Quaestiones Oralitatis II 1 (2016) QUAESTIONES ORALITATISII 1 (2016) ZMIANY W OBRĘBIE KULTURY ORALNEJ ORAZ PRZY PRZECHODZENIU OD TRADYCJI ORALNEJ DO PIŚMIENNICZEJ Instytut Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Pracownia Badań nad Tradycją Oralną Wrocław 2016 Quaestiones Oralitatis Redakcja naukowa II 1 (2016) : Sławomir Torbus Copyright © by Instytut Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych, Pracowania Badań nad Tradycją Oralną, 2016 ISSN 2449–8181 ISBN 978–83–942433–2–6 Kolegium redakcyjne Karol Zieliński redaktor naczelny Tomasz Mojsik zastępca redaktora naczelnego Ilona Chruściak sekretarz redakcji Redakcja językowa Adjustacja streszczeń angielskich Skład : Małgorzata Zadka Korekta : Ita Hilton : Artur Pacewicz : Alina Seminowicz Adres redakcji Instytut Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Pracownia Badań nad Tradycją Oralną ul. Komuny Paryskiej 21, pok. 23 50–451 Wrocław e-mail: [email protected] Wydawca Pracownia Badań nad Tradycją Oralną www.tradycjaustna.uni.wroc.pl SPIS TREŚCI Retoryka i oralność: Od Redakcjiprzypomnienia . 7 Jakub Zdzisław Licha«skiNajstarsze, greckie inskrypcje biesiadne a początki...................................... greckiego alfabetu 11 Marek W¦cowskiIzokrates, pisarz czy mówca? Kilka uwag o kompozycji „Panegiryku” . 27 Joanna Janik, Narratywizacja doświadczenia w historii ustnej przykład „Dziejów” Herodota . 55 Iwona Wie»el, Oralne fundamenty wielkanocnej wiary Kościoła zarys perspektywy . 75 Eligiusz Piotrowski„Historia, Brittonum” między oralnością a piśmiennością. Preliminaria . 95 Ewa Nowak, Lists and Registers in Written and Oral Tradition . 115 Małgorzata Zadka, Stabilność „literatury oralnej” a kognitywne uwarunkowania................................ genezy 141 MaciejświatopogląduCzeremski, społeczności tradycyjnych Zmiany relacji: mit rytuał w australijskich ceremoniach ognia . 153 Andrzej Szyjewski, . 183 RECENZJE . 217 Quaestiones Oralitatis II 1 (2016) OD REDAKCJI Autorzy niniejszego tomu zajmują się w swoich tekstach kwestią istoty i charakteru zmian zachodzących w obrębie kul- tury oralnej, a także różnymi zagadnieniami związanymi z wpły- wem medium pisma na formę i treść komunikatów ustnych. Czy kultura oralna, ze względu na ulotność mowy, jest z natury zmienna, czy też, będąc warunkowana kontekstem funkcjo- nowania, jest jednak stabilna? Czy medium, jakim jest pismo, stanowi tylko rejestrację wypowiedzi ustnej, czy też jest czyn- nikiem generującym zmianę jej natury, wpływając nie tylko na jej stronę formalną? Odpowiedzi na te pytania udzielone przez specjalistów z różnych dziedzin pokazują, że zrozumie- nie znaczenia medium komunikacyjnego może być niezwykle pomocne, a czasem wręcz niezbędne, dla zrozumienia istoty rozmaitych zjawisk literackich i kulturowych występujących w różnych czasach i miejscach. Tom rozpoczyna tekst Jakuba Z. Lichańskiego, który na- daje dyskusji nad oralnością właściwy kierunek, przypomina- jąc o ścisłych związkach między oralnością a retoryką. Autor 8 Od redakcji przywołuje wypowiedzi Arystotelesa i Kwintyliana, które świad- czą jednoznacznie o tym, że zagadnienia rozpatrywane dziś w ramach osobnej dyscypliny naukowej, od