому» ders. The primacy of the state as an ПРОДОЛЖАЛИ аргументу, суверенитет является outlined territory have again become ДИАЛОГ В РАМКАХ более эффективным и безопасным part of the discourse, and, from this ТЮРКСКОГО для стран, чем сотрудничество и perspective, deglobalization no lon- СОВЕТА И ПРОВЕЛИ взаимосвязь. Люди готовы голосо- ger seems an anomaly, but an irre- ВНЕОЧЕРЕДНОЙ вать за них, потому что они соглас- versible process. САММИТ ПО ны с тем, что решение их основ- ВИДЕОКОНФЕРЕНЦИИ ных проблем не должно зависеть However, after a second look, we ДЛЯ ОБСУЖДЕНИЯ от политической и экономической can consider interesting trends that СОТРУДНИЧЕСТВА взаимозависимости. На первый give hope for cooperation. First of В БОРЬБЕ С взгляд, пандемия усилила эти тен- all, countries have not moved troops КОРОНАВИРУСОМ денции, и безопасность диктует, to borders and have not complete- как действовать. Граждане готовы ly closed their territories from each отдать свои голоса за них, потому other. On the contrary, countries are что согласились, что решение ос- trying to find acceptable approach- новных проблем не должно зави- es for cooperation in the fight with сеть от политической и экономиче- COVID-19. For example, the leaders ской взаимозависимости. На пер- of the Central Asian states have reg- вый взгляд, пандемия усилила эти ular telephone calls between each тенденции, и безопасность диктует, other. Even President of Tajikistan как действовать. Поэтому страны Emomali Rahmon, who did not want закрыли сухопутные и воздушные to discuss the pandemic issue, has границы - изоляция всех и каждо- GÜNCEL 101

eventually introduced quarantine measures го. Примат государства как обозначенной at the Tajik border after a series of telephone ‎ территории снова стал частью дискурса, и conversations with other Central Asian presi- с этой точки зрения деглобализация боль- dents [Sputnik, 2020]. Next, the Central Asian ше не кажется аномалией, а необратимым states and their partners continued a dialog процессом. in the framework of the Turkic Council and held an extraordinary summit meeting via Однако при ином взгляде мы можем videoconference to discuss cooperation in увидеть интересные тенденции, которые the fight against coronavirus [Turkic Council, дают надежду на сотрудничество. Пре- 2020]. At the meeting, the parties showed a жде всего, страны не перемещали войска high level of understanding and agreed on к границам и не полностью закрыли свои practical measures, such as ensuring the free территории. Наоборот, страны пытаются flow of goods across the Trans-Caspian Cor- найти приемлемые подходы к сотрудни- ridor and providing support to the citizens честву в борьбе с COVID-19. Например, who remained in the territories of the Turkic лидеры центральноазиатских государств Council member states by extending their регулярно разговаривают друг с другом stay beyond the permitted duration with- по телефону. Даже президент Таджикиста- out any sanction [Turkic Council, 2020]. The на Эмомали Рахмон, который не хотел об- EAEU Supreme Eurasian Economic Council суждать проблему пандемии, в конечном also held an online summit meeting via vid- итоге ввел карантинные меры на границе eoconference [Eurasian Commission, 2020]. Таджикистана после серии телефонных The union members discussed joint actions разговоров с другими президентами Цен- to prevent the spread of coronavirus and тральной Азии [Sputnik, 2020]. Далее госу- maintain economic stability on the EAEU дарства Центральной Азии и их партнеры space. At the same time, some Central Asia продолжили диалог в рамках Тюркского countries try to provide necessary assistance совета и провели внеочередную встречу to their economically less prosperous neigh- на высшем уровне посредством видео- bors: Kazakhstan and Uzbekistan has sent конференции для обсуждения сотрудни- humanitarian aid to Kyrgyzstan and Tajiki- чества в борьбе с коронавирусом [Turkic

.com 102 ӨЗЕКТІ ПІКІР

stan, Uzbekistan has also sent aid to Council, 2020]. На встрече сторо- neighboring Afghanistan, while Turk- ‎ ны продемонстрировали высокий menistan has opened the border with уровень понимания и согласовали Afghanistan, despite the confirmed практические меры, такие как обе- cases of COVID-19 there, for the sup- спечение свободного перемеще- ply of food and fuel. ния товаров через Транскаспийский коридор и оказание поддержки The pandemic has demonstrated cer- гражданам, оставшимся на терри- tain effectiveness of some interna- ториях государств-членов Тюркско- tional institutions. The main authority го Совета продление их пребыва- in the fight against COVID-19 is the ния сверх разрешенного срока без World Health Organization (WHO). каких-либо санкций [Turkic Council, In contrast to the WHO, the UN Se- 2020]. Высший Евразийский эконо- curity Council was not able to react мический совет ЕАЭС также провел to the pandemic situation efficiently онлайн-саммит по видеоконферен- and timely. This could be explained THE PANDEMIC HAS ции [Eurasian Commission, 2020]. by the disagreements between the DEMONSTRATED Члены союза обсудили совмест- United States and China, which is CERTAIN ные действия по предотвращению the result of their tough informa- EFFECTIVENESS OF распространения коронавируса и tional confrontation [Lynch, 2020]. It SOME INTERNATIONAL поддержанию экономической ста- should be noted that the UN Security INSTITUTIONS бильности на пространстве ЕАЭС. Council had the experience of coor- В то же время некоторые страны dinating the fight against dangerous ПАНДЕМИЯ Центральной Азии пытаются ока- diseases. In particular, in 2018, the Se- ПРОДЕМОНСТРИРО- зать необходимую помощь своим curity Council adopted a resolution to ВАЛА ОПРЕДЕЛЕН- экономически менее процветаю- combat the Ebola epidemic. Perhaps, НУЮ ЭФФЕКТИВ- щим соседям: Казахстан и Узбеки- the WHO’s effectiveness in the case НОСТЬ НЕКОТОРЫХ стан отправили гуманитарную по- of coronavirus is related to its struc- МЕЖДУНАРОДНЫХ мощь в Кыргызстан и Таджикистан, ture. Unlike the UN Security Council, ИНСТИТУТОВ Узбекистан также отправил помощь the WHO is managed by internation- в соседний Афганистан, в то время al officials. They have citizenship, but как Туркменистан открыл границу their appointment is based on their с Афганистаном, несмотря на под- professionalism, and their govern- твержденные там случаи COVID-19, ments cannot supervise or control для поставок продовольствия и то- their work. Their neutral status and плива. professionalism create authority and trust on the part of the majority of na- Пандемия продемонстрировала tional governments. Therefore, most определенную эффективность не- countries listen to WHO recommen- которых международных инсти- dations one way or another, trying to тутов. Основным авторитетом в implement medical protocols that the борьбе с COVID-19 является Все- WHO sends. It is noteworthy in this мирная организация здравоохране- regard that WHO Director-General ния (ВОЗ). В отличие от ВОЗ, Совет Tedros Adhanom Ghebreyesus was Безопасности ООН не смог эффек- invited to the summit meeting of the тивно и своевременно реагировать Turkic Council. на ситуацию с пандемией. Это мо- жет быть объяснено разногласиями The WHO experience demonstrates между Соединенными Штатами и the effectiveness of integration, joint Китаем, которые являются резуль- struggle and combined efforts of all татом их жесткой информационной states. This independent international конфронтации [Lynch, 2020]. Следу- body tries to take into account the in- ет отметить, что Совет Безопасно- terests of all participants and seeks to сти ООН имел опыт координации GÜNCEL 103 provide equal assistance. Therefore, in the fu- ‎ борьбы с опасными заболеваниями. В ture, we can expect an increase in the status частности 2018 году Совет Безопасности of international institutes that will be guided принял резолюцию по борьбе с эпиде- by the interests of all members. In addition, мией Эболы. Возможно, эффективность the WHO demonstrates that international ВОЗ в случае коронавируса связана с его staff can act and make independent deci- структурой. В отличие от Совета Безопас- sions and this does not threaten sovereignty ности, ВОЗ управляется международными of participating countries. Besides, it shows чиновниками. У них есть гражданство, но that joint struggle strengthens trust between их назначение основано на их профес- participants. It is very important, for example, сионализме, и их правительства не могут for Central Asia, where a lack of trust is a sig- руководить ими или контролировать их nificant barrier to integration. работу. Их нейтральный статус и профес- сионализм создают авторитет и доверие The final argument for integration after со стороны большинства государств. По- COVID-19 is history. The applied history этому большинство стран так или иначе methodology [Crowcroft, 2018] gives some прислушиваются к рекомендациям ВОЗ hints about the post-coronavirus world. In и пытаются реализовать медицинские the 20th century, after both world wars, hu- протоколы, которые отправляет ВОЗ. В man society tried to create a multilateral этой связи следует отметить, что на сам- organization to prevent a crisis. The first at- мит Тюркского совета был приглашен Ге- tempt was not successful as the League of неральный директор ВОЗ Тедрос Аданом Nations could not prevent World War II, after Гебреисус. which the UN was created. This global pan- demic is the largest crisis since World War II, Опыт ВОЗ демонстрирует эффективность and, based on the past experience, we can интеграции, совместной борьбы и со- assume that states will be ready for collective вместных усилий всех государств. Незави- work and for creating international institutes симый международный орган старается to help prevent a new crisis. We could expect учитывать интересы всех участников и

nchlondon.ac.uk 104 ӨЗЕКТІ ПІКІР

‎

talent-zone.net

reform of the UN Security Council, or, per- стремится оказывать равную помощь. По- haps, regional organizations will strengthen ‎ этому в будущем мы можем ожидать по- their positions. вышения статуса международных инсти- тутов, которые будут руководствоваться In conclusion, it is clear that the “new popu- интересами всех членов. Кроме того, ВОЗ lists” will not disappear, and in some coun- демонстрирует, что международный пер- tries they will even strengthen their power сонал может действовать и принимать не- using their efforts to overcome the crisis as зависимые решения, и это не угрожает су- a platform for reelection. However, the world веренитету участвующих стран. Это также will be at the epicenter of a severe econom- показывает, что совместная борьба укре- ic crisis, and economic recovery will depend пляет доверие между участниками. Это on joint efforts. Therefore, globalization may очень важно, например, для Центральной slow down, but will not go away and may Азии, где отсутствие доверия является се- even become more powerful. рьезным препятствием для интеграции.

