Gaeaf 2003Opens in a New Window
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
CYMDEITHAS EDWARD LLWYD Dosberthir yn rhad i aelodau Cymdeithas Edward Llwyd Pris i’r cyhoedd Rhifyn arbennig £3.50 Cyhoeddir Y Naturiaethwr yn rhannol trwy Y Naturiaethwr gymhorthdal gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru Cyfres 2 Rhif 13 Rhagfyr 2003 Rhifyn Dathlu Cymdeithas Edward Llwyd yn 25 oed Lluniau’r Clawr Clawr blaen: Dafydd Dafis, Rhandirmwyn, Llywydd a sylfaenydd Cymdeithas Edward Llwyd, yn astudio Lili’r Wyddfa ar Glogwyn Du’r Arddu,Yr Wyddfa, Mai 2003 Llun: Ifor Williams Clawr ôl: Lili’r Wyddfa (neu Brwynddail y Mynydd) Lloydia serotina Llun: Goronwy Wynne Cymdeithas Edward Llwyd Sefydlwyd Cymdeithas Edward Llwyd yn 1978 a hi yw Cymdeithas Genedlaethol Naturiaethwyr Cymru. Enwir y Gymdeithas ar ôl Edward Llwyd, a anwyd yn 1660 ac a alwyd yn ei gyfnod “y naturiaethwr gorau yn awr yn Ewrop”. Cymraeg yw iaith y Gymdeithas, ac y mae dros 1,200 o aelodau led-led Cymru a thu hwnt. Prif ddibenion y Gymdeithas yw astudio byd natur, yn cynnwys planhigion, anifeiliaid a chreigiau, gan hyrwyddo ymwybyddiaeth o amgylchedd a threftadaeth naturiol Cymru ac ymgyrchu dros eu gwarchod. Mae’r Gymdeithas yn: • trefnu cyfarfodydd awyr-agored ym mhob rhan o Gymru, i astudio ac i gerdded • cynnal cyfarfodydd gwaith cadwriaethol • trefnu darlithoedd a chyfarfodydd cymdeithasol • cynnal pabell ar faes yr Eisteddfod Genedlaethol • cyhoeddi Y Naturiaethwr ddwywaith y flwyddyn • cyhoeddi Cylchlythyr ddwywaith y flwyddyn • cyhoeddi llyfrau ar enwau Cymraeg creaduriaid a phlanhigion • cynnig grantiau (£600) bob blwyddyn am waith gwreiddiol ym myd natur • lleisio barn gyhoeddus ar faterion amgylcheddol • trefnu pris gostyngol gyda nifer o siopau dillad ac offer awyr agored Mae aelodaeth yn agored i bawb o bob oed sydd â diddordeb ym myd natur. Dyma’r tâl blynyddol: Unigolyn - £12 Teulu - £18 I ymaelodi neu am ragor o fanylion cysylltwch â’r Ysgrifennydd Aelodaeth: Iwan Roberts, 3 Rhes y Rheilffordd, Rhuthun, Sir Ddinbych LL15 4LJ. www.cymdeithasedwardllwyd.org.uk Y Naturiaethwr Cyfres 2 Rhif 13 Rhagfyr 2003 Golygydd: Goronwy Wynne, “Gwylfa”, Licswm, Treffynnon, Sir Fflint CH8 8NQ. Cymdeithas Edward Llwyd 2002 – 03 Llywydd: Dafydd Davies Cadeirydd: Harri Willliams Is-gadeirydd: Ieuan Roberts Trysorydd: Ifor Griffiths Ysgrifennydd: Megan Bevan, “Y Blewyn Glas”, Porthyrhyd, Sir Gaerfyrddin SA32 8PR. Ysgrifennydd Aelodaeth: Iwan Roberts, 3 Rhes y Rheilffordd, Rhuthun, Sir Ddinbych LL15 1BT. Y Naturiaethwr Cyfres 2, Rhif 13, Rhagfyr 2003. Cyhoeddir Y Naturiaethwr gan Gymdeithas Edward Llwyd. Dyluniwyd gan: MicroGraphics Argraffwyd gan: Design 2 Print Mae hawlfraint pob erthygl yn eiddo i’r awdur. Cynnwys Gair gan y Golygydd 3 Coed Derw 37 Goronwy Wynne C. Ll. G. Dilyn Afon Twrch 4 Gwarchod y Wiwer Goch 39 Dafydd Dafis Craig Shuttleworth Blodau’r Mynydd 6 Diogelu Planhigion Prin 43 Elizabeth C. Ellis Rhodri Clwyd Griffiths a M. Dolores Lledò Cofio’r Llwybrau 9 Brych y Gro 46 Harri Williams Emrys Evans Atgofion 11 Y Balerina Binc 48 Gwyn Jones Gareth Wyn Griffiths a Gary Easton Argraffiadau o Rydychen 13 Craig-adwy-wynt 51 Bethan Wyn Jones John Davies