Kulon 25 (2020) 5 Kulon 25 (2020), 5-32 PL ISSN 1427-3098 Henryk Kot PTAKI LĘGOWE KRAJOBRAZU ROLNICZEGO NA POBRZEŻU SZCZECIŃSKIM Henryk Kot. Breeding avifauna of the agricultural landscape in the Szczecin coastland. Abstract . In 1979, a survey of breeding avifauna was carried out on the 36 km 2 study plot in an agricultural area in the Szczecin coastland (mesoregion: Nowogard Plain). 82 breeding species were recorded, and in 60 species the assessment of the number of breeding pairs was conducted. Possible breeding was also likely in further 11 species. ! e most abundant species were: Marsh Warbler Acrocephalus palustris (48.9 pairs/10 km 2), Yellowhammer Emberiza citrinella (36.7 pairs/10 km 2), and Common Whitethroat Curruca communis (32.9 pairs/10 km 2). Less abundant (10.1-20.0 pairs/10 km 2) were: Willow Warbler Phylloscopus trochilus , Common Wood Pigeon Columba palumbus , Common Reed Bunting Schoeniclus schoeniclus , Corn Bunting Emberiza calandra, Meadow Pipit Anthus pratensis , and ! rush Nightingale Luscinia luscinia . ! e density of breeding pairs of 26 species was in the range of 1.0 up to 10.0 pairs/10 km 2, while the remaining 25 species very rare (1-3 pairs). ! e most diverse group consisted of 37 species and these were species inhabiting forests and wooded land. ! is group accounted for 45.1% of all species considered breeding in the study plot. ! e least abundant (7 species) were, so-called „landscape species”, e.g., Eurasian Magpie Pica pica , Common Kestrel Falco tinnunculus , Ortolan Bunting Emberiza hortulana , and Barred Warbler Curruca nisoria . ! e density of 43 species recorded in the Parlino study plot was compared with the results recorded in 10 other plots, which were studied with the territory-mapping method in the Koszalin coastland, Middle Vistula river valley, and South Podlasie Lowland at the turn of 1970/1980. ! e highest mean density was reported in the Yellowhammer and Common Whitethroat (41.0 and 32.3 pairs/10 km 2, respectively), 2-4-fold lower in the Northern Lapwing Vanellus vanellus , Marsh Warbler, Common, Tree Pipit Anthus trivialis, and Common Wood Pigeon. Key words: Breeding avifauna, agricultural landscape, north-western Poland, trends in population number trends. Received – September 2020, accepted – October 2020 Abstrakt . Ocenę liczebności ptaków lęgowych na fragmencie krajobrazu rolniczego na Pobrzeżu Szczecińskim (mezoregion Równina Nowogardzka) przeprowadzono w roku 1979 na powierzchni 36 km 2. Stwierdzono obecność 82 gatunków lęgowych, z czego dla 60 dokonano oceny liczby 6 Kulon 25 (2020) par lęgowych. Możliwe było gniazdowanie dalszych 11 gatunków. Z grupy gatunków ocenia- nych najliczniej występowały: łozówka Acrocephalus palustris (48,9 p/10 km 2), trznadel Emberiza citrinella (36,7 p/10 km 2) i cierniówka Curruca communis (32,9 p/10 km 2). Mniej liczne (10,1-20,0 p/10 km 2) były: piecuszek Phylloscopus trochilus , grzywacz Columba palumbus , potrzos Schoeniclus schoeniclus , potrzeszcz Emberiza calandra, świergotek łąkowy Anthus pratensis i słowik szary Luscinia luscinia . W przedziale zagęszczenia od 1,0 do 10,0 p/10 km 2 wykazano 26 gatunków, a pozostałe 25 były bardzo nieliczne (1-3 