References: Последний аргумент для интеграции по- 1. Crowcroft, Robert (2018). The Case for Applied сле COVID-19 - история. Методология History. Retrieved from https://www.historytoday. com/archive/feature/case-applied-history. Ac- прикладной истории [Crowcroft, 2018] дает cessed on 22.04.2020. некоторые подсказки о мире пост-коро- 2. Eurasian Commission (2020) Results of the work- навирусов. В 20-м веке, после обеих миро- ing meeting of members of the Supreme Eur- вых войн, человеческое общество пыта- asian Economic Council. Retrieved from http:// www.eurasiancommission.org/ru/nae/news/Pag- лось создать многостороннюю организа- es/14-04-2020-2.aspx. Accessed on 15.04.2020. цию, чтобы предотвратить кризис. Первая GÜNCEL 105

3. Huang, Yanzhong (2020). Xi Jinping Won стве платформы для переизбрания. the Coronavirus Crisis. Retrieved from ‎ https://www.foreignaffairs.com/articles/ Однако мир окажется в эпицентре china/2020-04-13/xi-jinping-won-coro- серьезного экономического кри- navirus-crisis. Accessed on 11.04.2020. зиса, и восстановление экономики 4. Jukic, Luka Ivan (2020). World Order in будет зависеть от совместных уси- the Time of Coronavirus. Retrieved from лий. Следовательно, глобализация https://www.insideover.com/nationalism/ world-order-in-the-time-of-coronavirus. может замедлиться, но не исчезнет html. Accessed on 14.04.2020. и даже может стать более мощной. 5. Lynch, Colum (2020). U.N. Security Council Paralyzed as Contagion Rag- es. Retrieved from https://foreignpolicy. Источники: com/2020/03/27/un-security-council-un- sc-coronavirus-pandemic/. Accessed on 1. Евразийская комиссия (2020). Ито- 14.04.2020. ги рабочей встречи членов Выс- шего Евразийского экономическо- 6. Niblett, Robert (2020). How the World го совета. Источник http://www. Will Look After the Coronavirus Pan- eurasiancommission.org/ru/nae/news/ demic. Retrieved from https://foreign- THE WHO EXPERIENCE Pages/14-04-2020-2.aspx. Дата обра- policy.com/2020/03/20/world-order-af- DEMONSTRATES щения 15.04.2020. ter-coroanvirus-pandemic/. Accessed on 13.04.2020. THE EFFECTIVENESS 2. Йокич, Лука Иван (2020). Мировой порядок во времена коронавируса. 7. Sputnik (2020). Tajikistan completely OF INTEGRATION, Источник https://www.insideover.com/ closed borders due to coronavirus. Re- JOINT STRUGGLE AND nationalism/world-order-in-the-time- trieved from https://tj.sputniknews.ru/ COMBINED EFFORTS of-coronavirus.html. Дата обращения country/20200410/1031045511/tajiki- 14.04.2020. stan-polnostyu-zakryl-granicy-koronavi- OF ALL STATES rus.html. Accessed on 14.04.2020. 3. Кроукрофт, Роберт (2018). О при- кладной истории. Источник https:// 8. Turkic Council (2020). Leaders of the Tur- ОПЫТ ВОЗ www.historytoday.com/archive/feature/ kic Council held an Extraordinary Summit case-applied-history. Дата обращения on 10 April 2020 on Corona Virus Epide- ДЕМОНСТРИРУЕТ 22.04.2020. my. Retrieved from https://www.turkkon. ЭФФЕКТИВНОСТЬ org/en/haberler/leaders-of-the-turkic- 4. Линч, Колум (2020). Совет Безопас- council-held-an-extraordinary-summit- ИНТЕГРАЦИИ, ности США парализован инфекцией on-10-april-2020-on-corona-virus-epide- СОВМЕСТНОЙ ярости. Источник https://foreignpolicy. my_1991. Accessed on 14.04.2020. com/2020/03/27/un-security-council- БОРЬБЫ И unsc-coronavirus-pandemic/. Дата об- СОВМЕСТНЫХ ращения 14.04.2020. УСИЛИЙ ВСЕХ 5. Ниблетт, Роберт (2020). Как будет вы- попытка не увенчалась успехом, ГОСУДАРСТВ глядеть мир после пандемии корона- вируса. Источник https://foreignpolicy. так как Лига Наций не смогла пре- com/2020/03/20/world-order-after- дотвратить Вторую мировую войну, coroanvirus-pandemic/. Дата обраще- после которой была создана ООН. ния 13.04.2020. Эта глобальная пандемия является 6. Спутник (2020). Таджикистан полно- стью закрыл границы из-за коронави- крупнейшим кризисом со времен руса. Источник https://tj.sputniknews. Второй мировой войны, и, исхо- ru/country/20200410/1031045511/ tajikistan-polnostyu-zakryl-granicy- дя из прошлого опыта, мы можем koronavirus.html. Дата обращения предположить, что государства бу- 14.04.2020. дут готовы к коллективной работе 7. Хуан, Яньчжун (2020). Си Цзиньпин и созданию международных инсти- победил в коронавирусном кризисе. Источник https://www.foreignaffairs. тутов для предотвращения нового com/articles/china/2020-04-13/xi- кризиса. МВозможно, мы могли бы jinping-won-coronavirus-crisis. Дата об- ожидать реформы в Совете Без- ращения 11.04.2020. опасности ООН, или, может быть, 8. Turkic Council (2020). Лидеры Тюркско- го совета провели 10 апреля 2020 года региональные организации укре- чрезвычайный саммит по эпидемии пят свои позиции. коронавируса. Источник https://www. turkkon.org/en/haberler/leaders-of-the- turkic-council-held-an-extraordinary- В заключение ясно, что «новые summit-on-10-april-2020-on-corona- популисты» не исчезнут, а в неко- virus-epidemy_1991. Дата обращения 14.04.2020. торых странах они даже укрепят свою власть, используя свои усилия по преодолению кризиса в каче- 106 ӨЗЕКТІ ПІКІР

ANNIVERSARY OF THE NUCLEAR‎ NON-PROLIFERATION TREATY: 50 YEARS OF SUCCESS OR FAILURE? ЮБИЛЕЙ ДОГОВОРА О НЕРАСПРОСТРАНЕНИИ ЯДЕРНОГО ОРУЖИЯ: 50 ЛЕТ УСПЕХА ИЛИ ПРОВАЛА?

March 2020 marked 50 years since the ‎ В марте 2020 года исполнилось entry into force of the Treaty on the 50 лет со дня вступления в силу Non-Proliferation of Nuclear Weap- Договора о нераспространении ons (NPT), which is considered the ядерного оружия (ДНЯО), который cornerstone of the nuclear non-pro- считается краеугольным камнем liferation regime and one of the key режима ядерного нераспростра- MARCH 2020 MARKED elements of the international security нения и одним из ключевых эле- 50 YEARS SINCE THE system. For five decades, the NPT has ментов системы международной ENTRY INTO FORCE played an invaluable role in preserv- OF THE TREATY безопасности. На протяжении пяти ing peace on the planet and using ON THE NON- десятилетий ДНЯО сыграл неоце- nuclear energy for peaceful purpos- PROLIFERATION OF нимую роль в сохранении мира на es, but currently this most important NUCLEAR WEAPONS планете и использовании ядерной multilateral legal instrument faces a – THE CORNERSTONE энергии в мирных целях, но в на- number of risks and challenges that OF THE NUCLEAR стоящее время этот важнейший can significantly damage prospects NON-PROLIFERATION многосторонний правовой инстру- REGIME of achieving a world free of nuclear мент сталкивается с рядом рисков weapons. To successfully contain the и вызовов, способных нанести зна- spread of nuclear weapons and fur- В МАРТЕ 2020 ГОДА чительный ущерб делу достижения ther advance along the path of nu- ИСПОЛНИЛОСЬ мира, свободного от ядерного ору- 50 ЛЕТ СО ДНЯ clear disarmament, the parties to the жия. Для успешного сдерживания ВСТУПЛЕНИЯ В NPT, which include almost all states of СИЛУ ДОГОВОРА О распространения ядерного оружия the world, must continue compliance НЕРАСПРОСТРАНЕНИИ и дальнейшего продвижения по with the provisions of the treaty and ЯДЕРНОГО ОРУЖИЯ – пути ядерного разоружения участ- active work to reduce the threat of a КРАЕУГОЛЬНОГО ники ДНЯО, а это почти все госу- nuclear war. КАМНЯ РЕЖИМА дарства мира, должны продолжать ЯДЕРНОГО соблюдение положений договора The idea of concluding an interna- НЕРАСПРОСТРАНЕНИЯ и активную работу по снижению tional treaty that would become an угрозы ядерной войны. effective mechanism in preventing an uncontrolled spread of nuclear weap- Идея заключения международ- ons and solving problems of nuclear ного договора, который стал бы disarmament arose in the late 1950s эффективным механизмом в пре- – early 1960s. In the fall of 1966, af- дотвращении бесконтрольного GÜNCEL 107

ter several years of discussion at the UN and ‎ расползания ядерного оружия и решении ANNIVERSARY OF THE NUCLEAR the Geneva Committee on Disarmament, as проблем ядерного разоружения, возник- well as consultations on this issue between ла в конце 1950-х – начале 1960-х годов. NON-PROLIFERATION TREATY: the USSR and the USA, direct work began on Осенью 1966 года, после нескольких лет the preparation and approval of the text of обсуждения в ООН и Женевском комите- 50 YEARS OF SUCCESS OR FAILURE? the treaty in the framework of confidential те по разоружению, а также консультаций Soviet-U.S. negotiations. On June 12, 1968, по этому вопросу между СССР и США, на- the UN General Assembly approved the NPT чалась непосредственная работа по под- and on July 1, 1968 opened it for signature in готовке и согласованию текста договора London, Moscow and Washington – the cap- в рамках конфиденциальных советско-а- itals of the states that became depositories мериканских переговоров. 12 июня 1968 of the treaty. The NPT entered into force on года Генеральная Ассамблея ООН одо- March 5, 1970 after 43 countries, including брила ДНЯО и 1 июля 1968 г. открыла его the depository states, submitted their in- для подписания в Лондоне, Москве и Ва- struments of ratification [Timerbaev, 1999]. шингтоне – столицах государств, ставших Starting from that time, conferences to re- депозитариями договора. ДНЯО вступил view the operation of the NPT are held ev- в силу 5 марта 1970 года после сдачи на ery five years, during which an assessment of хранение ратификационных грамот 43 the implementation of the treaty provisions странами, в том числе государствами-де- is made and recommendations on measures позитариями [Тимербаев, 1999]. Начиная с for its further implementation are drafted. этого времени, раз в пять лет проводятся Initially, the NPT was concluded for a period конференции по рассмотрению действия