Dathlu Jiwbili Arian 16 Llên y Llysiau 54 Dafydd Dafis Cerddi Y Fran Goesgoch 18 Gwyn Thomas 55 Dave Lamacraft ac Adrienne Stratford Eluned Mai 56 Adar Conwy 22 Llun Pwy? 56 Alun Williams Nodiadau Natur Addysg ar y Fferm 24 Llysiau 59 Jonathan Neale Mamaliaid 60 Enwau Byd Natur 25 Lleoedd a’r Bardd 61 Twm Elias Lun Roberts Ieir Bach yr Haf 30 Wyddich chi 63 Twm Elias Llythyrau Gwella Bywoliaeth Beti Hughes 64 Ffermwyr Tlawd 31 Dilys Parry 65 Einir M Young Adolygiadau Cyfrinachau’r Cen 34 Dysgl Bren 66 Duncan Brown High Summits of Wales 68 Erwau’r Pysg 35 Gwraig Orau o’r Gwragedd 68 N. Closs-Parry Wild Flowers 70 Gair gan y Golygydd Goronwy Wynne, Gwylfa, Licswm,Treffynnon, Sir Fflint, CH8 8NQ. Ffôn: 01352 780689 Dyma ni yn bump ar Mae’r Naturiaethwr wedi ymddangos yn hugain oed. ddifwlch o’r cychwyn - rhyw 46 rhifyn Dywedodd rhywun nad erbyn hyn ac, ers rhai blynyddoedd, mae’r oedd pen blwydd yn Cylchlythyr yn ein cadw gyda’n gilydd ac yn dweud pa mor bell y mae rhannu gwybodaeth a syniadau. dyn wedi mynd, ond pa Mae gwerthu da ar ein llyfr newydd mor hir y bu ar y ffordd! Planhigion Blodeuol, Conwydd a Rhedyn,yr Pa mor bell a gerddodd ail yn y gyfres ar enwau Cymraeg. Cymdeithas Edward Mae’r Is Bwyllgor Marchnata wedi Llwyd mewn chwarter canrif? datblygu’n gyson ac yn awr yn gwerthu Dyma ychydig o ystadegau (dywedodd pob math o nwyddau er budd rhywun arall fod ystadegau fel bicini - yn y Gymdeithas. dangos yr hyn sy’n ddiddorol ond yn Mae prosiect Llên y Llysiau yn paratoi cuddio’r hyn sy’n bwysig!). erthyglau ar y berthynas rhwng dyn â’r Sefydlwyd y Gymdeithas ym 1978 gan planhigion. Dafydd Dafis, Rhandirmwyn, Sir Dros y blynyddoedd, bu’r Gymdeithas Gaerfyrddin. Erbyn hyn, mae gennym dros yn lleisio barn ar nifer o bynciau fil o aelodau. amgylcheddol, megis melinau gwynt. Ar hyn o bryd, trefnir oddeutu 120 o Rhoddir grantiau sylweddol i fyfyrwyr ac gyfarfodydd maes bob blwyddyn (mae hwn i eraill i helpu gyda gwaith ymchwil. yn well enw na ‘theithiau cerdded’ - Mae gennym Lyfrgell fechan wedi’i lleoli gobeithio ein bod yn gwneud mwy na ym Mhlas Tan y Bwlch, canolfan sydd bob cherdded!). Mae’r stondin ar faes y amser yn ein cefnogi. ‘Steddfod wedi bod yn llwyddiant mawr ac Chwiliwch amdanom ar y we, y cyfeiriad yn tyfu mewn poblogrwydd ac yn gwella yw www.cymdeithasedwardllwyd.org.uk mewn diwyg o flwyddyn i flwyddyn. Dylem gofio bod hyn i gyd yn dibynnu Trefnir nifer (dim digon) o gyfarfodydd ar waith gwirfoddol yr aelodau. Rydw i gwaith e.e. codi waliau cerrig yn Rhes-y- newydd gwblhau tair blynedd fel Cae, plannu moresg yn Harlech, plannu Cadeirydd - cyfnod sydd wedi cryfhau fy coed yn Abergwyngregyn. argyhoeddiad o werth y Gymdeithas yn y Cynhelir darlithoedd a chyfarfodydd Gymru gyfoes a charwn ddiolch yn cymdeithasol yn rheolaidd e.e. y ddarlith ddiffuant iawn i bawb sy’n cyfrannu mor flynyddol yn Licswm, Sir y Fflint.Ym mis hael mewn amser, arian a brwdfrydedd at Tachwedd eleni, roedd y neuadd yn orlawn Gymdeithas Edward Llwyd. i wrando ar Iolo Williams yn sôn am ‘Adar Mae ’na air yn y Beibl yn rhywle sy’n Cymru’. crynhoi’r cyfan - Mae’r Gynhadledd Flynyddol yn “Canys yr oedd gan y bobl galon i ymweld â gwahanol ardaloedd yng