pary). Najliczniejsza w gatunki (37 gatunków) była gru- pa ptaków zasiedlająca lasy i zadrzewienia, co stanowiło 45,1% liczby gatunków uznanych za lę- gowe. Najmniej liczne (7 gatunków) były tzw. gatunki krajobrazowe, np. sroka Pica pica , pustuł- ka Falco tinnunculus , ortolan Emberiza hortulana czy jarzębatka Curruca nisoria . Zagęszczenia 43 gatunków na powierzchni Parlino porównano z wynikami z 10 innych powierzchni badanych na przełomie lat 1970/1980 metodą kartogra< czną na Pobrzeżu Koszalińskim, w dolinie środkowej Wisły i na Nizinie Południowopodlaskiej. Najwyższe średnie zagęszczenia wykazano dla trznadla i cierniówki (41,0 i 32,3 p/10 km 2), 2-4 krotnie niższe dla czajki Vanellus vanellus , łozówki, po- trzeszcza, świergotka drzewnego Anthus trivialis i grzywacza. Badania ilościowe ptaków lęgowych krajobrazu rolniczego w Polsce z wy- korzystaniem metody kartogra< cznej (Tomiałojć 1968) prowadzono od lat 1970. i 1980, zarówno w siedliskach jednośrodowiskowych na tzw. powierzchniach pierwszego rzędu, np. na polach, łąkach, pastwiskach, wsiach, zadrzewieniach, sa- dach oraz na większych powierzchniach krajobrazowych drugiego rzędu, zawiera- jących mozaikę różnych siedlisk. Podobne badania przeprowadził Górski (1988) na środkowym Pobrzeżu Bałtyku w roku 1981 na dwóch powierzchniach krajobrazu rolniczego zajmujących 19,1 i 9,5 km 2. Kolejne badania w podobnym środowisku przeprowadzili Jasiński i Wysocki (2007) dopiero w latach 2002-2004 na powierzchni zajmującej 7,44 km 2 w okolicach Nowogardu oraz w latach 2002-2003 Michoński i Wysocki (2003) na powierzchni 9,5 km 2 na obszarze Ińskiego Parku Krajobrazowego. Na przełomie lat 1970. i 1980. ilościowe badania awifauny lęgowej rozpoczęto w krajobrazie rolniczym Niziny Południowopodlaskiej na pięciu powierzchniach zajmujących od 9 do 18 km 2, łącznie 60 km 2, (Szymkiewicz 2003, H. Kot, Z. Adamczyk, A. Dombrowski in litt .). Podobne badania prowadzono w półotwartym krajobrazie rolniczym doliny środkowej Wisły w gminie Łomianki koło Warszawy w roku 1981 na powierzchni 10,75 km 2 (Kot 1988) oraz na dwóch powierzchniach zajmujących 23 km 2 w okolicach Wilgi w roku 1983 i Sobieni w 1984 (A. Dombrowski in litt .). W innych regionach kraju w tym okresie także prowadzono cenzusy awi- fauny lęgowej na powierzchniach w krajobrazie rolniczym. Podsumowanie tych badań przedstawiono w książce Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego (Tryjanowski et al . 2009). Podobne badania kontynuowano także w latach na- stępnych, np. Chmielewski 2016. Celem pracy było określenie składu gatunkowego i liczebności większości gatunków ptaków lęgowych na fragmencie krajobrazu rolniczego Pobrzeża Szcze- cińskiego oraz umożliwienie oceny wpływu (po 40 latach) zmian w strukturze Kulon 25 (2020) 7 krajobrazu na ptaki w okresie współczesnym, co będzie możliwe po powtórze- niu cenzusu. Teren Fragment krajobrazu rolniczego na którym przeprowadzono ocenę liczebno- ści ptaków lęgowych, położony jest we wschodniej części makroregionu Po brzeże Szczecińskie, w granicach mezoregionu Równina Nowogardzka (Kondracki 2001), 10 km na północ od Stargardu. Badana powierzchnia zajmowała 36 km 2 i two- rzyła regularny prostokąty o wymiarach 