britannica.com 108 ӨЗЕКТІ ПІКІР

of 25 years, and at the 1995 Review ДНЯО, в ходе которых дается оцен- Conference a decision was made to ‎ ка выполнения положений дого- extend it indefinitely. вора и вырабатываются рекомен- дации относительно мер для его In subsequent years, the process of дальнейшей реализации. Первона- the treaty’s implementation went чально ДНЯО был заключен сро- on with varying success. In particu- ком на 25 лет, и на обзорной кон- lar, at the 2000 Review Conference, ференции 1995 года было принято the NPT member states adopted the решение о бессрочном продлении so-called 13 practical steps towards срока его действия. nuclear disarmament, including an “unequivocal undertaking by the nu- В последующие годы процесс им- clear weapons states to accomplish плементации договора шел с пе- the total elimination of their nuclear REVIEW ременным успехом. Так, на обзор- arsenals”. At the 2005 Review Confer- CONFERENCES ARE ной конференции 2000 года госу- ence, due to disagreements between HELD EVERY FIVE дарства-участники ДНЯО приняли nuclear and non-nuclear states, no YEARS, DURING так называемые 13 практических significant progress was achieved on WHICH AN шагов на пути к ядерному разору- ASSESSMENT OF THE any of the NPT provisions. The 2010 жению, в том числе «недвусмыс- IMPLEMENTATION Review Conference, on the contrary, ленное обязательство государств, OF THE NPT ended successfully: the parties ad- PROVISIONS IS MADE обладающих ядерным оружием, opted a final document in which the AND MEASURES добиться полной ликвидации сво- five nuclear states reaffirmed their FOR ITS FURTHER их ядерных арсеналов». На обзор- determination to move forward on IMPLEMENTATION ной конференции 2005 года из-за the path of destroying their nuclear ARE DRAFTED разногласий между ядерными и armaments. An agreement was also неядерными государствами до- reached on the process of creat- РАЗ В ПЯТЬ ЛЕТ стичь существенного прогресса ни ing a zone free of weapons of mass ПРОВОДЯТСЯ по одному из положений ДНЯО destruction and their means of de- ОБЗОРНЫЕ не удалось. Обзорная конферен- livery in the Middle East. However, КОНФЕРЕНЦИИ, ция 2010 года, напротив, завер- the 2015 Review Conference ended В ХОДЕ КОТОРЫХ шилась успешно: стороны приня- without result, as the states parties to ДАЕТСЯ ОЦЕНКА ли заключительный документ, в ВЫПОЛНЕНИЯ the NPT were not able to reach con- котором пять ядерных государств ПОЛОЖЕНИЙ ДНЯО sensus and adopt an outcome doc- подтвердили решимость продви- И ВЫРАБАТЫВАЮТСЯ ument [UN, 2020]. The next review МЕРЫ ДЛЯ ЕГО гаться по пути уничтожения своих conference was originally planned ДАЛЬНЕЙШЕЙ ядерных вооружений. Была также to be held in New York in late April – РЕАЛИЗАЦИИ достигнута договоренность отно- early May 2020, but it was postponed сительно процесса создания на to a later date due to the coronavirus Ближнем Востоке зоны, свободной pandemic. It is worth noting that be- от оружия массового уничтоже- cause of the growing disagreements ния и средств его доставки. Одна- between the NPT member states, ко обзорная конференция 2015 there were fears that the conference года завершилась безрезультатно, would end in complete failure, jeop- поскольку государства-участники ardizing the very existence of the nu- ДНЯО не смогли достичь консен- clear non-proliferation regime [Ein- суса и принять итоговый документ horn, 2020]. [ООН, 2020]. Следующую обзорную конференцию первоначально пла- The main complaints of NPT critics нировалось провести в Нью-Йорке are that it perpetuates inequality be- в конце апреля – начале мая 2020 GÜNCEL 109

tween states in the international arena, and года, но она была перенесена на более has failed to ensure genuine universality, ‎ поздний срок в связи с пандемией коро- that is, universal membership, to prevent an навируса. Стоит отметить, что из-за обо- increase in the number of states possessing стрившихся разногласий между государ- nuclear weapons, and to promote the adop- ствами-участниками ДНЯО были опасе- tion of practical measures in the field of dis- ния, что конференция закончится полным armament in accordance with Article 6 of the провалом, поставив под угрозу само су- NPT. Nevertheless, in our opinion, the treaty ществование режима нераспространения remains the foundation of the internation- ядерного оружия [Айнхорн, 2020]. al nuclear non-proliferation regime and is Основные претензии критиков ДНЯО за- able to respond to present-day challenges ключаются в том, что он закрепляет не- and threats, despite the fact that it was cre- равноправие между государствами на ated during the Cold War. It should be not- международной арене и не сумел обе- ed that during the years when the NPT was спечить подлинную универсальность, то developed it was impossible to foresee all есть всеобщее членство, предотвратить the difficulties that the nuclear non-prolifer- увеличение числа государств, обладаю- ation regime would face, therefore, in order щих ядерным оружием, и способствовать to maintain the effectiveness of the treaty, it принятию практических мер в деле ра- is necessary, first of all, to improve its existing зоружения в соответствии со статьей VI mechanisms, adapting them to an adequate ДНЯО. Тем не менее, по нашему мнению, solution to emerging problems, and not to договор остается фундаментом между- seek a replacement for it in the form of new народного режима нераспространения treaties and agreements.

cpr.unu.edu 110 ӨЗЕКТІ ПІКІР

It must be acknowledged that by ядерного оружия и в состоянии empowering only five states to legal- ‎ отвечать на современные вызовы ly possess nuclear weapons, the NPT и угрозы, несмотря на то, что он was able to really stop the expansion создавался в период холодной во- of the “nuclear club”, although prior йны. Следует отметить, что в годы to the conclusion of the treaty, there разработки ДНЯО невозможно were widespread fears that the num- было предвидеть все трудности, с ber of nuclear states could reach sev- которыми столкнется режим ядер- eral dozen. For instance, U.S. Presi- ного нераспространения, поэтому dent John Kennedy suggested that as для сохранения эффективности до- early as in the 1970s, there would be говора необходимо, прежде всего, 20-25 states with nuclear weapons in совершенствовать его существую- the world [Allison, 2010]. At one time, щие механизмы, приспосабливая MAIN COMPLAINTS Australia, Argentina, Brazil, Canada, их к адекватному решению возни- OF NPT CRITICS ARE кающих проблем, а не искать ему Taiwan, Turkey, the Federal Republic THAT IT PERPETUATES of Germany, Switzerland, Sweden, INEQUALITY BETWEEN замены в виде новых договоров и South Korea and Japan took an active STATES AND DOES соглашений. interest in possessing nuclear weap- NOT PROMOTE Необходимо признать, что, наделив ons [PIR Center, 2002], but thanks to THE CAUSE OF правом легально обладать ядерным the NPT, the “domino principle” in DISARMAMENT оружием только пять государств, the proliferation of nuclear weapons ДНЯО удалось реально остано- was avoided. The resounding success ОСНОВНЫЕ вить процесс расширения «ядер- of the treaty in the 1990s was the ac- ПРЕТЕНЗИИ ного клуба», хотя до заключения cession to it of two official nuclear КРИТИКОВ ДНЯО договора были распространены powers – France and China, as well as ЗАКЛЮЧАЮТСЯ опасения, что число ядерных госу- South Africa and the “nuclear heirs” В ТОМ, ЧТО ОН дарств может достичь нескольких of the USSR – Belarus, Kazakhstan ЗАКРЕПЛЯЕТ десятков. Так, например, президент and Ukraine that voluntarily disposed НЕРАВНОПРАВИЕ США Джон Кеннеди предполагал, of their nuclear arsenals. МЕЖДУ ГОСУДАР- СТВАМИ И НЕ что уже в 1970-х годах в мире бу- Moreover, it was the NPT that in- СПОСОБСТВУЕТ дет 20-25 государств, обладающих tensified the process of creating nu- ДЕЛУ ядерным оружием [Эллисон, 2010]. clear-weapon-free zones in various РАЗОРУЖЕНИЯ В свое время активный интерес к regions of the world. In addition to обладанию ядерным оружием про- the nuclear-free zone in Latin Ameri- являли Австралия, Аргентина, Бра- ca and the Caribbean, proclaimed by зилия, Канада, Тайвань, Турция, ФРГ, the Tlatelolco Treaty in 1967, similar Швейцария, Швеция, Южная Корея zones were created in the South Pa- и Япония [ПИР-Центр, 2002], но cific (Treaty of Rarotonga of 1985), благодаря ДНЯО удалось избежать Southeast Asia (Bangkok Treaty of «принципа домино» в распростра- 1995), Africa (Pelindaba Treaty of нении ядерного оружия. Несомнен- 1996) and Central Asia (Semipalatinsk ным успехом договора в 1990-х го- Treaty of 2006). Regarding universal- дах стало присоединение к нему ity, the NPT is the broadest in terms двух официальных ядерных держав of membership and the most univer- – Франции и Китая, а также ЮАР и sal of the existing treaties in the field «ядерных наследников» СССР – Бе- of international security and arms ларуси, Казахстана и Украины, до- control. As of today, 191 states are бровольно избавившихся от своих parties to the NPT [UNODA, 2020], ядерных арсеналов. while India, Pakistan, Israel and South GÜNCEL 111

