Champaka 1 Tpuè Orh Dvh Skrÿ OS% Vri∑ C*Π Nghiên Cứu Lịch Sử Và Nền Văn Minh Champa

Champaka 1 tpUÈ OrH dVH skrŸ OS% vrI∑ c*π _ Nghiên cứu lịch sử và nền văn minh Champa

Ân hành bởi International Office of Champa, 1999

Tái bản dùng cho hệ thống mạng Web Champaka.info, 2012

Champaka Tập san nghiên cứu lịch sử và nền văn minh Champa

Hình thành vào năm 1999

Sáng lập viên Hassan Poklaun, Po Dharma

Tổng biên tập Pgs. Ts. Po Dharma (Viện Viễn Đông Pháp)

Ban biên tập Pgs. Ts. Danny Wong Tze-Ken (Đại học Malaya, Mã Lai) Ts. Nicolas Weber (Viện INALCO, Paris) Ts. Shine Toshihiko (Đại học Ngoại Ngữ Tokyo, Nhật Bản) Pgs. Ts. Liu Zhi Qiang (Đại học Dân Tộc, Quảng Tây) Pts. Emiko Stok (Đại học Nanterre, Paris) Abdul Karim (Viện Bảo Tàng Quốc Gia, Mã Lai) Musa Porome (IOC-Champa)

Trụ sở 56 Square des Bauves 95140 Garges Les Gonesse, France Email: [email protected] Web: www.champaka.info

Cơ quan ấn hành International Office of Champa (IOC-Champa)

Trung Quùçc F_ai Vi_"t Hâ N_çi ● Lao

Hoânh S!n Bi"n giù!i phùia bù&c Champa

Bi"n giù!i 1069

Huù" ● Bi"n giù!i 1306 C Thùai Lan H

Bînh F_inh ● Bi"n giù!i 1471

A Bi"n giù!i 1611 Nha Trang● Cao Mi"n M Cam Ranh Bi"n giù!i 1653 P Phan Rang ●

Phan Thiù"t ● Saigon ● Bi"n giù!i phùia nam Champa 1658

Baœn ñoà Champa trong quaù trình lòch söœ

Trung Quùçc F_ai Vi_"t

Hâ N_çi ●

Lao

Hoânh S!n Bi"n giù!i phùia bù&c Champa

Bi"n giù!i 1069

● Huù" Bi"n giù!i 1306 C Thùai Lan H

Bînh F_inh ● Bi"n giù!i 1471

A Bi"n giù!i 1611 Nha Trang● Cao Mi"n M Cam Ranh Bi"n giù!i 1653 P Phan Rang ● A Phan Thiù"t ● Saigon ● Bi"n giù!i phùia nam Champa 1658

● Bînh F_inh Pleiku

●

Harek Kah Harek Dhei ● Aia Ru

KAMPUCHEA ● Banmethuot

❑ Aia Trang Thùanh F_ia KAUTHARA

Dalat ● Kam Ranh ❶ ❹ ❷ ❸ ● Panrang

❺ Kraong ● PANDURANGAParik Pajai ● Malithit ● Baigaor (Saigonà

❶ Bal Lai ❷ Bal Sri Banay ❸ Bal Batthinéng ❹ Bal Hangaow Baœn ñoà tieåu vöông quoác Panduranga ❺ Bal Pandarang © Po Dharma 1999

