Henryk Kot PTAKI LĘGOWE KRAJOBRAZU ROLNICZEGO NA

Kulon 25 (2020) 5 Kulon 25 (2020), 5-32 PL ISSN 1427-3098

Henryk Kot

PTAKI LĘGOWE KRAJOBRAZU ROLNICZEGO NA POBRZEŻU SZCZECIŃSKIM

Henryk Kot. Breeding avifauna of the agricultural landscape in the Szczecin coastland. Abstract . In 1979, a survey of breeding avifauna was carried out on the 36 km 2 study plot in an agricultural area in the Szczecin coastland (mesoregion: Nowogard Plain). 82 breeding species were recorded, and in 60 species the assessment of the number of breeding pairs was conducted. Possible breeding was also likely in further 11 species. ! e most abundant species were: Marsh Warbler Acrocephalus palustris (48.9 pairs/10 km 2), Yellowhammer Emberiza citrinella (36.7 pairs/10 km 2), and Common Whitethroat Curruca communis (32.9 pairs/10 km 2). Less abundant (10.1-20.0 pairs/10 km 2) were: Willow Warbler Phylloscopus trochilus , Common Wood Pigeon Columba palumbus , Common Reed Bunting Schoeniclus schoeniclus , Corn Bunting Emberiza calandra, Meadow Pipit Anthus pratensis , and ! rush Nightingale Luscinia luscinia . ! e density of breeding pairs of 26 species was in the range of 1.0 up to 10.0 pairs/10 km 2, while the remaining 25 species very rare (1-3 pairs). ! e most diverse group consisted of 37 species and these were species inhabiting forests and wooded land. ! is group accounted for 45.1% of all species considered breeding in the study plot. ! e least abundant (7 species) were, so-called „landscape species”, e.g., Eurasian Magpie Pica pica , Common Kestrel Falco tinnunculus , Ortolan Bunting Emberiza hortulana , and Barred Warbler Curruca nisoria . ! e density of 43 species recorded in the Parlino study plot was compared with the results recorded in 10 other plots, which were studied with the territory-mapping method in the Koszalin coastland, Middle Vistula river valley, and South Podlasie Lowland at the turn of 1970/1980. ! e highest mean density was reported in the Yellowhammer and Common Whitethroat (41.0 and 32.3 pairs/10 km 2, respectively), 2-4-fold lower in the Northern Lapwing Vanellus vanellus , Marsh Warbler, Common, Tree Pipit Anthus trivialis, and Common Wood Pigeon.

Key words: Breeding avifauna, agricultural landscape, north-western Poland, trends in population number trends.

Received – September 2020, accepted – October 2020

Abstrakt . Ocenę liczebności ptaków lęgowych na fragmencie krajobrazu rolniczego na Pobrzeżu Szczecińskim (mezoregion Równina Nowogardzka) przeprowadzono w roku 1979 na powierzchni 36 km 2. Stwierdzono obecność 82 gatunków lęgowych, z czego dla 60 dokonano oceny liczby 6 Kulon 25 (2020) par lęgowych. Możliwe było gniazdowanie dalszych 11 gatunków. Z grupy gatunków ocenia- nych najliczniej występowały: łozówka Acrocephalus palustris (48,9 p/10 km 2), trznadel Emberiza citrinella (36,7 p/10 km 2) i cierniówka Curruca communis (32,9 p/10 km 2). Mniej liczne (10,1-20,0 p/10 km 2) były: piecuszek Phylloscopus trochilus , grzywacz Columba palumbus , potrzos Schoeniclus schoeniclus , potrzeszcz Emberiza calandra, świergotek łąkowy Anthus pratensis i słowik szary Luscinia luscinia . W przedziale zagęszczenia od 1,0 do 10,0 p/10 km 2 wykazano 26 gatunków, a pozostałe 25 były bardzo nieliczne (1-3 pary). Najliczniejsza w gatunki (37 gatunków) była grupa ptaków zasiedlająca lasy i zadrzewienia, co stanowiło 45,1% liczby gatunków uznanych za lę- gowe. Najmniej liczne (7 gatunków) były tzw. gatunki krajobrazowe, np. sroka Pica pica , pustuł- ka Falco tinnunculus , ortolan Emberiza hortulana czy jarzębatka Curruca nisoria . Zagęszczenia 43 gatunków na powierzchni Parlino porównano z wynikami z 10 innych powierzchni badanych na przełomie lat 1970/1980 metodą kartogra< czną na Pobrzeżu Koszalińskim, w dolinie środkowej Wisły i na Nizinie Południowopodlaskiej. Najwyższe średnie zagęszczenia wykazano dla trznadla i cierniówki (41,0 i 32,3 p/10 km 2), 2-4 krotnie niższe dla czajki Vanellus vanellus , łozówki, potrzeszcza, świergotka drzewnego Anthus trivialis i grzywacza.

Badania ilościowe ptaków lęgowych krajobrazu rolniczego w Polsce z wy- korzystaniem metody kartogra< cznej (Tomiałojć 1968) prowadzono od lat 1970. i 1980, zarówno w siedliskach jednośrodowiskowych na tzw. powierzchniach pierwszego rzędu, np. na polach, łąkach, pastwiskach, wsiach, zadrzewieniach, sa- dach oraz na większych powierzchniach krajobrazowych drugiego rzędu, zawiera- jących mozaikę różnych siedlisk. Podobne badania przeprowadził Górski (1988) na środkowym Pobrzeżu Bałtyku w roku 1981 na dwóch powierzchniach krajobrazu rolniczego zajmujących 19,1 i 9,5 km 2. Kolejne badania w podobnym środowisku przeprowadzili Jasiński i Wysocki (2007) dopiero w latach 2002-2004 na powierzchni zajmującej 7,44 km 2 w okolicach Nowogardu oraz w latach 2002-2003 Michoński i Wysocki (2003) na powierzchni 9,5 km 2 na obszarze Ińskiego Parku Krajobrazowego. Na przełomie lat 1970. i 1980. ilościowe badania awifauny lęgowej rozpoczęto w krajobrazie rolniczym Niziny Południowopodlaskiej na pięciu powierzchniach zajmujących od 9 do 18 km 2, łącznie 60 km 2, (Szymkiewicz 2003, H. Kot, Z. Adamczyk, A. Dombrowski in litt .). Podobne badania prowadzono w półotwartym krajobrazie rolniczym doliny środkowej Wisły w gminie Łomianki koło Warszawy w roku 1981 na powierzchni 10,75 km 2 (Kot 1988) oraz na dwóch powierzchniach zajmujących 23 km 2 w okolicach Wilgi w roku 1983 i Sobieni w 1984 (A. Dombrowski in litt .). W innych regionach kraju w tym okresie także prowadzono cenzusy awifauny lęgowej na powierzchniach w krajobrazie rolniczym. Podsumowanie tych badań przedstawiono w książce Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego (Tryjanowski et al . 2009). Podobne badania kontynuowano także w latach na- stępnych, np. Chmielewski 2016. Celem pracy było określenie składu gatunkowego i liczebności większości gatunków ptaków lęgowych na fragmencie krajobrazu rolniczego Pobrzeża Szcze- cińskiego oraz umożliwienie oceny wpływu (po 40 latach) zmian w strukturze Kulon 25 (2020) 7 krajobrazu na ptaki w okresie współczesnym, co będzie możliwe po powtórze- niu cenzusu.

Teren

Fragment krajobrazu rolniczego na którym przeprowadzono ocenę liczebno- ści ptaków lęgowych, położony jest we wschodniej części makroregionu Po brzeże Szczecińskie, w granicach mezoregionu Równina Nowogardzka (Kondracki 2001), 10 km na północ od Stargardu. Badana powierzchnia zajmowała 36 km 2 i two- rzyła regularny prostokąty o wymiarach 4x9 km (ryc. 1). Teren był płaski o sła- bo zróżnicowanej rzeźbie, a średnia wysokość wynosiła 55-65 m n.p.m. W krajobrazie dominowały lekko faliste powierzchnie morenowe z wąskimi zabagniony- mi dolinkami ułożonymi południkowo. Powierzchnia próbna w większości znajdowała się w granicach gminy Stara Dąbrowa, pow. stargardzki, jedynie niewielka północna część położona była w gminie Maszewo. W granicach powierzchni znajdowały się następujące wsie: Parlino, Łęczyca, Tolcz i Białuń oraz mniejsze kompleksy zabudowy: Łęczówka (budownic- two zagrodowe), PGR Łęczyca i zabudowa PGR Łęczyna (ryc. 1). W zabudowie wiejskiej lub na jej skraju zachowały się dawne parki podworskie lub zadrzewienia o charakterze parkowym, zazwyczaj o starym drzewostanie i bogatym podszycie. Dominującym siedliskiem były pola uprawne zajmujące 83,9%, z czego na uprawy wielkołanowe przypadało 57,8%, a drobnołanowe 26,1% (tab. 1). Łąki i pastwiska występowały głównie wzdłuż cieków. Na łąkach występowała gęsta sieć rowów melioracyjnych. W zachodniej części powierzchni w sąsiedztwie Parli- na i Łęczycy znajdowały się cztery niewielkie jeziora zajmujące łącznie 42 ha: Jez. Kołki, Parlińskie, Łęczyckie i najmniejsze bez nazwy własnej. Na całym obszarze licznie występowały niewielkie, najczęściej śródpolne zbiorniki wodne lub tere- ny podmokłe z roślinnością szuwarową, zazwyczaj zadrzewione i zakrzaczone, co znacznie urozmaicało strukturę krajobrazu. Lasy i zadrzewienia były bardzo roz- drobnione. Największe płaty (np. w sąsiedztwie jezior) zajmowały do 45 ha, ale większość była niewielka i liczyła od kilkudziesięciu arów do kilku hektarów. Na powierzchni znajdował się jeden niewielki sad towarowy (4,2 ha) oraz małe sady przyzagrodowe zajmujące łączne 9,5 ha. Wiele dróg było obsadzonych szpalerami lub alejami drzew, które występowały także na skrajach doliny Białego Poto- ku i wzdłuż koryta Sokoli (ryc. 1). 8 Kulon 25 (2020)

Ryc. 1. Struktura krajobrazu na powierzchni Parlino. (1) – pola uprawne, (2) – lasy i więk- sze zadrzewienia, (3) – łąki i pastwiska, (4) – zabudowa wiejska, (5) – jeziora, (6) – małe zbiorniki wodne oznaczone symbolicznie, (7) – rzeki i rowy melioracyjne, (8) – drogi, (9) – kolejka wą- skotorowa, (10) – aleje i szpalery drzew, (11) – granice wyróżnionych typów krajobrazów

Fig. 1. Landscape structure of the Parlino study plot. (1) – Arable land, (2) – Forests and larger wooded lands, (3) – Meadows and pastures, (4) – Rural settlements, (5) – Lakes, (6) – Small water bodies marked symbolically, (7) – Rivers and drainage ditches, (8) – Roads, (9) – Narrow- gauge railway, (10) – Avenues and lines of trees, (11) – Boundaries of distinguished landscape types