Sudan remain outside the treaty. Although Более того, именно ДНЯО активизировал the DPRK initiated the process of withdraw- ‎ процесс создания зон, свободных от ядер- ing from the NPT in 1993 and announced the ного оружия, в различных регионах мира. permanent withdrawal from the treaty in Jan- В дополнение к безъядерной зоне в Ла- uary 2003, many states believe that Pyong- тинской Америке и Карибском бассейне, yang violated the necessary legal procedures провозглашенном договором Тлателолко [MFA of Russia, 2020]. In this regard, the UN в 1967 году, были созданы такие же зоны Secretariat continues to consider the DPRK as в южной части Тихого океана (договор Ра- a non-nuclear party to the NPT, although in ротонга 1985 года), Юго-Восточной Азии reality North Korea is a state possessing nu- (Бангкокский договор 1995 года), Африке clear weapons. (договор Пелиндаба 1996 года) и Цен- тральной Азии (Семипалатинский договор Speaking about the increase in the number 2006 года). Что касается универсальности, of nuclear states during the existence of the ДНЯО является самым широким по соста- NPT, one should not forget that de facto nu- ву участников и наиболее универсальным clear India and Pakistan have never been par- из существующих договоров в сфере меж- ties to the NPT, as well as Israel, which adheres дународной безопасности и ограничения to the so-called “nuclear uncertainty” policy, вооружений. На сегодняшний день участ- without confirming or refuting the claims that никами ДНЯО являются 191 государство it possesses nuclear weapons. In other words, [УВР ООН, 2020], а вне договора остаются these states have not assumed any obliga- Индия, Пакистан, Израиль и Южный Су- tions under the NPT, and therefore we cannot дан. Хотя КНДР в 1993 году инициировала state that they have violated the treaty. At the процесс выхода из ДНЯО и в январе 2003 same time, under the cover of the NPT mem-

voanews.com 112 ӨЗЕКТІ ПІКІР

bership, some of its participants at- года заявила об окончательном tempted to change their non-nuclear ‎ выходе из договора, многие госу- status by conducting secret military дарства считают, что Пхеньян на- nuclear programs (Iraq, Libya, the рушил необходимые юридические DPRK), or were suspected of divert- процедуры [МИД РФ, 2020]. В этой ing nuclear material from peaceful to связи Секретариат ООН продолжа- military uses, while declaring a purely ет рассматривать КНДР как неядер- peaceful nature of their nuclear ac- ную страну-участницу ДНЯО, хотя в tivities (Iran, Syria). At the same time, реальности Северная Корея явля- India, having created its own nuclear ется государством, обладающим weapons, but not being a party to the ядерным оружием. NPT, pursued a responsible policy in Говоря об увеличении числа ядер- the field of nuclear non-proliferation, ных государств за время существо- while some representatives of Paki- BY EMPOWERING вания ДНЯО, не стоит забывать, что stan’s ruling circles were involved in ONLY FIVE STATES TO де-факто ядерные Индия и Паки- the proliferation of military nuclear POSSESS NUCLEAR стан никогда не являлись участни- technologies and materials to third WEAPONS, THE NPT ками ДНЯО, также как и Израиль, countries. WAS ABLE TO STOP THE EXPANSION OF который придерживается так на- Regarding claims about the lack of THE “NUCLEAR CLUB” зываемой политики «ядерной не- progress in nuclear disarmament, it определенности», не подтверждая must be borne in mind that at pres- и не опровергая утверждений о НАДЕЛИВ ПРАВОМ ent the NPT is the only legally binding ОБЛАДАТЬ ЯДЕРНЫМ наличии у себя ядерного оружия. multilateral agreement in the field of ОРУЖИЕМ ТОЛЬКО Другими словами, эти государства nuclear arms control with the partici- ПЯТЬ ГОСУДАРСТВ, не принимали на себя каких-ли- pation of all five officially recognized ДНЯО УДАЛОСЬ бо обязательств в рамках ДНЯО, а, nuclear powers, which mandates the ОСТАНОВИТЬ следовательно, вести речь о том, states parties to the treaty, both nu- ПРОЦЕСС что они нарушили договор, нель- clear and non-nuclear, to take mea- РАСШИРЕНИЯ зя. Вместе с тем, под покровом sures to achieve a nuclear-free world. «ЯДЕРНОГО КЛУБА» членства в ДНЯО отдельные его It would have been difficult to assess участники предпринимали попыт- a potential state of the nuclear disar- ки изменить свой неядерный ста- mament sphere if the treaty had not тус, проводя секретные военные limited the circle of states possess- ядерные программы (Ирак, Ливия, ing nuclear weapons. Despite all the КНДР), или же подозревались в criticism, it is impossible not to note переключении ядерного матери- the progress achieved in this area ала с мирных на военные нужды, during the NPT’s existence. Recently, заявляя о сугубо мирном харак- however, against the backdrop of the тере своей ядерной деятельности military-political confrontation be- (Иран, Сирия). При этом та же Ин- tween Russia and the United States, дия, создав собственное ядерное we are witnessing the collapse of the оружие, но не являясь участником international strategic arms control ДНЯО, проводила ответственную system. Thus, the mutual accusa- политику в сфере ядерного нерас- tions of Washington and Moscow of пространения, тогда как отдельные non-compliance with the obligations представители правящих кругов of the 1987 Treaty on the Elimination Пакистана были причастны к рас- of Intermediate-Range and Short- пространению военных ядерных er-Range Missiles led to its denunci- технологий и материалов в третьи ation. There are fears that a possible страны. GÜNCEL 113

return to a Cold War style full-scale nuclear Относительно утверждений об отсутствии and missile arms race will inevitably involve ‎ прогресса в деле ядерного разоружения, China and other states with appropriate tech- необходимо иметь в виду, что на данный nological and military capabilities. момент ДНЯО является единственным юридически обязывающим многосто- In this regard, the postponement of the 2020 ронним соглашением в области контроля NPT Review Conference can be seen as a pos- за ядерными вооружениями с участием itive development since the states parties to всех пяти официально признанных ядер- the treaty have received extra time to restore ных держав, которое обязывает государ- mutual trust and smooth out their contradic- ства-участники договора, как ядерные, так tions. It is very important that key players in и неядерные, предпринимать меры для the international arena, primarily the United достижения безъядерного мира. Было бы States, Russia and China, continue to consider сложно оценить, в каком состоянии потен- the NPT as the main deterrent to the prolif- циально находилась бы сфера ядерного eration of nuclear weapons, their production разоружения, если бы договор не ограни- technologies and delivery vehicles. Proposals чил круг государств-обладателей ядерного to conclude a new treaty with a view to re- оружия. Несмотря на всю критику, нельзя placing the NPT are difficult to implement. не отметить прогресс, достигнутый в этой The negotiation process on strategic disar- сфере за время действия ДНЯО. Однако в mament issues is conducted by consensus, последнее время, на фоне военно-поли- and it is quite difficult to agree a common тической конфронтации между Россией и position between all countries, which, to США, мы наблюдаем распад международ- make it worse, have different interests and ной системы контроля над стратегически- priorities. As shown by the case of the trea- ми вооружениями. Так, взаимные обвине- ty banning the production of fissile material

nationalinterest.org 114 ӨЗЕКТІ ПІКІР

for nuclear weapons, negotiations on ния Вашингтона и Москвы в несо- which cannot start in the framework ‎ блюдении обязательств по Дого- of the Conference on Disarmament вору о ликвидации ракет средней in Geneva for more than 25 years, in и меньшей дальности 1987 года current conditions a launch and suc- привели к его денонсации. Поя- cessful completion of talks on a uni- вились опасения, что возможный versally applicable and non-discrim- возврат к полномасштабной гонке inatory agreement on arms control ракетно-ядерных вооружений в and disarmament is an almost im- духе холодной войны неизбежно possible task. This is also confirmed вовлечет в нее Китай и другие го- by the fate of the Comprehensive сударства, обладающие соответ- Nuclear Test Ban Treaty, which suc- ствующими технологическими и cessfully passed the negotiation военными возможностями. INSTEAD OF stage and was open for signature in PUTTING FORWARD В этой связи перенос конференции September 1996, but has not yet en- INITIATIVES TO 2020 года по рассмотрению дей- tered into force. With regard to the REVISE THE NPT, THE ствия ДНЯО можно рассматривать Treaty on the Prohibition of Nuclear INTERNATIONAL как положительный момент, по- Weapons (TPNW), adopted in 2017 COMMUNITY скольку государства-участники до- by most UN member states, there SHOULD FOCUS говора получили дополнительное are considerable doubts about its vi- DIPLOMATIC EFFORTS время для восстановления взаим- ability. The TPNW claims to become ON STRENGTHENING ного доверия и сглаживания своих the first legally binding international ITS INTEGRITY AND противоречий. Очень важно, что- instrument establishing a universal EFFECTIVENESS бы ключевые игроки на междуна- and comprehensive ban on nuclear родной арене, в первую очередь, weapons. However, all de jure and ВМЕСТО США, Россия и Китай, продолжали de facto nuclear states oppose the ВЫДВИЖЕНИЯ рассматривать ДНЯО в качестве treaty, which makes the process of its ИНИЦИАТИВ ПО главного сдерживающего фактора implementation in case of entry into РЕВИЗИИ ДНЯО на пути расползания ядерного ору- force problematic. МЕЖДУНАРОДНОМУ СООБЩЕСТВУ жия, технологий его производства Despite the fact that the nuclear СЛЕДУЕТ и средств доставки. Предложения non-proliferation regime, based on СОСРЕДОТОЧИТЬ о заключении нового договора с the NPT, is going through difficult ДИПЛОМАТИЧЕСКИЕ целью замены ДНЯО трудновы- times, it must be recognized that the УСИЛИЯ НА полнимы. Переговорный процесс treaty remains a key element of the УКРЕПЛЕНИИ ЕГО по вопросам стратегического ра- modern international security sys- ЦЕЛОСТНОСТИ И зоружения ведется на основе кон- tem and a necessary mechanism for ЭФФЕКТИВНОСТИ сенсуса, и согласовать общую по- cooperation, guaranteeing a certain зицию между всеми странами, у level of stability and a balance of mu- которых, к тому же, разные интере- tual obligations, given the realities сы и приоритеты, весьма непросто. of today. Instead of putting forward Как показывает пример договора о initiatives to revise the treaty, the in- запрещении производства расще- ternational community should focus пляющегося материала для целей diplomatic efforts on strengthening ядерного оружия, переговоры по the integrity and effectiveness of которому в рамках Конференции all three components of the NPT – по разоружению в Женеве не мо- non-proliferation, disarmament, and гут начаться уже больше 25 лет, в peaceful uses of nuclear energy. The современных условиях запуск и key to achieving the goals of the NPT успешное завершение перегово- is to find ways to resolve existing and ров по универсально применимо- GÜNCEL 115