Thay l^!i m%! f^éu

L^én f^éu ti"n trong lºch s%è, m_çt sùç anh em trùi thùèc ngè^!i Ch&m %! h%ai ngo_ai fä quyù"t fºnh thânh l_ép m_çt t_ép san khoa h_oc mang t_èa f^" lâ CHAMPAKA. Champaka hay Champa, m_çt danh xèng rùét quen thu_çc %! khu v_èc Fçng Nam ‰A, lâ t"n c%ua m_çt lo_ai hoaMichelia Champaca Linn (bçng sùèà mâu trù&ng h)ong nh_at hay trù&ng vâng nh_at cùo hè!ng th!m rùét f_&c bi_"t, nhèng cüng lâ t"n c%ua vè!ng quùçc Champa %! mi^"n trung Vi_"t Nam fä t^èng gi¨è vai trô tr_ong yù"u trong tiù"n trînh lºch s%è c%ua Fçng Nam ‰A. ‰„n hânh b%!i Ioc-Campa, m_çt h_çi foân v&n hùoa c%ua m_çt sùç trùi thùèc vâ thanh ni"n Ch&m %! h%ai ngo_ai, Champaka cùo ch%u trè!ng t_ép trung nh¨èng bâi nghi"n cùèu khoa h_oc li"n quan fù"n hai ch%u f^" thiù"t yù"u, fùo lâ quùa trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Champa vâ hi_"n tr_ang xä h_çi Champa trong th_èc t_ai. Nh¨èng bâi ti%"u lu_én trong t_ép san Champaka khçng nhùét thiù"t dânh ri"ng cho ngè^!i Ch&m, nhèng lâ cho nh¨èng nhâ khoa h_oc tr"n thù" giù!i, trong fùo cùo ngè^!i Ch&m. S_è hi_"n di_"n m_çt sùç bâi khoa h_oc c%ua anh em Champa trong t_ép san nây fä chùèng minh lâ 1999, n&m sù&p bèù!c sang thù" k%y thùè 21, fä fùanh dùéu m_çt khùuc quanh mù!i trong lºch s%è c_çng f^çng Champa ngây nay. CHAMPAKA sùç 1 cùo ch%u f^" t%çng quùat. Ph)an thùè nh°at t_ép trung nh¨èng bâi nùoi v^" l_ich s%è Champa. Qua bâi Gùop ph)an tîm hi¬eu lºch s%è Champa c%ua Ts. Po Dharma, f_çc gi%a së cùo m_çt nh_én fºnh khùai quùat v^" quùa trînh lºch s%è Champa t^è ngây l_ép quùçc vâo cuùçi thù" k%y thùè hai fù"n ngây suy vong c%ua vè!ng quùçc nây vâo n&m 1832. D_èa tr"n nh¨èng phùat hi_"n mù!i t^è 25 n&m v^èa qua, Ts. Po Dharma fä ch%inh fùçn l_ai m_çt sùç d¨è ki_"n lºch s%è sai l^ém mâ nhi^"u ngè^!i thè^!ng nhù&c fù"n g^én m_çt thù" k%y qua. Qua bâi Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong lºch s%è Champa, Gs. P.-B. La=ont fä phén tùich vâ fä fèa lºch s%è Champa vâo fùung vº trùi khçng gian vâ th^!i gian c%ua nùo. Nù"u vâo cuùçi thù" k%y thùè hai fä fùanh dùéu s_è thânh hînh m_çt vè!ng quùçc Champa chºu %anh hè%!ng n^"n

2 Ban Bi"n So_an v&n minh ‰„n Giùao, thî n&m 1471 cüng lâ n&m fùanh dùéu s_è suy vong n^"n v&n minh ‰„n Giùao %! vè!ng quùçc nây. K%" t^è fùo, Champa t_è thu h_ep d)an vâo länh th%ç c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! phùia nam, f%" r^çi t_è xéy d_èng cho mînh m_çt n^"n v&n minh mù!i, pha l¨én gi¨èa truy^"n thùçng dén t_çc vù!i m_çt vâi yù"u tùç v&n hùoa ‰„n Giùao vâ v&n minh H^çi Giùao mù!i fè_!c du nh_ép vâo Champa t^è thù" k%y thùè 15-16. Ph^én thùè hai c%ua Champaka cùo ch%u f^": Quan h_" lén bang Qua Nh¨èng m°oi quan h_" gi¨èa chùua Nguy¨"n vâ vè!ng qu°oc Champa, l)an f^éu ti"n, Danny Wong Tze-Ken fä phén tùich n^"n bang giao chùinh trº gi¨èa nhâ Nguy¨"n Vi_"t Nam vâ Champa. Fùçi vù!i nhâ Nguy¨"n, s_è bang giao nây hoân toân d_èa tr"n ch%u thuyù"t quén s_è nh^&m phùat huy chùinh sùach Nam Tiù"n c%ua mînh mâ thçi. Tiù"p theo, Ts. Charuwan Lowira vâ Ts. Jean Ba==ie fä phùat h_oa s! lè_!c v^" nguy"n nhén nâo cùo s_è hi_"n di_"n c_çng f^çng ngè^!i Ch&m %! th%u fç Bangkok vâ vai trô c%ua h_o trong quùa trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Thùai Lan nây. Sau cûng, N. Weber qua bâi Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa trong b_ç sùach giùao khoa %! Vi_"t Nam fä gùop ph^én phén tùich vº trùi c%ua dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa trong cùac sùach giùao khoa phùat hânh trong hai chù" f_ç %! Vi_"t Nam t^è 1954 cho fù"n béy gi^!. Qua bâi nây, Weber kù"t lu_én r^&ng, dû cùo s_è hi_"n h¨èu c%ua m_çt c_çng f^çng Ch&m %! Vi_"t Nam, nhèng lºch s%è c%ua c_çng f^çng Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa ch%i lâ m_çt vùén f^" ngoâi l^" trong cùac sùach giùao khoa nây. Vâ vi_"c nhù&c fù"n lºch s%è Champa trong cùac sùach giùao khoa Vi_"t Nam ch%i cùo m_çt vùén f^" ch%u yù"u lâ nh^&m kù"t t_çi ngè^!i Ch&m lâ m_çt dén t_çc hiù"u chiù"n f%" r^çi t_è quan tr_ong hùoa s_è cè!ng quyù"t c%ua dén t_çc Vi_"t trong cçng cu_çc xéy d_èng vâ b%ao v_" t%ç quùçc Vi_"t Nam c%ua mînh. Ph^én V&n Hùoa vâ Xä H_çi t_ép trung 4 bâi ti%"u lu_én. Qua bâi phén tùich v^" S_è xung f_çt xä h_çi trong lºch s%è Champa t^è thù" k%y thùè 11 fù"n n&m 1832, Ts. Po Dharma fä nhùén m_anh r^&ng, s_è xung f_çt fùo cùo m_çt yù"u tùç quan tr_ong nhùét fùo lâ s_è tranh chùép quy^"n hânh trong mùéy thù" k%y gi¨èa dông t_çc Champa gùçc céy Céu %! Panduranga vâ dông t_çc céy D^èa nù&m quy^"n %! Vijaya (Bînh Fºnhà. Th"m vâo fùo, s_è nhùung tay c%ua nèù!c ngoâi (Kampuchea vâ F_ai Vi_"tà vâo n_çi b_ç chùinh trº c%ua Champa cüng cùo m_çt %anh hè%!ng n_&ng n^" trong s_è xung f_çt nây. Sau cûng, k%" t^è n&m 1771, vè!ng quùçc Champa, vî fºa thù" chùinh trº vâ fºa dè c%ua mînh, fä tr%! thânh m_çt n_an nhén c%ua chiù"n tranh gi¨èa ngè^!i