4x9 km (ryc. 1). Teren był płaski o sła- bo zróżnicowanej rzeźbie, a średnia wysokość wynosiła 55-65 m n.p.m. W krajo- brazie dominowały lekko faliste powierzchnie morenowe z wąskimi zabagniony- mi dolinkami ułożonymi południkowo. Powierzchnia próbna w większości znajdowała się w granicach gminy Stara Dąbrowa, pow. stargardzki, jedynie niewielka północna część położona była w gmi- nie Maszewo. W granicach powierzchni znajdowały się następujące wsie: Parlino, Łęczyca, Tolcz i Białuń oraz mniejsze kompleksy zabudowy: Łęczówka (budownic- two zagrodowe), PGR Łęczyca i zabudowa PGR Łęczyna (ryc. 1). W zabudowie wiejskiej lub na jej skraju zachowały się dawne parki podworskie lub zadrzewienia o charakterze parkowym, zazwyczaj o starym drzewostanie i bogatym podszycie. Dominującym siedliskiem były pola uprawne zajmujące 83,9%, z czego na uprawy wielkołanowe przypadało 57,8%, a drobnołanowe 26,1% (tab. 1). Łąki i pastwiska występowały głównie wzdłuż cieków. Na łąkach występowała gęsta sieć rowów melioracyjnych. W zachodniej części powierzchni w sąsiedztwie Parli- na i Łęczycy znajdowały się cztery niewielkie jeziora zajmujące łącznie 42 ha: Jez. Kołki, Parlińskie, Łęczyckie i najmniejsze bez nazwy własnej. Na całym obszarze licznie występowały niewielkie, najczęściej śródpolne zbiorniki wodne lub tere- ny podmokłe z roślinnością szuwarową, zazwyczaj zadrzewione i zakrzaczone, co znacznie urozmaicało strukturę krajobrazu. Lasy i zadrzewienia były bardzo roz- drobnione. Największe płaty (np. w sąsiedztwie jezior) zajmowały do 45 ha, ale większość była niewielka i liczyła od kilkudziesięciu arów do kilku hektarów. Na powierzchni znajdował się jeden niewielki sad towarowy (4,2 ha) oraz małe sady przyzagrodowe zajmujące łączne 9,5 ha. Wiele dróg było obsadzonych szpalera- mi lub alejami drzew, które występowały także na skrajach doliny Białego Poto- ku i wzdłuż koryta Sokoli (ryc. 1). 8 Kulon 25 (2020) Ryc. 1. Struktura krajobrazu na powierzchni Parlino. (1) – pola uprawne, (2) – lasy i więk- sze zadrzewienia, (3) – łąki i pastwiska, (4) – zabudowa wiejska, (5) – jeziora, (6) – małe zbiorni- ki wodne oznaczone symbolicznie, (7) – rzeki i rowy melioracyjne, (8) – drogi, (9) – kolejka wą- skotorowa, (10) – aleje i szpalery drzew, (11) – granice wyróżnionych typów krajobrazów Fig. 1. Landscape structure of the Parlino study plot. (1) – Arable land, (2) – Forests and larger wooded lands, (3) – Meadows and pastures, (4) – Rural settlements, (5) – Lakes, (6) – Small water bodies marked symbolically, (7) – Rivers and drainage ditches, (8) – Roads, (9) – Narrow- gauge railway, (10) – Avenues and lines of trees, (11) – Boundaries of distinguished landscape types Tab. 1. Struktura użytkowania gruntów na badanym fragmencie krajobrazu rolniczego Table 1. Structure of land use in the surveyed part of the agricultural landscape. (1) – Ttype of land use, (2) – Area in ha, (3) – Percentage share %, (4) – Large arable < elds, (5) – Small arable < elds, (6) – Meadows and pastures, (7) – Forests and wooded lands, (8) – Rural settlements, (9) – Water, (10) – Orchards, (11) – Total Rodzaj użytku (1) Powierzchnia w ha (2) Udział % (3) Pola uprawne wielkołanowe (4) 2 081,0 57,8 Pola