Tab. 1. Struktura użytkowania gruntów na badanym fragmencie krajobrazu rolniczego

Table 1. Structure of land use in the surveyed part of the agricultural landscape. (1) – Ttype of land use, (2) – Area in ha, (3) – Percentage share %, (4) – Large arable < elds, (5) – Small arable < elds, (6) – Meadows and pastures, (7) – Forests and wooded lands, (8) – Rural settlements, (9) – Water, (10) – Orchards, (11) – Total

Rodzaj użytku (1) Powierzchnia w ha (2) Udział % (3)

Pola uprawne wielkołanowe (4) 2 081,0 57,8 Pola uprawne drobnołanowe (5) 940,0 26,1 Łąki i pastwiska (6) 278,2 7,7 Lasy i zadrzewienia (7) 176,1 4,9 Zabudowa wiejska (8) 67,6 1,9 Wody (9) 43,4 1,2 Sady (10) 13,7 0,4 Razem (11) 3 600,0 100,0 Kulon 25 (2020) 9 W granicach powierzchni próbnej można było wyróżnić 4 rodzaje krajobrazu: - krajobraz rolniczy z dominacją pól wielkołanowych uprawianych przez Państwowe Gospodarstwo Rolne, - krajobraz rolniczy z dominacją pól drobnołanowych indywidualnych właścicieli, - krajobraz dolin rzecznych (Białego Potoku i Sokoli), - krajobraz jeziorny obejmujący jeziora i najbliższe otoczenie. Krajobraz rolniczy z dominacją pól wielkołanowych zajmował około 22,35 km 2, tj. 62,1% powierzchni (ryc. 1). Gatunki upraw w roku 1979 określano podczas kontroli terenowych na większości areału pól wielkołanowych. Powierzchnie po- szczególnych upraw były zróżnicowane i zajmowały od kilkunastu ha do około 130 ha. W strukturze upraw wielkołanowych w roku 1979 dominowały uprawy zbóż, głównie jęczmienia i żyta, które zajmowały prawie 44% areału, a razem z owsem i pszenicą ponad 59% (tab. 2).

Tab. 2. Struktura upraw na polach wielkołanowych w roku 1979 w granicach powierzchni próbnej Parlino

Table 2. Structure of crops in large arable < elds in the Parlino study plot in 1979. (1) – Type of crop, (2) – Area in ha, (3) – Percentage share %, (4) – Barley, (5) – Rye, (6) – Beetroots, (7) – Maize, (8) – Legumes, (9) – Oat, (10) – Wheat, (11) – Potatoes, (12) – Rapeseed, (13) – Total

Rodzaj uprawy (1) Powierzchnia w ha (2) Udział % (3)

Jęczmień (4) 480,0 26,6 Żyto (5) 306,0 17,0 Buraki (6) 280,0 15,5 Kukurydza (7) 167,0 9,3 Uprawy strączkowe (8) 150,0 8,3 Owies (9) 148,0 8,2 Pszenica (10) 131,0 7,3 Ziemniaki (11) 119,0 6,6 Rzepak (12) 22,0 1,2 Razem (13) 1 636,0 100,0

Poszczególne pola były rozgraniczane drogami dojazdowymi, często z alejami i szpalerami drzew, a w ich granicach znajdowało się wiele zagłębień z mały- mi zbiornikami wodnymi z roślinnością szuwarową, często z krzewami i drzewami liściastymi, tworzącymi śródpolne bagienka i zadrzewienia. 10 Kulon 25 (2020) Krajobraz, w którym występowały grunty gospodarstw indywidualnych zaj- mował około 10,0 km 2, tj. 27,8% powierzchni. Poszczególne uprawy były wielokrotnie mniejsze i zajmowały od kilku-klikunastu arów do kilku hektarów. Prze- prowadzone w roku 1980 liczenia ptaków lęgowych na gruntach indywidualnych rolników z Parlina i Łęczycy na 4 powierzchniach próbnych pierwszego rzę- du o łącznym areale 147,1 ha, wykazały duże rozdrobnienie gruntów. Średnia powierzchnia uprawy wynosiła 1,8 ha (Kot 2007). W strukturze upraw na tych polach dominowały wówczas zboża ozime (żyto, pszenica ozima) i okopowe (głów- nie ziemniaki) stanowiąc po około 30% udziału, zboża jare (owies, jęczmień, pszenica jara) zajmujące 22% powierzchni oraz rzepak (14%). Podobne rozdrobnienie pól uprawnych i o podobnej strukturze upraw notowano na gruntach indywidualnych w innych wsiach w roku 1979. Wyróżniono jeden obszar z dominu- jącym krajobrazem dolin rzecznych, obejmujący fragmenty dwóch niewielkich rzek – Białego Potoku i Sokoli – o łącznej powierzchni 2,5 km 2 (ryc. 1). W ich granicach występowały łąki i pastwiska z zadrzewieniami liściastymi (często ol- chowymi i wierzbowymi) oraz szpalerami drzew i krzewów na granicy łąk i przy- legających do doliny pól. W zachodniej części powierzchni występowały 4 jeziora zajmujące około 42 ha, które razem z przybrzeżnymi szuwarami, łozowiska- mi, zadrzewieniami i niewielkimi płatami użytków zielonych, tworzyły specy< czny krajobraz jeziorny. Jego powierzchnia – razem z jeziorami – zajmowała oko- ło 1,15 km2 (3,2%).

Metoda

Kontrole terenowe prowadzono stosując podstawowe założenia metody kartogra< cznej (Tomiałojć 1968). Badania polegały na przeprowadzeniu w okresie od 29 IV do 27 VI 1979 pięciu kontroli dziennych całej powierzchni . Poszcze- gólne kontrole wykonano w następujących terminach: I: 29 IV-7 V, II: 8-15 V, III: 20 V-11 VI, IV: 12-20 VI oraz V kontrola: 21-27 VI. Kontrole prowadzono od godzin porannych do przedpołudniowych, zazwyczaj w godz. 5.00-6.00 do 10.00-11.00. Dodatkowo na środkowej części powierzchni zajmującej około 12 km2, przeprowadzono wstępną kontrolę w dniu 7 IV 1979 r. Część obserwacji w czasie czwartej i piątej kontroli prowadzono w godzi- nach popołudniowych i wieczornych: od 17.00-18.00 do 20.00-21.30. W czasie trzech pierwszych kontroli obserwator poruszał się pieszo kontro- lując poszczególne zadrzewienia, kompleksy łąk, szpalery drzew i krzewów wzdłuż dróg lub rowów melioracyjnych, brzegi jezior. W czasie czwartej i piątej kontroli do poruszania się po terenie był wykorzystywany rower, głównie do przemieszczania się na otwartych polach. Natomiast zadrzewienia, łozowiska, brzegi jezior, oczka wodne, były – podobnie jak w czasie pierwszych kontroli – sprawdza- ne pieszo. Łączny czas kontroli wynosił 179 godzin. Średni czas jednej kontroli na powierzchni liczącej 36 km 2 zajmował 36,2 godz., zatem sprawdzenie 1 km 2 zajmowało średnio jedną godzinę. Tempo marszu obserwatora w czasie kontroli Kulon 25 (2020) 11 1-3 wynosiło 1,5-2,9 km/godz. ( = 2,2 km/godz.), natomiast w czasie kontroli 5 i 6, kiedy do przemieszczania się korzystano z roweru, wynosiło średnio 3,4 (maksymalnie 3,8 km/godz.). Obserwowane ptaki były notowane na mapach w skali 1:5 000 na które nanoszono znalezione gniazda lub dziuple, śpiewające samce, ptaki lub pary ptaków, ich zachowanie (np. toki, śpiew), kierunek przelotu itp. Szczególną uwagę zwracano na jednocześnie śpiewające samce, co miało istotne znaczenie dla oceny liczby terytorialnych samców dla gatunków liczniej występujących, jak np. trznadel Emberiza citrinella , cierniówka Curruca communis , potrzos Schoeniclus schoeniclus , potrzeszcz Emberiza calandra , łozówka Acrocephalus palustris i wiele innych. Nie prowadzono stymulacji magnetofonowej. Ze względu na prowadzenie wieczornych kontroli, możliwa była ocena liczebności przepiórki Coturnix coturnix . Nie dokonano oceny liczebności kuropatwy Perdix perdix , z powodu późnego – jak na ten gatunek – rozpoczęcia kontroli (od 29 IV). Podano tylko liczbę stwierdzeń tego gatunku.

Wyniki

Na badanym fragmencie krajobrazu rolniczego o powierzchni 36 km 2 w roku 1979 stwierdzono 82 gatunki lęgowe, z czego dla 60 gatunków dokonano oceny liczebności (tab. 3). Z grupy gatunków podlegających ocenie liczebności, najliczniej występowały trzy: łozówka w zagęszczeniu 48,9 p/10 km 2, trznadel (36,7 p/10 km 2) oraz cierniówka (32,9 p/10 km 2). W grupie gatunków o niższym za- gęszczeniu (10,1-20,0 p/10 km 2) znajdowały się: piecuszek Phylloscopus trochilus , grzywacz Columba palumbus, potrzos, potrzeszcz, świergotek łąkowy Anthus pratensis i słowik szary Luscinia luscinia . W przedziale zagęszczenia od 5,1 do 10,0 p/10 km 2 wykazano 10 gatunków, a od 1,1 do 5,0 p/10 km 2 – 16 gatunków. Najliczniejszą grupę (25 gatunków) stanowiły ptaki najmniej liczne, stwierdzone w liczbie od 1 do 3 par (tab. 3). Gatunki lęgowe zasiedlające kontrolowany fragment krajobrazu rolniczego podzielono na 5 grup siedliskowych, w zależności od zajmowanego w okresie lęgów środowiska (tab. 3). Uwzględniono także gatunki lęgowe bez oceny li- czebności, ale nie ujmowano 11 gatunków potencjalnie lęgowych. Najliczniejsza w gatunki była grupa zasiedlająca lasy i zadrzewienia, licząca 37 gatunków (45,1% liczby gatunków uznanych za lęgowe). Najmniej liczne były gatunki tzw. krajobrazowe, np. sroka Pica pica , pustułka Falco tinnunculus , ortolan Emberiza hortulana czy jarzębatka Curruca nisoria . Do tej kategorii zaliczono tylko 7 gatunków. Pozostałe trzy grupy liczyły od 12 do 13 gatunków, co stanowiło około 14-16% liczby gatunków lęgowych (tab. 4). Nie oceniono liczebności 22 gatunków, które występowały jako lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe. Były to gatunki występujące licznie lub mniej licznie, ale trudne do oceny liczebności na powierzchniach krajobrazowych, lub które wymagają przeprowadzenia specjalnych liczeń. Były to: skowronek Alauda arvensis (P), krzyżówka Anas platyrhynchos (W), szczygieł Carduelis carduelis (Z), dzwoniec Chloris chloris (L), grubodziób Coccothraustes coccothraustes (L), kawka Corvus 12 Kulon 25 (2020) monedula (Z), modraszka Cyanistes caeruleus (L), oknówka Delichon urbicum (Z), rudzik Erithacus rubecula (L), zięba Fringilla coelebs (L), zaganiacz Hippolais icterina (L), dymówka Hirundo rustica (Z), makolągwa Linaria cannabina (Z), pliszka żółta Motacilla ! ava (P), muchołówka szara Muscicapa striata (L), wróbel Passer domesticus (Z), mazurek Passer montanus (Z), kuropatwa Perdix perdix (P), sikora uboga Poecile palustris (L), szpak Sturnus vulgaris (L), kos Turdus merula (L). Symbole literowe oznaczają przynależność gatunku do wyróżnionych grup siedliskowych. Ponadto obserwowano 11 gatunków, których gniazdowanie było możliwe, ale nie potwierdzone. Były to: cyraneczka Anas crecca, główienka Aythya ferina, czernica Aythya fuligula, kruk Corvus corax, łabędź niemy Cygnus olor, muchołówka mała Ficedula parva, żuraw Grus grus, dzęcioł zielony Picus viridis, remiz Remiz penduinus, kulczyk Serinus serinus, dudek Upupa epops.