Thay l^!i m%! f^éu 3

Vi_"t Nam: Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh vâ v)e sau lâ Minh M_"nh vâ L" V&n Duy_"t. K°e f°en tùac gi%a L_ç Trung Cén cüng fä phén tùich m_çt s°o v°an f)e tranh c%è dén bi%"u ngè^!i Ch&m vâo n&m 1967 nhén f_oc bâi Xin häy ch°am dùèt¡ c%ua Jata Aneh. Bâi phén tùich nây fä cho th°ay, ùy thùèc h_" dén ch%u fä fù"n vù!i dén t_çc Ch&m quùa f_çt ng_çt vâ s_è fùéu tranh dén ch%u ch%i fèa c_çng f^çng vâ xä h_çi Ch&m fi séu th"m vâo kh%ung ho%ang. Qua bâi V°an f)e f_inh cè c%ua ngè^!i Ch&m %! Hoa K^y, Hassan Poklaun fä cho th°ay khùai quùat v^" tînh hînh sinh h_oat tçn giùao, t%ç chùèc xä h_çi cüng nhè nh¨èng s_è khùo kh&n li"n quan fù"n s_è f_inh cè c%ua c_çng f^çng ngè^!i Ch&m %! ti%"u bang Cali b"n Mÿ. Sau fùo, Bùao Thº Hoa, vù!i bâi nghi"n cùèu S_è Thânh Hînh Trè^!ng Trung H_oc Po Klong, fä cho thùéy s_è thânh hînh c%ua trè^!ng Po Klong trong m_çt hoân c%anh rùét f_&c bi_"t. Trè^!ng fè_!c thânh l_ép lâ do sùèc ùep chùinh trº c%ua l_èc lè_!ng khùang chi°en +ulro t^è b"n ngoâi. Sau cûng, Dè!ng T°an Thi t_ép trung tè li_"u hiù"m cùo f%" trînh bây lºch s%è thânh hînh n_çi san Panrang, m__çt t^! bùao f^éu ti"n do ngè^!i Ch&m sùang l_ép vâ phùat hânh t_ai t%inh Ninh Thu_én. V&n chè!ng Ch&m cüng cùo m_&t trong Champaka s°o ra mù&t nây. Nù"u Abdul Karim fä f_&t tr_ong tém vâo cçng vi_"c phén tùich bâi th! Nai Mai Mang Makah (s_è viù"ng th&m Panduranga c%ua m_çt cçng chùua Mä Laià, m_çt thi ph%ém cùo giùa trº hâng f^éu trong lºch s%è v&n h_oc Ch&m, çng ta cüng khçng b%o qua nh¨èng nh_én fºnh c%ua mînh v^" xu hèù!ng chùinh trº vâ xä h_çi c%ua tùac gi%a bâi th! nây trong m_çt bùçi c%anh lºch s%è vâo cuùçi thù" k%y thùè 17 vâ f^éu thù" k%y thùè 18. Vâ f¬e giù!i thi_"u truy_"n vâ th! b^&ng ti°eng Ch&m, Majid Junos fä gùop ph)an vù!i Dalukal Cei Balaok La-u (Truy_"n c%ç tùich Châng S_o D^èaà vâ +atimah vù!i Ariya Cam-Bani (th! Cam-Banià. Trong sùç nây, Ban Bi"n So_an cüng khçng qu"n giù!i thi_"u m_çt chuy"n gia khoa h_oc f^éu ti"n v^" Champa, fùo lâ çng E. Aymonier, m_çt ngè^!i khçng xa l_a gî vù!i dén t_çc Ch&m, vî Aymonier lâ cha c%ua Bùç Thu_én, cüng lâ m_çt trùi thùèc Ch&m khùa quen thu_çc trong th^!i Phùap thu_çc.

