Onwrikbare Herinnering Deze Uitgave Is Tot Stand Gekomen Dankzij Een Financiële Bijdrage Van SNS REAAL Fonds
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Onwrikbare herinnering Deze uitgave is tot stand gekomen dankzij een financiële bijdrage van SNS REAAL Fonds. Afbeelding op het omslag: ……….. Dit proefschrift heeft geen eigen isbn. Het isbn van de handelseditie is 978-90-8704-208-0. ©2010 Susan Hogervorst & Uitgeverij Verloren Torenlaan 25, 1211 JA Hilversum www.verloren.nl Omslagontwerp: Robert Koopman, Hilversum Typografie: 2-D’sign grafisch ontwerp en DTP, Amersfoort Druk: Wilco, Amersfoort Brochage: Van Strien, Dordrecht No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the Publisher. ONWRIKBARE HERINNERING Herinneringsculturen van Ravensbrück in Europa, 1945-2010 Persistent Memory Ravensbrück Memory Cultures in Europe, 1945-2010 PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op gezag van de rector magnificus Prof.dr. H.G. Schmidt en volgens het besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op donderdag 23 december 2010 om 11.30 uur door Suzanna Maria Hogervorst geboren te Lisse Promotiecommissie: Promotor: Prof.dr. M.C.R. Grever Overige leden: Prof.dr. H.A.M. Klemann Prof.dr. M.J. Schwegman Prof.dr. S. Stuurman Inhoud Woord vooraf 9 Lijst van afkortingen 11 1 Herinneringen aan een concentratiekamp 12 1.1 Onderzoeksvragen 13 1.2 Collectieve herinneringen 19 1.3 Herinneringscultuur als theoretisch concept 24 1.4 Bronnen, methoden en opzet van deze studie 29 2 Ravensbrück – Geschiedenis, herinnering en geschiedschrijving 33 2.1 Een kamp voor vrouwen, mannen en kinderen 34 2.2 Herinnering en geschiedwetenschap 46 2.3 Geschiedschrijving over Ravensbrück 49 2.4 Conclusie 61 3 Wederopbouwfeminisme en de institutionalisering van anti fascistische kampherinneringen, 1945-1965 63 3.1 De Ravensbrück-processen: kampherinneringen in de openbaarheid 64 3.2 Nationale organisatievorming 71 Feministisch en communistisch engagement 85 De media van herinnering binnen de nationale context 89 3.3 Kamp Ravensbrück: plaats van communistische herinneringspolitiek 95 Het voormalige kamp 95 Het Internationale Ravensbrückcomité 98 Het herinneringscentrum: plannen en realisaties 100 De inwijding 103 3.4 Sekse als organisatiebasis: de heroprichting van het internationale comité 105 3.5 Conclusie 108 6 4 Medestrijden, geen medelijden, 1965-1989 111 4.1 Omgang met daders en aandacht voor slachtoffers 112 4.2 1968: het communistische kader op de proef gesteld 120 4.3 Twee soorten oorlogsslachtoffers 125 Ravensbrück en de herinnering aan de Jodenvervolging 125 De omarming van getraumatiseerde oorlogsslachtoffers in Nederland 129 Slachtofferschap van Ravensbrücksters 132 Herinneringswerk in Ravensbrückcomités als traumaverwerking 135 4.4 Nieuwe herinneringsconsumenten 155 De kracht van een monument 156 Een herinneringsoffensief in België en West-Duitsland 163 4.4 Conclusie 169 5 Diversiteit en overdracht, 1989-2010 172 5.1 Eenwording van herinneringen? Herinrichting van het voormalige kamp 174 Communisme als herinneringswijze en herinneringsobject 177 Strijd om de zeggenschap over het verleden 180 5.2 Democratisering, nationalisering en Europeanisering 185 Nationale toe-eigening ten overstaan van overlevenden 186 Diversiteit van herinnering 190 Europeanisering 194 5.3 Pedagogisering 197 Onderwijs en overheid als herinneringsconsumenten 199 De authentieke locatie als medium van kampherinneringen 201 De veranderende perceptie van overlevenden 204 5.4 Een nieuwe generatie herinneringsproducenten in de comités 206 Moeizame samenwerking: voortzetting versus vernieuwing 210 Diversiteit in de herinneringsproductie 213 Overdracht als zingeving 216 Conclusie 220 6 Slotbeschouwing 222 6.1 De sociale dimensie van herinneringscultuur: producenten en consumenten 223 6.2 De media van herinnering 226 6.3 Contexten 227 De dominantie van de nationale context 228 Geschiedschrijving en herinneringscultuur 230 Pedagogisering: de wisselwerking tussen het communicatieve en het culturele geheugen 232 7 Bijlage 1 237 Bijlage 2 241 Bijlage 3 247 Bronnen en literatuur 249 Summary 266 Herkomst van illustraties 273 Over de auteur 274 Woord vooraf Voorjaar 2003, toen ik onderzoek deed in het toenmalige Internationaal Instituut en Archief voor de Vrouwenbeweging in Amsterdam, stuitte ik op een folder van het Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück. Het be- trof een concentratiekamp speciaal voor vrouwen. Mijn interesse was gewekt, helemaal toen mij duidelijk werd dat er ook mannen in Ravensbrück gevan- gen hadden gezeten, terwijl het comité uitsluitend de herinnering aan het vrouwenkamp levend hield. Enige tijd later zat ik bij Ravensbrück-overle- vende en comitésecretaris Stien Spier dozen vol notulen en ander materiaal door te nemen. Ook voorzitter Greet Roodveldt liet me op zolder