Komunistki I Duch Transgresji. „Przypadek” Wandy Wasilewskiej

Teksty Drugie 2013, 3, s. 11-35

Komunistki i duch transgresji. „Przypadek” Wandy Wasilewskiej

Agnieszka Mrozik

http://rcin.org.pl 3 2 1 głoszonymi hasłamii sposobemżycia:politycznewdzierało siędokażdegozaka- nia całegoczłowieka.Zaoczywisteuznawałaistnienieścisłego związkumiędzy kiego –pisałao swoimżyciowym Polskich a powojniedeputowanadoRadyNajwyższejZwiązkuRadziec- w ZSRR, działaczka komunistyczna,w czasiewojnyprzewodnicząca ZwiązkuPatriotów Wspominając wychowanie odebrane w rodzinnymdomu,Wasilewska –pisarka, Wanda Wasilewska notowała: w życiu… człowiek powinieninteresowaćsiętym,cowokółniegodzieje, braćczynnyudział musiała sięodbićnamoimdalszymżyciu.Byłosamojakbyprzez sięzrozumiałe,że rodzinnego, gdzienapierwszymplaniestaływłaśniezagadnienia ogólne, a nieosobiste, nia i mieszczańskichideałów, zawszeżyjącysprawamiogólnymi[…],atmosferadomu Mój domrodzinnybyłdobrąszkołą–jaknajdalszyodmieszczańskiegosamozadowole- W pisanympodkoniecżyciaautobiograficznymszkicu Osobista genealogia „Przypadek” Wandy Wasilewskiej Komunistki i duchtransgresji. Agnieszka MROZIK Mrozik Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980,s.18-19. Za: E.Syzdek W. Wasilewska w Instytucie BadańLiterackichPAN. Artykuł powstałw ramachgrantu „MłodyIBL” realizowanegow latach2011-2012 3 Komunistki i duchtransgresji W jednymżyciutakwiele:opowieść o Wandzie Wasilewskiej Dzieciństwo , PIW, Warszawa 1967,s.123. http://rcin.org.pl credo : walce,którastającsięsensemżycia,zagar- 1 Wanda Wasilewska O moichksiążkach Życie musibyćwalką. Szkice , Młodzieżowa Dzieciństwo (1964) 2

11 12 4 projektem politycznym,alei formążycia” Jak pisałMichelFoucault: „[…]rewolucjabyła [dla nich–przyp.A.M.]nietylko miaru życiaspołecznego,którytoproceszaczynaliodsiebiei swojegootoczenia. kalnego spleceniapolitycznegoz prywatnym,zrewolucjonizowaniakażdegowy- z którymi Wasilewska związałasięw pewnymmomencie,przyświecała idearady- co nowa,odmiennaodrozpowszechnionychdotychczaswzorców:komunistom, tyle znanapolskiejinteligencji,oddziesięcioleciżyjącejsprawamipublicznymi, inicjowania przemianbądźwłączaniasięw jużtrwającyproces.Byłatopraktyka osobiste doświadczeniestawałosięimpulsemdopodjęciadziałańpolitycznych, marka prywatności,pochłaniającjąi jąsobiepodporządkowując.Jednocześnie 6 5 wego człowieka”,aktorkężyciaspołecznegomocnoosadzoną w kontekściehisto- pomnik komunistycznegoprzewrotu,aniteżsymbolnarodowej zdrady, ale„ży- czas jejbiograf(k)omi komentator(k)omaktywności: zobaczyć nieikonęani je sięprojektemegzystencjalnym”,spróbowaćuchwycićto, coumykałodotych- komunizmu dzenie” (polskie,patriotyczne,inteligenckie)i gest„odrzucenia” gonadrodzedo Leona”, jakmówilio niejjejwspółcześni,pragnącpodkreślić jej„dobrepocho- ści czymś,comadługątradycjęw myślieuropejskiej” orędowników lubprzyczyniasiędorozlewukrwiinnychludzijestw rzeczywisto- dą, manifestowanieprawdy, sprawianie,żeprawdawybuchającpozbawiażyciajej poddawania sięprzemocylubstosowaniajejwobecinnych:„Podążanie zapraw- odrzucenie zasad,któreimwpojono,w tymtychfundamentalnych,dotyczących światu, cow praktyceoznaczałozerwaniezewspólnotą,w którejsięwychowali, przemian, nieoszczędzalisiebie:manifestującswojepoglądy, rzucaliwyzwanie niu o rewolucjachi zaangażowaniuludzi,którzysnującwizjęspołecznych finiowanie wysuwanychpostulatów. Ajednakdostrzegałpewnąciągłośćw myśle- tyczny i kulturowy, metodyegzekwowaniazgłaszanychroszczeń,aleteżsamode- rewolucją październikowąz 1917roku:zbytróżniłjekonteksthistoryczny, poli- między, naprzykład,rewolucją1968rokui rewolucjamiwcześniejszymi,w tym kiedy ażdogranic(auto)destrukcji.Foucault dalekibyłodsnuciaprostejanalogii je głosili,którzywłasnymżyciempotwierdzaliprawdziwośćgłoszonychhaseł,nie- ganizującymi życie,projektamiurzeczywistnianymiprzeztychi przezte,którzy były nietylkowydarzeniamipolitycznymi,aleteżżywymiideami,zasadamior- XX wiekuFoucault zwracałuwagę,żeodcynikówpowspółczesnośćrewolucje W niniejszymtekściechciałabymprzyjrzećsięWandzie Wasilewskiej –„córce Szkice W jednymz wykładówwygłoszonychw CollègedeFrance napoczątkulat80. Londyn 1977. Por. m.in.A.Ciołkosz Tamże, s.185. s. 183.[Przekłady z językaangielskiego,jeślinie zaznaczonoinaczej–A.M.]. Collège deFrance 1983-1984 M. Foucault 6 –by, powołując sięnarozważaniaFoucaulta o „rewolucji,którasta- The courage of truth (The government of self and others II). Lectures atthe The courageoftruth(ThegovernmentselfandothersII).Lectures Wanda Wasilewska: 2szkicebiograficzne http://rcin.org.pl , przeł.G.Burchell,Palgrave Macmillan,London2011, 4 . 5 –pisałFoucault. , Polonia BookFund, pojmowany jako „odrzucanie przesądów” bądź„wyzwalaniepojmowany jako„odrzucanieprzesądów” się z zabobonów” nia przezniąkolejnychgranic:płciowych,narodowych,warstwspołecznych–gest proces kształtowaniasiętożsamościkomunistki,wskazujemomentyprzekracza- 10 9 8 7 o którympisałFoucaultdziennego, owocującswoistym„skandalemprawdy”, której „wchodzenie” w komunizmdokonywałosięnawielupoziomachżyciaco- jedna z teoretyczek,ideolożek,propagandzistekkomunizmuw Polsce, aleteżosoba, go ruchukomunistycznego,jakorewolucjonistkaw życiupublicznymi prywatnym: silewska, a w szerszymplanietakżeinnedziałaczkipolskiegoprzed-i powojenne- rycznym i geograficznymi przezówkontekstzdefiniowaną.InteresujemnieWa- ginalizowany jako „niewiarygodny” i „skompromitowany” ginalizowany jako„niewiarygodny” mnień, wywiadów, listów. „Głos” Wasilewskiej –dziśprzywoływanyrzadko,mar- jej utworówliterackich,publicystycznychorazdokumentówosobistych–wspo- przecinanie sięprywatnegoi politycznegouderzaw lekturzepismWasilewskiej: ( ces wytwarzania”( nie nażycieczłowiekajakspójny, gotowy„produkt”,aleraczejjak na„pro- „przedmiotu badań”,aleteż„czyta”ówgłoskontekstualnie,umożliwiaspojrze- pisania o człowieku,którauwzględniajego/jejgłos,zakładaupodmiotowienie postawiona w położeniuoskarżonejbezprawadoobrony. nie występujetuzatemjakojedynyświadekwewłasnejsprawie,alezostałateż lewska, poddająjejsłowabacznemu„oglądowi”i uważnej„lekturze”.Wasilewska nieustannieweryfikująto,comówiWasi-przywoływane w tekścieinne„głosy” własnych racji,ujawnieniamotywacjiróżnychdziałańi zachowań,zwłaszczaże gresji. „Głos” tenzasługuje,jaksądzę,nawysłuchanie,szansęprzedstawienia ale teżodsłaniastopniowedoświadczanieprzezniągranickomunistycznejtrans- personal genealogy Zaproponowana przezfeministycznąbadaczkęliteraturyToril Moimetoda czyli złożonasiećznaczącychstruktur. mu śledztwu.Osobistagenealogiazakłada,żekażdezjawiskomoże byćczytanejaktekst, nie odrzucapojęcia„ja”czypodmiotu,aleraczejstarasiępoddać owojagenealogiczne- nia złożonejgryróżnychsiłzaangażowanychw zjawiskaspołeczne. Osobistagenealogia poszukiwanie sensuwyłonieniasięlubprodukcji[tożsamości–przyp. A.M.]i zrozumie- Mrozik Press, Oxford–New York 2009,s.29. T. Moi matki z 25XI1931r.). Listy Wandy Wasilewskiej (I) http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34311,192981.html (dostęp:20.01.2013). J. Szczęsna polskiej prozy, tojejksiążeko rzeczywistościsowieckiejczytaćniesposób”. krytykujące sanacyjnąPolskę powieścitrudnozaliczyćdonajwiększychosiągnięć Pisząc o literackiejtwórczościWasilewskiej, JoannaSzczęsnazauważa,że:„Choć jej M. Foucault Simone deBeauvoir:themakingof an intellectualwoman Komunistki i duchtransgresji Wanda Wasilewska: BywszajaPolka The courageoftruth… ), wskazując,żeodbiografiiróżniją making )

„ja”. Moinazywaswojąmetodę„osobistągenealogią” , oprac.E.Syzdek,„Zdanie”1985 nr6,s.36(listdo http://rcin.org.pl , s.183. 10 , „Gazeta Wyborcza”, 23.03.2001, , OxfordUniversity 8 –prowadzinasprzez 7 . To 9 ,