Ban Bi"n So_an Champaka

Gùop ph^én tîm hi%"u lºch s%è Champa*

Ts. Po Dharma**

Nh¨èng v&n ki_"n viù"t tr"n bia fùa, s%è li_"u lºch s%è Trung Quùçc vâ Vi_"t Nam, sùach c%ç b^&ng v&n t_è Ch&m, cüng nhè nh¨èng bâi tè^!ng trînh c%ua cùac du khùach t^è cùac nèù!c „u Chéu vâ ‰A R_ép fä chùèng minh c_u th%" r^&ng gi¨èa thù" k%y thùè 2 vâ f^éu thù" k%y 19 f¨a cùo s_è hi_"n di_"n %! mi^"n trung Vi_"t Nam m_çt vè!ng quùçc hûng m_anh fè_!c mang t"n lâ: Champa. Länh th%ç c%ua vè!ng quùçc Champa khçng ch%i bao g^çm vûng f^çng b^&ng ch_ay dâi theo b^! bi%"n Trung Quùçc nhè nhi^"u nhâ s%è h_oc thè^!ng hi%"u l^ém, nhèng bao g^çm c%a vûng Téy nguy"n mi^"n trung Vi_"t Nam1. Li"n quan fù"n vùén f^" nhén ch%ung Champa trong quùa khùè. Lºch s%è cüng fä t^èng chùèng minh r^&ng dén t_çc Champa khçng ch%i d^anh ri"ng cho ngè^!i Ch&m, nhèng lâ m_çt dén t_çc fa ch%ung, bao g^çm c%a ngè^!i Ch&m vâ cùac anh em Téy nguy"n thu_çc h_" ngçn ng¨è Malayo- Polynùesien (nhè dén t_çc Jarai, Rad", Churu, Raglai, Hroi, v.v.à hay thu_çc h_" ngçn ng¨è Austroasiatique (dén t_çc Bahnar, Sùedang, Stieng, Maa, v.v.à2. Trong quùa trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc nây, khi nùoi fù"n Champa, thî ngè^!i ta ph%ai nhù&c fù"n chiù"n tranh li"n t_uc vù!i F_ai Vi_"t, m_çt lùang gi^"ng mi^"n bù&c cûng chung m_çt bi"n giù!i. Cüng vî s_è phùat tri%"n nhanh chùong c%ua t%ç chùèc chùinh trº vâ xä h_çi c%ua F_ai Vi_"t c_çng th"m s_è kh%ung ho%ang fùét fai %! mi^"n bù&c Vi_"t Nam vâo f^éu thù" k%y thùè

* Trùich t^è bâi ti%"u lu_én b^&ng tiù"ng Phùap nguy"n f^": ''Survol de l'histoire du Campé'' f&ng trong cuùçn sùach Le Musùee de Sculpture Cam de Da Nang, A+AO-E+EO, Paris, 1997, trang 39-55. ** Ts. Po Dharma lâ m_çt chuy"n gia s%è h_oc, f_ai di_"n c%uaVi_"n Vi¨"n Fçng Bùac C%ç Phùap (Ecole Française d'Extrême-Orient) %! Mä Lai. 1 T. Quach-Langlet, 1988, trang 27-42. 2 B. Gay, 1988, trang 52-56. 10 Po Dharma