grasduinen in dozen met Ravensbrück-stukken. Mede dankzij hun gastvrijheid en ver- trouwen studeerde ik het jaar erna af met een doctoraalscriptie over gender en de herinnering aan Ravensbrück zoals die sinds 1945 werd vertolkt door het Nederlandse Ravensbrückcomité. Die scriptie vormde vervolgens het uit- gangspunt voor deze dissertatie. Uit de gesprekken die ik de afgelopen jaren voerde met Ravensbrück-over- levenden uit verschillende landen bleek keer op keer enig onbegrip ten aan- zien van het specifieke onderwerp van mijn interesse: de herinnering aan Ravensbrück. Voor hen was de geschiedenis van het kamp Ravensbrück de hoofdzaak. De periode na 1945 en hun eigen geschiedenis als overlevenden- organisaties achtten ze veel minder relevant. Dit boek bewijst hopelijk het tegendeel. Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar deze overlevenden, hun echt- genoten, kinderen en andere betrokkenen die ik heb ontmoet: de reeds ge- noemde Stien Spier en Greet Roodveldt, An Berentsen, Bram Grisnigt, Irma Trksak, Simone DeGueldre, Helga Amesberger, Rosel Vadehra-Jonas, Joke van Dijk, Jo Spier, Jaap Roodveldt en John Berentsen. Na een steevast aller- vriendelijkste ontvangst bleken zij steeds bereid mij waar mogelijk te helpen. Zonder hun welwillendheid was dit boek er niet gekomen. Zeer veel dank gaat uit naar SNS REAAL Fonds, dat zowel mijn promotie- onderzoek als voorliggend boek financierde. Tevens wil ik op deze plaats de vele mensen bedanken die mij tijdens mijn loopbaan als promovendus hebben geïnspireerd, geënthousiasmeerd of bekritiseerd. Dankzij hen werd 10 Woord vooraf de weg naar mijn promotie een zeer verrijkende en aangename ervaring. Prof. dr. Siep Stuurman en prof. dr. Hein Klemann hebben als lid van de Vaste Commissie van Wetenschapsbeoefening van de Faculteit der Histori- sche en Kunstwetenschappen mijn hoofdstukken van belangrijke commen- taren voorzien. Prof. dr. Peter Seixas heeft me zeer gastvrij ontvangen aan zijn Center for the Study of Historical Consciousness in Vancouver. Mijn studieverblijf aldaar heeft me geïnspireerd om het pedagogische aspect van mijn onderzoeksonderwerp verder uit te diepen. De collega’s van de research- groep van het Center for Historical Culture hebben de door mij gepresenteer- de hoofdstukken becommentarieerd en hebben bovendien gezorgd voor een zeer prettige werksfeer. Ook de medepromovendi van het Huizinga Instituut wil ik bedanken voor hun kritiek op mijn stukken en hun gezelligheid. Dr. Bärbel Schindler-Saefkow heeft me op basis van haar jarenlange ervaring met de vrouwen van Ravensbrück geholpen met mijn zoektocht naar bronnen. In het archief van de Mahn- und Gedenkstätte Ravensbrück zijn dr. Cordula Hoffmann en dr. Monika Schnell uiterst behulpzaam geweest. In het laatste stadium is de kritische blik van dr. Marijke Huisman, dr. Kees Ribbens, dr. Dienke Hondius en drs. Oscar Persson van grote waarde ge- weest. Ir. Tristan Raulings heeft mij geholpen met de illustraties. Tevens was hij mij ter wille met het vertalen van mijn stukken, net als drs. Barbara Mounier, drs. Johannes Schwarz en drs. Lieke Janssen. Esther Markus MA en Noel Travers bedank ik voor hun gastvrijheid tijdens mijn reizen naar Ravensbrück. Aan Theresa Oostvogels komt dank toe voor de procedurele af- wikkeling van het promotietraject. Het meest heb ik echter te danken aan mijn promotor, prof.dr. Maria Grever. Met een niet aflatende betrokkenheid en nauwgezetheid heeft ze mij steeds weer gestimuleerd om kritisch naar mijn eigen werk te kijken. Tot slot spreek ik mijn grote dank uit aan drs. Andreas Markus die mij heeft gesteund door wie hij is, en aan Abel, de mooiste deadline die ik me maar kon wensen. Lijst van afkortingen CPN Communistische Partij van Nederland CVR Comité Vrouwen van Ravensbrück, vanaf 1995: Comité Vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück DFD Demokratischen Frauenbund Deutschlands FIAPP Fédération Internationale des Anciens Prisonniers Politiques FIR Fédération Internationale des Résistants IDVF Internationale Democratische Vrouwenfederatie IRC Internationaal Ravensbrück Comité KdAW Komitee der Antifaschistischen Widerstandskämpfer KPD Kommunistische Partei Deutschlands KPÖ Kommunistische Partei Österreichs KZ Konzentrationslager (concentratiekamp) LSVB Lesben- und Schwulenverband Berlin NCPGR Nationale Confederatie van Politieke Gevangenen en Recht- hebben den NRC Nederlands Ravensbrück Comité NVB Nederlandse Vrouwenbeweging OF Onafhankelijkheidsfront PABO Pedagogische Academie voor het Basis Onderwijs PCB Partie Communiste Belgique SED Sozialistische Einheitspartei Deutschlands SPÖ Sozialistische Partei Österreichs StBG Stifung Brandenburgische Gedenkstätten VVN Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes WVC Wereldvrouwencomité tegen oorlog en fascisme 1 Herinneringen aan een concentratiekamp ‘Veel van