Przegląd gatunków

Łozówka Acrocephalus palustris. Najliczniejszy gatunek z grupy inwentary- zowanych występujący w średnim zagęszczeniu krajobrazowym 48,9 p/10 km 2. Łozówka zasiedlał przede wszystkim śródpolne bagienka z bujną roślinnością ziel- ną i szuwarową, często z łozami i innymi krzewami oraz drzewami, zadrzewienia i skraje niewielkich lasów, dolinki małych rzek z kompleksami łąk i kępami drzew i krzewów, brzegi jezior, aleje i szpalery drzew oraz uprawy rzepaku. Zasiedlała także trzy osiedla wiejskie: 7 par w Białuniu oraz po 2 pary w Łęczycy i Tolczu. Ponad połowę terytorialnych samców łozówki występowało w krajobrazie z polami wielkołanowymi, znacznie mniej (20,4%) w dolinach rzecznych oraz na polach drobnołanowych (15,9% – tab. 5).

Tab. 3. Awifauna lęgowa krajobrazu rolniczego (36 km 2) na Pobrzeżu Szczecińskim koło Stargardu w roku 1979

Table 3. Breeding avifauna of the agricultural landscape (36 km 2) in the Szczecin coastland near Stargard in 1979. Description: (1) – Species, (2) – Habitat group based on the main type of nest placement: L – Species inhabiting forests and wooded lands, Z – Species typical of rural settlements, P – Field and meadow species, W – Water, reed and rush species, K – Species of a semi-open agricultural landscape, (3) – Number of pairs, (4) – Density: pairs/10 km2

Grupa Zagęszczenie Gatunek (1) Liczba par (3) siedliskowa (2) par/10 km2 (4) Acrocephalus palustris W 176 48,9 Emberiza citrinella L 132 36,7 Curruca communis K 118,5 32,9 cd. tabeli na następnej stronie Kulon 25 (2020) 13 cd. tabeli

Phylloscopus trochilus L 71 19,7 Columba palumbus L 59 16,4 Schoeniclus schoeniclus W 52 14,4 Emberiza calandra P 50 13,9 Anthus pratensis P 42 11,7 Luscinia luscinia L 39 10,8 Anthus trivialis L 34 9,4 Sylvia borin L 33 9,2 Curruca curruca L 31,5 8,7 Phylloscopus collybita L 31 8,6 Pica pica K 31 8,6 Saxicola rubetra P 30 8,3 Vanellus vanellus P 28 7,8 Sylvia atricapilla L 22,5 6,2 Oriolus oriolus L 21,5 6,0 Acrocephalus scirpaceus W 19 5,3 Corvus corone K 17 4,7 Locustella naevia P 14 3,9 Coturnix coturnix P 13 3,6 Cuculus canorus L 12 3,3 Fulica atra W 12 3,3 Parus major L 11 3,1 Motacilla alba Z 9 2,5 Riparia riparia W 9 2,5 Locustella ! uviatilis L 7 1,9 Turdus pilaris L 7 1,9 Streptopelia turtur L 6 1,7 Phoenicurus ochruros Z 5 1,4 Buteo buteo L 4 1,1 Jynx torquilla L 4 1,1 Lanius collurio K 4 1,1 Rhadina sibilatrix L 4 1,1 Acrocephalus arundinacus W 3 0,8 Acrocephalus schoenobaenus W 3 0,8 Ciconia ciconia Z 3 0,8 Dendrocopos major L 3 0,8

cd. tabeli na następnej stronie 14 Kulon 25 (2020) cd. tabeli Gallinula chloropus W 3 0,8 Garrulus glandarius L 3 0,8 Luscinia megarhynchos L 3 0,8 Podiceps cristatus W 3 0,8 Anthus campestris P 2 0,6 Galerida cristata Z 2 0,6 Oenanthe oenanthe Z 2 0,6 Troglodytes troglodytes L 2 0,6 Circus aeruginosus W 1,5 0,4 Falco tinnunculus K 1,5 0,4 Crex crex P > 1 0,3 Certhia familiaris L 1 0,3 Curruca nisoria K 1 0,3 Dryobates minor L 1 0,3 Emberiza hortulana K 1 0,3 Gallinago gallinago P 1 0,3 Ixobrychus minutus W 1 0,3 Locustella luscinioides W 1 0,3 Lullula arborea L 1 0,3 Phoenicurus phoenicurus L 1 0,3 Streptopelia decaocto Z 1 0,3

Tab. 4. Liczba gatunków lęgowych na badanej powierzchni próbnej z wyróżnionych grup ekologicznych

Table 4. Number of breeding species representing diX erent ecological groups recorded in the study plot. Description: (1) – Habitat group (symbols of the groups are given in Table 3), (2) – Number of species, (3) – Percentage share %, (4) – Total

Grupa siedliskowa (1) Liczba gatunków (2) Udział % (3)

Gatunki leśne i zadrzewieniowe (L) 37 45,1 Gatunki typowe dla osiedli wiejskich (Z) 13 15,9 Gatunki polne i łąkowe (P) 12 14,6 Gatunki wodne i szuwarowe (W) 13 15,9 Gatunki krajobrazowe (K) 7 8,5 Razem (4) 82 100,0 Kulon 25 (2020) 15 Tab. 5. Zasiedlanie różnych rodzajów krajobrazu i siedlisk przez samce łozówki Acrocephalus palustris

Table 5. Landscape and habitat types occupied by male marsh warblers Acrocephalus palustris . Description: (1) – Habitat/landscape type, (2) – Number of territories, (3) – Percentage share %, (4) – Agricultural landscape with large arable < elds, (5) – Agricultural landscape with small arable < elds, (6) – Valleys of the Biały Stream and Sokola, (7) – Lacustrine landscape (reedbeds, rushes and wooded areas on the lake coasts), 8) – Rural settlement, (9) – Commercial orchards, (10) – Total

Liczba Typ siedliska/krajobrazu (1) Udział % (3) terytoriów (2) Krajobraz rolniczy z polami wielkołanowymi (4) 93 52,8 Krajobraz rolniczy z polami drobnołanowymi (5) 28 15,9 Doliny Białego Potoku i Sokoli (6) 36 20,4 Krajobraz jeziorny (szuwary, łozowiska 3 1,7 i zadrzewienia na brzegach jezior) (7) Zabudowa wiejska (8) 11 6,2 Sad towarowy (9) 5 2,8 Razem (10) 176 100,0

Większość terytorialnych samców (93; 52,8%) zajmowało śródpolne zadrzewienia różnej wielkości, znacznie mniej (29; 16,5%) występowało na otwartych polach, w tym część na polach z rzepakiem. Nieco mniej (25; 14,5%) zasie- dlało przydrożne aleje i szpalery drzew przechodzące przez pola i łąki, a tylko 13 samców (7,4%) śpiewało na otwartych łąkach w małych kępach łozy lub w wysokiej roślinności zielnej. W granicach pól wielkołanowych w roku 1979 rzepak występował tylko na jednym polu o powierzchni 22,0 ha. W jego granicach znajdowało się niewielkie zadrzewienie zasiedlone przez dwa samce, dwa inne zajmowały zadrzewienia na skraju pola, a tylko dwa śpiewały na skraju rzepaku bez zadrzewień. Nie stwierdzono łozówki wewnątrz dużego łanu rzepaku. Część łozówek występowała w uprawach rzepaku na polach drobnołanowych, gdyż około 14% powierzchni areału na polach badanych w roku 1980 zajmował rzepak (Kot 2007). Trznadel Emberiza citrinella. Jeden z liczniejszych gatunków oceniony na 132 pary lęgowe, zagęszczenie krajobrazowe wynosiło 36,7 p/10 km 2. Najchętniej zasiedlał zadrzewienia i skraje lasów, gdzie stwierdzono 111 par (84,1%), zarów- no w ekotonie zadrzewienia/pola, jak też zadrzewienia/użytki zielone, ale nie za- siedlał otwartych łąk i pól bez zadrzewień. Niewielka część par (18; 13,6%) zaj- mowała terytoria w przydrożnych alejach i szpalerach drzew. Łączna długość alei i szpalerów na 36 km 2 krajobrazu rolniczego wynosiła 30,6 km, zatem zagęszcze- nie „liniowe” trznadla było niewielkie i wynosiło 0,6 pary/km. Stwierdzono tak- że 3 pary w zabudowie wsi Białuń i Łęczówce. 16 Kulon 25 (2020) W krajobrazie z udziałem upraw wielkołanowych zajmującym 23,1 km 2 (64,2% powierzchni próbnej) występowało 70,5 terytoriów trznadla, w granicach krajobrazu z polami drobnołanowymi – 44,5 terytoriów, a na granicy obu typów krajobrazu – 17 terytoriów. Przyporządkowując pary „graniczne” w równej liczebności (po 8,5 pary) do wyróżnionych dwóch typów krajobrazu, obliczone zagęszczenia krajobrazowe trznadla wynoszą: krajobraz z polami wielkołanowy- mi – 34,2 p/10 km2, z polami drobnołanowymi – 41,1 p/10 km2. Cierniówka Curruca communis. Jeden z najliczniejszych gatunków chętnie zasiedlający półotwarty krajobraz rolniczy w zagęszczeniu 32,9 p/10 km 2. Więk- szość terytorialnych samców tego gatunku (56,5; 47,7%) zajmowało niewielkie, śródpolne zadrzewienia, znaczna część (38,5; 32,5%) wykorzystywała przydrożne aleje i szpalery drzew. Cierniówka unikała otwartych powierzchni polnych bez za- drzewień lub kęp drzew, ale 11,5 pary można przypisać do tego siedliska. W otoczeniu zasiedlanych przez ten gatunek zadrzewień i alei przydrożnych występowa- ły zarówno pola drobnołanowe jak i wielkołanowe. Występowała także we wszystkich wsiach w liczbie 10 par oraz w sadzie o powierzchni 4,2 ha koło Łęczycy. Piecuszek Phylloscopus trochilus. Jeden z liczniejszych gatunków występują- cy w zagęszczeniu krajobrazowym 19,7 p/10 km 2. Najchętniej zasiedlał śródpol- ne, młode zadrzewiana na polach lub na skraju pole/łąka (52 terytoria), nielicznie zadrzewienia na większych kompleksach łąk (w dolinie Białego Potoku tylko 5 par), chętnie występował też w zadrzewieniach na brzegach jezior (14 par). Ponadto jeden samiec zajmował terytorium w parku w Białuniu. Nie zasiedlał alei i szpalerów drzew. Grzywacz Columba palumbus. Występował w zagęszczeniu 16,4 p/10 km 2. Na 59 par lęgowych zdecydowana większość (47) zasiedlała zadrzewienia śród- polne (w tym kilka zadrzewień na łąkach) i skraje niewielkich lasów. W alejach przydrożnych występowało tylko 7 par oraz jedna para w sadze. Nie stwierdzono grzywacza w zabudowie wiejskiej, ale 4 pary zasiedlały zadrzewienia przylegające do wsi w Białuniu (2 pary), Łęczycy i Tolczu. Analizę lokalizacji gniazd przeprowadzono na podstawie 39 znalezionych gniazd tego gatunku. Pod względem wybieranego siedliska, najwięcej gniazd stwierdzono w zadrzewieniach śródpolnych. Część par zasiedlała aleje przydroż- ne i szpalery drzew przy drogach i na skrajach łąk. W tych siedliskach gniazda były zakładane nisko, średnio na wysokości około 2,5-2,8 m (tab. 6). Najwyżej położone gniazda występowały na 20 i 14 m, a najniżej na 2,5 m. Średnia wyso- kość wynosiła 5,0 m. Potrzos Schoeniclus schoeniclus . Gatunek wymagający specy< cznych siedlisk w krajobrazie rolniczym: zbiorników wodnych lub terenów podmokłych z szuwarami i łozowiskami. Zasiedlał powierzchnię Parlino w średnim zagęszczeniu 14,4 p/10 km 2. Obrzeża jezior zasiedlało 7 par, w dolinie Białego Potoku wystę- powało 13 par, a w dolinie Sokoli 6. Połowa par (26) występowała w rozproszeniu w otwartym krajobrazie rolniczym zasiedlając śródpolne „oczka” wodne i bagienka (ryc. 2). Kulon 25 (2020) 17 Tab. 6. Lokalizacja gniazd grzywacza Columba palumbus w różnych typach siedlisk