14 fä géy ra m_çt cùan cén khçng th&ng b^&ng trong n^"n bang giao chùinh trº gi¨èa hai quùçc gia nây. Champa ph%ai chºu t^è b%o d^én d^én fùét fai c%ua mînh cho lùang gi^"ng mi^"n bù&c f%" lui v^" cùç th%u %! phùia nam, vûng Panduranga cho fù"n 1832, n&m mâ vè!ng quùçc Champa bº xùoa h%&n tr"n b%an f^ç Bùan F%ao Fçng Dè!ng3. Trong quùa trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc n^ay, Champa chºu %anh hè%!ng n_&ng n^" c%ua hai n^"n v&n minh. Cho fù"n 1471, n&m fùanh dùéu s_è s_up f%ç th%u fç Vijaya (Bînh Fºnhà sau cu_çc tùén cçng c%ua F_ai Vi_"t, Champa lâ m_çt vè!ng quùçc %anh hè%!ng n_&ng n^" n^"n v&n minh ‰„n F_ç Giùao vâ n^"n v&n hùoa Ph_an ng¨è. Nhèng sau biù"n cùç 1471, Champa t^è b%o d^én d^én nh¨èng gî vay mè_!n t^è ‰„n F_ç Giùao f%" xéy d_èng lùéy m_çt n^"n v&n hùoa ri"ng, m_çt phè!ng thùèc t%ç chùèc xä h_çi vâ chùinh trº ri"ng d_èa tr"n truy^"n thùçng c! b%an c%ç truy^"n c%ua mînh. Nh¨èng phong cùach l¨" h_çi vâ c! cùéu t%ç chùèc gia fînh vâ xä h_çi Champa trong khu v_èc Panduranga hçm nay fä chùèng minh rö r_"t lùy thuyù"t nây. T^è n&m 1471 fù"n n&m 1832, lºch s%è Champa ch%i lâ m_çt quùa trînh fùéu tranh vù!i bao n¨ç l_èc c%ua mînh nh^&m chùçng l_ai Nam Tiù"n c%ua nhâ Nguy¨"n h^éu b%ao v_" n^"n f_çc l_ép vâ di s%an v&n hùoa c%ua mînh.

Kh%!i f^éu c%ua Champa

Cho fù"n béy gi^!, khçng ai cùo th%" chùèng minh r^&ng k%" t^è n&m nâo, vè!ng quùçc Champa fä xuùét hi_"n tr"n b%an f^ç c%ua bùan f%ao Fçng Dè!ng. Ngè_!c l_ai, ch%i cùo s%è li_"u lºch s%è Trung Quùçc fä t^èng cho chùung ta biù"t r^&ng k%" t^è cuùçi thù" k%y thùè 2 - hay nùoi m_çt cùach chùinh xùac h!n, fùo lâ vâo n&m 192 sau cçng nguy"n - m_çt sùç b_ç t_çc sùçng trong vûng Je-nan (tr_èc thu_çc khu v_èc c%ua Huù" béy gi^!à fä t^èng vûng l"n chùçng l_ai s_è fç h_ç c%ua Tâu nh^&m xéy d_èng m_çt vè!ng quùçc f_çc l_ép fùo lâ Lin-yi4. Cüng theo tè li_"u c%ua Trung quùçc, dén t_çc c%ua Lin-yi nùoi tiù"ng thu_çc h_" ngçn ng¨è Malayo-Polynùesien. Lùuc f^éu, vè!ng quùçc Lin-yi bânh trèù!ng m_anh më bi"n giù!i chùinh trº c%ua mînh v^" phùia bù&c