samego początku europejskiej refleksji nad istotą komunikacji międzyludzkiej, stanowiły ważny element teorii retoryki. Można powiedzieć, że tym samym jesteśmy w stanie uchwycić pewną płaszczyznę łączącą oralność z wypowiedzią przekazaną w formie tekstu pisanego. Kwestia znaczenia pojawienia się pisma dla zjawisk charak- terystycznych dla społeczeństw oralnych jest jednym z ważniej- szych punktów współczesnej debaty naukowej. W tym kontek- ście ważnym głosem są wnioski Marka Węcowskiego, który w swoim tekście o początkach greckiego alfabetu, konkluduje między innymi, że użycie pisma alfabetycznego przez Greków musiało być wcześniejsze niż druga połowa VIII w. p.n.e. Oka- zuje się przy tym, że bardzo wyrafinowane biesiadne zabawy literackie od bardzo dawna z powodzeniem towarzyszyły ty- powo oralnej poezji. Nawet zaawansowane użycie pisma nie stanowi zatem w greckiej kulturze momentu zerwania z trady- cją oralną, co zakładali niegdyś niektórzy badacze. Skomplikowane relacje międzyPanegiryku piśmiennością a oralnością niejako uosabia grecki retor Izokrates. Joanna Janik przepro- wadza gruntowną analizę jego , pokazując jak wiele cech oralnych można odnaleźć w tekście pisanym w czasach, kiedy pismo było już rozpowszechnione. Autorka konkluduje, że Izokrates nie daje się jednoznacznie zaklasyfikować ani jako pisarz, ani jako mówca, co dobrze pokazuje złożoność pro- blemu. IwonaHistorii Wieżel w artykule poświęconym narratywizacji do- świadczenia w historii ustnej wykazuje, że forma i struktura tekstu Herodota znajdujeperformance’u się w ścisłym związku z oral- nym źródłem relacji tam zamieszczonych. Niezwykle ważnym elementem jest tutaj kontekst , który, jak pisze Autorka, „sankcjonuje ostatecznie istotę poetyckiej epiki Ho- Od Redakcji 9 merowej oraz prozatorskiej epiki Herodota”. Rekonstruowane reakcje odbiorcze zakładają publiczne odczytywanie relacji spi- sywanych przez Herodota, co rzuca ciekawe światło na rolę tekstu pisanego w antycznej greckiej kulturze. Problem relacji między tym, co spisane a tym, co opowia- dane ustnie, coraz częściej pojawia się także w debatach bi- blistów. Jeden z elementów tej dyskusji został relacjonowany przez Eligiusza Piotrowskiego, który uważa, że kluczem do wła- ściwego zrozumienia ewangelicznych opowieści o zmartwych- wstaniu Jezusa jest podjęcie próby rekonstrukcji tradycji oral- nej. Tradycja oralna jest, zdaniem Autora, swego rodzaju prehi- storią tekstu pisanego, stanowiącego jej teologiczną interpreta- cję, o czym świadczyć mogą choćby niespójnościHistoria w Brittonum pisemnych relacjach poszczególnych ewangelistów. Tekst Ewy Nowak, poświęcony dziełu , przenosi nas do czasów średniowiecznych. Z wywodów Au- torki wynika, że nawet w IX-wiecznej Europie mamy do czynie- nia z ciągłym balansowaniem pomiędzy oralnością i piśmien- nością. Autor analizowanego dzieła tworzy w okresie, kiedy piśmienność próbuje wypierać tradycję ustną. W efekcie ob- serwujemy zależność dzieła od innych tekstów pisanych, przy jednoczesnym posiłkowaniu się źródłami mocno osadzonymi w tradycji oralnej. Małgorzata Zadka w swoim artykule zajmuje się innym niż literacki rodzajem źródeł, a mianowicie listami, rejestrami i ka- talogami. Autorka