Table 6. Nest placement of the Common Wood Pigeon Columba palumbus in diX erent types of habitats. Description: (1) – Type of habitat, (2) – Number of nests, (3) – Percentage share %, (4) – Average height of the nest placement given in meters, (5) – Mid-< eld woods, (6) – Lines of trees on the edge of large meadow complexes, (7) – Woods near villages, (8) – Avenues and lines of trees along roads, (9) – Lake coasts, (10) – Total/average

Średnia wysokość Liczba Typ siedliska (1) Udział % (3) umieszczenia gniazda gniazd (2) w metrach (4) Zadrzewienia śródpolne (5) 24 61,5 5,5 Szpalery drzew na skrajach większych 8 20,5 2,8 kompleksów łąk (6) Zadrzewienia w sąsiedztwie wsi (7) 4 10,3 6,6 Aleje przydrożne i szpalery drzew przy 2 5,1 2,5 drogach (8) Brzegi jezior (9) 1 2,6 6,0 Razem/średnio (10) 39 100,0 5,0

Ryc. 2. Rozmieszczenie terytoriów lęgowych potrzosa Schoeniclus schoeniclus (1), potrzeszcza Emberiza calandra (2) i świergotka drzewnego Anthus trivialis (3) w roku 1979. Inne oznaczenia jak na ryc. 1

Fig. 2. Distribution of breeding territories of the Common Reed Bunting Schoeniclus schoeniclus (1), Corn Bunting Emberiza calandra (2), and Tree Pipit Anthus trivialis (3) in 1979. Other details as in Fig. 1 18 Kulon 25 (2020) Potrzeszcz Emberiza calandra. Gatunek średnio liczny, występujący w za- gęszczeniu 13,9 p/10 km 2, zasiedlający głównie otwarte pola (24 terytoria) oraz przydrożne aleje przechodzące przez pola (13 terytoriów). Na łąkach występował nielicznie, np. tylko jedno terytorium w granicach doliny Białego Potoku oraz dwie pary na granicy doliny. Niektóre pary (8) zasiedlały grunty na granicy pola i łąki, a 5 par występowało w bliskim sąsiedztwie zabudowy (ryc. 2). Potrzeszcz występował nierównomiernie, nie zasiedlając dużych powierzchni pól wielkoła- nowych i dużych kompleksów łąk. Można wyróżnić obszar na północny-zachód od Parlina, gdzie wyłącznie na polach drobnołanowych występowało 9 par, obszar wokół Łęczycy, gdzie pola drobnołanowe zasiedlało 10 par, pola wielkołanowe kolejnych 10, a 6 par występowało na granicy obu siedlisk. Pozostałe pary zasiedlały głównie pola drobnołanowe w rejonie Tolcza, Białunia i zabudowy PGR Łęczyca. W krajobrazie z dominacją pól drobnołanowych zagęszczenie potrzeszcza wynosiło 21,3 p/10 km 2, natomiast z polami wielkołanowymi 9,7 p/10 km 2. Spo- śród par zajmujących pola wielkołanowe, 8 zasiedlało pola obsiane jęczmieniem, 6 par żytem, 4 pary owsem i 2 pary pola obsadzone ziemniakami. Ponadto 5 par występował na granicy pól drobnołanowych i dużych upraw ziemniaka. Świergotek łąkowy Anthus pratensis. Zagęszczenie krajobrazowe wynosi- ło 11,7 p/10 km 2, ale najliczniej występował na większych kompleksach otwartych łąk: w dolinie Białego Potoku na łąkach o powierzchni 220 ha występowało 19 par (0,9 p/10 ha), a w dolinie Sokoli 6 par (1,5 p/10 ha). Pozostałych 17 par zasiedlało w rozproszeniu niektóre małe kompleksy łąk występując najczęściej jako pojedyncze pary. Słowik szary Luscinia luscinia. Gatunek średnio liczny, 10,8 p/10 km 2. Na skrajach olsów i niewielkich zadrzewień wierzbowych w dolinie Białego Po- toku występowało 13 śpiewających samców, na brzegach jezior 4, a w dolinie So- koli tylko jeden. Pozostałych 21 par zasiedlało niewielkie, wilgotne zadrzewienia i brzegi lasów, szczególnie w otoczeniu łąk i pastwisk. Świergotek drzewny Anthus trivialis. Zagęszczenie krajobrazowe wynosi- ło 9,4 p/10 km 2, ale zasiedlał przede wszystkim fragmenty krajobrazu o licznym występowaniu zadrzewień i małych lasów: rejon na wschód od Jez. Kołki i Jez. Parlińskiego, gdzie w krajobrazie zajmującym około 70 ha występowało 15 par (2,1 p/10 ha) oraz w południowo zachodniej części powierzchni o podobnej strukturze krajobrazu, gdzie na powierzchni 60 ha stwierdzono 12 par świergot- ka drzewnego (2,0 p/10 ha). Pozostałych 9 par zasiedlało w rozproszeniu skraje małych zadrzewień (ryc. 2). Gajówka Sylvia borin . Występowała w zagęszczeniu 9,2 p/10 km 2, zasiedla- jąc głównie małe lasy i większe zadrzewienia śródpolne (25 par). Cztery terytoria były zajęte w kępach drzew w granicach zabudowy wiejskiej, trzy na brzegach jezior, a jedno w przydrożnej alei. Piegża Curruca curruca. Gatunek zasiedlający zadrzewienia i skraje lasów (21,5 pary) oraz zabudowę wiejską (10 par). Zagęszczenie krajobrazowe wynosi- ło 8,7 p/10 km 2, natomiast zagęszczenie siedliskowe w zabudowie – 1,5 p/10 ha. Kulon 25 (2020) 19 Piegża wyraźnie preferowała zadrzewienia w krajobrazie z dominacją pól wiel- kołanowych (36,5% terytoriów), zabudowę wiejską (31,8%) oraz doliny rzecz- ne, gdzie odnotowano 7 par (22,2%). W krajobrazie z polami drobnołanowymi stwierdzono tylko 2 pary (6,3%), a na brzegach jezior jedną. Pierwiosnek Phylloscopus collybita. Zasiedlał małe lasy i większe zadrzewienia z udziałem starszych drzewostanów liściastych w liczbie 28 terytorialnych samców. Dwa samce śpiewały w parkach wiejskich w Tolczu i Białuniu oraz jeden w małym zadrzewieniu na skraju Białunia. Zagęszczenie krajobrazowe wy- nosiło 8,6 p/10 km 2. Najmniejsze, zasiedlone przez ten gatunek zadrzewienia zaj- mowały powierzchnię 1,4-1,6 ha. Sroka Pica pica. Występowała w zagęszczeniu krajobrazowym 8,6 p/10 km 2. Sroka unikała dużych, otwartych przestrzeni polnych, a zajęte w roku 1979 gniazda były rozmieszczone skupiskowo (ryc. 3). Na 31 gniazd 13 występowało w rejonie Jezior Parlińskiego i Łęczyckiego oraz w zabudowie lub bliskim sąsiedztwie wsi Parlino, Łęczyca i przysiółka Łęczówka. Druga koncentracja licząca 10 gniazd wy- stępowała w zabudowie i w sąsiedztwie zabudowy przysiółka Łęczyna oraz w po- łudniowej części doliny Białego Potoku. Dwa gniazda zostały założone w zabudowie lub sąsiedztwie wsi Białuń, dwa koło wsi Tolcz w dolinie Białego Potoku, a cztery pozostałe w zadrzewieniach śródpolnych co najmniej 1 km od najbliż- szej zabudowy.