3 T. Quach-Langlet, 1988, trang 46-47. 4 R. Stein, 1947, trang 241-245. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 11 cho tù!i nùui Hoânh S!n (Qu%ang Bînhà, sau fùo tîm cùach fç h_ç d^én d^én nh¨èng vè!ng quùçc ‰„n F_ç Giùao %! mi^"n nam. Cho fù"n hçm nay, ai cüng biù"t m_çt cùach rö r__"t v^" n&m thùang c%ua s_è ra f^!i c%ua vè!ng quùçc Lin-yi tr"n b%an f^ç Fçng Dè!ng. Vâ nh^! cùac s%è li_"u v^" ngçn ng¨è cüng nhè nhén ch%ung fè_!c nghi"n cùèu b%!i R. Stein, nhâ bùac h_oc Phùap, ai cüng biù"t rö r_"t v^" s_è li"n h_" lºch s%è gi¨èa Lin-yi vâ Champa t^è cuùçi thù" k%y thùè 2 fù"n cuùçi thù" k%y thùè 6. Nhèng cho tù!i hçm nay, khçng ai cùo f%u tè cùach f%" chùèng minh ngây thùang nhùét fºnh c%ua s_è thay f%çi danh xèng t^è vè!ng quùçc Lin-yi sang vè!ng quùçc Champa5. Trong suùçt bùçn thù" k%y nây, cùo nghïa lâ t^è thù" k%y 2 fù"n thù" k%y 6, ngè^!i ta ch%i biù"t m_çt cùach s! lè_!c v^" quùa trînh c%ua vè!ng quùçc Lin-yi nây. Th"m vâo fùo, khçng cùo s%è li_"u nâo chùèng minh c_u th%" nh^&m xùac fºnh r^&ng cùo th%" hay khçng dén t_çc sùçng trong vè!ng quùçc Lin-yi th^!i fùo fä bº %anh hè%!ng n^"n v&n minh ‰„n F_ç? Vâ t^è n&m nâo Lin-yi nây fä tr%! thânh m_çt vè!ng quùçc %anh hè%!ng ‰„n F_ç Giùao cùo m_çt c! cùéu t%ç chùèc chùinh trº ch_&t chë vâ dûng h__" ng¨è Malayo- Polynùesien trong h_" thùçng hânh chùanh c%ua h_o. Trong suùçt thù" k%y thùè 4, 5 vâ 6, vè!ng quùçc Lin-yi cüng nhi^"u l^én tîm cùach dûng vü l_èc f%" d^!i bi"n giù!i chùinh trº c%ua mînh ra kh%oi khu v_èc Hoânh S!n (Qu%ang Bînhà, n!i sinh cè c%ua dén t_çc proto-Vi_"t. Nhèng nh¨èng ùy f^ç chiù"n tranh nây khçng f_at s_è thânh cçng cho lù&m. F%" tr%a l^!i cho s_è quùéy phùa bi"n giù!i nây, dén t_çc nây cüng g%!i foân quén c%ua mînh f%" sang xém chiù"m Lin-yi nhè vâo cuùçi thù" k%y thùè 4 ch%&ng h_an. Fùçi vù!i Trung Quùçc, Lin-yi cüng fä mùéy l^én t^è chùçi, trong suùçt thù" k%y thùè 3, g%èi nh¨èng ‹‹quâ cùçng›› f%" biù"u t_&ng cho cè^!ng quùçc Trung Quùçc %! mi^"n bù&c nây. Féy cüng lâ m_çt hânh f_çng nh^&m ph%u nh_én tè thù" chè h^éu c%ua mînh. Nhèng tè thù" f_çc l_ép nây ch%i kùùeo dâi trong m_çt th^!i gian ngù&n h_an. Ngoâi vùén f^" bang giao vù!i lùang gi^"ng, ngè^!i ta cüng fè_!c biù"t r^&ng t^è thù" k%y thùè 4, dén t_çc sùçng tr"n länh th%ç Lin-yi dûng ngçn ng¨è Ch&m f%" s%è d_ung trong t%ç chùèc hânh chùanh c%ua mînh6. H_o lâ dén t_çc thè^!ng dûng nh¨èng v_ét li_"u b^&ng g_ach f%" xéy cùét nhâ c%èa vâ ùap d_ung

5 P-B. Lafont, 1991, trang 13. 6 G. Coedès, 1939, trang 46-49. 12 Po Dharma fùam thi"u cho nh¨èng ngè^!i fä qua f^!i7. Trong tri^"u fînh, nhùét lâ t^è cuùçi thù" k%y thùè 4 fù"n f^éu thù" k%y thùè 5, fùéng Siva fä gi¨è m_çt tè thù" quan tr_ong trong cùac l¨" nghi tçn giùao c%ua Lin-yi8. T^è thù" k%y thùè 7, lºch s%è c%ua vè!ng quùçc nây bù&t f^éu fi vâo m_çt ni"n f_ai sùang s%ua h!n. Cüng nh^! cùac s%è li_"u c%ua foân quén vi¨"n chinh Trung Quùçc sang chiù"m fùong nèù!c nây vâo n&m 605, ngè^!i ta biù"t fè_!c th%u fç c%ua Lin-yi n^&m v^" phùia nam c%ua fêo H%ai Vén, tùèc lâ vûng Trâ Ki_"u béy gi^!9. Chiù"m m_çt fºa thù" rùét g^én vù!i Mÿ S!n10, Trâ Ki_"u fä tr%! thânh, t^è thù" k%y thùè 4, m_çt trung tém truy^"n bùa Bâ La Mçn Giùao l¨én trung tém phùat tri%"n ngçn ng¨è Ch&m vâ v&n t_è Ch&m. Nhi^"u bia fùa dûng m¨éu t_è Ph_an ng¨è f%" ghi chùu nh¨èng biù"n cùç lºch s%è b^&ng tiù"ng Ch&m fä chùèng minh rö r_"t lùy thuyù"t nây. Th"m vâo fùo, nù"u nguy"n nhén c%ua s_è biù"n d_ang danh xèng Lin-yi v¨én côn lâ m_çt vùén f^" lu m^! trong lºch s%è, ngè_!c l_ai, khçng côn ai chùçi c%ai fù"n ni"n f_ai c%ua s_è xuùét hi_"n danh xèng Champa. B%!i r^&ng t"n c%ua vè!ng quùçc Champa nây l^én f^éu ti"n fè_!c ghi tr"n m_çt bia fùa b^&ng Ph_an ng¨è khù&c vâo n&m 658 tîm thùéy %! mi^"n trung Vi_"t Nam vâ tr"n m_çt tùém bia khùac c%ua Kampuchea viù"t vâo n&m 668. M_&c dû b^&ng chùèng c_u th%" fùo, nhèng danh xèng Champa cüng cùo th%" xuùét hi_"n trèù!c thù" k%y nây. Th"m vâo fùo, s%è li_"u c%ua Trung Quùçc cüng nhù&c fù"n danh xèng Tchang-tch'eng (tiù"ng Vi_"t g_oi lâ Chi"m-Thânhà vâo n&m 809. Tchang-tch'eng hay Chi"m-Thânh lâ danh t^è phi"n ém t^è Ph_an ng¨è Campapura ‹‹thânh phùç Champa››. Cüng trong thù" k%y thùè 7 nây, m_çt sùç bia fùa tîm thùéy %! khu v_èc Nha Trang fä chùèng minh lâ vè!ng quùçc Champa fä t^èng nù&m quy^"n cai trº %! mi^"n nam vâ f¨a t^èng f_&t bi"n giù!i chùinh trº c%ua mînh khçng xa cho mùéy vù!i khu v_èc Brei Nogor (Saigonà c%ua vè!ng quùçc Kampuchea.