potential conflicts, which would help to re- му и недискриминационному соглашению move the fundamental incentives to possess ‎ в области контроля над вооружениями и nuclear weapons. разоружения, является практически не- выполнимой задачей. Это подтверждает As for Kazakhstan, its accession to the NPT и судьба Договора о всеобъемлющем за- in February 1994 was an important stage in прещении ядерных испытаний, который shaping the country’s foreign-policy course успешно прошел переговорную стадию in the field of international security, disarma- и был открыт для подписания в сентябре ment and non-proliferation. Having become a 1996 года, но до сих пор не вступил в силу. party to the NPT, Kazakhstan strictly adhered Что касается принятого в 2017 году боль- to its obligations under the treaty, carrying out шинством государств-членов ООН До- consistent work on the withdrawal of nuclear говора о запрещении ядерного оружия weapons from its territory, the elimination of (ДЗЯО), то имеются большие сомнения в its infrastructure and the conversion of former его жизнеспособности. ДЗЯО претенду- military facilities for civilian purposes [MFA of ет на то, чтобы стать первым юридически Kazakhstan, 2020]. Nevertheless, while being обязательным международным докумен- an active supporter of the NPT, Kazakhstan том, устанавливающим универсальный и has repeatedly stated that the treaty does not всеобъемлющий запрет на ядерное ору- meet the requirements of the time, which cre- жие. Однако против договора выступают ates the need for a new agreement in the field все де-юре и де-факто ядерные государ- of nuclear non-proliferation and disarma- ства, что делает проблематичным процесс ment. It was, perhaps, one of the reasons why его имплементации в случае вступления в Kazakhstan was the only post-Soviet country силу. to support the TPNW. At the same time, it should be noted that, despite criticism of the Несмотря на то, что режим ядерного не- NPT, Kazakhstan remains a strong supporter распространения, основывающийся на and active participant in the global process of ДНЯО, переживает непростые времена, reducing the nuclear threat. Pursuing a bal- необходимо признать, что договор оста- anced, consistent and responsible policy in ется ключевым элементом современной this area, Kazakhstan makes a significant con- системы международной безопасности tribution to the functioning of complex and и необходимым механизмом сотрудни- interdependent mechanisms of the nuclear чества, гарантирующим с учетом реалий non-proliferation regime. сегодняшнего дня определенный уровень стабильности и баланса взаимных обяза- References: тельств. Вместо выдвижения инициатив по 1. Allison, Graham (2010). Nuclear Disorder: Surveying ревизии договора международному сооб- Atomic Threats. Foreign Affairs, Vol. 89, No. 1, pp. ществу следует сосредоточить дипломати- 74-85. ческие усилия на укреплении целостности 2. Einhorn, Robert (2020). COVID-19 has given the и эффективности всех трех компонентов 2020 NPT Review Conference a reprieve. Let’s take advantage of it. Retrieved from https://thebulletin. ДНЯО – нераспространения, разоружения org/2020/05/covid-19-has-given-the-2020-npt-re- view-conference-a-reprieve-lets-take-advantage- и мирного использования атомной энер- of-it/. Accessed on 20.04.2020. гии. Ключ к достижению целей ДНЯО за- 3. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Ka- ключается в поиске путей по разрешению zakhstan (2020). Statement on the 50th anniversary существующих и потенциальных конфлик- of the entry into force of the Treaty on the Non-Pro- liferation of Nuclear Weapons. Retrieved from тов, что способствовало бы устранению https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa/press/ news/details/zayavlenie-ministerstva-inostran- основополагающих стимулов к обладанию nyh-del-rk-po-sluchayu-50-letiya-vstupleniya-v-si- ядерным оружием. lu-dogovora-o-nerasprostranenii-yadernogo-oru- zhiya?lang=en. Accessed on 20.04.2020. Что касается Казахстана, его присоеди- 4. Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation нение к ДНЯО в феврале 1994 года стало 116 ӨЗЕКТІ ПІКІР

(2020). Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Источники: Weapons (NPT). Retrieved from https://www.mid. ‎ ru/adernoe-nerasprostranenie/-/asset_publisher/ 1. Айнхорн, Роберт (2020). COVID-19 дал отсрочку JrcRGi5UdnBO/content/id/1138817. Accessed on Конференции по рассмотрению действия ДНЯО 20.04.2020. 2020 года. Давайте воспользуемся этим. Досту- пен по адресу: https://thebulletin.org/2020/05/ 5. UN (2020). NPT Review Conferences and Preparato- covid-19-has-given-the-2020-npt-review- ry Committees. Retrieved from https://www.un.org/ conference-a-reprieve-lets-take-advantage-of-it/. disarmament/wmd/nuclear/npt-review-confer- Дата обращения: 20.04.2020. ences/. Accessed on 20.04.2020. 2. Министерство иностранных дел Республики Ка- 6. PIR Center (2002). Nuclear Non-Proliferation. In 2 захстан (2020). Заявление по случаю 50-летия volumes. Vol. 1, pp. 84-91. вступления в силу Договора о нераспростра- нении ядерного оружия. Доступен по адресу: 7. Timerbaev, Roland (1999). Russia and Nuclear https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa/press/ Non-Proliferation. 1945-1968. news/details/zayavlenie-ministerstva-inostrannyh- 8. UNODA (2020). Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons: Status of the Treaty. Retrieved from http://disarmament.un.org/treaties/t/npt. Ac- cessed on 20.04.2020.

важным этапом в формировании внеш- неполитического курса страны в области международной безопасности, разоруже- ния и нераспространения. Став участни- ком ДНЯО, Казахстан строго придержи- вался своих обязательств в рамках догово- ра, проводя последовательную работу по выводу ядерного оружия со своей терри- тории, ликвидации его инфраструктуры и конверсии бывших военных производств на гражданские цели [МИД РК, 2020]. Бу- дучи активным сторонником ДНЯО, Ка- захстан, тем не менее, не раз заявлял о несоответствии договора требованиям времени, что создает потребность в но- вом соглашении в сфере ядерного нерас- пространения и разоружения. Возможно, это было одной из причин, по которой Казахстан стал единственной постсовет- ской страной, которая поддержала ДЗЯО. В то же время необходимо отметить, что, несмотря на критику ДНЯО, Казахстан остается убежденным сторонником и ак- тивным участником глобального процес- са снижения ядерной угрозы. Проводя сбалансированную, последовательную и ответственную политику в этой сфере, Казахстан вносит существенный вклад в функционирование сложных и взаимоза- висимых механизмов режима нераспро- странения ядерного оружия.

astanatimes.com GÜNCEL 117

del-rk-po-sluchayu-50-letiya-vstupleniya-v- 5. ПИР-Центр (2002). Ядерное нераспространение. silu-dogovora-o-nerasprostranenii-yadernogo- ‎ В 2-х томах. Том 1, с. 84-91. oruzhiya?lang=ru. Дата обращения: 20.04.2020. 6. Тимербаев, Роланд (1999). Россия и ядерное не- 3. Министерство иностранных дел Российской Фе- распространение. 1945-1968. дерации (2020). Договор о нераспространении ядерного оружия (ДНЯО). Доступен по адресу: 7. УВР ООН (2020). Договор о нераспространении https://www.mid.ru/adernoe-nerasprostranenie/-/ ядерного оружия: статус договора. Доступен по asset_publisher/JrcRGi5UdnBO/content/ адресу: http://disarmament.un.org/treaties/t/npt. id/1138817. Дата обращения: 20.04.2020. Дата обращения: 20.04.2020. 4. ООН (2020). Конференции по рассмотре- 8. Эллисон, Грэм (2010). Ядерный беспорядок: об- нию действия ДНЯО и подготовительные ко- зор атомных угроз. Foreign Affairs, том 89, №1, c. митеты. Доступен по адресу: https://www. 74-85. un.org/disarmament/wmd/nuclear/npt-review- conferences/. Дата обращения: 20.04.2020. 118 ІС-ШАРАЛАР

‎ Доцент, доктор Вакур Сүмер семинарында Еу- разия ғылыми-зерттеу институты тарапынан 9 NISAN 2020 TARIHINDE AVRASYA өткізілетін семинарлардың COVID-19 індеті ARAŞTIRMA ENSTITÜSÜ MÜDÜRÜ салдарынан бұдан былай онлайн-семинарлар DOÇ. DR. VAKUR SÜMER “COVID-19 ретінде жалғасатынын атап өтті. SALGINI VE ORTA ASYA’YA ETKILERI” Доцент, доктор Вакур Сүмер 2020 жылдың ба- KONULU SEMINER VERDI. сында Қытайда пайда болған COVID-19 індеті мұнай бағасының жаһандық деңгейде құлды- рауының басты себептерінің бірі екенін ай- 2020 ЖЫЛҒЫ 9 СӘУІРДЕ ЕУРАЗИЯ тып, Сауд Арабиясы мен Ресей арасындағы да- ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫНЫҢ у-дамайға байланысты мұнай бағасы соңғы 25 ДИРЕКТОРЫ ДОЦЕНТ, ДОКТОР ВАКУР жылдағы ең төменгі деңгейіне түскенін мәлім- СҮМЕР «COVID-19 ІНДЕТІ ЖӘНЕ деді. Экономикасы мұнай мен газға тәуелді ел- ОНЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯҒА ӘСЕРІ» дерге едәуір әсер еткен бұл індеттің экономи- ТАҚЫРЫБЫНДА СЕМИНАР ӨТКІЗДІ. калық салдары Қазақстан үшін де ауыр болып, ұлттық валюта теңгенің шұғыл құлдырауына әкеп соқтырғанын сөз етті. Қазақстан экспор- тының 16 миллиардтан астам долларға аза- ETKİNLİKLER 119