Ryc. 3. Rozmieszczenie zajętych gniazd sroki Pica pica (1) i wrony siwej Corvus cornix (3) oraz miejsca lęgowe czajki Vanellus vanellus (2) w roku 1979. Inne oznaczenia jak na ryc. 1

Fig. 3. Distribution of occupied nests of the Eurasian Magpie Pica pica (1) and Hooded Crow Corvus cornix (3) and nesting sites of the Northern Lapwing Vanellus vanellus (2) in 1979. Other details as in Fig. 1 20 Kulon 25 (2020) Pokląskwa Saxicola rubetra . Gatunek średnio liczny (8,3 p/10 km 2), zasie- dlający głównie łąki w dolinie Białego Potoku (9 par) oraz niewielkie fragmenty łąk i pastwisk rozproszone na całej powierzchni próbnej (11 par). Zasiedlała także pola drobno- i wielkołanowe (po 3 pary), szerokie pobocza drogi wojewódzkiej oraz po jednej parze w dolinie Sokoli i w sąsiedztwie Jez. Kołki. Czajka Vanellus vanellus. Występowała w średnim zagęszczeniu 7,8 p/10 km 2 i zasiedlała zarówno większe kompleksy łąk jak i pola uprawne. Struktura agrega- cji lęgowych była następująca: 4 i 5 par – po jednej kolonii, 3 pary – dwie grupy, 2 pary – trzy grupy oraz 7 pojedynczych par. Najwięcej występowało w dolinie Białego Potoku, gdzie na powierzchni 220 ha gniazdowało 11 par (0,5 p/10 ha), a szerokość łąk dochodziła do 500 m. Nie zasiedlała natomiast doliny Sokoli prawdopodobnie ze względu na niewielką powierzchnię łąk w sąsiedztwie rzeki na tym odcinku (ryc. 3). Niewielka kolonia licząca 5 par zasiedlała mozaikę łąk i pól drobnołanowych, a dwie pojedyncze pary inne fragmenty otwartych pól drobno- łanowych. Znaczna część par (10) zajmowała różne uprawy wielkołanowe, naj- częściej roślin jarych, o niewielkiej wysokości w okresie lęgów czajki: na polach owsa i jęczmienia stwierdzono 5 par, ziemniaków/buraków – 3 pary oraz po jednej parze w kukurydzy i w uprawach roślin strączkowych. Kapturka Sylvia atricapilla . Zagęszczenie krajobrazowe – 6,2 p/10 km 2. Za- siedlała wyłącznie małe lasy i zadrzewienia śródpolne (18,5 pary) oraz zadrzewienia w sąsiedztwie jezior (4 pary). Nie stwierdzono terytoriów w zabudowie wiejskiej. Wilga Oriolus oriolus . Zasiedlała głównie fragmenty krajobrazu z licznymi zadrzewieniami i niewielkimi lasami, np. wokół jezior występował 8 par, w kom- pleksie zadrzewień na zachód od Łęczycy – 4,5 pary, a mniejsze, rozproszone zadrzewienia były zasiedlone przez kolejnych 8 par. Jedna para występowała w pod- worskim parku w Białuniu. Średnie zagęszczenie wynosiło 6,0 p/10 km 2. Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus. Występował w zagęszczeniu krajobrazowym 5,3 p/10 km 2 zasiedlając niemal wyłączne zachodnią część powierzchni. Wąskie pasy szuwaru trzcinowego na Jez. Parlińskim zasiedlało 10 terytorialnych samców oraz jeden na brzegu Jez. Łęczyckiego. Występował także w rozproszeniu w małych płatach trzciny na śródpolnych bagienkach (7 samców) oraz jeden samiec w dolinie Białego Potoku. Wrona siwa Corvus cornix. Występowała w zagęszczeniu 4,7 p/10 km 2 (17 par lęgowych), ale przestrzenne rozmieszczenie zajętych w roku 1979 gniazd nie było równomierne: 6 par gniazdowało w rejonie Jez. Parlińskiego i Jez. Koł- ki (dwa gniazda na brzegach) oraz 4 gniazda na zachód od zabudowy wsi Parlino i Łęczyca. Druga koncentracja znajdowała się w otoczeniu wsi Tolcz, gdzie w dolinie Białego Potoku gniazdowały 4 pary, a na zachód od wsi na otwartych polach kolejne 3 pary. Pozostałe 3 gniazda znajdowały się w odległości co najmniej 0,8 km od innych gniazd tego gatunku. Wrona siwa nie zakładała gniazd w zabudowie i jej bliskim sąsiedztwie. Najbliżej położone gniazda znajdowały się w od- ległości co najmniej 200 m, a najdalej 2,0 km (ryc. 3). Kulon 25 (2020) 21 Świerszczak Locustella naevia. Występował nieliczne (14 śpiewających sam- ców, 3,9 p/10 km 2), ale większość (11) zasiedlała łąki w dolinie Białego Potoku i na jej obrzeżach oraz jeden dolinę Sokoli. Na małych śródpolnych kompleksach łąk na północny zachód od Parlina występowały tylko 2 samce. Przepiórka Coturnix coturnix. Tokujące samce słyszano w 13 miejscach, w tym 8 na polach drobnołanowych, 4 w wielkołanowych uprawach jęczmienia i jednego na granicy pól drobnołanowych i pola jęczmienia. Najliczniej (7 sam- ców) występowało na otwartych polach na zachód od Tolcza i na zachód od Par- lina (4 samce). Łyska Fulica atra. Odnotowano 12 par lęgowych (3,3 p/10 km 2) głównie na podstawie znalezionych gniazd z jajami lub pisklętami. Interesujące, że tylko dwie pary zasiedlało Jez. Parlińskie, a pozostałe małe i bardzo małe śródpolne zbiorniki wodne o powierzchni od kilkunastu arów do 1,0 ha. W rejonie na za- chód od Łęczycy 6 takich zbiorników zasiedlało 7 par, 1,5 km na wschód od Jez. Kołki 3 pary zasiedlały 3 zbiorniki (ryc. 4).

Ryc. 4. Rozmieszczenie miejsc lęgowych łyski Fulica atra (1) i turkawki Streptopelia turtur (2) oraz zajętych gniazd myszołowa Buteo buteo (3) w roku 1979. Inne oznaczenia jak na ryc. 1

Fig. 4. Distribution of nesting sites of the Eurasian Coot Fulica atra (1) and European Turtle Dove Streptopelia turtur (2) and occupied nests of the Common Buzzard Buteo buteo (3) in 1979. Other details as in Fig. 1

Pliszka siwa Motacila alba . Występowała nielicznie (2,5 p/10 km 2) zasiedla- jąc głównie osiedla wiejskie. W Parlinie stwierdzono 2 pary, w pozostałych wsiach i przysiółkach po jednej. Ponadto po jednej parze obserwowano w otoczeniu 22 Kulon 25 (2020) małego zbiornika wodnego 1,5 km na zachód od Łęczycy oraz na nasypie kolei wąskotorowej 1,3 km na południe od Białunia. Kwiczoł Turdus pilaris. Występował nielicznie w zadrzewieniach w liczbie 7 par, w tym dwie małe kolonie liczące po trzy pary koło Tolcza i Parlina oraz jedna para w sąsiedztwie zabudowań Łęczycy. Turkawka Streptopelia turtur. Sześć par (1,7 p/10 km 2) zasiedlało trzy bar- dziej zalesione fragmenty powierzchni występując w liściastych zadrzewieniach o charakterze grądów o powierzchni od 1,7 do 8,2 ha (ryc. 4). Średnia powierzchnia zasiedlonych przez turkawkę małych lasów wynosiła 4,7 ha. Nie była notowa- na w licznie występujących na powierzchni małych zadrzewieniach. Kopciuszek Phoenicurus ochruros. Występował nielicznie (1,4 p/10 km 2), po jednej parze w Parlinie, Łęczycy, Tolczu i Białuniu oraz w zabudowie PGR Łęczyca. Myszołów Buteo buteo . Znaleziono 4 zajęte gniazda z pisklętami w zadrzewieniach o powierzchniach: 0,4, 1,2, 1,4 i 3,8 ha w odległości od 0,5 do 1,5 km od najbliższej zabudowy (ryc. 4). Dwa gniazda były zbudowane na olchach na wy- sokości 8 i 10 m, jedno na świerku (15 m) i jedno na dębie (20 m). Gąsiorek Lanius collurio. Bardzo nieliczny (4 pary) na skrajach większych zadrzewień, pomimo licznego występowania zadrzewień na polach i łąkach oraz alei i szpalerów drzew przydrożnych. Świstunka Rhadina sibilatrix. Bardzo nieliczna (4 pary), tylko w starszych drzewostanach większych zadrzewień grądowych. Trzciniak Acrocephalus arundinacus. Bardzo nieliczny, tyko dwa teryto- rialne samce na Jez. Parlińskim oraz jeden na śródpolnym bagienku koło Łęczy- cy z płatem trzciny. Tak nieliczne występowanie trzciniaka na jeziorach wynika- ło prawdopodobnie z wąskiego pasa przybrzeżnych szuwarów, gdyż średnia sze- rokość wynosiła 10-20 m, rzadko więcej. Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus. Równie nieliczna jak trzciniak, dwa samce zasiedlały łozowiska w sąsiedztwie jezior, a jeden w dolinie Białego Potoku. Bocian biały Ciconia ciconia. Trzy zajęte gniazda w Łęczycy, PGR Łęczy- ca i w Tolczu. Kokoszka Gallinula chloropus. Bardzo nieliczna pomimo obecności jezior i wielu małych zbiorków wodnych preferowanych przez ten gatunek. Po jednej parze w łozowisku na północ od Jez. Łęczyckiego oraz w małych „oczkach” wodnych na zachód od Łęczycy i na wschód od Jez. Kołki. Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos. Śpiewające 3 samce w zadrzewieniach śródpolnych koło Parlina i Łęczycy oraz w parku dworskim w Białuniu. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Dwie lęgowe pary na Jez. Parlińskim i jedna na Jez. Kołki. Na Jez. Łęczyckim w dniach 1 i 9 V przebywało stadko 15 nielęgowych ptaków. Dzierlatka Galerida cristata. Nie zasiedlała zabudowy wiejskiej, ale dwie pary zajmowały szerokie pobocza drogi wojewódzkiej z niską (prawdopodobnie koszoną) roślinnością zielną koło Łęczycy i PGR Łęczyca. Kulon 25 (2020) 23 Białorzytka Oenanthe oenanthe. Jedna para na skraju zabudowy Parlina oraz jedna na otwartych polach przy stercie kamieni 1,2 km od zabudowy tej wsi. Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Żerujące ptaki obserwowano czę- sto w otoczeniu jezior oraz nad polami. Jedna para prawdopodobnie gniazdowa- ła w łozowisku i szuwarach w sąsiedztwie Jez. Łęczyckiego, druga na skraju powierzchni w jednym z licznych śródpolnych bagien. Pustułka Falco tinnunculus. Dwa zajęte gniazda na skraju doliny Białego Potoku, z czego jedno na granicy powierzchni. Derkacz Crex crex. Raz tylko odnotowano odzywającego się derkacza na łąkach w dolinie Białego Potoku, ale ze względu na brak nocnych kontroli w siedliskach optymalnych dla tego gatunku, prawdopodobnie występował liczniej, szczególnie na większych kompleksach łąk. Ortolan Emberiza hortulana. Zajęte terytorium w przydrożnej alei 0,5 km na północ od Parlina w otoczeniu pól drobnołanowych. Kszyk Gallinago gallinago. Pomimo dogodnych dla gatunku siedlisk, to- kujący kszyk występował tylko w jednym miejscu na zarośniętym bagnie na po- łudniowy zachód od Łęczycy. Bączek Ixobrychus minutus. Odzywający się samiec w północnej zatoce Jez. Parlino. Brzęczka Locustella luscinioides. Śpiewający samiec brzęczki występował w łanie trzciny w zabagnieniu na północ od Jez. Łęczyckiego. Lerka Lullula arborea. Tylko jeden terytorialny samiec na wschód od Jez. Parlino. Pleszka Phoenicurus phoenicurus. Terytorialny samiec w parku dworskim w Białuniu. Sierpówka Streptopelia decaocto. Dwukrotnie stwierdzono tokującego samca w Parlinie w dniach 12 i 21 maja. Ponadto jednego przelatującego ptaka obserwowano w Łęczycy. Łabędź niemy Cygnus olor . Nielęgowe pary dorosłych ptaków obserwowano w pierwszej połowie maja na Jez. Łęczyckim i Jez. Kołki oraz na 3 małych śródpolnych zbiornikach. Kuropatwa Perdix perdix . Pary ptaków lub głosy słyszano w 9 miejscach, ale z powodu braku wieczornych kontroli wczesną wiosną, liczebność par lęgo- wych nie mogła być oceniona. Z pewnością była znacznie liczniejsza.