pokazuje, że pojawienie się tego rodzaju tek- stów, wbrew powszechnej opinii, nie musiało być wynikiem po- jawienia się pisma. Co więcej, oralne listy czy katalogi okazują się być bardziej kompletne i zrozumiałe niż pisane, które są bardzo mocno osadzone w kontekście. Artykuł Macieja Czeremskiego stanowi próbę zbudowania modelu, który wiąże pewne formy oralności z obserwacjami na temat ewolucyjnej historii ludzkiego mózgu. Autor dowo- dzi, że w ramach tego modelu da się wyjaśnić swego rodzaju 10 Od redakcji stabilność przekazów oralnych, która znika w momencie poja- wienia się pisma, pozwalającego na daleko idące przetworzenia tradycyjnych motywów. Wywody Autora oparte są między in- nymi na założeniu, że kultura oparta na oralności kultywuje naturalne dla ludzkiego mózgu sposoby myślenia, podczas gdy piśmienność pozwala na odejście od nich, generując tym sa- mym niestabilność przekazu. O stabilności przekazywanych ustnie mitycznych opowie- ści pisze Andrzej Szyjewski, analizujący relacje między mitem i rytuałem w australijskich ceremoniach ognia. Autor polemi- zuje z tezami J. Goody’ego, który uznał, że nie istnieje spójna struktura mitu i wykazuje, że kreowanie nowych przekazów mitycznych jest ściśle związane z obowiązującym w danej kul- turze mitycznym modelem świata. Tom niniejszy kończy się dwoma recenzjami wydawniczymi autorstwa Ewy Nowak oraz Jędrzeja Solińskiego, którzy oma- wiają dwie ważne pozycje, które pojawiły się w ostatnim cza- sie na polskim rynku wydawniczym przekład trzech trakta- tów Bedy Czcigodnego, a także książkę R. Haliliego na temat wpływu poezji oralnej na kształtowanie się albańskiej i serb- skiej świadomości narodowej. Żywię nadzieję, że niniejszy tom będzie stanowił dla Czytel- ników materiał inspirujący do przemyśleń i dalszych badań. Sławomir Torbus Quaestiones Oralitatis II 1 (2016) Jakub Zdzisław Lichański Uniwersytet Warszawski RETORYKA I ORALNOŚĆ: PRZYPOMNIENIA Wprowadzenie Po pracach m.in. M. Parry’ego, W.J. Onga, M. Kotlarczyka z jednej strony, a także hasłach w takichHistorisches encyklopediach, Wörterbuch jak monumentalny,der Rhetorik jedenastotomowy, wydawany pod redakcjami W. Jensa, G.The Uedinga1 International oraz J. Knappe Encyclopedia of Communica- tion czy dwunastotomowa, wydana po redakcjąpars W. Donsbachapro2 toto że wymienię tych autorów wyłącznie na zasadzie wydawać się może, iż o związkach między retoryką i oralnością powiedziano wszystko. Jak sądzę, zafascynowani3 tezami, które możemy wyczytać w przytoczonych dziełach , zapomnieliśmy o przyjrzeniu się podstawowym źródłom an- tycznym, których lektura nasuwa kilka bardzo niepokojących pytań.Opis wybranych źródeł Retoryce U Arystotelesa w jego możemy przeczytać uwagi, które stały się, jak sądzę, podwaliną4 dla rozważań na temat związków1 retoryki i oralności : Cf. 2 UEDING 1992–2011. Rh. 3 DONSBACH 2008. 4 Głównie w dziełach W.J. Onga. FARRELL 2014. Arist. 1403b–1404a; 1404a–1404b. 12 Jakub Zdzisªaw Licha«ski 1. Nie wystarczy przecież wiedzieć, co należy mówić, ale trzeba też umieć to w należyty sposób wyrazić, ponieważ od tej wła- śnie umiejętności w dużym stopniu zależy wrażenie, jakie wywo- łuje mowa. […] na trzecim miejscu sprawy