Doç. Dr. Vakur Sümer seminerinde “COVID-19” юы күтілгенін атап өткен доцент, доктор Вакур salgınını nedeniyle Avrasya Araştırma Enstitüsü ‎ Сүмер импорт көлемі де шамамен 7,5 милли- tarafından düzenlenen seminerlerin “Online se- ард долларға азаятынын тілге тиек етті. minerler’’ serisi şeklinde devam edeceğini açıkladı. Семинар жалғасында доцент, доктор Вакур Doç. Dr. Vakur Sümer 2020 yılının başında Çin’de Сүмер Қазақстанның COVID-19 індетіне қар- ortaya çıkan “COVID-19” salgınının petrol fiyatla- сы күрес шаралары туралы баяндап, респу- rının küresel çapta düşüşünün sebeplerinden bi- блика бойынша статистикалық ақпараттармен risi olduğunu belirterek, Suudi Arabistan ve Rusya бөлісті. Доцент, доктор Вакур Сүмер пандеми- arasındaki bir anlaşmazlıktan dolayı petrol fiyatla- яның салдарына қарсы күрес шаралары ая- rının son 25 yılın en düşük seviyelerine kadar indi- сында Қазақстанның көптеген салаларында са- ğini belirtti. Petrol ve gaza dayalı ekonomileri et- лықтық жеңілдіктер мен қолайлы пайыздық kileyen bu salgının yarattığı ekonomik sonuçların несие мүмкіндіктері ұсынылғанын айтып, осы Kazakistan’ı da ciddi ölçüde etkileyerek, bu ülke- салалардағы салықтық жүктемені азайту жә- nin para birimi tengenin hızla değer kaybetmesi- не несиені өтеуге жеңілдіктер беру туралы то- ne sebep olduğunu ifade etti. Kazakistan’ın ihraca- лық ақпарат берді. Сүмер Қазақстанда мұндай tında 16 milyar dolardan fazla azalma beklendiğini дағдарыс жағдайларында пайдалануға бола- belirten Doç. Dr. Vakur Sümer, ülkenin ithalatının тын жеткілікті деңгейдегі ресми жинақ қаража- da 7,5 milyar dolar civarında azalacağının beklen- ты бар екендігін мәлімдеді. Сүмер сондай-ақ, diğini dile getirdi. пандемияның салдарынан сауда қатынастары да айтарлықтай зардап шеккенін айтты. Жаһан- Seminerin devamında Doç. Dr. Vakur Sümer Ka- дық індет Орталық Азия елдерінің негізгі сауда zakistan’da “COVID-19” salgınına karşı alınan ted- серіктестері болып табылатын Қытай мен Ре- birleri ana hatlarıyla açıklayarak, ülke çapındaki сейдің экономикаларына кері әсерін тигізгенін istatistikî bilgilere değindi. Salgının yarattığı etki- айта келе, мұның Орталық Азия елдерінде де lerle mücadele kapsamında Kazakistan’da pek çok көрініс табатынын айтты. alanda vergi muafiyetleri ve uygun faizli kredi im- kanları getirildiğini belirten Doç. Dr. Vakur Sümer, Семинар соңында доцент, доктор Вакур Сүмер bu sektörlere yönelik yapılacak vergi indirimleri осы тақырыпты зерттейтін сарапшылардың ve kredilerdeki kolaylıklar hakkında detaylı bilgi- пікіріне сүйене отырып, ағымдағы дағдарыс ler sundu. Sümer, bu tür kriz durumlarında kulla- 2008 жылғы дүниежүзілік қаржы дағдарысынан nılmak üzere Kazakistan’da yeterli düzeyde resmî гөрі әлдеқайда қиын болатынын және Орталық tasarrufun olduğunu dile getirdi. Salgın nedeniy- Азия елдеріне әртүрлі дәрежеде әсер ететінін le olumsuz yönde etkilenen ticari ilişkiler bağla- мәлімдеді. mında, Orta Asya ülkelerinin ana ticaret ortakları olan Çin ve Rusya’nın ekonomilerinin de ciddi öl- çüde etkilendiğine vurgu yapan Sümer, bunun Or- ta Asya ülkelerinin ekonomilerine de yansımaları- nın olacağını belirtti. 2008 dünya finans krizinden daha zor geçece- ğini bildirdiklerini sözlerine ekledi ve bu krizden Seminerin sonunda Doç. Dr. Vakur Sümer, konu Orta Asya ülkelerinin de değişen ölçülerde etki- üzerinde çalışan uzmanlara göre yaşanan krizin, leneceğini ifade etti. 120 ІС-ШАРАЛАР

Доцент, доктор Вакур Сүмер семинарында ‎ Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық 15 NISAN 2020 TARIHINDE кеңесінің бірінші төтенше саммиті өткенін атап өтіп, оның символдық мағынасы бар AVRASYA ARAŞTIRMA ENSTITÜSÜ екенін айтты. Әзірбайжан Президенті Иль- MÜDÜRÜ DOÇ. DR. VAKUR SÜMER хам Әлиевтің бастамасымен шақырылған “10 NISAN 2020 TÜRK KENEŞI бұл Саммитке Қазақстан Президенті Қа- OLAĞANÜSTÜ ZIRVESI” KONULU сым-Жомарт Тоқаев, Қырғызстан Прези- ONLINE SEMINER VERDI. денті Сооронбай Жээнбеков, Түркия Пре- зиденті Режеп Тайып Ердоған, Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиеев, Түрікменстан 2020 ЖЫЛДЫҢ 15 СӘУІРІНДЕ Президенті Гурбангулы Бердімұхамедов, ЕУРАЗИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ Венгрия Премьер-министрі Виктор Орбан, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ИНСТИТУТЫНЫҢ ДИРЕКТОРЫ Бас директоры Тедрос Адханом Гебрейесус ДОЦЕНТ, ДОКТОР ВАКУР СҮМЕР қатысқанын атап өтті. «2020 ЖЫЛДЫҢ 10 СӘУІРІНДЕ 2020 жылы 10 сәуірде өткен Түркі кеңесінің ӨТКЕН ТҮРКІ КЕҢЕСІНІҢ ТӨТЕНШЕ төтенше саммитінде Түркия Президенті Ре- САММИТІ» ТАҚЫРЫБЫНДА ОНЛАЙН жеп Тайып Ердоған қозғаған мәселелерге СЕМИНАР ӨТКІЗДІ. тоқталған доцент, доктор Вакур Сүмер, Ер- доғанның Каспий теңізі арқылы ортақ көлік дәлізін дағдарыс кезеңінде тез әрі ешқандай қиындықсыз пайдаланудың маңыздылығы- на назар аударғанын айтты. Сондай-ақ, Doç. Dr. Vakur Sümer seminerinde, düzenle- Ердоғанның қазіргі уақытта Түркия, Әзір- nen Zirve’nin,Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbir- байжан және Грузия арасында құрылған liği Konseyi’nin İlk Olağanüstü Zirvesi olarak Баку-Тбилиси-Карс теміржол жобасын Ор- gerçekleştiğinin altını çizerek, bunun sembo- талық Азияға дейін кеңейту мәселесін де lik bir anlamı olduğunu belirtti. Bilindiği üzere қарастырғанын атап өткен доцент, доктор ETKİNLİKLER 121

söz konusu Zirve, Azerbaycan Cumhurbaşka- Вакур Сүмер осы мақсатқа жету үшін Ка- nı İlham Aliyev’in çağrısıyla toplanan bu Zirve, ‎ спий теңізі арқылы ортақ көлік дәлізін же- Kazakistan Cumhurbaşkanı Kassym Comart делдетудің маңызы зор екенін баяндады. Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooron- Ал Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт bay Ceenbekov Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Тоқаевтың «Түркі келешегі-2040» атты Tayyip Erdoğan, Özbekistan Cumhurbaşkanı бағдарлама туралы сөз қозғағанын тілге Şevkat Mirziyoyev, Türkmenistan Cumhurbaş- тиек еткен доцент, доктор Вакур Сүмер Қа- kanı Gurbanguli Berdimuhammedov, Maca- зақстан Президентінің әсіресе денсаулық ristan Başbakanı Viktor Orban, Dünya Sağlık сақтау саласын бағдарламаға енгізу қажет- Örgütü Başkanı Tedros Adhanom Ghebreye- тігін баса айтқанын жеткізді. sus’un katımlarıyla gerçekleşti. Семинар жалғасында доцент, доктор Ва- Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdo- кур Сүмер Түркітілдес мемлекеттердің ын- ğan’ın 10 Nisan 2020 Türk Keneşi Olağanüs- тымақтастық кеңесінің тарихына тоқталып, tü Zirvesi’nde altını çizdiği noktalara değinen Кеңестің Түркия Республикасының баста- Doç. Dr. Vakur Sümer,Sayın Erdoğan’ın, Hazar масымен өткізілген «Түркітілдес мемлекет Geçişli Orta Koridor’un kriz döneminde daha басшыларының саммиттерінен» бастау hızlı ve aksaklık yaşanmadan kullanılmasının алған ұзақ үдеріс нәтижесінде құрылға- öneminden bahsettiğini belirtti. Erdoğan’ın; нын айтты. Аталған Саммиттер кезінде halihazırda Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan маңызды жетістіктерге қол жеткізілгенін arasında kurulan Bakü-Tiflis-Kars demiryo- айта келе, доцент, доктор Вакур Сүмер lu projesinin Orta Asya’ya doğru uzatılma- 1992-2009 жылдар аралығын Түркітілдес sı konusuna da değindiğini aktaran Doç. Dr. мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесі Vakur Sümer, bu hedefe ulaşmak için Hazar құрылғанға дейінгі және оған негіз болған geçişinin hızlandırılmasının büyük önem taşı- кезең ретінде қарастыруға болатынын тілге dığı bilgisinin altını çizdi. Kazakistan Cumhur- тиек етті. Сүмер Қазақстан Республикасы- başkanı Kassym Comart Tokayev’in de “Türk ның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұл- Geleceği 2040” programından bahsettiği- тан Назарбаевтың бастамасымен қол қой- ni anlatan Doç. Dr. Vakur Sümer, Kazakistan ылған 2009 жылғы Нахчыван келісімінен Cumhurbaşkanı’nın, özellikle sağlık sektö- бастау алған кезең 2018-2019 жылдары rünün program içine dahil edilmesi gereğini жаңа толқынмен дами бастағанын айтты. vurguladığını belirtti. Семинар соңында доцент, доктор Вакур Seminerin devamında Doç. Dr. Vakur Sümer, Сүмер 2019 жылдан бастап Өзбекстанның Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin да Түркі кеңесінің мүшелігіне өткенін атап tarihsel geçmişine değinerek, Konsey’in Tür- өтіп, 2018 жылы басталған үдерісті қара- kiye Cumhuriyeti inisiyatifiyle başlayan‘‘ Türk стырған кезде Түркітілдес мемлекеттердің Dili Konuşan Ülkelerin Cumhurbaşkanlarının ынтымақтастық кеңесі одан әрі нығайып, Zirveleri’’ ile başlayan uzunca bir sürecin so- күшті халықаралық ұйымға айналғанын nucunda kurulduğunu belirtti. Söz konusu- баса айтты. Zirveler döneminde önemli atılımlar gerçek- leştiğini belirten Doç. Dr. Vakur Sümer, 1992 Yılından 2009 Yılına kadar geçen sürecin, Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi’nin kuru- Seminerin sonunda Doç. Dr. Vakur Sümer luşundan önceki, ve buna temel oluşturan bir 2019 Yılından itibaren Özbekistan’ın, Ör- dönem olarak kabul edilebileceğini dile getir- güt’ün yeni üyesi olarak kabul edildiğini dile di. Sümer, Kazakistan Kurucu Cumhurbaşkanı getirerek, 2018 Yılından itibaren başlayan sü- Sayın Nursultan Nazarbayev’in inisiyatifiyle reç incelendiğinde Türk Dili Konuşan Ülkeler imzalanan 2009 yılındaki Nahçıvan Antlaşma- İşbirliği Konseyi’nin giderek daha etkin ve sı ile başlayan dönemin, 2018-2019 yıllarında güçlü bir uluslararası bir örgüte dönüştüğü- yeni bir derinleşme ve genişleme dalgasına nün altını çizdi. sahne olduğunu aktardı. 122 ІС-ШАРАЛАР