Dyskusja

W celu porównania bogactwa gatunkowego i zagęszczeń ptaków lęgowych na powierzchniach próbnych II rzędu w krajobrazie rolniczym, w tab. 7 zesta- wiono wyniki liczeń metodą kartogra< czną na 11 powierzchniach kontrolowa- nych w krótkim przedziale czasu, tj. w latach 1979-1984. Z tej liczby trzy powierzchnie znajdowały się na Pobrzeżu Południowobałtyckim: powierzchnia Parli- no opisana w niniejszej publikacji oraz powierzchnie Damnica i Potęgowo (Górski 24 Kulon 25 (2020) 1988). Trzy powierzchnie badano w krajobrazie doliny środkowej Wisły: Łomianki (Kot 1988) oraz Sobienie i Wilga (Dombrowski i Goławski 2002, A. Dombrowski in litt.). Najwięcej danych zebrano w krajobrazie rolniczym Niziny Południo- wopodlaskiej, gdzie przeprowadzono liczenia ptaków na pięciu powierzchniach: Paprotnia (Szymkiewicz 2003), Golice-Pruszyn, Pluty-Pliszki, Czerśl i Stanin (H. Kot, Z. Adamczyk, A. Dombrowski in litt.). Do porównania wybrano wyniki z powierzchni o podobnej strukturze krajobrazu rolniczego: duży udział pól uprawnych i niewielki udział zadrzewień i typowej zabudowy wiejskiej. Łączna powierzchnia porównywanych fragmentów krajobrazu rolniczego wynosiła 158,55 km 2. Wielkości poszczególnych powierzchni oraz okresy prowadzenia badań, podano w tab. 7. Jednym z parametrów charakteryzującym zespoły ptaków lęgowych jest liczba gatunków na badanym fragmencie krajobrazu. W granicach 11 porówny- wanych powierzchni próbnych, stwierdzono od 44 do 82 gatunków uznanych za lęgowe. W przypadku dwóch powierzchni (Damnica i Potęgowo) podana liczba gatunków lęgowych była zaniżona, gdyż nie inwentaryzowano gatunków w granicach osiedli wiejskich (Górski 1988). Największą liczbę gatunków (82) stwierdzono na powierzchni Parlino i mogło to wynikać m.in. ze znacznej jej wielko- ści (była czterokrotnie większa od najmniejszych powierzchni w porównywanej serii) oraz zróżnicowania siedliskowego. Na większości pozostałych powierzchni liczba gatunków lęgowych wynosiła 61-67, średnio 63,7, jedynie na powierzchni Sobienie stwierdzono tylko 44 gatunki (tab. 7). Na ryc. 5 wykazano zależność między frekwencją, a średnim zagęszcze- niem gatunków ptaków lęgowych na 11 powierzchniach krajobrazu rolniczego (r=0,684; p=0,01). Gatunki o niskiej frekwencji występowały także w małych za- gęszczeniach, natomiast zagęszczenia gatunków o wysokiej frekwencji były bar- dziej zróżnicowane i wynosiły od 2,0 do 41,0 p/10 km2). Z grupy 43 porównywanych gatunków zestawionych w tab. 7, na 10-11 powierzchniach występowało 19 gatunków, z czego, ze względu na co najmniej dwukrotnie wyższe średnie zagęszczenie w porównaniu z pozostałymi gatun- kami, wyróżniały się trznadel i cierniówka (41,0 i 32,3 p/10 km 2). Dosyć czę- sto (na 6-9 powierzchniach) notowanych było 12 kolejnych gatunków, ale w niskich zagęszczeniach – do 6,2 p/10 km 2, a na 2-5 powierzchniach zarejestrowano kolejnych 11 gatunków w jeszcze niższych średnich zagęszczeniach – do 4,5 p/10 km 2 (tab. 7, ryc. 5). Tylko dzierlatka występowała wyłącznie na pow. Parlino, chociaż ta informacja nie jest pewna, gdyż mogła zasiedlać zabudowę wiejską na Pobrze- żu Koszalińskim na powierzchniach Damnica i Potęgowo, gdzie nie prowadzono kontroli w osiedlach wiejskich (Górski 1988). Na podstawie wyników z 11 powierzchni próbnych w krajobrazie rolniczym wykazano, że tylko 7 gatunków można uznać za licznie występujące, wg skali proponowanej przez Tomiałojcia (1990), tj. osiągające zagęszczenia – w prze- liczeniu – w przedziale 100-1 000 p/100 km 2. W praktyce zagęszczenia te mie- ściły się w granicach 106-410 p/100 km 2 i dotyczyły następujących gatunków: Kulon 25 (2020) 25 trznadel, cierniówka, czajka, łozówka, potrzeszcz, świergotek drzewny i grzywacz. Grupa ptaków określonych jako średnio liczne (10-100 p/100 km 2) liczyła 29 ga- tunków, a nieliczne (1-10 p/100 km 2) – 7 gatunków (tab. 7).

Ryc. 5. Zależność między frekwencją gatunku (N pow. – liczba powierzchni, na których gatunek był stwierdzony jako lęgowy), a średnim zagęszczeniem (p/10 km 2) na 11 porównywa- nych powierzchniach próbnych w krajobrazie rolniczym

Fig. 5. Relation between species frequency and mean density on 11 plots in the agricultural landscape, which were compared. Description: (1) – N pow. – number of sites, where the species was recorded breeding, (2) – Mean density in pairs per 10 km2

Poniżej omówiono zagęszczenia wybranych gatunków, głównie w aspekcie zróżnicowania geogra< cznego (zachodnia część kraju, środkowa i wschodnia) oraz krajobrazowego: młodo glacjalny krajobraz na Pobrzeżu Południowobałtyckim, dolina dużej rzeki nizinnej (środkowa Wisła) i krajobraz wysoczyzn polodowcowych stadiału Warty Niziny Południowopodlaskiej. Struktura krajobrazu (duża liczba zadrzewień i śródpolnych bagienek) oraz upraw (znaczny udział rzepaku w areale pól drobnołanowych), sprzyjały liczne- mu występowaniu łozówki na pow. Parlino (48,9 p/10 km 2). Wyższe zagęszcze- nie wykazano tylko w dolinie środkowej Wisły na pow. Łomianki (66,0 p/10 km 2, Kot 1988) z kilkoma starorzeczami i o bardzo zróżnicowanym krajobrazie tarasu zalewowego dużej nizinnej doliny rzecznej. Prawdopodobnie występowała także 26 Kulon 25 (2020) w wysokim zagęszczeniu w dolinie Wisły na pow. Wilga, gdzie z tego powodu nie była liczona (A. Dombrowski in litt.). Dosyć liczna była także na środkowym Pomorzu (22,0 p/10 km 2, Górski 1988), gdzie występowała głównie na obrze- żach łanów rzepaku, podobnie jak na pow. Parlino, gdzie licznie zasiedlała także zakrzaczone i szuwarowe śródpolne bagienka. W krajobrazie suchych wysoczyzn i równin polodowcowych Niziny Południowopodlaskiej, była nieliczna lub bardzo nieliczna, występując w zagęszczeniach od 0,6 do 8,0 p/10 km 2 (tab. 7). Jed- nym z liczniejszych gatunków półotwartego krajobrazu rolniczego był trznadel . Najwyższe zagęszczenia osiągał w żyznym krajobrazie doliny Środkowej Wisły, gdzie wykazano zagęszczenia 61-71 p/10 km 2 (Kot 1988, A. Dombrowski in litt .), o połowę niższe stwierdzono na zachodnim i środkowym Pomorzu (26-36 p/10 km 2, dane niniejsze, Górski 1988). Na Nizinie Południowopodlaskiej zagęszcze- nia trznadla były bardzo zróżnicowane – od 12,9 p/10 km 2 do 86,7 p/10 km 2 (H. Kot, A. Dombrowski in litt.) i zależały przede wszystkim od struktury krajobrazu (tab. 7). Gatunkiem typowym dla półotwartego krajobrazu rolniczego była cierniówka, występująca w najwyższych zagęszczeniach w dolinie środkowej Wi- sły (85-96 p/10 km 2, Kot 1988, A. Dombrowski in litt.) oraz na Pobrzeżu Po- łudniowobałtyckim (niniejsze dane, Górski 1988). Na Nizinie Południowopo- dlaskiej zagęszczenia tego gatunku były kilkakrotnie niższe (6,7-10,7 p/10 km 2, jedynie na powierzchni Stanin o dużej liczbie zadrzewień A. Dombrowski ( in litt. ) wykazał wysokie zagęszczenie cierniówki (38,9 p/10 km 2). Grzywacz na powierzchni Parlino należał do gatunków licznych (16,4 p/10 km 2). Był wykazany na wszystkich porównywanych powierzchniach w zagęszczeniach od 2,5 do 16,2-16,7 p/10 km 2 (tab. 7). W dolinie środkowej Wisły i na Pobrzeżu Bałtyku był liczniejszy niż na Nizinie Południowopodlaskiej, gdzie zagęszczenie tylko na jednej powierzchni było zbliżone (16,7 p/10 km 2), na pozostałych czterech wynosiło średnio 6,5 /10 km 2 (tab. 7). Potrzos wymagał specy< cznych siedlisk w krajobrazie rolniczym: zbior- ników wodnych lub terenów podmokłych z szuwarami i łozowiskami. Zasiedlał powierzchnię Parlino w zagęszczeniu 14,4 p/10 km 2, a powierzchnię Potęgowo – 24,3 p/10 km 2. Na tych powierzchniach występowały takie siedliska. Ponadto był wykazany tylko na trzech innych powierzchniach w niskich zagęszczeniach (tab. 7), w granicach których występowały małe zbiorniki wodne. Potrzeszcz za- siedlał otwarte pola i łąki, często z pojedynczymi drzewami lub kępami krzewów. Na powierzchni Parlino występował w zagęszczeniu 13,9 p/10 km 2, natomiast w rejonie Słupska 26,7-31,7 p/10 km 2, co było najwyższym zagęszczeniem na 11 porównywanych powierzchniach. W dolinie środkowej Wisły występował w za- gęszczeniu do 16,0 p/10 km 2, a na Nizinie Południowopodlaskiej w zróżnicowa- nych zagęszczeniach od 1,1 (na pow. Stanin o dużej liczbie płatów lasów i zadrze- wień oraz rozproszonej zabudowy) do 26,0 p/10 km 2 na powierzchni Pluty-Plisz- ki na otwartych polach bez zadrzewień, ale z dużą liczbą pojedynczych drzew na miedzach (tab. 7). Kulon 25 (2020) 27 Tab. 7. Porównanie zagęszczeń (par/10 km 2) wybranych gatunków ptaków lęgowych na powierzchniach próbnych w krajobrazie rolniczym badanych metodą kartogra< czną w latach 1980. na Pobrzeżu Szczecińskim i Koszalińskim, w dolinie środkowej Wisły oraz na wysoczyznach polodowcowych Niziny Południowopodlaskiej. Oznaczenia: N pow. – liczba powierzchni na któ- rych gatunek występował jako lęgowy, 0,0 – gatunek nielęgowy, ? – gatunek lęgowy lub prawdopodobnie lęgowy, ale brak oceny liczebności, ?? – brak informacji o występowaniu gatunku