13 14 systemu” go) historię”coświęcejniżjedynie„bierneobiektydziałaniabezosobowychsił tów samejhistorii”(komunizmu),aletakżedostrzecw „ludziachuwikłanychw (je- żali, a innymrazemstabilizowali złożonych siłi stosunkówwładzy, w którymporuszalisięoni/onei który podwa- kontekście historycznym,kulturowym,geograficznym;uwzględniającychukład miotowy (chociażbyprzeznieodmawianieimgłosu);sytuującychichw szerokim wiele mniejszych:dopuszczającychtraktowanieaktorówzdarzeńw sposóbpod- nej, unifikującejnarracjio komunizmie,aleraczejpropozycjąrozbijaniajejna 13 12 11 14 komunistów/antykomunistek –czymś,cosiędziedziczy, otrzymuje„w spadku” biografie różnychkomunistycznychdziałaczyi działaczekbądźprzeciwnie:anty- Foucaulta cia totalizujące.„Osobista genealogia”czyteższerzej–genealogiaw rozumieniu „skomplikowania” obrazukomunizmuw Polsce, zdominowanegodziśprzezuję- cinania siępolitycznegoi prywatnego–wszystkotomożestaćimpulsemdo żowania i siłwyzwalających/hamującychdziałanie,rejestrowaniemomentówprze- nia/środowiska w procesie„stawaniasię”i przemian,analizamotywacjizaanga- nad komunizmem.Przyglądanie siętożsamościkonkretnejosoby/grupy/pokole- wykorzystanej przezMoiw pracynadsylwetkąSimonedeBeauvoir–w studiach lewskiej, chciałabymrównocześnierozważyćprzydatnośćtejmetodybadawczej– Komunizm niejestczymś,z czymczłowieksięrodzi.Aniteż–jakpokazują Nikt nierodzisiękomunistką Pragnąc pokusićsięo próbęzarysowania„osobistejgenealogii”Wandy Wasi- Szkice 1972): „Niktnierodzisiękobietą, leczsięniąstaje”. Parafrazuję słynnezdaniez książkiSimonedeBeauvoir 2012 nr13,s.168. i nieprawomyślne lekcjew filmieAnny Zawadzkiej„Żydokomuna” M. Starnawski międzywojennego dowspółczesności. wyjścia, aleteżprzemianyw ichpoglądachi postawachoddwudziestolecia aktywistów,czy teżpolsko-żydowskich rejestrującróżnicemiędzynimiw punkcie dokumentalnym „Żydokomuna”(2010)spojrzałanakomunizmoczami żydowskich połowy XXwiekuw tle.ZkoleisocjolożkaAnnaZawadzkaw filmie „oczarowanych i rozczarowanychmarksizmem”z historiąPolski i Europypierwszej (2006, pol.2008)nakreśliłaportretpokoleniapolskichintelektualistów Kawior i popiół:życiei śmierćpokoleniaoczarowanychi rozczarowanychmarksizmem doczekała sięjużpierwszychzastosowań.HistoryczkaMarciShore w książce Należy wspomnieć,żew studiachnadkomunizmemtapropozycja metodologiczna Por. M.Foucault Warszawa–Wrocław 2000,s.113-135. wybór pism 13 11 . –niejestbowiemprojektemkonstruowaniawielkiej,monumental- , przeł.D.Leszczyński,L.Rasiński,Wydawnictwo NaukowePWN, Tęsknię zatobą,Żydzie-rewolucjonisto!Demitologizacja, etos Nietzsche, genealogia,historia http://rcin.org.pl 12 . Takie ujęciepozwala„uchwycićwielośćaspek- 14 , w:tegoż Filozofia, historia,polityka: Druga płeć , „RecyklingIdei” (1949, pol. uniesieniu”, „namiętności”,któraogarnęłająnaglei gwałtownie pisał o zaangażowaniuWasilewskiej w komunizmjakoo swoistym„miłosnym ku NiezależnejMłodzieżySocjalistycznej,a powojniejejpolitycznyprzeciwnik, cjalistycznej, znajomypisarkijeszczez czasówaktywnościw krakowskimZwiąz- dotyczy takżeWandy Wasilewskiej. AdamCiołkosz,działaczPolskiej Partii So- pędu”, „akcji”,którawywołałaopłakanąw skutkach„reakcję”.Przekonanie to „zaślepienia”, „ukąszenia”,„uwiedzenia”,„opętania”;rodzajem„impulsu”,„po- przekonanie, żekomunizm–szczególnietenelitintelektualnychbyłrodzajem tym regułom. czy politycznym–jakoefektsploturegułobowiązującychw tympolulubwbrew świętej Teresy komunizmu” religijnenieomal„uniesienie”,„egzaltację”, „mistycyzm uwagę najej„fanatyzm”, sander Wat, wspominającWasilewską z okresulwowskiego(1939-1940),zwracał 19 18 17 16 15 po rodzicachczydziadkach o(ą froaa zm,c i stłuewpwy polu l o p go (ją)uformowała;czymś,cosiękształtujew pewnym proces przeszedłczłowiek:wychowaniu,któreodebrał(a)w domu,tradycji,która można sięzidentyfikowaćczyutożsamić ludzi. Bywateżjednak(inatorównieżznajdziemywieleprzykładów)czymś,z czym nia pewnychlektur, przebywaniaw pewnymotoczeniu,poznawaniaokreślonych nań, zachowań–czymś,comożna„nabyć”,wykształcićw tokusocjalizacji:czyta- indywidualnej siływoli,jednostkowejdeterminacji.Nie skłania wreszciedore- ruch w drugąstronę–wyzwalaniesięz „nałogu”,szczególnie cennejakopokaz maga równieżpoznać„drogidokomunizmu”:istotnyokazujesiębowiemtylko to ostatecznieczłowieksłaby, podatnyna„uzależnienia”.Wyjaśnienie toniepo- nych motywacjizaangażowaniaczłowiekapozapsychologicznymi:komunist(k)a komunistki jakoirracjonalnej,owładniętejnagłąpasją,ekstatycznej. ły szczególniesilnewrażenie,gdydotyczyłykobiety:kobiecośćwyostrzałaobraz Zwracam natouwagę,gdyżw Polsce (choćnietylkotu)dośćpowszechnejest Mrozik Religijno-miłosne wyjaśnienie „natury” komunizmunieodsłaniajednakżad- wyjaśnienie„natury” Religijno-miłosne A. Wat (A. Ciołkosz w granice państwapolskiegomiłość swegożycia.Byłaniączerwonagwiazda” Wasilewskiej. JakPiotr, taki onaodkryław chwiliwkroczenia wojsksowieckich Pisał Ciołkosz:„Iotomamyw tychsłowach kluczdohistoriiżyciaWandy Społeczna krytykawładzysądzenia Myślę o „polu”w rozumieniuPierre’a Bourdieu.Por. P. Bourdieu O różnicachmiędzyidentyfikacjąa tożsamościąpor. S.Hall Krytyki Politycznej, Warszawa 2012. Por. M.Shore 1996, s.1-17. w: Questions ofculturalidentity Mój wiek.Pamiętnik mówiony Komunistki i duchtransgresji Wanda Wasilewska… Nowoczesność jakoźródłocierpień 15 19 . Jestraczej–jakozestawpoglądów, postaw, przeko- . Obydwatewyjaśnienia–religijnei miłosnerobi- , red.S.Hall,P. duGay, SagePublications, London http://rcin.org.pl , przeł.P. Biłos,Scholar, Warszawa 2006. , s.32). , t.1,Universitas,Kraków2011, s. 317. 16 całkowiciepodprądsocjalizacji,której , przeł.M.Sutowski,Wydawnictwo Who needsidentity? 17 Dystynkcja. –intelektualnym 18 . ZkoleiAlek- ,

15 16 tycznych) biografiach,pióraautorówradzieckich ścia w komunizm”przesuwałw jednąlubw drugąstronę.Wpierwszych(apologe- zadawano często:w zależnościodtego,ktoi kiedypisałjejbiografię,datę„wej- racja ideowa,konkretnyuczynek(ijaki)?Jeślichodzio Wasilewską, pytaniate dzić, żektośjestkomunist(k)ą:czydecydujeo tymprzynależnośćpartyjna,dekla- „wstrząsy” emocjonalne,jakieprocesymyślowe?;kiedymożnaostateczniestwier- z człowieka komunist(k)ę:jakiewydarzeniaprywatnei/lubpubliczne, właśnie z uwaginaśrodowisko,z któregosięwywodziła. na luksus„dorastaniadoradykalizmu”),a z drugiejniebyłwolnyodwstrząsów, nej stronyprzebiegałgładko(jako„pannaz dobregodomu”mogłasobiepozwolić 1939 roku,wpadnięciemwprostw ramionaStalina wowego ojcazwieńczone„skokiem”nagłębokąkomunistycznąwodę17września na jejdługie„socjalistycznedzieciństwo”,bezpieczneżyciepodskrzydłamiwpły- radykalizmu. Winnych(antykomunistycznych)ujęciachkładzionoz koleinacisk dy, nawetdziecięcy przejawbuntu,bybudowaćobrazjejjaknajwcześniejszego Historii Partii KC PZPRw styczniu1964rokuzaczęłaod„wyznania”: mówiła, niewstydzącsięswegopochodzenia.Rozmowęz historykami z Zakładu pasuje onado„schematukomunistki”.Byłaprzecież„pepesówką”, jako sobie narodu”. ciwnie –zdemaskowaniujejjako„zdrajczyni”,„renegatki”, „wyrodnej córyswego kle legitymizacjijejstatusuikonykomunistycznejrewolucji w Polsce lubprze- działalności –swoistaweryfikacjabiografiiWasilewskiej –służyłyprzytymzwy- aleteżo przejawyprzedwojennej komunistycznej „przystania dokomunistów”, 20 wolności” nie była,jakpokazujązwłaszczajejlisty, jednorazowym„skokiemdokrólestwa mi sięszczególnieważna,gdymowao Wasilewskiej. Jej„drogadokomunizmu” na lata,ruch,którytrudnozdefiniowaćjakojednostajny, prostoliniowy–wydaje kości –stająsięnieważne. chu i wszystkim,cowiążesięz ruchem–zmianykierunku,przestoje,pręd- pulsem”, „zaślepieniem”,rozważaniao tymzaangażowaniujakoo procesie,ru- wyrzeczeniami: jeśliuznać,żezaangażowaniekomunistów/komunistekbyło„im- fleksji nadtym,z czymtakadrogamogłasięwiązać–z jakimiprzeszkodamiczy 22 21 Analizę tegoprocesuwartorozpocząćodpostawieniadwóchpytań:co„czyni” „Przypadek” Wasilewskiej jestciekawy, ponieważpodwielomawzględaminie Tymczasem taostatniakwestia–zaangażowaniejakoproces,częstorozłożony Szkice Rosja, marksizm Por. A.Ciołkosz Por. E.Usievi Za: A.Walicki Moskva 1955. Moskva 1953;L.Vengerov 20 , alewłaśniedługotrwałym,rozłożonymw czasieprocesem,któryz jed- è Marksizm i nieudany„skokdokrólestwawolności” , Universitas,Kraków2011,s.397-446. Vanda Vasilevskaâ: kritiko-biografi Wanda Wasilewska http://rcin.org.pl Vanda Vasilevskaâ: kritiko-biografi … èeskij o 21 , akcentowanonaprzykładkaż- 22 è erk . Pytaniao konkretnądatę , Sovetskijpisatel, èeskij o , w:tegożPolska, è erk , Goslitizdat, ku NiezależnejMłodzieżySocjalistycznej,a nienaprzykład doktórejśz komuni- tłumaczyła, żejednymz czynników, którezadecydowałyo jejwstąpieniudoZwiąz- 26 25 24 23 które nieuczyłobierności,alerozbudzałoaktywność świeckim, demokratycznym,egalitarnym.Przyznawała, żewyrosław środowisku, co prywatne,osobiste,intymne,z tym,publiczne,społeczne,polityczne;domu mówiła o domurodzinnymjakoo „dobrejszkole”,w którejnauczyłasięłączyćto, ła doKoła Oświatyi „Pomocy Więziennej”). (przed Iwojnąświatowąojciecwydawałczasopismo„Przedświt”, a matkanależa- sudskiego), podobniejakaktywnośćspołecznikowska–oświatowa,pomocowa ną Polskę byłapriorytetem(obydwojepopierali niepodległościowedziałaniaPił- Dla jejrodziców–LeonaWasilewskiego i Wandy z Zieleniewskich–walkao wol- walki o wolnośćsplatałasięz pozytywistycznąideącodziennej,żmudnejpracy. została wychowana:patriotyczną,zaangażowaną,gdzieromantycznakoncepcja Wspominając swojedzieciństwo,rekonstruowałajednocześnietradycję,w której munistami –przezjakiśczaspostrzegałajakofanatyczną,sekciarską cjalistyczna”, reformatorskaraczejniżrewolucyjna,którą–kojarzonąwłaśniez ko- kali studenckim, z którymw 1933rokuwystawiłasztukęFriedricha Wolfa pt. wsiach i miasteczkach,organizowaniebibliotekirobotniczejczyudziałw teatrze lonego rodzaju:nauczanie,pisanieartykułówdolewicowychpism,agitowaniewe bowiem jeśliniewrogi,toz pewnościąpodejrzliwy, pełendystansu jej otoczeniadokomunistów–podobniejaksporejczęści społeczeństwa–był dotyczącąproblemuświadomegomacierzyństwa;aktywność„tradycyjnieso- W cytowanymjużautobiograficznymszkicu idzie sięw pierwszymrzędziepochodu. przyzwyczaiłam się,że1Majjestwielkimświętem,wtedyz mamączyojcemzarękę na robotniczezebrania,matkabrałażywyudziałw ruchurobotniczym.Jużjakodziecko sztandar jestsztandaremrobotniczym.Ojciecpracowałw prasiesocjalistycznej,chodził niejszego dzieciństwapołączyłydlamniepewnesprawy. Wiadome było,żeczerwony ska, czyZwiązekRadziecki.Rodzinapepesowska,kultPiłsudskiego, jeszczez najwcześ- dzi, którzymielinietylkoniechętny, alewrogistosunekdoRosji,czytobyłaRosjacar- Urodziłam sięw rodziniepepesowskiej,niepodległościowców, w rodzinielu- Mrozik Polski w świetlefaktówi dokumentów Partii Polski z „wnętrza epoki” kreśliłJ.A.Reguła Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin2002. Uniwersytetu MariiCurie-Skłodowskiej, Rosji sowieckiejw antybolszewickiej poezjipolskiejlat1917-1932 dwudziestolecia międzywojennego analizujenp.E.Pogonowska Obraz komunistów, rewolucjiproletariackieji Rosjiradzieckiejw poezjipolskiej Por. E.Syzdek 2009. o narodzinach kulturalizmupolskiego O etosieprzedwojennejlewicowejinteligencjipiszeA.Mencwel Wspomnienia Wandy Wasilewskiej Komunistki i duchtransgresji W jednymżyciutakwiele… , „Zpolawalki”1968nr1(41),s.118. http://rcin.org.pl , Wydawnictwo KrytykiPolitycznej, Warszawa , Warszawa 1934. 23 , s.56.KrytycznyportretKomunistycznej Historia Komunistycznej Partii O moichksiążkach 24 . Byłatoaktywnośćokreś- , Wydawnictwo Dzikie biesy:wizja Etos lewicy:esej 26 25 Wasilewska . Po latach . Stosunek Cyjan-