Қанат Маханов семинар барысында 1999- ‎ 2009 жылдар аралығында Қазақстан халқы- 16 NISAN 2020 TARIHINDE ның таралуына тоқталып, қолданылған деректер әртүрлі ашық дереккөздерден, ARAŞTIRMACIMIZ KANAT соның ішінде халық санағынан алынғанын MAKHANOV “1979’DAN BU YANA айтты. Маханов талдаған мәліметтердің ең KAZAKISTAN’DA DEMOGRAFIK маңызды тұсы ретінде алғаш рет Қазақстан DEĞIŞIMIN ALANSAL ANALIZI” халқы туралы аймақтық деңгейде күнделік- BAŞLIKLI SEMINER VERDI. ті географиялық ақпараттың берілуін айт- ты. Ол деректердің 1979-2019 жылдар ара- лығын қамтыған 40 жылдық кезең ішінде 2020 ЖЫЛЫ 16 СӘУІРДЕ ҒЫЛЫМИ қалыптасқанын айтты. ҚЫЗМЕТКЕР ҚАНАТ МАХАНОВ «1979 Семинар барысында Қанат Маханов 1979- ЖЫЛДАН БЕРІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1989 жылдар аралығында жүргізілген зерт- ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІ теулердің деректері бойынша, бүкіл ре- КЕҢІСТІКТІК ТАЛДАУ» АТТЫ спублика бойынша халық саны жылдам ТАҚЫРЫПТА СЕМИНАР ӨТКІЗДІ. қарқынмен өскенін атап өтті. Алайда ол 1989 жылдан 1999 жылға дейінгі кезеңде халықтың жалпы санының 7%-ға төменде- геніне назар аударды. Қанат Маханов мұн- Kanat Makhanov seminerinde, 1999 ve 2009 дай теріс үрдіс елдің көп бөлігінде орын алғанын айта келе, аталмыш кезеңде ха- yılları arasında Kazakistan’daki nüfus dağılımı лықтың өсуі тек Қазақстанның оңтүстігінде, meselesine değineceğini ve kullandığı ve- оңтүстік-шығысында және оңтүстік-баты- rilerin, nüfus sayımları da dahil olmak üzere сында жалғасқанын сөз етті. Сондай-ақ, 1997 çeşitli kaynaklardan gelen açık kaynaklardan жылы Ақмола қаласы Қазақстанның жаңа alındığını dile getirdi. İncelediği verilerin en астанасы болып жарияланғаннан кейін, бұл önemli yönünün, Kazakistan nüfusu hakkında аймақ елдің солтүстігіндегі демографиялық ilk defa bölge düzeyinde ve günlük coğrafi өсу үрдісі жалғасқан жалғыз аймақ болға- bilgi verilmesi olduğunu açıklayan Makhanov, нын айтты. Ол 1989 жылдан 1999 жылға ETKINLIKLER 123

‎

verilerin 1979’dan 2019’a kadar 40 yılda дейінгі кезеңде халықтың жалпы санының азаюы- oluşturulduğunu belirtti. ‎ на көші-қон мен терең экономикалық дағдарыс себеп болғанын атап өтті. Seminerin devamında Kanat Makhanov, 1979’dan 1989’a kadar yapılan çalışma- Семинар соңында Қанат Маханов 1999 жыл- ların verilerine göre, ülkenin, tüm coğ- дан кейін халық санының динамикасы жақса- rafi bölgeleri kapsayan şekilde, oldukça ра бастағанын тілге тиек етті. Қанат Маханов hızlı bir nüfus artışı yaşadığnı belirtti. бұл кезеңде демографиялық өсім, әсіресе, елдің Ancak 1989’dan 1999’a kadar toplam оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс бөліктерінде nüfusta %7’lik bir düşüş gerçekleşti- орын алғанын айта келе, республиканың жекеле- ğini dile getirdi. Bu olumsuz durumun ген аймақтарында халық санының өсуі бүкіл ре- ülkenin büyük bir kısmını kapsadığını спублика бойынша халықтың теңгерімді таралуы- belirten Kanat Makhanov, söz konusu ның төмендегенін білдіреді деп қорытындылады. süreçte nüfusun büyümesinin sadece güney, güney-doğu ve güney-batı Ka- zakistan’da devam ettiğini dile getirdi. dağılımında bir azalmaya işaret ettiğine dikkat çe- Aynı zamanda, 1997 yılından itibaren kerek sözlerine tamamladı. Akmola şehrine taşınan yeni başkentin, ülkenin kuzeyinde demografi k büyüme gösteren tek bölge olmaya devam et- tiğinin altını çizdi. 1989 ve 1999 yılları arasında genel nüfustaki düşüşün, göç ve derin bir ekonomik krizin sonucu ol- duğunu vurguladı. Seminerin sonunda Kanat Makhanov 1999’dan sonra, nüfus değişimlerin- de bir iyileşme görüldüğü dile getirdi. Demografi k büyümenin bu dönemde özellikle ülkenin güney-batı ve gü- ney-doğu kısmında gerçekleştiğini be- litren Kanat Makhanov, genel olarak ülkenin belirli noktalarındaki nüfus ar- tışının ülke genelinde nüfusun dengeli 124 ІС-ШАРАЛАР

Профессор, доктор Гүлнар Надирова семина- ‎ рында Кеңес Одағы кезіндегі дін мен мемле- AVRASYA ARAŞTIRMA кет арасындағы қатынастардың дамуы тура- ENSTITÜSÜ’NDEN PROF. DR. лы мағлұмат берді. Надированың айтуынша, дін-мемлекет қатынастарының тарихына қа- GÜLNAR NADIROVA, 23 NISAN тысты түсінігіміз жақында мұрағат құжатта- 2020 TARIHINDE “DIN VE DEVLET: рының пайда болуының нәтижесінде бірқа- SOVYETLER BIRLIĞI’NIN ILK ON тар өзгерістерге ұшырады. Жаңа деректерді YILI” BAŞLIKLI BIR SEMINER VERDI. тарихи оқиғалармен салыстыра отырып, осы тақырып бойынша жаңа көрініс қалыптасты- 2020 ЖЫЛДЫҢ 23 СӘУІРІНДЕ ра аламыз. 1918 жылы КСРО Халық комисса- риатының алғашқы жарлығына сәйкес мем- ЕУРАЗИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ лекет пен діннің қарым-қатынасы толығымен ИНСТИТУТЫНЫҢ АҒА ҒЫЛЫМИ жойылғанын атап өткен профессор, доктор ҚЫЗМЕТКЕРІ ПРОФЕССОР, ДОКТОР Гүлнар Надирова сонымен қатар мемлекет ГҮЛНАР НАДИРОВА «ДІН ЖӘНЕ тарапынан дінді қаржыландыру және мем- МЕМЛЕКЕТ: КЕҢЕС БИЛІГІНІҢ лекеттік оқу орындарында діни сабақтарды АЛҒАШҚЫ ОНЖЫЛДЫҒЫ» АТТЫ оқыту тоқтатылғанын мәлімдеді. СЕМИНАР ӨТКІЗДІ. Семинар жалғасында профессор, доктор Гүл- нар Надирова КСРО құрылғаннан бері біртін- деп дінге қарсы дұшпандық саясат жүргізіле бастағанын, ғибадат орындары жабылып, Prof. Dr. Gülnar Nadirova seminerinde, Sov- дін қызметкерлері қудалана бастағанын айт- yetler Birliği’nde din ve devlet arasındaki ты. Надирова бұл саясаттың ауқымы, әсіресе ilişkinin gelişimi hakkında bilgiler verdi. Na- 1937-1938 жылдары едәуір күшейгенін және dirova’ya göre din ve devlet arasındaki ilişki- мыңдаған дін қызметкерлеріне қысым жа- nin tarihi hakkındaki bilgimiz, yakın zamanda салғанын атап өтті. Надирова мемлекеттің arşiv belgelerinin ortaya çıkması sonucu bazı исламға қатысты саясаты христиан дініне қа- değişikliklere uğramıştır. Yeni bilgileri tarihsel рағанда жұмсағырақ болғанын, себебі үкімет olaylarla mukayeseleyerek bu konuda yeni bir исламды КСРО-ның мұсылман аймақтарын resim oluşturabiliriz. 1918 yılında Sovyet Halk бақылауға алу құралы ретінде қолданғанын Komiserleri’nin ilk kararnamesi uyarınca, dev- айтты. ETKİNLİKLER 125