Hai thù" k%y vâng son c%ua Champa

7 Ma Touan Lin, 1883, trang 422-425. 8 L. Finot, 1902, trang 190. 9 R. Stein, 1947, trang 129. 10 H. Parmentier et L. Finot, 1904, trang 1-117. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 13

Trong suùçt 200 n&m t^è thù" k%y thùè 7, vè!ng quùçc Champa fä tr%! thânh m_çt quùçc gia hûng m_anh, nù&m quy^"n cai trº tr"n m_çt länh th%ç r_çng lù!n, ch_ay dâi t^è c%èa An Nam (nùui Hoânh S!n, Qu%ang Bînhà %! phùia bù&c fù"n f^çng b^&ng sçng F^çng Nai %! phùia nam. Vè!ng quùçc nây chia thânh 5 khu v_èc hânh chùanh hay ti%"u vè!ng quùçc, g_oi lâ: Inrapura, Amaravati, Vijaya, Kauthara vâ Panduranga. Nhi^"u s%è li_"u cüng fä t^èng chùèng minh r^&ng Champa khçng ph%ai lâ m_çt vè!ng quùçc cùo m_çt th%" chù" chùinh trº ‹‹trung è!ng t_ép quy^"n›› nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^ém, nhèng lâ m_çt quùçc gia li"n bang. M¨çi ti%"u vè!ng quùçc cùo m_çt th%" chù" chùinh trº t_è trº vâ cùo quy^"n ly khai ra kh%oi li"n bang Champa f%" xéy d_èng lùéy m_çt vè!ng quùçc f_çc l_ép ri"ng bi_"t. Cüng t^è thù" k%y nây, Champa bù&t f^éu dûng chùinh sùach h¨èu nghº f%" bang giao vù!i cùac nèù!c lùang gi^"ng11. Vè!ng quùçc nây fä bao l^én g%!i nh¨èng quâ cùçng chè h^éu cüng nhè nh¨èng phùai b_ç ngo_ai giao sang Trung Quùçc vâ tiù"p t_uc phùat tri%"n chè!ng trînh trao f%çi kinh tù" vâ tçn giùao vù!i cè^!ng quùçc nây. Chùinh nh¨èng chuyù"n du hânh c%ua nhi^"u nhâ tu sï ph_ét giùao t^è Trung Quùçc sang ‰„n F_ç thè^!ng hay ghùe qua cùac h%ai c%ang Champa lâ nguy"n nhén chùinh yù"u cùo s_è hi_"n di_"n c%ua F_ao Ph_ét F_ai Th^èa trong vè!ng quùçc nây. Vâ F_ao Ph_ét nây fä phùat tri%"n m_anh më %! Champa vâo thù" k%y thùè 8 vâ thùè 9. Nh¨èng di tùich f^"n fâi Ph_ét Giùao %! räi rùac trong khu v_èc F^çng Dè!ng hçm nay fä chùèng minh rö r_"t d¨è ki_"n nây. Fùçi vù!i Kampuchea, Champa luçn luçn v¨én coi vè!ng quùçc nây lâ m_çt quùçc gia lùang gi^"ng anh em. Nhèng sau thù" k%y thùè 12, hai vè!ng quùçc nây fä biù"n tînh h¨èu nghº thânh nh¨èng chiù"n tranh, khçng ph%ai f%" chiù"m fùét fai, nhèng f%" xùac fºnh uy quy^"n chùinh trº c%ua mînh. K%" t^è n&m 1220, chiù"n tranh gi¨èa hai nèù!c khçng côn n¨èa. Fùçi vù!i cùac nèù!c fa f%ao c%ua Mä Lai, vùén f^" bang giao lùuc f^éu vù!i Champa ch%i th%" hi_"n qua cùac cu_çc xung f_çt quén s_è, nhùét lâ nh¨èng tr_én chiù"n c%ua h%ai quén Java chùçng l_ai khu v_èc Panduranga vâo cuùçi thù" k%y thùè 8. Sau cu_çc xung f_çt nây, vùén f^" bang giao gi¨èa Champa vâ cùac vè!ng quùçc Mä Lai câng ngây câng tr%! n"n tùçt f_ep f%" r^çi hai vè!ng quùçc nây t_è tr%! thânh hai quùçc gia li"n minh ch_&t chë trong