17 18 sy przedStalinem?Czyreprezentowałajejakopolskakomunistka, czyteżjako munistycznej przedwojną,dlaczegotowłaśnieonareprezentowała polskieintere- liwość –w powojennejPolsce. Jeśli bowiemWasilewska nienależaładopartiiko- w Związku Radzieckim,budziłyszczególnezainteresowanie –czymożepodejrz- przed wojną,w połączeniuz dużymzaufaniemStalina,jakie zyskałaWasilewska jak działaczerozwiązanejw 1938rokuKomunistycznej Partii Polski gdyżjakoczłonkiniPPSniebudziła w nim takwielkichpodejrzeń ków w ZSRR, niem EleonorySyzdek,biografkiWasilewskiej, wybrałjąnareprezentantkęPola- co innychwzględówprzynależnośćWasilewskiej doPPScenićmiałStalin.Zda- 31 30 29 28 27 W innymmiejscudodawała: ru metoddziałania: stycznych młodzieżówek,byłwłaśnieradykalizmkomunistównapoziomiewybo- randze Wasilewska występowaław czasiewojnyw ZwiązkuRadzieckim sudskiego” pomagałoswoićobcość„pułkownikaArmiiCzerwonej”,w którejto kowa, domuLeonaWasilewskiego, ministrasprawzagranicznychw rządziePił- Kra- Julian Stryjkowskiuważałzaś,żespowijającyją„zapachaustro-węgierskiego Wat pisał,że„jakocórkaministrasocjalistydobretradycjez domuwyniosła” kartęw jejżyciorysie:Aleksander nych wobeckomunizmu,doceniałoPPS-owską A jednaktowłaśniekwestiabrakuinstytucjonalnejprzynależnościdoKPP Wielu znajomychWasilewskiej, przemawiającychpowojniez pozycjikrytycz- z solą w oczyitd.Staranosięjednakunikaćrozlewukrwi. należy. Prowadziliśmy raczejniewinnewalkiz policją–rzucaliśmypolicjantompieprz wystąpień, któremogłydoprowadzićdorozlewukrwi,a myuważaliśmy, żetegorobićnie […] mieliśmyz komunistamidużekłopoty, ponieważonibardzogwałtownieparlido rozbijać. związki, którez takimwysiłkiemorganizowałosię,harowałow nich,a tunaglenależyje ków zawodowych,należyw nichpracować.Uważałambowiemzanonsensrozbijaćte że poszłamdoZNMS,a nie„Życia”,bomisięzdawało,należywchodzićzwiąz- możliwości opanowaniazwiązku,należygorozbić”.Itobyłmoment,któryzadecydował, „Walka z socjalfaszyzmem.Należywchodzićdozwiązkówzawodowychi jeżeliniema Co tobyłazabroszura–dzisiajniepamiętam,leczprzeczytałamw niejtakiezdanie: Szkice komunistką” (T. Torańska córka przedwojennegopolskiego ministra–LeonaWasilewskiego, pisarka,jest Berman w rozmowiez Teresą Torańską mówił,że„Stalinowi[…] imponowało,że Wydawnictwo Ministerstwa ObronyNarodowej,Warszawa 1981,s.68.Jakub E. Syzdek J. Stryjkowski A. Wat Tamże, s.135. Wspomnienia Wandy Wasilewskiej… Mój wiek… 27 Działalność Wandy Wasilewskiej w latachdrugiejwojnyświatowej Ocalony naWschodzie , s.315. http://rcin.org.pl Oni , ŚwiatKsiążki, Warszawa 1997,s.354). , s.123. , L’Edition NoirsurBlanc,Montricher 1991,s.180. 28 , 31 . 30 . Znie- 29 , ska wyraźnieważyłasłowa: 37 36 35 34 33 32 ktoś, ktozasłużyłsięZwiązkowiRadzieckiemu(bądźsamemuStalinowi PPS byłapodówczasradykalna” a jeślibyłaradykalna,to„wmała siępepesowców”, tymsamymsensie,w jakimcała jako radykałkę.Ciołkoszpisałz przekąsem,żedowybuchuwojnyWasilewska „trzy- komunistów przedwojnąbyłjednakważnyz innegowzględu:otodyskredytowałją budowanej poPaździerniku 1956roku z drugiej zaślegitymizacji„polskiejdrogidosocjalizmu”WładysławaGomułki, Wasilewskiej (kimbyła:polskąkomunistką-patriotkączyradzieckąagentką?), pytania miałysenspolityczny:służyłyz jednejstronyuwiarygodnieniusamej ny sposób?W1964roku,kiedyWasilewska rozmawiałaz polskimihistorykami,te wanej celiodwewnątrz,anirazuniespadłananiąpałkapolicjanta” nie zaznałapiołunowegosmakuwięziennegochleba,anirazuoglądałazakrato- (co prawdabezjejintelektu),tapolskaPasionaria anirazu(powtarzam:razu) sprawą „dobrychwróżek”„tarewolucjonistka,tonowewydanieRóżyLuksemburg Wasilewskiej jakosocjalistkamogładziałaćlegalnie,a w dodatkuza „praktyczny”: tłumacząc swojeinstytucjonalne,partyjnewybory, mówiła: wała krytycznawobecwładzyi dawałajejzdecydowanyodpór. SamaWasilewska, dynej partiilewicowej,któraw sposóbstabilny, dojrzałyi konsekwentnypozosta- niemal dziecięcy, CiołkoszbudowałtymsamymobrazprzedwojennejPPS jakoje- jąc radykalizmWasilewskiej, „emocjonalny”, przedstawiającgojako„skokowy”, je otoczenie.Wmoimżyciubardzodużąrolęodegrałoto,z jakimiludźmi spotykałamsię. […] złożyłosiętak,jakukładaw życiuwszystkichludzi,iżosobowość człowiekakształtu- Z perspektywyCiołkoszabrakinstytucjonalnejprzynależnościWasilewskiej do etc., a terazmuszątesprawyzałatwiaćprzezemnie. sunku doZwiązkuRadzieckiego,którzymielizasobąstażpartyjny, przebytewięzienia z komunistami, z kapepowcami,z tymiludźmi,którzymieliokreślonąpostawęw sto- pewnych ludzimusiałosięzałamywaćniebardzodobrzeto,żejednakrozmawia bardzo sięstarałam,żebyniewywoływaćtegorodzajuzadrażnień,alerozumiem,żeu mogłam, żemiałammożliwościzrobienia,a ktoinnytychniemiał.Ichociaż Nigdy niemiałamskłonnościdowodzostwa,a robiłampewnerzeczyz tegowzględu,że Mrozik Warszawa 2009. Wspomnienia Wandy Wasilewskiej… Tamże, s.47. A. Ciołkosz 1982, t.7,s.427. Wspomnienia Wandy Wasilewskiej (1939-1944) Por. A.Werblan seksualna zażyłośćzeStalinem.Por. np.S.Koper Jedną z powtarzanychdodziś„legend”natematWasilewskiej jestjejrzekoma Kobiety władzyPRL Komunistki i duchtransgresji Wanda Wasilewska… Stalinizm w Polsce , Wydawnictwo Czerwonei Czarne,Warszawa 2012,s.33-85. 35 http://rcin.org.pl , s.16. . Zjegowspomnieńwynika,żewybórPPSbyłdla , s.120. , Towarzystwo Wydawnicze i Literackie, 33 . Dlategoodpowiadającnanie,Wasilew- , „ArchiwumRuchu Robotniczego” Ulubienica Stalina 34 , w:tegoż 36 . Kwestionu- 32 ) w in- 37