Table 7. Comparison of density (pairs/10 km 2) of selected breeding species surveyed with the territory-mapping method in the study plots in the agricultural landscape in the Szczecin and Koszalin coastlands, Middle Vistula river valley, and post-glacial upland of the South Podlasie Lowland in the 1980ies. Description: 0,0 – non-breeding species, ? – breeding species or probably breeding but there was no information on its number, ?? – lack of information on the species occurrence. (1) – Species, (2) – Szczecin and Koszalin coastlands, (3) – Middle Vistula river valley, (4) – South Podlasie Lowland, (5) – Mean number of pairs/10 km 2, (6) – N pow. – number of sites, where the species was recorded breeding, (7) – Number of breeding species

Pobrzeże Dolina Nizina Szczecińskie środkowej Wisły Południowopodlaska i Koszalińskie (3) (4) (2) 2 2 2 2 2 2 2 km 2 2 2 2 (5) 2

Gatunek (1) N pow.(6) Stanin 1983 9,0 km Stanin Wilga 1983 13,0 km Wilga Czerśl 1981 12,0 km Czerśl Parlino 1979 36,0 km Parlino Potęgowo 1981 9,5 km Potęgowo Damnica 1981 19,1 km Damnica Sobienie 1984 10,0 km Sobienie Paprotnia 1982 18,0 km Paprotnia Łomianki 1981 10,75 km Pluty-Pliszki 1978 10,0 km Pluty-Pliszki Średnio p/10 km Średnio Golice-Pruszyn 1978 11,2 Golice-Pruszyn H. Kot H. Kot H. Kot Kot (1988) Kot Dombrowski Dombrowski Górski (1988) Górski (1988) Górski A. Dombrowski A. Dombrowski i Goławski (2002) i Goławski Szymkiewicz (2003) H. Kot, Z. Adamczyk H. Kot, Acrocephalus palustris 48,9 22,0 9,5 66,0 ? 4,0 8,0 1,0 1,7 0,6 1,1 16,3 11 Emberiza citrinella 36,7 31,4 26,4 61,4 71,5 7,0 12,9 45,0 24,248,3 86,7 41,0 11 Curruca communis 32,9 29,8 11,6 84,6 96,2 29,0 10,7 7,0 8,3 6,7 38,9 32,3 11 Columba palumbus 16,4 9,4 9,5 10,2 16,2 12,0 8,9 7,0 7,5 2,5 16,7 10,6 11 Schoeniclus schoeniclus 14,4 2,6 24,3 6,5 0,0 0,0 1,8 0,0 0,0 0,0 0,0 4,5 5 cd. tabeli na następnej stronie 28 Kulon 25 (2020) cd. tabeli

Emberiza calandra 13,9 26,7 31,7 2,8 0,0 16,0 11,2 26,0 5,8 15,0 1,1 13,6 10 Anthus pratensis 11,7 38,7 10,6 0,9 0,0 0,0 3,6 0,0 1,7 1,1 0,0 6,2 7 Luscinia luscinia 10,8 0,0 1,1 7,4 ? 0,0 3,6 0,0 4,6 1,1 3,3 3,2 8 Anthus trivialis 9,4 0,0 4,2 5,1 3,1 2,0 1,8 15,0 6,7 ? 62,2 10,9 10 Sylvia borin 9,2 6,3 5,3 12,1 0,0 0,0 1,8 7,0 6,7 ? ? 5,4 9 Curruca curruca 8,7 1,6 1,1 8,8 13,8 10,0 10,7 8,5 6,7 9,4 12,2 8,3 11 Pica pica 8,6 2,1 0,5 41,2 20,0 11,0 6,2 6,5 2,9 3,3 4,4 9,7 11 Saxicola rubetra 8,3 12,0 10,6 15,8 ? 7,0 3,6 7,0 3,3 2,7 4,4 7,5 11 Vanellus vanellus 7,8 5,2 15,8 15,8 6,2 22,0 59,8 17,0 10,0 7,5 13,3 16,4 11 Sylvia atricapilla 6,2 0,5 1,1 0,9 0,0 0,0 ? 9,0 7,5 ? ? 3,1 9 Oriolus oriolus 6,0 0,5 1,1 14,4 12,3 4,0 1,8 5,0 8,3 3,9 21,1 7,1 11 Acrocephalus scirpaceus 5,3 0,0 1,1 3,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,9 3 Corvus cornix 4,7 0,8 0,5 79,5 7,7 3,0 0,0 1,5 1,7 1,4 7,8 9,9 10 Coturnix coturnix 3,6 0,0 1,1 0,0 0,0 2,0 0,9 3,0 0,0 5,0 1,1 1,5 7 Cuculus canorus 3,3 1,0 1,1 2,3 3,5 ? 0,9 2,0 2,1 ? ? 2,0 11 Parus major 3,1 4,7 4,2 24,2 ? ? 9,8 9,0 9,2 ? ? 9,2 11 Motacilla alba 2,5 ?? ?? 2,8 5,4 3,0 5,4 4,0 5,8 ? 4,4 4,1 11 Turdus pilaris 1,9 1,0 0,0 2,8 43,1 2,0 3,6 8,0 2,5 1,7 13,3 7,3 10 Streptopelia turtur 1,7 0,5 1,1 0,0 4,6 2,0 0,0 5,0 1,2 0,0 1,7 1,6 8 Phoenicurus ochruros 1,4 ?? ?? 1,4 10,0 3,0 2,7 3,0 0,8 3,3 10,0 4,0 11 Jynx torquilla 1,1 ? ? 1,9 2,3 0,0 0,0 3,0 0,0 1,1 0,0 1,0 7 Lanius collurio 1,1 2,1 1,1 1,4 3,1 0,0 1,8 4,5 3,3 3,3 14,4 3,3 10 Acrocephalus 0,8 0,0 2,1 6,5 0,0 0,0 1,8 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 4 schoenobaenus Dendrocopos major 0,8 0,5 0,0 0,0 ? 0,0 0,0 0,0 1,2 0,8 6,7 1,0 6 Gallinula chloropus 0,8 0,0 2,1 0,0 3,8 0,0 1,8 1,0 0,0 0,0 0,0 0,9 5 Garrulus glandarius 0,8 0,5 2,1 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 1,7 1,9 2,2 1,0 7 Anthus campestris 0,6 0,0 0,0 0,0 0,8 7,0 0,0 1,0 0,0 0,0 2,2 1,0 5 Galerida cristata 0,6 ?? ?? 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 1 Oenanthe oenanthe 0,6 0,5 0,0 0,9 3,8 3,0 0,0 0,0 0,0 0,0 4,4 1,2 6 Circus aeruginosus 0,4 0,5 1,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 3 Dryobates minor 0,3 0,0 0,0 0,0 3,8 0,0 0,0 0,0 0,8 0,8 1,1 0,6 5 Emberiza hortulana 0,3 1,0 1,1 14,9 13,8 17,0 5,4 14,5 6,7 7,2 22,2 9,5 11 Gallinago gallinago 0,3 0,5 2,1 0,9 2,3 0,0 0,0 1,0 0,8 0,0 0,0 0,7 7 Lullula arborea 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 3,0 0,0 2,0 1,7 1,7 4,4 1,2 6 Phoenicurus phoenicurus 0,3 0,0 1,1 0,9 7,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,1 1,0 5 Streptopelia decaocto 0,3 ?? ?? 0,0 2,3 10,0 8,0 0,0 0,0 0,0 1,1 2,4 5

cd. tabeli na następnej stronie Kulon 25 (2020) 29 cd. tabeli

Serinus serinus 0,0 0,0 0,0 0,9 26,2 6,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 3,0 3 Upupa epops 0,0 0,0 0,0 0,0 1,2 1,0 0,4 1,5 0,8 0,0 0,0 0,4 5 Liczba gat. lęgowych (7) 82 52* 56* 61 66 44 64 63 61 64 67

* - bez gatunków zasiedlających osiedla wiejskie * - except species occupying rural settlements