‎

let ve din arasındaki ilişkinin tamamen yok edil- Профессор, доктор Гүлнар Надирова жал- diğini anlatan Prof. Dr. Gülnar Nadirova, aynı ‎ пы КСРО-дағы ислам дінін «ресми» және zamanda dinin devlet tarafından finanse edil- «бейресми» ислам деп екіге бөліп қарасты- mesi ve kamusal eğitim kurumlarında din dersi- руға болатынын тілге тиек етті. Бұған сәйкес, nin öğretilmesinin durdurulduğunu belirtti. ресми ислам мемлекеттің бақылауындағы исламды білдірсе, бейресми ислам Кеңес Seminerin devamında Prof. Dr. Gülnar Nadirova, үкіметі тарапынан қолдау таппаған кез кел- SSCB’nin kuruluşundan itibaren giderek dine ген діни көріністерді қамтыды. Профессор, karşı daha fazla düşmanca bir politika izlemeye, доктор Гүлнар Надирова баяндаманы дай- ibadethaneleri kapatmaya ve din adamlarına ындау үшін мұрағат құжаттарын, сондай-ақ, zulmetmeye başladığını belirtti. Nadirova, bu дін қайраткерлерімен жүргізілген түрлі сұх- politikanın özellikle 1937 ve 1938 yıllarında çok баттарды пайдаланғанын атап өтіп, өз семи- ciddi boyutlara ulaştığını, binlerce din adamının нарын аяқтады. baskı altına alındığını aktardı. Devletin İslam’a karşı tutumunun, Hristiyanlığa kıyasla nispeten daha yumuşak olduğunu belirten Nadirova, ğu çalışmanın hazırlanması için arşivden bel- bunun nedenlerinden biri olarak, İslam’ın hü- ge kullandığını ve aynı zamanda dini figürlerle kümet tarafından SSCB’nin Müslüman bölge- yapılan çeşitli röportajlardan faydalandığını da lerinde kontrolü kazanmak için bir araç olarak dile getirerek seminerini sonlandırdı. kullanılması hususunu dile getirdi. Prof. Gülnar Nadirova, genel olarak SSCB’deki İslam’ı, ‘resmi’ ve ‘gayri resmi’ İslam olarak iki kı- sımda anlamamız gerek- tiğini anlattı. Buna göre, resmî İslam, devletin kont- rolü altındaki İslam’ı ifade ederken; gayri resmî İs- lam ise, Sovyet hüküme- tinin desteklemedigi her türlü dini tezahürü kapsa- maktaydı. Prof. Dr. Gülnar Nadirova, sunmakta oldu- 126 ІС-ШАРАЛАР

Әсет Ордабаев семинарында COVID-19 ви- ‎ русы туралы қысқаша мағлұмат беріп, бұл 30 NISAN 2020 TARIHINDE індет бүкіл әлемдегі саяси жүйелер үшін үл- AVRASYA ARAŞTIRMA кен сынақ болғанын мәлімдеді. Ол жаһанда- ну жағдайында өте жоғары жылдамдықпен ENSTITÜSÜ’NÜN ARAŞTIRMACISI әрі қауіпті ауқымда таралып жатқан індетке ASSET ORDABAYEV “PANDEMI қарсы күресте әлем елдерінің өздігінен әре- DÖNEMINDE ULUSLARARASI кет етуді жөн көргендерін айтты. Әсет Ор- IŞBIRLIĞI” KONULU SEMINER дабаев кейбір халықаралық ұйымдардың VERDI. бүкіл әлем бойынша індетке қарсы тиімді күресе алмағандықтарына назар аударып, 2020 ЖЫЛДЫҢ 30 СӘУІРІНДЕ алдағы уақытта бұл ұйымдардың құрылы- ЕУРАЗИЯ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ мында түрлі өзгерістер болуы мүмкін деген ИНСТИТУТЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ пікір білдірді. ҚЫЗМЕТКЕРІ ӘСЕТ ОРДАБАЕВ Семинар жалғасында Әсет Ордабаев ең «ПАНДЕМИЯ КЕЗІНДЕГІ алдымен COVID-19 індетіне қарсы меди- ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ» циналық күрес жүргізілетінін, содан кейін ТАҚЫРЫБЫНДА СЕМИНАР ӨТКІЗДІ. жаһандық деңгейде экономикалық дағда- рыс болатынын, әсіресе, денсаулық сақтау жүйесінде маңызды өзгерістер болуы мүм- кін екенін айтты. Бұл елдердің аймақтық және жаһандық ауқымдағы экономикалық Asset Ordabayev seminerinde,“Covid-19” vi- және саяси интеграциялық саясаттарында rüsünü kısaca açıklayarak, bu salgının dünya ETKİNLİKLER 127

çapındaki siyasi sistemler için büyük bir test ‎ да көрініс табатынын сөз етті. Әсет Ордаба- olduğunu dile getirdi. Küreselleşen dünyada ев індет қарқынын төмендету мақсатында bu denli bir hızla yayılan salgın karşı mücade- елдер арасындағы ынтымақтастықтардың lede ülkelerin kendi başlarına hareket etmeyi тоқтатылғанын немесе қысқартылғанын tercih ettiklerinin görüldüğünü ifade etti. Bu атап өтті. Тура мағынада оқшаулану деңгей- noktada bazı uluslararası kuruluşların salgınla іне жеткізбей, ынтымақтастықтың белгілі mücadelede dünya çapında pek etkili bir çaba бір деңгейін сақтап тұру маңызды екенін gösterememelerine değinerek önümüzdeki баса айтты. dönemde bununla ilgili bu kuruluşların yapıla- Семинар соңында Әсет Ордабаев COVID-19 rında çeşitlideğişimlerin yaşanabileceği görü- пандемиясы кезінде байқалғандай, дағда- şünü aktardı. рыс аясында жаһандық ынтымақтастықтың Seminerin devamında Asset Ordabayev önce- орнына аймақтық және ұлттық деңгейдегі likli olarak COVID-19 salgınıyla tıbbi mücadele- шаралар қабылданғанын және бұл үдеріс nin yaşanacağını, ardından ise küresel boyutta жаһандану идеологиясына да әсер етпей bir ekonomik daralmanın beklendiğini ve buna қоймағанын жеткізді. Алайда алдағы уақыт- ek olarak özellikle sağlık sistemlerindeönemli та бұл індет бүкіл әлемде бақылауға алын- değişimlere gidilebileceğini ifade etti. Bunun са, жаһандану мен елдер арасындағы ын- da ülkelerin bölgesel ve küresel çaptakendi тымақтастық қайта жанданатынын білдірді. ekonomik ve politik entegrasyon politikaları- Ол осы індет салдарынан туындаған дағда- na da yansıyacağını belirtti. Salgının yayılma рысты елдер мен халықаралық ұйымдар hızının azaltılması amacıyla durdurulan veya арасындағы ынтымақтастықты нығайтып, azaltılan ülkeler arası işbirliklerinin, korkula- бірлесіп жұмыс жасау арқылы еңсеруге бо- nın aksine, tam anlamıyla izolasyon boyutuna латындығын айтты. ulaşmadan belirli bir düzeyde korunmasının umut vaat edici bir husus olduğunu vurguladı. Seminerin sonunda Aset Ordabayev,COVID-19 altına alınması ile beraber küreselleşme ve ül- salgını sürecinde görüldüğü gibi, kriz anla- keler arası işbirliklerinin yeniden canlanarak rındaküresel işbirliklerinin yerini bölgesel ve devam edeceğinin düşünüldüğünü ifade etti. ulusal çabaların aldığını ifade ederek küre- Bu salgının yol açtığı krizden ancak, ülkeler selleşme ideolojisinin de süreçten etkilenerek ve uluslararası kuruluşlar arasında işbirliğinin güç kaybettiğini dile getirdi. Lakin bu salgının güçlendirilmesi ve birlikte çalışılması ile en ya- önümüzdeki dönemde dünya çapında kontrol kın sürede çıkılabileceğini sözlerine ekledi. 128 INFOGRAFIK Akademik Türkçe Kursu

Avrasya Araştırma Enstitüsü 19 Ekim 2015 tarihinde Akademik Türkçe kursu verilmeye başlamıştır. Bu kursun amacı katılımcılara makale, bildiri, tez, kitap gibi akademik metinleri okuma, not alma, çıkarımda bulunma konularında eğitim vermektir. Kurslar başlangıç ve orta seviye olmak üzere iki seviyede olacaktır.

HAFTA iÇi VE HAFTA SONU GRUPLARI Kurs hakkında bilgi almak ve başvuru için aşağıdaki telefon numarasını arayabilirsiniz. Başvuru Yeri: Almalı Avdanı, Mametova 48, 050004 Almatı. +7 (727) 279 24 26 içhat: 109

19 қазан 2015 жылы Еуразия ғылыми-зерттеу институты «Түрік тілін ғылыми тұрғыдан жетілдіру» курстары басталды. Курстың мақсаты тыңдармандарға мақаладағы, баяндамадағы, диссертация және кітаптардағы академиялық мәтіндерді оқуды, ғылыми тұрғыдан жазуды және қорытынды жасай білуді үйрету болып табылады. Қосымша мағлұмат алу және өтініштерді беру үшін төменде көрсетілген байланыстар арқылы хабарласуға болады. Курстар апта ішінде және апта соңында өткізіледі.

Өтініштерді қабылдау мекенжайы: Алмалы ауданы, Мәметова көшесі 48, 050004 Алматы, тел: +7 (727) 279 24 26 (ішкі нөмір 109) Asya Avrupa / Азия Еуропа (Haber – Yorum) / (Ақпараттық сараптама)

Avrasya Araştırma Enstitüsü Yayınıdır Еуразия ғылыми-зерттеу институты басылымы

Mayıs 2020 Sayı: 51 Мамыр 2020 жыл №51