19 20 PPS sięmienił.Wliściedomatkiz 8kwietnia1932roku pisała: ną „górą”a „dołami”,a zatemsprzeniewierzeniesięzasadom, którychobrońcą cześnie elitaryzmwładzkrakowskiegoPPS-u,budowaniedystansu międzypartyj- Narzekając nazablokowanemożliwościdziałania,marazm, krytykowałajedno- 1934 rokupisała: dzą: obrośliw posady, stalisiękonformistami.Wliściedomatkiz 10września rewolucjoniści –zestarszegoi jejwłasnegopokoleniaposzlinakompromisz wła- – coz zawodu,żewybranadrogareformprowadzidonikąd,skorodawni w kraju, o czympisałapolatach– narastał stopniowo.Wynikał onw takimsamymstopniuz rozczarowaniasytuacją również pewnąszkołęmyśleniai działaniapolskiejinteligencji.Jejradykalizm działania i zaangażowania,wyborupólaktywności;kontynuowaław tensposób Z jejwspomnieńwynika,żenawieluobszarachpodążałaścieżkąrodziców–etosu 39 38 jeszcze paręmiesięcynędzy–a ludzie sązdecydowaninawszystko.[…]Partia niebę- nie w swojąwielkośći mądrość,cowykluczaporozumienie.[…] Jestemprzekonana– pozostała w miejscu.Stądlukamiędzygórąa masą–pozatem„góra” wierzyniezachwia- gu ostatnichmiesięcytenprocesposunąłsięniesłychanienaprzód. Natomiast„góra” Masy przesunęłysięw lewo–siedzęterazpouszyw robocie,więc stwierdzam,żew cią- rację. który sięodbywanieustanniekosztemmas.Pod tymwzględemkomuniścimajązupełną bądź byliśmywspólnikamiw oszukiwaniuludzi,współdziałaliśmy w wielkimszwindlu, res, żebykilkudranidochodziłodomajątkui stanowisknaszymkosztem[…].Bądźco tów, którzysobieprzezkilkalatzdzieraliżyciepoto,żebynanaszrobionoświetnyinte- bym kożuchemkałużę[…].Wkażdymraziewiem,żejesteśmygarstkągłupców, waria- […] formalniesięduszę–Krakóww corazszybszymtempiezamieniaw porosłągru- organizacji socjalistycznej nia i demonstracjei odpierwszegorokuuniwersytetubyłamczłonkiemmłodzieżowej dziecka. Idlategomająctrzynaście,czternaścielat,chodziłamnarobotniczezgromadze- stępstwami. Przepaść międzymarzeniamii rzeczywistościąbyłajasnanawetdlaoczu nym, zależnymw dodatkuodobcychkapitałów, z wszystkimi wypływającymistądna- samoistnego bytu.Iodrazuobnażyłosweklasoweoblicze.Byłopaństwemkapitalistycz- przez rewolucję,powstałopaństwopolskie,stodwadzieściaz górąlatpozbawione mieszkańców. Przyszedł 1918rok.Wwynikupierwszejwojnyświatowej,obaleniacaratu kiem, nagłębokiejwierze,żetenkrajwyzwolonystaniesięrajemdlawszystkichjego ność, natradycjipolskichpowstań,książkachmówiącycho walcez caratem,z Prusa- chowywałam sięnaromantycznejliteraturze,wierszachmówiącycho walceo wol- rozumiało sięjakbysamoprzezsię,żebędziewolnai sprawiedliwadlawszystkich.Wy- […] JakabędzietaniepodległaPolska –tostałonadalszymplanie,mgliściei niejasno Moje wczesnedzieciństwoupłynęłow atmosferzemarzeńo wolnej,niepodległejPolsce. Szkice Za: E.Syzdek W. Wasilewska 39 W jednymżyciutakwiele… Podróż pożyciui książkach(I) http://rcin.org.pl 38 – , s.97. , „Tu i Teraz” 1983nr1,s.16. 43 42 41 40 zeznania nieprzenosićnatamtenczas” dzisiaj należypodchodzićostrożnie,żebypóźniejszychsugestii i późniejszegoro- krytycznie oceniającewydarzeniasprzedwojny:„Mniesięwydaje, żedotychspraw szyzmu i izolowaniaZSRRnaareniemiędzynarodowej.Po latach„stopowała”głosy uważała, iż„pewneposunięciasąkonieczne”w sytuacjirozprzestrzeniania sięfa- i dwa latawcześniej,kiedytrwałyprocesymoskiewskiei została rozwiązanaKPP, Tuż przedwybuchemwojny„stawiała”jużwięcnaZwiązekRadziecki.Także rok rewizji różnychwierutnychzabobonów” dem i raczejidęw tymkierunkucorazdalej.Stanowczozbytdługoniepoddawałam dzie 1931roku:„[…]zbolszewiczałamostatnioz kretesem,podkażdymwzglę- z komunistami.Pisaładową szerokiego„frontu” o tymdomatkijeszczew listopa- coraz wyraźniejparładokonfrontacjiz sanacyjnąwładzą,opowiadającsięzabu- Wiosną 1932rokuznalazłasięw szeregachmłodzieżowejfrakcjiradykalnej,która tow z 23sierpnia1939roku: wstrzymać faszyzm.JejprzekonaniemniezachwiałnawetpaktRibbentrop-Moło- w przededniu wojnyniemiaławątpliwości,iżtylkoZwiązekRadzieckimógłpo- bardziej złożona:w przytaczanejjużrozmowiez historykamitwierdziła,że i echa zbliżającejsięwojny).„Przypadek” Wasilewskiej pokazuje,żesprawabyła si, żeo takimpoparciuprzesądziłaatmosferadrugiejpołowylat30.XXwieku poparcia komunistycznejideologiiprzezintelektualistów(jednoz wyjaśnieńgło- w rozczarowaniu stosunkamipanującymiw kraju–orazo warunkiudzielenia polskich komunistówrewolucjąradziecką,a dojakiegostopniamiałsweźródło zmu w przedwojennejPolsce –dojakiegostopnia wynikałonz „zafascynowania” lewskiej i kierunkujegoewolucji,aleteżistotnegopytaniao „naturę”komuni- kwestia wydajesięszczególnieważna,gdyżdotyczynietylkoświatopogląduWasi- nujące w Polsce i w Europie,w tymnasytuacjęw ZwiązkuRadzieckim?Ta ostatnia najmniej w niektórychpunktach–komunistycznegospojrzenianastosunkipa- ne, instytucjonalnezbliżeniez komunistami?Czyteżraczejo przyjęcie–przy- Radzieckiego. to dośćskomplikowaniesięodczuwało.Widocznie jesttopotrzebnedlaratowaniaZwiązku Związek Radzieckimusizawszelkącenęodciągnąćswojestarciaz Niemcami.Przy czym W rozmowieocenialiśmysprawęw tensposób,żewidoczniesytuacjajesttegorodzaju,iż ści albomy, albomyz komunistamirazem. dzie miałanicdogadania,toznaczyPartia jakoobecny zespółludzi.Zrobiącośkomuni- Mrozik Co miałanamyśli,mówiąco „zabobonach”?Czychodziłowyłącznieo formal- Tamże, s.148. Wspomnienia Wandy Wasilewskiej… Tamże, s.36(listz 15XI1931r.). Listy Wandy Wasilewskiej (I)… Komunistki i duchtransgresji 42 , s.37. http://rcin.org.pl , s.189. 43 41 . 40 .

21 22 gowanego przezwładzępłynącąz dostępudodominującejkulturyi języka zujący silnysplotrelacjiklasowychi narodowych,wyzyskuekonomicznegopotę- mieszankąjęzykową–uka- jących ciemnechłopstwomówiącepolsko-białoruską ziemiach nadbużańskichi uczynieniujejbohateramipolskichwłościanwyzysku- talistyczny i antynacjonalistycznyzarazemlubinaczej–dziękiosadzeniuakcjina ostatniej przedwojennejpowieści 46 45 44 riatu miasti wsiwalczącegoo swojewyzwolenie” wa przekonana,iż„miejscepisarza,miejscetwórcyjestdziśw szeregachproleta- na wartościhumanistyczne,internacjonalistyczne.Wasilewska wyjeżdżałazeLwo- mówiono w niejo „przewodniejroli”ZwiązkuRadzieckiego,kładącraczejnacisk rozszerzającemu sięfaszyzmowi,aleteżnacjonalizmowii kapitalizmowi.Nie Była todeklaracjamiędzynarodowejwspółpracylewicowejinteligencjiprzeciwko 48 47 Zarówno w tej,jaki wewcześniejszychpowieściach– sanacyjnej władzy(oczymskądinądwiemyz jejlistówdoojca haterów. po latachrozczarowaniemiędzywojennąPolską, którym„obdarzyła”swoichbo- tościami. UczestnicyKongresu przyjęlirezolucję,w którejoświadczyli,iż wiadających sięprzeciwkowojniei imperializmowi,a zahumanistycznymiwar- ników Kultury, któryzgromadziłpisarzy, intelektualistów, działaczykulturyopo- fabrykantów i obszarników, i macochądlarobotnikai chłopa” ojczyzną? Odpowiedźwynikałajasnai niedwuznaczna–taPolska jestmatkądla „Co dałaniepodległaPolska tym,coo niąwalczyli?Dlakogostałasięprawdziwą teli, o to,żejakoojczyznabyła„podwójna”:burżuazyjnai proletariacka,eliti mas. zna To, coznajdziemyw jejprzedwojennychpowieściach, niemogłosiępodobać kultury. kój, jestpierwszympodstawowymobowiązkiemwszystkichpostępowychpracowników szyzm, bezwzględunanarodowość,stwierdzają,żewalkaz wojnąimperialistyczną,o po- stojąc nastanowiskuwspólnejwalkiwszystkichwyzyskiwanychi gnębionychprzezfa- W maju1936rokuWasilewska uczestniczyławeLwowiew Kongresie Pracow- Szkice (1935) –Wasilewska oskarżałaPolskę o nierównetraktowanieswoichobywa- wprawdzie, żetobędziejeszczeza mało,alenaprawdęcałarzeczstracijakikolwiek W liściez 9II1934r. Wasilewska pisała:„Wykastrowałam, comogłam,bojęsię W. Wasilewska polskim –pytaniasceptyka w procesach kolonizacji.Por. G.Borkowska Grażyna Borkowskapowołałasięnajegoprace,byzadaćpytanie o rolę Polaków obszarze zachodzącymnaterenyopisaneprzezWasilewską w skalę badanianadstosunkamietnicznymipanującyminazachodnim Polesiu – W latach30.XXwiekuetnografJózefObrębskiprowadziłzakrojone naszeroką Za: E.Syzdek Za: E.Syzdek 44 W jednymżyciutakwiele… Działalność Wandy Wasilewskiej… Podróż pożyciui książkach(I)…,s.16. http://rcin.org.pl , „Teksty Drugie”2010nr5,s.40-52. Ziemia w jarzmie , s.143. Perspektywa postkolonialnanagruncie , s.48-49. (1938).Byłtoutwórantykapi- 45 , czemudaławyrazw swej Oblicze dnia Ziemi w jarzmie 48 47 ): nakreślonygru- –przypominała (1934) i . Ojczy- 46 . wa, radosna/Proletariacka Ojczyzna!” ta,/ Sąsiewem,rzuconymw ziemię,/Zktóregokiedyśwyrośnie/Wielka, szczęśli- 51 50 49 cych robotników tzw. wypadkachkrakowskichz 1923roku,kiedytopolicjastrzelaładoprotestują- Budowę „nowegoświata”ogłaszałjużwcześniejwierszWasilewskiej, napisanypo dują „nowyświat”: rarz Anatol,stojącnaczeleprotestującychrobotników, obwieszczał,żerazemzbu- życiowych, narastający„pomruk”rewolucji.Wfinałowejscenie bą kreskąobraznędzyi wyzysku,gniewzrodzonyz poczuciabrakuperspektyw którym obiecano sformułowania „wolni ludzie”i „proletariackaojczyzna”:zapowiadałyone,żeci, radziecki i tow dodatku„zaobcepieniądze”,jakgłositytułjednegoz nakręco- propagandę”. CzyWasilewska rzeczywiście„promowała”wtedyrewolucjęnawzór i z miejsca wywołałporuszenieniektórychmediówi oskarżenieo „proradziecką budowanejtużpodbokiem, pojawił sięprzykładtakiej„proletariackiejojczyzny”, upomną. Wmarcu1936rokuwewspółredagowanymprzezpisarkę„Płomyku” nącej rzecetłumów, wiejącymsztandarom:–Budujemyświatwolnychludzi! mrocznemu dzieciństwu,ponurymlatomwyrostka,swojejzbuntowanejmłodości,pły- znaczoną plugawymstrachemgromadkęrzucatwardo,pewnie,radośnie.Nieim–swemu ście, ziszczonatęsknotaczłowieka.Wprzejętelękiemtwarze,w bezsilnygniew, w nanie zwycięskapieśń.Jakwinopłynieulicamiweselnaradość,niewypowiedzianeszczę- z nagła czerwieńsztandaru.Ponad wszystkim,górą,wspaniale,radośnie,potężniepły- Anatol odwracagłowęi patrzyw ulicę.Jakrzekatocząsiętłumy. To tu,totamzakwita Mrozik i Pedagogiczne, Warszawa 1976,s.165. s. 4). do triumfu”(E.Breiter faktem. MiejscemłodegoBarykizajmujeAnatoli prowadzimiliony bezrobotnych natychmiastowe, rozstrzygające.WpowieściWasilewskiej zwycięstwostajesię tu albotam.Walka idzienaśmierći życie,a zwycięstwojestpewne, tymi światamiporozumienia;niemażadnejkładkinadprzepaścią; musibyćalbo walki. […]Autorka znatylkodwiepotęgi:potęgęciemności i buntu.Niemamiędzy Literackich” EmilBreiterpisał:„Wasilewska wtargnęładoliteraturyz okrzykiem W. Wasilewska Arcana, Kraków2006. Por. T. Marszałkowski W. Wasilewska do tegolistuEleonoraSyzdekwyjaśniła,żew wydanie poradzę” ( zdania, a jakzechcezaczepiaćto,czegosiętrzebadomyślać,tojużnanie sens. […]Formalnie terazchybacenzorniemapowoduprzyczepiaćsiędożadnego Obrony Narodowej,Warszawa 1955,s.195.O angażował sięosobiście. Listy Wandy Wasilewskiej (II) Komunistki i duchtransgresji 50 sprawiedliwość 6 XI1923 Oblicze dnia . Jegokońcowewersybrzmiały:„Zichśmiercijasnydzieńświ- Zamieszki, ekscesyi demonstracjew Krakowie 1918-1939 Powieść Wasilewskiej , w:H.ZatorskaWanda Wasilewska , w:tejże http://rcin.org.pl Pisma zebrane , „Zdanie”1985nr11,s.28).Wkomentarzu wraz z 51 . Kluczowew tychfragmentachbyły , „Wiadomości Literackie”1934nr42, niepodległością, Obliczu dnia , t.1,Wydawnictwo Ministerstwa Oblicza dnia recenzent „Wiadomości , Wydawnictwa Szkolne Leon Wasilewski Oblicza dnia sami sięo nią , 49 mu-