Świergotek łąkowy był liczny (10,6-38,7 p/10 km 2) w krajobrazie rolniczym Pobrzeża Bałtyku, o znacznym lub dużym udziale użytków zielonych, nieliczny zarówno w dolinie środkowej Wisły jak i na polodowcowych wysoczyznach Niziny Południowopodlaskiej, gdzie zasie- dlał tylko niektóre powierzchnie w małych zagęszczeniach. Słowik szary najwyższe zagęszczenie wykazano na powierzchni Parlino (10,8 /10 km 2), dosyć liczny był także w dolinie środkowej Wisły, ale wyraźnie miej liczny na Nizinie Południowopodlaskiej (tab. 7). Świergotek drzewny średnio liczny gatunek lęgowy, nie był lęgowy tylko na powierzchni Damnica, najliczniejszy na niektórych powierzchniach na Nizinie Południowopodlaskiej o piaszczystych, suchych glebach i ubogich, najczęściej sosnowych zadrzewieniach. Na powierzchni Pluty-Pliszki zagęszczenie wynosiło 15,0 p/10 km 2, natomiast na powierzchni Stanin aż 62,2 p/10 km 2 (H. Kot, dane niepubl., A. Dombrowski in litt.). Sroka najliczniej gniazdowała w dolinie środkowej Wisły, od 11,0 do 41,2 p/10 km 2 (Kot 1988, A. Dombrowski in litt.). Wielokrotnie mniej liczna była na Nizinie Południowopodlaskiej, gdzie średnie zagęszczenie wynosiło 4,7 p/10 km 2, a najmniej liczna na Pomorzu Środ- kowym – 0,5-2,1 p/10 km 2 (Górski 1988). Czajka , gatunek typowy dla otwartych łąk, chętnie zasiedlający także krajobraz rolniczy. Występowała na wszystkich porównywanych powierzchniach w średnim zagęszczeniu 16,4 p/10 km 2, wyjątkowo liczna na powierzchni Golice-Pruszyn (59,8 p/10 km 2) – tab. 7. Na większości porównywanych powierzchni próbnych wrona siwa występowała średnio licznie, tj. w zagęszczeniach 1,4-7,8 p/10 km 2, na Pobrzeżu Koszalińskim była nieliczna (0,5 i 0,8 p/10 km 2), a koło Siedlec na powierzchni Golice-Pruszyn w roku 1978 nie była lęgowa (H. Kot, dane niepubl.). Wyjątkowo wysokie zagęszczenie (79,5 p/10 km 2) odnotowano na tara- sie zalewowym środkowej Wisły w gminie Łomianki koło Warszawy (Kot 1988). Na przełomie lat 1970. i 1980. przepiórka występowała na większości badanych powierzchni w zagęszczeniach od 0,9 do 5,0 p/10 km 2 (tab. 7). Kuczyński i Chylarecki (2012) podają, że przeciętne zagęszczenie tego gatunku w kraju wy- nosiło 4,9 p/10 km 2, ale na wielu obszarach wykazano nieliczne lub bardzo nieliczne występowanie przepiórki w ostatnich dekadach (Tomiałojć 1990). Plisz- ka siwa zasiedlała głównie zabudowę wiejską, ale także inne siedliska krajobrazu rolniczego. Średnie zagęszczenie na 11 porównywanych powierzchniach 30 Kulon 25 (2020) wynosiło 4,1 p/10 km 2 i niezależnie od regionu kraju i typu krajobrazu nie było mocno zróżnicowane: najmniejsze odnotowano na powierzchni Parlino (2,5 p/10 km 2), największe (5,4-5,8 p/10 km 2) na niektórych powierzchniach w dolinie środkowej Wisy i na Nizinie Południowopodlaskiej (tab. 7). Na Po- brzeżu Bałtyku kwiczoł występował nielicznie, co jest zgodne z ogólną oceną gatunku o mniej licznym występowaniu w zachodniej części kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Kuczyński i Chylarecki 2012). W dolinie środkowej Wi- sły był liczniejszy, a na powierzchni Wilga wyjątkowo liczny (43,1 p/10 km 2, A. Dombrowski in litt.), co wynikało głównie z dużej powierzchni sadów (30% powierzchni). Średnie zagęszczenie kwiczoła na powierzchniach krajobrazowych Niziny Południowopodlaskiej wynosiło 5,8 p/10 km 2 (tab. 7). Średnie za- gęszczenie turkawki na 11 powierzchniach próbnych wynosiło 1,6 p/10 km2 i było ponad 7-krotnie niższe od średniego zagęszczenia grzywacza (tab. 7). Najliczniej stwierdzona na powierzchni Wilga w dolinie Wisły i w krajobrazie rolniczym koło Siedlec (odpowiednio 4,6 i 5,0 p/10 km 2). Wyniki te po- twierdzają duży spadek liczebności populacji lęgowej turkawki w XX wie- ku aż do czasów współczesnych (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Kopciu- szek był typowym gatunkiem zabudowy wiejskiej i miejskiej. Na przełomie lat 1970.-1980. występował w krajobrazie rolniczym na porównywanych powierzchniach w średnim zagęszczeniu 4,0 p/10 km 2 (od 0,8 do 10 p/10 km 2) – tab. 7. Gąsiorek zasiedlał niemal wszystkie porównywane powierzchne prób- ne w średnim zagęszczeniu 3,3 p/10 km 2, ale był wyraźnie mniej liczny na Po- brzeżu Szczecińskim i Koszalińskim oraz w dolinie środkowej Wisły, gdzie śred- nie zagęszczenie na 6 powierzchniach próbnych wynosiło 1,5 p/10 km 2, gdy tymczasem na Nizinie Południowopodlaskiej wahało się od 1,8 do 14,4 (średnio 5,5 p/10 km 2) – tab. 7. Potwierdza to tezę, o liczniejszym występowaniu gąsior- ka we wschodniej części kraju (Kuczyński i Chylarecki 2012). Kokoszka wystę- powała nielicznie na fragmentach krajobrazu ze zbiornikami wodnymi tylko na 5 spośród 11 porównywanych powierzchni w zagęszczeniu 0,8-3,8 p/10 km 2. Świergotek polny należał do gatunków nielicznych, zasiedlał tylko 5 powierzchni, a średnie zagęszczenie wynosiło 1,0 p/10 km 2 (tab. 7). Najliczniej odnotowa- ny w dolinie środkowej Wisły na powierzchni Sobienie (7,0 p/10 km 2), na któ- rej występowały płaty odłogów i piaszczystych muraw (A. Dombrowski in litt.). Dzierlatka była odnotowana tylko na powierzchni Parlino (2 pary), co jest prawdopodobnie efektem ogólnego i silnego spadku krajowej populacji tego gatunku pod koniec XX w. (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Na powierzchni Parlino stwierdzono obecność tylko jednego terytorialnego samca ortolana , na Pobrzeżu Koszalińskim był równie nieliczny (1,0 p/10 km 2, Górski 1988), co potwierdza wyniki krajowych opracowań o nielicznym występowaniu ortolana na Pomorzu (Kuczyński i Chylarecki 2012, Kuźniak i Dombrowski 2007, Tomiałojć 1990). W dolinie Środkowej Wisły występował w zagęszcze- niach 14-17 p/10 km 2, na Nizinie Południowopodlaskiej od 5,4 do 14,5 p/10 km 2 (średnio 11,2 p/10 km 2), a na powierzchni Stasin nawet do 22,2 p/10 km 2 Kulon 25 (2020) 31 (H. Kot, A. Dombrowski in litt .). Lerka występowała na 6 powierzchniach w śred- nim zagęszczeniu 1,2 p/10 km 2 (tab. 7). Była nieliczna na Pobrzeżu Bałtyku i w dolinie środkowej Wisły, z wyjątkiem suchych fragmentów z wydmami i piasz- czystymi murawami, np. na powierzchni Sobienie. W krajobrazie rolniczym wysoczyzn polodowcowych Niziny Południowopodlaskiej, gatunek ten był średnio liczny (1,7-4,4 p/10 km 2). Sierpówka występowała nielicznie tylko na 5 powierzchniach próbnych (tab. 7). Średnie zagęszczenie wynosiło 2,4 p/10 km 2. Na badanej powierzchni stwierdzono tylko jednego tokującego samca w Parlinie. Być może była to pierwsza próba zasiedlenia osiedli wiejskich przez miejską populację występującą w Stargardzie, położonym 11 km od badanej powierzchni. W rejonie Siedlec w 23 osiedlach wiejskich w latach 1977-1981 naliczono 7,5 pary (Brzozowski 1982), natomiast powtórzenie tego cenzusu w latach 2002-2004 w 16 wsiach wykaza- ło wzrost liczebności do 80 par. (H. Kot, dane niepubl.). Kulczyk Serinus serinus jako gatunek inwazyjny (Tomiałojć 1990) nie występował w latach 1980. na powierzchniach próbnych w krajobrazie rolniczym na Pomorzu oraz na Nizi- nie Południowopodlaskiej, ale zasiedlał już dolinę środkowej Wisły (Kot 1988), wyjątkowo licznie na powierzchni Wilga (26,2 p/10 km 2, A. Dombrowski in litt .). Badania prowadzone w 23 osiedlach wiejskich koło Siedlec w latach 1977-1981 wykazały brak tego gatunku (Brzozowski 1982). Na podstawie po- wtórzenia tych cenzusów w latach 2002-2004 na terenie 16 wsi wykazano, że kulczyk występował w 8 z nich w średnim zagęszczeniu 0,7 p/10 ha (H. Kot, dane niepubl.). Nie był jednak wykazany na dwóch powierzchniach krajobrazu rolniczego na Pobrzeżu Szczecińskim w latach 2002-2003 (Michoński i Wysocki 2003, Jasiński i Wysocki 2007). Typowym gatunkiem półotwartego krajobrazu rolniczego był dudek Upupa epops , który na powierzchni Parlino był ob- serwowany, ale jako nielęgowy. Występował nielicznie jako lęgowy tylko na 5 powierzchniach w zagęszczeniach 0,4-1,5 p/10 km 2 (tab. 7).

W niniejszej dyskusji nie odnoszono się do zmian liczebności/zagęszczeń ptaków zasiedlających krajobraz rolniczy w następnych dekadach po roku 1980, chociaż w Polsce zebrano ob< te dane na powierzchniach krajobrazowych drugiego rzędu, szczególnie w ostatnich dwóch dekadach. Jest to odrębne i obszerne zagadnienie wykraczające poza prezentowane opracowanie. Szereg wyników dla wielu gatunków z dekady 2000-2010, a dotyczących zmian liczebności gatunków lęgowych, przedstawiono m.in. w Atlasie pospolitych ptaków lęgowych Polski (Kuczyński i Chylarecki 2012). Zagadnienie to obszernie omówiono także w syntezie: Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego (Tryjanowski et al . 2009), wskazując na daleko idące zmiany w krajobrazie rolniczym oraz ich wpływ na po- pulacje ptaków. 32 Kulon 25 (2020) Literatura

Brzozowski A. 1982. msc. Ptaki wsi Wysoczyzny Siedleckiej. Praca magisterska. Wyższa Szkoła Rolniczo-Pedagogiczna w Siedlcach. Chmielewski S. 2016. Awifauna lęgowa krajobrazu sadowniczego fragmentu Wy- soczyzny Rawskiej. Ornis Pol. 57: 29-39. Dombrowski A., Goławski A. 2002. Changes in numbers of breeding birds in an agricultural landscape of east-central Poland. Vogelwelt, 123: 79-87. Górski W. 1988. Ptaki gniazdujące w krajobrazie rolniczym Wysoczyzny Dam- nickiej (NW Polska). Acta Orn. 24: 29-61. Jasiński M., Wysocki D. 2007. Awifauna lęgowa krajobrazu rolniczego okolic No- wogardu (Pomorze Zachodnie). Not. Orn. 48: 183-192. Kondracki J. 2001. Geogra< a regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kot H. 1988. ! e eX ect of suburban landscape structure on communities of breeding birds. Pol. Ecol. Stud. 14: 235-261. Kot H. 2007. Ptaki lęgowe pól uprawnych Niziny Szczecińskiej. Kulon 12: 3-18. Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Roz- mieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ, Warszawa. Kuźniak S., Dombrowski A. 2007. Ortolan Emberiza hortulana . W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmiesz- czenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Michoński G., Wysocki D. 2003. msc. Awifauna krajobrazu rolniczego Ińskie- go Parku Krajobrazowego. Katedra Anatomii i Zoologii Kręgowców. Uni- wersytet Szczeciński. Szymkiewicz M. 2003. Awifauna lęgowa wybranego fragmentu krajobrazu rolniczego pod Siedlcami. Kulon 8: 77-87. Tomiałojć L. 1968. Podstawowe metody badań ilościowych awifauny lęgowej te- renów zadrzewionych i osiedli ludzkich. Not. Orn. 9, 10: 343-422. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”. Wrocław. Tryjanowski P., Kuźniak S., Kujawa K., Jerzak L. 2009. Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Adres autora: ul. Traugutta 8, 08-110 Siedlce, e-mail: [email protected]