weithio”. Nghymru, gyda darlithoedd, Pen blwydd hapus a daliwch ati. arddangosfeydd, cyfarfodydd maes ac ati G.W. ac mae’r Cyfarfod Blynyddol yn rhoi cyfle i bawb leisio barn. 3 Dilyn Afon Twrch Taith gyntaf Cymdeithas Edward Llwyd 8 Gorffennaf 1978 Dafydd Dafis Derbyniais lythyr gan Alun Wyn Bevan, Bedwen Lwyd (Betula pubescens), athro ysgol a darlledwr o Frynaman, yn fy Helygen Lwyd (Salix cinerea ngwahodd i arwain taith ar hyd yr afon subsp.oleifolia), Edafeddog Lleiaf (Filago Twrch, afon sy’n ymuno â’r afon Tawe yn minima), Peradyl Bach (Leontodon Ystalfera yn rhanbarth uchaf Cwmtawe.Yn saxatalis), Pysen y Ceirw (Lotus ei lythyr, gofynnodd i mi dynnu sylw’r corniculatus), Creulys y Rhosydd (Senecio grwˆ p at bethau’n ymwneud â byd natur. sylvaticus), Gruw Gwyllt (Thymus Dylwn sôn yma fy mod wedi bod yn polytrichus), Meillionen Goch (Trifolium darllen llyfr yng nghyfres Gwˆ yl Dewi ar pratense), Meillionen Wen (Trifolium repens), Edward Lhuyd FRS 1660-1709 gan Frank Gliniogai (Melampyrum pratense), Caldrist Emery (Caerdydd, Gwasg Prifysgol Cymru Llydanddail (Epipactis helleborine), 1971). Cafodd aelodau’r Gymdeithas gyfle Marchrawn Mawr (Equisetum telmateia). i gwrdd â’r awdur pan oedd yn traddodi ei Diddorol yw nodi pan oeddem ar y daith drydedd ddarlith yn y gyfres Edward Lhuyd ugain mlynedd yn ddiweddarach, fod y Memorial Lectures a gynhaliwyd yr adeg Marchrawn Mawr yn dal i dyfu yn yr un honno yn Oriel Eryri (Amgueddfa man a thra roeddwn yn tynnu sylw at y Genedlaethol Cymru) - ar 3 Mawrth 1985. planhigyn, estynnodd Dyfed Elis Griffiths Ei destun oedd ‘Edward Lhuyd and ffosil i mi roedd wedi’i gasglu o’r domen lo Snowdonia’. Gwnaeth ei lyfr ar Edward gerllaw; darn o’r ffosil Calamites oedd ac yn Lhuyd argraff ddofn arnaf ac roedd i perthyn i’r un grwˆ p, Sphenopsida, ag yw’r ddylanwadu ar ganlyniadau’r daith Marchrawn Mawr. Mae’r Sphenopsida roeddwn ar fin ei harwain nid nepell o’m wedi’u rhannu’n bedwar grwˆ p: Hyeniales, hen gartref yng Nghwmgiedd. Sphenophyllales, Calamitales ac Equisitales Man cyfarfod y daith oedd y bont (SN a hwn yw’r unig grwˆ p sy’n fyw heddiw,- 755 126) dros yr afon Twrch yn ffosilau yw’r lleill i gyd. Tyf y Marchrawn Ystradowen, pentref ger Cwmllynfell yn Sir Mawr hyd at uchder o chwe troedfedd a Gaerfyrddin. Dilynwyd y llwybr sy’n hwn yw’r talaf o’r genws ym Mhrydain. dechrau ym Mhowys ar ochr ddwyreiniol Wedi i ni groesi’r bompren ar draws yr yr afon.Ymhlith y coed ar lan yr afon, afon Twrch, cawsom ein hunain yn Sir mae’r ddwy dderwen, Derwen Goesog Gaerfyrddin a’r peth cyntaf a dynnodd ein (Quercus robur) a’r Dderwen Ddigoes sylw oedd Aethnen (Populus tremula) unig (Quercus petraea) ac ar eu dail gwelwyd ar lan yr afon. Roedd mewn man delfrydol Gwyfyn Gwyrdd y Dderwen (To r t r i x gan fod y goeden yn mynnu cael digon o viridana), gwyfyn sy’n perthyn i’r grwˆp olau; ni all oddef cystadleuaeth gan goed microlepidoptera ac sy’n bennaf gyfrifol am sy’n taflu cysgod. Mae’n perthyn i’r grwˆp o ddifa dail ein coed derw. Er iddyn nhw goed a elwir poplys ac, fel pob poplysen, ddodwy wyau ar y brigau yn ystod Mehefin mae’r coed gwryw a’r coed benyw ar a Gorffennaf, ni fyddat yn deor tan fis Mai wahân.