23 24 ról i przekraczaniepewnychgranic.Aleteżustanawianienowych. wyciągnie jąz tarapatów?Ocałejsprawietakżepolatachkrążyłyplotki nazywał lekceważąco„romantycznąfanaberią”) ką, a gdysięniąstała,toodrazuna„sowieckąmodłę”(jejwcześniejszyradykalizm Ciołkoszwyrokował,żedopołowylat30.z pewnościąniebyłakomunist- nej roboty”, swój autorytettego,któryznałmłodąWasilewską i wprowadzałjąw tajniki„partyj- jące sięna„czarnąlegendę”Wasilewskiej 54 53 52 nych niedawnofilmówo niej 57 56 55 nież, jak na „manifestację”publicznąi prywatną.NaprzykładzieWasilewskiej widaćrów- przemianom w zależnościodróżnychczynnikówwewnętrznychi zewnętrznych,jak sce jakna„tożsamośćw procesie”,kształtowanąw pewnymkontekście,podlegającą teresujący, gdyżpozwalaspojrzećnakomunizmw (przedwojennejzwłaszcza) Pol- ku z tymdefiniowałaswójkomunizm.„Przypadek” Wasilewskiej wydajemisięin- faktów, któreprecyzyjniemiałybystwierdzić,kiedyzostałakomunistkąi jakw związ- komunistyczna, z którąmożnająwiązać,totradycjasowiecka,stalinowska. a jedynatradycja wiem, żejejstatuspolskiejkomunistkiprzedwojnąbył„mętny”, dziś stawiają(jakochętnieprzywoływane)Wasilewską w złymświetle:pokazująbo- zmiany: „Nieustannieżyłosięw szalonymnaprężeniunerwów, nieustanniegoni- sko-sowiecką” zastąpiła „polskąojczyznę,czyteżdwiepolskieojczyznyjednąnowąojczyzną,rosyj- pozytywnych wzorców, nowoczesnychrozwiązańw stosunkachspołecznych,ażwreszcie Nie jest moją intencją szukanie „prawdy” o WandzieNie jestmojąintencjąszukanie„prawdy” Wasilewskiej: ustalanie Wasilewska częstoopisywałaswojeżyciew kategoriachruchu,przepływu, Życie jako„skandalprawdy” Szkice Według Ciołkosza,właśnieto,żeWasilewska „zerkała”nawschód,bytamszukać Za: M.Foucault Tamże, s.44,50. A. Ciołkosz «Międzynarodówkę» w związkuz przyjazdemsowieckiejdelegacji” Radzieckim: „Należypamiętać,żewówczaszawartabyłaumowa, na zamkugrano a w dodatku „nakręcona”w okresiepoprawystosunkówmiędzyPolską i Związkiem Sama Wasilewska twierdziła,żesprawaz „Płomykiem”była„niewinna”, (M. Dąbrowska odebrano redakcję«Płomyka»,gdystałsięnadtopropagandąsowiecką” grubą forsęzaksiążkii za«Płomyka».Jedynaprzykrość,jakająspotkała, to,żejej Maria Dąbrowskapisała,żeWasilewskiej w Polsce „Brała „niespadłwłosz głowy”: Por. J. Broniewska Wandy Wasilewskiej… Wanda Lwowna Wasilewska stawaniu się 55 Wanda Wasilewska… , zdefiniowałojąjakokomunistkęokreślonegotypu.Powołując sięna Tamten brzegmychlat Dzienniki. 1914-1965 The courageoftruth… , s.180).O„awanturze”wokół„Płomyka” pisałateż http://rcin.org.pl komunistką towarzyszyłowyłamywaniesięz pewnych 52 ? Czybawiłasięz polskąwładzą,wiedząc,żeojciec , TVP2008. , s.43. , Książka i Wiedza, Warszawa 1973,s.102-108. , t.X(1956-1957),PAN Warszawa 2009, s.41). , s.183. 57 54 . 56 . Jegowspomnieniastawiałyi do

( Wspomnienia 53 składa- szkodził murarzowi,gdyżdoprowadziłdojego„deklasacji”: wowzór Anatola,alew odróżnieniuodniejuważał,żezwiązekz Wasilewską za- wało jejświadectwo” rewolucyjnego, którezrywającz życiemakceptowalnym,odkrywałoprawdęi da- żywaną, „zasadądefiniującąokreślonysposóbżycia”;owocował„skandalemżycia życia”,ideąprze- mówieniach, tymbardziejstawałsię–zaFoucaultem –„formą Wasilewską polityczniejakoidea,któraznajdowaławyrazw jejpowieściachi prze- cję życiową,naswojewzajemnestosunki” sprofanowaniu i ludziemusząwreszciespojrzećtrzeźwymokiemnaswojąpozy- (1848): „Wszystko, costałe,rozpływasięw powietrzu,wszystko,święte,ulega nie wszystkiego,costałe”w myślsłówMarksawyrażonychw wił sięjakoruchtotalny, przekroczeniewszelkichnorm,granic,barier, „upłynnie- dejmowała –aleteżmetaforyczne.Otokomunizm,w którysięzaangażowała,ja- 62 61 60 59 58 ło resztkąsił” jarzyło się wśród nas niejedno robotniczo-studenckie małżeństwo” jarzyło sięwśródnasniejednorobotniczo-studenckie nie. JakwspominałJanTopiński: „Zespalałynaswięziserdecznejprzyjaźni,sko- lata niesformalizowany. Wśrodowiskukrakowskimtakarelacjanieraziłaspecjal- kich manifestacjibyłjejzwiązekz murarzemMarianemBogatką,w dodatkuprzez roli płciowej,złamałaniepisaneregułyżyciawewspólnocienarodowej.Jednąz ta- dziła: przekroczyłagranicemiędzywarstwamispołecznymi,„wyszła” zeswojej dalej, niżpozwalałynatonormyobowiązującew środowisku,z któregosięwywo- mierze. Anatolaz Janiny Broniewskiej:„MarianBogatko,mążWandy, prototypAnatolaw jakiejś niecodziennym, nacowskazujeprzyjazny, alejednakakcentwewspomnieniach jesienią 1934roku,związekcórkiministrai robotnikamógłsięwydawaćczymś spektywy warszawskiejinteligencji,w którejszeregachWasilewska znalazłasię ją specyfikę” „Skandal życia”Wasilewskiej polegałnatym,żewieluobszarachposzła swej żoniew środowiskachlewicyliterackiej,w pochodach1Maja chodziłz grupąlite- Bogatko zdeklasowałsięi w ogóleprzestałpracować.Zajmował się domem,asystował Mrozik J. Broniewska Wspomnienia krakowskie 1919-1939 J. Topiński, M. Foucault przekładzie nowoczesności Za: M.Berman W. Wasilewska komunistyczny „Wszystko, costanowei zakrzepłe,znika…”.Por. K.Marks,F. Engels Warszawa 1981,s.346. 62 Komunistki i duchtransgresji 58 . Podobnie jakBroniewska,Ciołkosztakżewidziałw Bogatcepier- Trzy pokojew DomuRobotniczym naDunajewskiego5 Manifestu komunistycznego . Ruch miałznaczeniedosłowne–konkretnedziałania,którepo- The courageoftruth… , przeł.M.Szuster, Universitas,Kraków2006, s.23.Wpolskim , przeł.A.Landman,w:tychże Maje i listopady Lata, któreminęły(8) Lata, Oblicza dnia „Wszystko, costałe,rozpływasięw powietrzu”.Rzeczo doświadczeniu 60 . . Zzawodumurarzi tokrakowski,comatakżeswo- , Warszawa 1967,s.242. http://rcin.org.pl , oprac.K.Bidakowski,Warszawa 1964,s.88. , s.183-184. , „Argumenty” 1975nr35,s.8. , „Argumenty” początek cytowanegozdaniabrzmi: 59 Dzieła wybrane . Imbardziejkomunizm„zagarniał” , t.1,Książka i Wiedza, Manifeście komunistycznym , w: Cyganeria i polityka. Manifest 61 . Leczz per-

25 26 berii. Jeszczez Krakowapisaładomatki: botniczym na powieść”.Wychowana, jakmówiła,w mieszanymśrodowiskuinteligencko-ro- 65 64 63 dem z Krakowawyrażałatroskęo jegoprzyszłość: kowi krakowskichmurarzyw lipcu1933roku.Wliściedo matki tużprzedwyjaz- czytał jejutwory, sugerowałpoprawki.Samabyładumnaz jegoprzewodzeniastraj- Przyznawała, żeBogatkoinspirował ją,alei motywowałdopracy:jakopierwszy ła nanimpostaćAnatolaz Wasilewska inaczejpatrzyłanaswójzwiązekz Bogatką:chociażistotniewzorowa- rys.ZbiegiemlatCiołkoszoceniał: demoniczno-kastrujący śmiercią BogatkiweLwowiew maju1940rokunadałocałejhistoriidośćupiorny, le lewicykomunistycznejstanęław czasiewojnyWasilewska, cow połączeniuze którego potrzebowałaprzedwojennalewicowainteligencja.Zamiastniegonacze- żonie –niepasowaładowizerunkumęskiegoprzywódcyrewolucjiproletariackiej, Bogatko –robotnikaspirującydointeligencji,a w dodatkusekretarzującyswojej ciu prywatnymodbyłosięzeszkodądlapolityki:dziwnahybryda,jakąstał Z perspektywyCiołkoszaprzekroczenieprzezWasilewską i Bogatkęgranicw ży- 67 66 du naMariana.Siłąrzeczyupodobnisięz biegiemczasudonaszych działaczyzawodo- Warszawa leżyprzedewszystkimw moiminteresie, alezależyminaniejgłówniezewzglę- cokolwiek zewzględunamnie… przedzierzgnięciem sięw inteligenta[…]stanowczooponowałam.Niechcę,żebyrobił zauważa. […]Jakiśczasgotrochęgnębiło,żejestrobotnikiem[…],debatowaliśmynad kiedy bymyślało sobie–dawanieprzychodzimutakjakośłatwoi prosto,żesiętegonie na czućdlakogokolwiekto,coczujęniego.[…]Ten chłopakniemajednej sekundy, Chce mamusia,żebymnapisałacośo Marianie.[…]Nigdynieprzypuszczałam,żemoż- nieodzowni, aleniebylinajważniejsiw jejżyciu. zazdrosna, miaław tymzakresie„instynktposiadacza”.Kochała ichnaswójsposób.Byli potrafi kochaćtylkomężczyznniżejodniejstojących.Byładonichprzywiązanai o nich musiała miećmężczyznniedorastającychdoniejintelektualnie.Samazwierzałasię,że Było cośnienormalnegow jej[Wasilewskiej –przyp.A.M.]dobieraniusobiemężczyzn: sób byciai w niczymjużniezapowiadałsobąAnatola–płomieńi mieczrewolucji. ratów i dziennikarzy, niez robotnikamibudowlanymi,przeszedłnamieszczańskispo- Szkice Listy Wandy Wasilewskiej (I)… Wspomnienia Wandy Wasilewskiej… zresztą bezwstydniewzorowanyna Marianie”( proletariat jakobudowniczynowego dnia.Dlategogłównymbohateremjestmurarz, W liściedomatkiz 16VII1933r. pisała: „Sensogólny–światjakociemność, Tamże, s.25. A. Ciołkosz 66 nietraktowałazwiązkuz robotnikiemanijakomezaliansu,fana- Wanda Wasilewska… http://rcin.org.pl Oblicza dnia , s.38(listz 6X1932r.). , s.16. 67 , s.119. 65 , niewidziaław nimjedynie„materiału Listy Wandy Wasilewskiej (II)… 64 , s.26). 63 brak jegoformalizacji–publicznamanifestacjapogardydlakonwenansów: listów międzyWandą i jejmatkąwynika,żebardziejdrażliwąsprawąmógł być wali Wasilewską z Broniewską, żerazemtworzą„świtę”,„dwórkrólowejprzedmieścia”,jaknazy- nie wydawałsięteżzazdrosnyo jejsukcesyliterackieczypolityczne(żartowali Wasilewskiej z pierwszegomałżeństwa,parzeniekawyczysekretarzowanieżonie, najwyraźniej nieuznawałza„niemęskie”takichczynnościjakzajmowaniesięcórką nienormatywny. Bogatko–wywodzącysięz „męskich”,robotniczychkręgów 71 70 69 68 że deklaracjaWasilewskiej, jakteżjejzwiązekz Bogatkąniebyłyniczymwyjątko- za relacjąwolnychi równychsobieludzi.Oczywiściemożna w tymmiejscuuznać, kiem z wyboru,a niez koniecznościdostosowaniasiędo obowiązujących norm, i podtrzymywany z troskio zadośćuczynienieformom,tradycji. Optowałazazwiąz- kowała w nimmałżeństwojakozwiązekzawieranynierzadkopodpresjąotoczenia Ten listWasilewskiej wydajemisięważnyz dwóchpowodów. Po pierwsze,kryty- jeden z najbardziejudanych” Zdaniem Broniewskiej,związekWasilewskiej i Bogatki„uchodziłniebezracjiza Czy związekz robotnikiemprzeszkadzałrodzicomWasilewskiej? Zwymiany zwyczajnym ojcemi zostałbytakimześlubemczybezślubu. aż śmieszne[…]Marianjestnadzwyczajnymczłowiekiem,mężemi nad- powierzono małżeństwu[…].Zresztą,o cowłaściwiechodzi?Jestnamtakdobrze,żeto nych –możemyjakodwieniezależnejednostkispełniaćróżnefunkcje,którychbynie kobietą –i choćbyz tejprzyczynyzawszebyłabymową,a niesobą.Zewzględówpartyj- z Marianem przedstawialirównewartości,pomojejstroniebyłbytenminus,żejestem był idiotąi niedołęgą,wtedymógłbybyćdoczepkądomnie–aletak,jakjest,choćbyśmy Następnie –raznareszciejestemczłowiekiem,a niedoczepkądokogoś.Gdybymójmąż sów? Byłobytotchórzowskieustępstwoparuplotkarzom,którzynasnicnieobchodzą. robić to,cowypływaz potrzebywewnętrznej,a niedlaludzi,pozorówczykompromi- przód zewzględunasamychsiebie–pamiętaMamusia,jaksamapisałami,żenależy Przy różnych okazjachstwierdzam,jaktodobrze,żeniewzięliśmyślubu.Awięcna- zagryzą. wych –tobyłobyokropne[…].Wdodatkutaksięułożyło,żenastuzawszelkącenę Mrozik Wasilewskiej… o papiery? Odpowiedziałam:wyłącznie o papierek” i w końcu zirytowanyzapytał:nie rozumiem,o copaństwuchodzi–o ślubczy oświadczenie charakterureligijnego, a namsiębardzospieszyło,rozzłościł mego macierzystegozborukalwińskiego naLesznie.Gdypastorpoprosiło jakieś Radzieckiego, wypłynęłasprawaaktuślubu.[…]chcącnie polecieliśmy do dopiero w 1936roku:„Kiedyrokuzaproszonomniei Bogatkę doZwiązku Za: E.Syzdek Tamże, s.97. J. Broniewska E. Syzdek 68 W jednymżyciutakwiele… Komunistki i duchtransgresji , s.121-122). 70 W jednymżyciutakwiele… Tamten brzegmychlat… ). 69 i byćmożekluczowybyłtufakt,iżonpłciowo http://rcin.org.pl , s.97(listz 10IX1934r.). , s.127. , s.84.Wasilewska i Bogatkowzięliślub

( Wspomnienia Wandy 71

27 28 73 72 mie Natalka,że«towarzysz»znaczywięcejniż«brat»” sieroctwa. Wszyscy myśląo wszystkich,wszyscyo wszystkichdbają.Prędko rozu- talka sięcieszy. Odkądtrafiłatutaj,międzytychludzi,nieczujewięcejswojego jednostką, towarzyszkąwewspólnejwalce,i natymbudujeswojątożsamość:„Na- jawia sięNatalka.Nieczujeonadodatkiemdomężczyzny, aleautonomiczną -Żeleńskim mnieć chociażbypoglądyIrenyKrzywickiejorazjejzwiązekz Tadeuszem Boyem- wym w środowiskuprzedwojennejwarszawskiejinteligencji.Wystarczy przypo- 75 74 publicznym wyłączniedoroli„żonyswegomęża” żeństwo, czyliautonomii,samodzielnegoznaczenia,niesprowadzałjejw życiu „ową”. Wjejodczuciuzwiązekniesformalizowanynieodbierałtego,comał- a stawałasię„doczepką”domężczyzny,„być sobą”,znaczyćjako„bytsamoistny”, małżeństwo wyznaczałojejpozycjępodległą,gorszą.Wmałżeństwieprzestawała ska chciaławidziećsiebierównąmężczyźnie,a tymczasemzawieranew kościele w prywatnej relacjiz mężczyznąi szerzej–w relacjizespołeczeństwem.Wasilew- ważna dlaWasilewskiej, skoroczęśćcytowanegolistupoświęciłamiejscukobiety leżności dookreślonejpłcibądźwarstwyspołecznej.Kwestiawładzymusiałabyć wy i klasowy:myślenieo związkujakoo wolnymodwładzywynikającejz przyna- deklarowany (azdaniemróżnychświadkówtakżepraktykowany)egalitaryzmpłcio- szczęście: wiązkami domowymisprawiają,żemałżeństwotodlanichbardziejudrękaniż samorealizacji kobiet,choćzadawanaprzezmężówprzemoci wyczerpanieobo- cami i wyzywająod„puszczalskich”.Broniąonemałżeństwajakojedynegomiejsca nym związku,mimoniechęciotoczenia,szczególniekobiet,którewytykająjąpal- Echa tegolistudźwięcząw powieści bez pieczęci,stempla,z bezwstydnymświatłemswojejmiłości natwarzy. dzieci. Ślubneprzecie.Itu,odsuterenypotrzeciepiętrochodzi Natalka, bezpatentu, stanowisko, uświęcający. Wszystko: pijanerazypięści,syfilitycznewrzody, matołkowate Papier, patent,legitymacja. Znakwyciśniętynaczolecałeżycie.Nadającyznaczenie, Szkice Tamże, s.160. W. Wasilewska a historia kobiet wyłącznie w religiilubdobroczynności. Por. A.Kusiak i matki, a ujściedlaswejenergiii wolidziałaniaw życiupublicznym znajdowały oddelegowywane byłydosferyprywatnej,„przekierowywane”na obowiązki żony zaangażowanych polityczniePolek, którewrazz końcemwojeni rewolucji domem, a później„uciekła”w teozofię,czyteższerzej–wobeclosu tychwszystkich sprzeciwu wobeclosumatki,którapoaktywnejdziałalnościw Legionach zajęłasię Można sięzastanawiać,dojakiegostopniapoglądWasilewskiej wyrastałze Por. I.KrzywickaWyznania gorszycielki -Grodzka, B.Smoleń,Warszawa-Grodzka, 2006,s.214-217. 72 . Jednakto,co–jaksądzęwyróżniałoWasilewską i Bogatkę,to , w: Oblicze dnia… Polka: medium,cień,wyobrażenie http://rcin.org.pl , s.139. , Iskry, Warszawa 1999. Oblicze dnia , red.M.Gabryś,Rudaś- 73 . , w którejubokuAnatolapo- Narodowa pamięćhistoryczna 74 . ZAnatolemżyjew wol- 75 78 77 76 łość” wojenny szlakw ZwiązkuRadzieckim,połączyłaje„przyjaźń silniejszaniżmi- nie redagowała„Płomyk”,dzieliławarszawskącodzienność, a późniejprzeszła ną, alei prywatną.Tu znalazła„rodzinęz wyboru”: z Broniewską,z którąwspól- Wśród komunistów Wasilewska budowała jednaknietylkoswąhistoriępublicz- Po latachJanKaraśkiewicz takwspominałjąz czasów, gdyznalazłasięnaszczycie: własną historię: niowało, wyznaczałojejpolitycznąwartość.Wśród komunistówpragnęła budować czyzn, z którymibyłazwiązana,szczególniezaśdziękinazwiskuojca:onojądefi- nięć. Jakokobietai jakodziałaczkaznaczyłasymboliczniedziękinazwiskommęż- w patriarchalną strukturępokrewieństwatraciłaprawodoindywidualnychosiąg- o niej mówili,albo„wdową poRomanieSzymańskim”.Nieustanniewpisywana czyni i pisarka,dlawieluludziwciążbyłacórkąswegoojca,„córkąLeona”,jak dostrzegła w środowiskukomunistów?Mimosukcesów, jakieodnosiłajakomów- wości autonomicznegodziałania,mocniejszegozaznaczeniasiebie.Czytakąszansę cja niezależnościprywatneji publicznejWasilewskiej, znakposzukiwańmożli- gii międzyżyciemi literaturą.Ilistdomatki,i powieśćsąważnejakomanifesta- ślubu. Ajednakwydajesię,żechodzituo coświęcejniższukanieprostychanalo- w czasie strajkukrakowskichmurarzybyłapomocnicąBogatki,żyłaz nimbez tylko takocaląmiłość,wzajemnyszacuneki ludzkągodność. z władzą kapitału.DlategoNatalkai Anatolodrzucająmałżeństwo,wierząc,że syjny charakterujawniawobeckobiet:tunajsilniejwładzapatriarchatusplatasię cych człowieka,jakkościół,szkoła,zakładpracy, przyczymswójszczególnieopre- W powieściWasilewskiej małżeństwodołączadoszereguinstytucjiopresjonują- z tradycyjną definicją:bliskość,więźniebyłytusprawą wspólnychgenów, ale Można sięzastanawiać,czyi jakwieleWasilewska użyczyłaNatalcez siebie: polityczną. warzyszy dorangimężastanu,któryreprezentujeokreśloną,konsekwentną orientację społeczną, o swobodypolityczne.Obecnieurosław moichoczachi w oczachmoichto- działacza społecznego,jednąz tych,którzywalczylisłowemi pióremo sprawiedliwość Zacząłem patrzećnaWandę Wasilewską niecoinaczej.Dotądwidziałemjąi znałemjako lony stosunek–przynieślikwiatynatrumnęmojegoojcaz napisem:„Ojcu Wandy”. cie dorosłymczłowiekiem,towarzysze,komuniści–którzydoniegomielizupełnieokreś- Kiedy ojcieczmarł[wgrudniu1936roku–przyp.A.M.],wówczas,kiedybyłamcałkowi- Mrozik pisze obszernieM.Shore oprac. E.Syzdek,Książka i Wiedza, Warszawa 1982,s.135. J. Broniewska J. Karaśkiewicz Wspomnienia Wandy Wasilewskiej… „East EuropeanPolitics andSocieties”2002,vol. 13, nr3,s.810-863. 78 . Jejmyślenieo rodziniejakoo relacjiz wyboruniemiało wiele wspólnego 77 Komunistki i duchtransgresji Maje i listopady… Wyrosła dorangimężastanu „Czysto babski”:AWomen’s friendshipina man’s revolution http://rcin.org.pl , s.242.OprzyjaźnimiędzyBroniewską i Wasilewską , s.133. , w: Wanda Wasilewska wewspomnieniach , , 76

29 30 81 80 79 ła szczególnie bliskie”i żetylkow okresielwowskimtasytuacjaniecosięzmieni- niektórych jejczłonków:o rodzonejsiostrzeHalszcemówiła,że„niebyłysobie przez niąodrzucona),przyznawała,iżzdarzałosię,że„zapominałao istnieniu” Mimo żeWasilewska nigdynieodrzuciłabiologicznejrodziny(aniteżzostała nych kodówkomunikacyjnych.Broniewskaujmowałatonastępująco: stanu rzeczy, alez procesu, „obrastania” wewspomnienia,wykształcaniawspól- wspólnych doświadczeń,poglądów, pracy;niewynikałyz urodzenia,naturalnego 84 83 82 łalnego zerwania” dziemy rozmawiaćnatematypolityczne,bowiedzieliśmy, żedojdziedonieodwo- – toci,którzyrobotnikówi chłopówwyzyskująi nienawidzą” którymi niemożebyćżadnegoporozumienia:jeden–torobotnicyi chłopi,drugi narodu –pisanieo nimjakoo „niejednolitejcałości”,„dwóchobozach,między kwestii jaknaród,ojczyzna,patriotyzm?Czynawetnajradykalniejszakrytyka „oszczędzić” takichfundamentalnychw środowisku,z któregosięwywodziła, który możnawiązaćz politycznąewolucjąWasilewskiej, niepowinienjednak Rosji: sko-sowiecką”: „Tosko-sowiecką”: byłnajwiększybłąd,jakipopełniław życiu” czyć”, to„jejzerwaniez polskąojczyzną”i „zastąpieniejej nowąojczyzną,rosyj- niepodległościowcom –całkowicie”.To, czegoniemogli„zaakceptować”i „wyba- skiej właściwie niebyłaniczymnowymaniszokującymw PPS:„Nie braliśmyWasilew- mieć pewnychgranic?Ciołkoszpisał,żekoncepcjadwóch ojczyznWasilewskiej uczennicę zaniezdanyegzaminz polskości.Tymczasem z perspektywyniniejsze- sza –niezwyklesurowa,piętnującabrzmijakocenanauczyciela, którygromi 80 Nasuwa siępytanie,czyteninnysposóbmyśleniao jednostcei wspólnocie, czerwona. OnmiałabsolutnienegatywnystosunekdoRosjiwewszystkichjejpostaciach. Rosji jakotakiej.Dlaniegow gruncierzeczybyłoobojętne,czytobyłabiałaRosja, Ojciec, któregobardzokochałam,z którymbyłamuczuciowosilniezwiązana,nienawidził nas z sobąurodzinniał,choćtosłowopokraczne. rodzeństwo. Rodzeństwasięniewybiera.Cibyliz wyboruserca,rozumu.Każdy dzień czasie, i w latachpóźniejszych–stalisiędlamnieczymświęcejniżbyłobynaturalne Oni oboje[Wasilewska i Bogatko–przyp.A.M.],uzupełniającysięi nierozłączni w tym Szkice . Zkoleiz ojcem,z którymzawszebyłazżyta,zawarła„cichyukład–niebę- A. Ciołkosz W. Wasilewska Tamże, s.120. Tamże, s.133. Wspomnienia Wandy Wasilewskiej (1939-1944)… J. Broniewska Ojczyzny za złe,odpowiadałanamona–nam,a więcpolskimsocjalistom Wanda Wasilewska… Tamten brzegmychlat… Lata, które minęły(I) Lata, 81 . Szczególniedrażliwąsprawąw ichrelacjachbyłstosunekdo http://rcin.org.pl , s.42-43. , „Argumenty” 1975nr21,s.1,8. , „Argumenty” , s.302-303. , s.355. 79 84 83 . OcenaCiołko- –niepowinna 82 i społeczny” stowskim nacjonalizmem”,„zaangażowaniemjednocześniew konfliktnarodowy rozumienie: stawałsię„antyfaszystowskimpatriotyzmem”czywręcz„antyfaszy- Hobsbawm, w obliczufaszyzmuprzedwojennyinternacjonalizmzyskiwałnowe zobowiązania i wobecPolski, i wobecZwiązkuRadzieckiego.JakzauważyłEric wa złożona,zwłaszczażewojnanałożyłanawszystkich,takżekomunistów, nowe typ narodowejwspólnotyodrzucałaWasilewska i o jakinaródwalczyła?To spra- kcjonowanego społecznieporządkurzeczy” bować zdefiniowaćgojakociąg„spektakularnychprzekroczeńnormalnego,usan- lewskiej: zakrytykiemi historykiemsztukiMieczysławemPorębskim możnaspró- 89 88 87 86 85 Jest, mówiącprecyzyjnie,aktemdestrukcji.[…]Zdradakruszy«wspólność»” cja zdrady:„Zdradaoznaczanagłezerwaniebezustannegoprocesukonstrukcji. starcza lekturawywiaduz AntonioNegrim,w którympojawiasiętakaotodefini- szukanie alternatywystałosię„zdradą”?Inspiracjidorozważańtegorodzajudo- jednak okazaćrównieżpytanie,dlaczegoprzestałasiętakczućw Polsce? Ikiedy tam „usiebie”jeszczeprzedprzyjęciemradzieckiegoobywatelstwa,mogłobysię połowie lat30.XXwieku,„wybierając” ZwiązekRadziecki,i dlaktórychczułasię go teksturównieistotne,jakmotywy, którymikierowałasięWasilewska w drugiej lub gdyjejfunkcjonowanieuniemożliwiastaniesię/czuciesięczęścią ny: mianowiciezapytać,czymożnamówićo zdradzietam,gdzieniemawspólnoty Wydaje się,że„przypadek”Wasilewskiej pozwalaująćtenproblemodinnejstro- w imię tego,copolityczne,jakwówczas,gdyzgodziłasięwspółpracować z Rosja- między prywatnyma politycznym.Niekiedyzaśwręczunieważniała prywatne je w życiuosobistymi w sferzepublicznej,zacierającczynawet znoszącpodziały lewską odbywałosięw różnychkierunkachi naróżnychpoziomach. Przekraczała co istniało,było„naturalnie”wpisanew tenrodzajmyślenia,działaniai życia stii jaknaród,ojczyzna,patriotyzm,polskość.Szukaniezaśalternatywydlatego, „bezwzględnej krytykiwszystkiego,coistnieje”,niemogło„wyłączać” takichkwe- miejscu pozostajejedyniestwierdzić,żeWasilewskiej rozumieniekomunizmujako szczegółowa analizatejkwestiiwykraczapozaramyniniejszegotekstu.Wtym Na tymteż,jaksądzę,polegałw istocie„skandalrewolucyjnegożycia”Wasi- Mrozik komunizm-jest-bezwzgledna-krytyka-wszystkiego-co-istnieje/ (dostęp:1.02.2013). komunizm-jest-bezwzgledna-krytyka-wszystkiego-co-istnieje/ Teoretyczna”, http://www.praktykateoretyczna.pl/index.php/michael-hardt- J. Maciejczyk,M.Starnawski,Difin, Warszawa 2010,s.154-155. M. Porębski Por. M.Hardt E. Hobsbawm „PRL w (auto)biografii”,IBLPAN, 24.10.2012r. Trop tenzawdzięczamwystąpieniudr. GrzegorzaWołowca podczaspanelu A. Negri M. Żakowski,Wydawnictwo Sic!,Warszawa 2006,s.51. 87 Powrót: alfabetbiopolityczny. Rozmowy z AnneDufourmentelle Komunistki i duchtransgresji . Ta zmianaznalazławyrazw wypowiedziachWasilewskiej, jednak Ikonosfera Narody i nacjonalizmpo1780roku.Program,mit,rzeczywistość Komunizm jestbezwzględnąkrytyką wszystkiego,coistnieje , PIW, Warszawa 1972,s.120. http://rcin.org.pl 89 . Przekraczanie granicprzezWasi- , przeł. , „Praktyka , przeł. 86 ? Jaki 88 85 . .

31 32 czy inaczejbyłatojeszczejednagranica,którązostawiłazasobą. 90 dalej” ska uwierzyła,iżniebyłow tymprzypadkupremedytacjii aktywniepracowała dzialne byłoNKWD. Chruszczowujawniłw swoichpamiętnikach,że„Wasilew- nami, mimoświadomości,żezaśmierćBogatkiweLwowiew 1940rokuodpowie- 92 91 Stalina”, „wyrodna córkaLeona” syłające dojejpłci,definiującepozycjęwzględemmężczyzn,jak„ulubienica w rodzaju „renegatka”,„zdrajczyni”,„kolaborantka”,aleprzedewszystkimteod- w którą byłazaangażowana.Zagest„porządkowania”możnauznaćokreślenia wracania porządkuzaburzonegoprzezWasilewską, a bardziejjeszczeprzezideę, noznacznianie tego,cosięwymykało,zacierało,stawałomechanizmemprzy- Wasilewskiej Ujed- obszaryjeszczepolskościi jużobcości,patriotyzmui „zdrady”. wi Radzieckiemu.Precyzyjne określaniegranicpomagałowytyczyćw biografii niej granicy–przezniegowynegocjowanejdlaPolski, przezniąoddanejZwiązko- wyborach i żesymbolicznaw historiirelacjiojcaz córkąstałasięsprawawschod- na Szczęsnapisała,żepośmierciojcaniktjużnieograniczałWasilewskiej w jej do Warszawy, a kolejnymwybórsowieckiejojczyznywewrześniu1939roku.Joan- niał, żegranicznymmomentemw jejdrodzedokomunizmubyłaprzeprowadzka odmierzano kolejnymigranicami,którenaruszałalubprzekraczała.Ciołkoszoce- Bogatki byław naszymdomutabu.Nigdyz niąo tymnierozmawialiśmy” pytania. Zdaniemjejcórki,jeślicierpiała,niedałategoposobiepoznać:„Śmierć zwykła politycznapragmatykalubtylkostrach?Nieznajdujęodpowiedzinate życie naołtarzusprawy, o którąobojeprzezdługiczaswalczyli?Amożebyław tym czyła śmierćmężaw poczetstratwojennych?Czyteżzłożyłajegoi swoje wej wspólnoty. moment zaburzonego–„naturalnego”układusił(płciowych) w obrębienarodo- wiało zapanowanienadnią(awięci nadcałymsystemem), przywrócenie–na samodzielna działaczkaczypolityczka,aleczyjaścórka,żona bądźkochanka,ułat- założenie, żekomunistkatonieżadna„towarzyszka”,kobieta równamężczyźnie, czość, podmiotowość,aleteżoswajałygrozękomunizmu jako „światanaopak”: Pojęcie granic w pewnymsensie„przylgnęło”doWasilewskiej. Jejżyciorys Granice transgresji Szkice Wasilewska miana «wyrodnejcórkiLeona»”(J.Szczęsna Szczęsna przypomina,że„w «HistoriiPolski» Poboga-Malinowskiego dorobiłasię Por. filmdokumentalny E.Syzdek Najwyższej ZSRR. sam Bogatko,innymrazem,żeWasilewska, jużwtedydeputowanadoRady –w jednejwersjipolskie,w innej ukraińskie.Razprzyjmowano,żecelembył bandy” wyjaśnienia śmierciBogatkigłosiły, żebyłyzaniąodpowiedzialne„kontrrewolucyjne N. Chruszczow 90 . Całasprawamożesięwydawaćtrudnadopojęcia:czyWasilewska zali- Fragmenty wspomnień http://rcin.org.pl Errata dobiografii:Wanda Wasilewska Działalność Wandy Wasilewskiej… 92 . Nietylkoodbierałyjejoneindywidualnąspraw- , „ZeszytyHistoryczne”2000nr132,s.140.Inne Wanda Wasilewska… , TVP2009. , s.78. ). 91 . Tak czynieniu z nichalegorii Janion mechanizmwypieraniakobietz przestrzenipublicznejprzyrównoczesnym sowych itd. tożsamościowych przekroczeń(czyteżwykroczeń):płciowych,narodowych,kla- noznaczniania jejwyborów, dookreślaniajejpostaw, ustanawianiagranicdlajej munizmu jakosystemu„zaburzonychnorm”.Stądwspomnianejużgestyujed- z tego, że„wszystko, costałe,rozpływasięw powietrzu”,„patologiczność”ko- wynikający właśnie biała poprostu„potworność”światabezgranic,„horror” ków kursupolitycznego,z którymsięutożsamiałalubteżbyłautożsamiana,uosa- czowskiej Grażyny, EmiliiPlater, polskąJoannąd’Arc.Zkoleidlaprzeciwni- a stawała siępoprostukobietą-wodzemarmii–kolejnymwcieleniemMickiewi- skojarzeń Wasilewska „wyzbywała się”mundurupułkownikaArmiiCzerwonej, wując skojarzeniaz symbolikąromantyczną,narodową:w długimciągutakich odmiany jejzaangażowaniew działalnośćwojskowąi społecznikowską,reakty- czeństwo. Przy okazjiróżnych„zwrotówpatriotycznych”akcentowanodla sany w jejżyciestawałsiętymsamymalegoriąruchuprzenikającegocałespołe- rę postępu,symbolprzemianyPolski burżuazyjnejw Polskę ludową;ruchwpi- 94 93 stanowisk ideologicznych minalną”, służącądoodmierzaniagranicróżnychokresówpolitycznychczy nej, korygowanej–pozwalaspojrzećnaWasilewską jakonaswoistą„postaćli- nej. Szczegółowaanalizajejbiografii–nieustannieprzepisywanej,aktualizowa- na niejwłasnetreści,a ichsenszmieniałsięw zależnościodsytuacjipolitycz- postaci, uczyniłjąszczególnie„atrakcyjną”dlaróżnychwładz.Nadpisywałyone też polityczneji kulturowej:otopewienpotencjałsymboliczny, tkwiącyw tej jednak nauwagęnietylkow kontekściedyskusjibiograficznej,prywatnej,ale ciem rodzinnym,które–usytuowanew Kijowiemiałouniemożliwiać zaangażo- związek z problemamizdrowotnymi,nowymiwyzwaniami pisarskimiorazz ży- waną z gremiówdecyzyjnychjesttłumaczonyraczejenigmatycznie jakomający i rodziny. W jejwłasnychwspomnieniachmomentusuwaniasięczyteżbyciausu- sarską, aleteż–coznaczącew większymstopniuangażując sięw sprawydomu mując działalnośćpublicznąinnegorodzaju:propagandową, dyplomatyczną,pi- stopniowo odchodziłaodwielkiejpolityki–obszaruwładzy, decyzyjności–podej- ku Wasilewskiej i rewolucjikomunistycznej. Wraz z końcemwojnyWasilewska Na koniec–jakootwartemożnapostawićpytanie,naileopisanyprzezMarię Gest przekraczaniagranic–owatransgresyjnośćWasilewskiej –zasługuje Mrozik i duch inności Por. M.Janion zawdzięczam dr. GrzegorzowiWołowcowi z InstytutuBadańLiterackichPAN. Warszawa 2013(wdruku).SpojrzenienaWasilewską jakona „postaćliminalną” narodu „Wanda, cowolałaRusa”.Wytwarzanie (biografii)komunistki–wytwarzanie(tożsamości) O konstruowaniubiografiiWasilewskiej w PRL-ui w IIIRPpiszęw artykule , w: PRL –życiepożyciu Komunistki i duchtransgresji , Wydawnictwo Sic!,Warszawa 1996,s.5-49. Bogini Wolności (Dlaczegorewolucjajestkobietą?) 94 93 –żywychznakówrewolucjidziałałtakżew przypad- . Wstalinizmiezrobionoz niejikonęrewolucji,figu- , red.K.Chmielewska,A.Mrozik, G.Wołowiec, http://rcin.org.pl , w:tejże Kobiety

33 34 tą uważam,żewszystkiemojechorobymajątylkojednąprzyczynę,jakśpiewało zresz- nych listachdomatki,w którychopisywałaswojeproblemyzdrowotne:„Ja da, rozczarowanie,zawód.Odpowiedzimożnaspróbowaćposzukaćw powojen- się z nią,czyw postawie,którąprzyjęła,niekryłaprzypadkiemjakaśniewygo- niczeniami, naprzykładtymidotyczącymirólpłciowych firmując ówporządeki czerpiącz niegokorzyści,liczyłasięz wpisanymiweńogra- 96 95 nowego porządkuw jegofaziestabilizacji,instytucjonalizacji,kostnienia ryzykować stwierdzenie,żepozakończeniuwojnyWasilewska stałasięjednąz ikon piero późniejutytułowanai nagradzanapisarka,autorytetpolityczny. Możnaza- powojenna tojednakprzedewszystkimkobietaceniącasobieżyciedomowe,a do- mych, przeciwnikówpolitycznych,aleteżw oficjalnychbiografiachWasilewska wanie politycznenanajwyższymszczeblu.We wspomnieniachkrewnych,znajo- 97 wieka zsowietyzowanego” roku w Warszawie, Wasilewska „dokońcagrałaswojąrolę”,„robiławrażenieczło- Szkice Zdaniem Feliksa Tycha, którybrałudziałw rozmowiez niąw styczniu1964 był obrazszczęśliwejkobiety(nawet jeślirzeczywistośćwyglądałainaczej). w pewnej roli,którejczęścią–oprócz wizerunkuspełnionejdziałaczkii pisarki– Wasilewska znalazła szczęściew tymzwiązku,czyteż„ugrzęzła”poprostu Wydawnicza BGW, Warszawa 1994,s.493-494).Możnasię zastanawiać, czy Za: J.Szczęsna miłości i osobistegoszczęścia”(W. Gomułka Musiała wypićdokońcaswójkielichgoryczy, któryongiśbyłdlaniejpucharem w latach późniejszychsamażałowałaswegowyboru.Aleodwrotu już niemiała. małżeński z Kornijczukiem i uczucia,jakie doniegowówczasżywiła.Myślę,że zwykle w takichwypadkachbywaukobiet–ponadwszystkopostawiła swójzwiązek Gomułki, topójścieza„głosemserca”niewyszłoWasilewskiej nadobre:„Jak Po prostumiłość na miłośći rodzinneszczęście,opisanezresztąprzezWasilewską w jejpowieściach „komponowała się”z powojennymładem,w którymwreszcieznalazło sięmiejsce intelektualistkę, aleprzedewszystkimjakokobietę.Taka wizjadoskonale „przyczyną”, dlaktórejniewróciładoPolski. Związekz nimmiałjąspełniaćjako Wasilewską, aleteżz oficjalnychbiografiipisarkiwynika, iżtoKornijczuk był pisarzem AleksandremKornijczukiem. Z relacjiróżnychosób,któreznały o rolę w historiipowojennegożyciaWasilewskiej jejzwiązkuz ukraińskim Wszystko, costałe,rozpływasięw powietrzu… zdmuchnęłaby nowejformacjispołecznejz powierzchniziemi?”(M.Berman sposób nieograniczałtychenergii,toczyspontanicznafalaenergiiludowej nowoczesnych energii,któreobiecywałuwolnić?Zdrugiejstrony, gdybyw żaden ugruntować swojąpozycjęw świecienowoczesnym,nietłumiąctychsamych komunizm staniesięspełnieniemnowoczesności;aleczymoże paradoksu komunizmuopisanegoprzezMarshallaBermana:„Marksoczekiwał,że Można sięzastanowić,czyWasilewska niedoświadczyłapowojniepewnego Por. V.E. Bonnell Berkeley–Los Angeles–London1997. (1944) oraz Wanda Wasilewska… Iconography ofpower. andStalin SovietpoliticalpostersunderLenin http://rcin.org.pl 97 . Ta opinianiemówijednak,czy„grającrolę”,zżyła Gdy światłozapłonie , s.137-138).Otwartepozostajepytanie Pamiętniki (1946). JednakzdaniemWładysława , t.2,Polska Oficyna 96 ? 95 . Czy , granic (auto)destrukcji. nego jako„podążaniezaprawdą”,o którymFoucault pisał,żeodbywasięażdo byłypoprostuczęściątegosamegożyciarozumia- że i ta„rola”,i ten„sprzeciw” istego zasznurowania,zamknięciazażyciaw brylepomnika.Możliweteżjednak, czego nieudawałosięwyrazićw innysposób:jakiśrodzajsprzeciwuwobecswo- (choć totylkoostrożnahipoteza),żewłaśnieschorowaneciałowyrażałocoś, 98 się w przedwojennejWarszawie «nerwy, przeklętenerwycholera»” subsequent boundaries:gender, nationalandsocial. process ofshapingtheCommunistidentity, pointingtothemomentsoftransgressing located inanddeterminedbyhistoricalculturalcontexts.Theauthorreconstructsthe as asymbolofnationalbetrayal,butinstead“alivinghumanbeing,”anactresssociallife, the authorframesWasilewska neitherasan icon,amonumentoftheCommunistcoupnor Referring toMichelFoucault’s lectureson“revolution whichbecomesanexistentialproject,” The article is an attempt at sketching “a personal genealogy” ofWandaThe articleisanattemptatsketching“apersonalgenealogy” Wasilewska. The “case”ofWanda Wasilewska Female communistsandthespiritoftransgression. (Warszawa) ResearchofthePolishThe InstituteofLiterary AcademyofSciences Agnieszka MROZIK Abstract Mrozik gardło, zdartelicznymiprzemówieniami…” (tamże,s.76-77). korzonków nerwowychunieruchomiło jąnaponadmiesiąc.Staledolegałojej zapalenie nerwóww lewymramieniu (1951r.), latem1952rokuzapalenie nie dbała.Przechodziła ostrykatar żołądka(wkońcu1946roku),jakieśbolesne wspominała, żepowojnie„Wanda miaławielekłopotówzezdrowiem,o którenigdy (list z 2IV1947r.). MłodszasiostraWasilewskiej, ZofiaAldonaWoźnicka, Za: Z.A.Woźnicka Komunistki i duchtransgresji O mojejsiostrze http://rcin.org.pl , w: Wspomnienia o Wandzie Wasilewskiej… 98 . Możliwewięc , s.77