11 P-B. Lafont, 1988, trang 71-82. 14 Po Dharma thè!ng m_ai vâ kù"t tînh ru_çt thºt qua cùac l¨" cèù!i h%oi gi¨èa hoâng t%è vâ cçng chùua gi¨èa hai nèù!c. Trong suùçt thù" k%y thùè 9, vua Champa fä chùu tém rùét nhi^"u f°en cçng trînh xéy cùét cùac f^"n fâi Ph_ét Giùao %! F^çng Dè!ng hay cùac f^"n fâi Bâ La Mçn Giùao %! Mÿ S!n. Cüng vâo kho%ang cuùçi thù" k%y thùè 9 nây, vua Champa d^!i th%u fç c%ua vè!ng quùçc mînh t^è Panduranga %! mi^"n nam sang Indrapura, m_çt khu v_èc mi^"n bù&c nay thu_çc t%inh Qu%ang Nam. Trong suùçt 2 thù" k%y nây, vè!ng quùçc Champa cüng fä t^èng vay mè_!n t^è Bâ La Mçn Giùao toân di_"n nh¨èng nguy"n tù&c t%ç chùèc xä h_çi, h_" thùçng t%ç chùèc chùinh quy^"n nhâ nèù!c, nh¨èng l¨" nghi vâ Ph_an ng¨è. Chùinh vî thù", tri^"u fînh Champa, n!i t_ép trung tùét c%a nh¨èng quan chùèc hùép th_u n^"n v&n minh Ph_an ng¨è, fä tr%! thânh m_çt trung tém qu%an lùy m_oi vùén f^" chùinh trº, kinh tù" hay xä h_çi, hay nùoi m_çt cùach khùac, Champa lùuc nây fä tr%! thânh m_çt vè!ng quùçc Bâ La Mçn hùoa thî fùung h!n.

Cuùçi thù" k%y thùè 10: m_çt khùuc quanh trong lºch s%è Champa

Sau m_çt th^!i gian ngù&n sùçng trong an bînh vâ thºnh vè_!ng, Champa bù&t f^éu fùçi phùo vù!i bao nhi"u biù"n cùç chùinh trº vâ quén s_è. Fùo lâ cu_çc tùén cçng c%ua Kampuchea chùçng l_ai Champa vâo n&m 950 nhèng bº thùét b_ai. Sau fùo lâ cu_çc xém l&ng c%ua F_ai Vi_"t vâo n&m 982 nh^&m tân phùa th%u fç Indrapura %! Qu%ang Nam. Trong tr_én chiù"n nây, vua Champa fä hy sinh n!i chiù"n tr_én12. S_è vûng d_éy bùét ng^! c%ua F_ai Vi_"t vâo cuùçi thù" k%y thùè 9 tr"n fºa bân chùinh trº Fçng Dè!ng fä fùanh dùéu m_çt giai fo_an mù!i trong lºch trînh di¨"n tiù"n lºch s%è c%ua khu v_èc nây. Chùinh thù", khi fä thoùat kh%oi ùach thùçng trº c%ua Trung Quùçc nh^&m t_ao d_èng m_çt quùçc gia f_çc l_ép bao g^çm toân di_"n fùét fai c%ua khu v_èc sçng H^çng cho fù"n c%èa An Nam (Hoânh S!nà, F_ai Vi_"t bù&t f^éu biù"n tînh h¨èu nghº vù!i Champa thânh nh¨èng cu_çc xung f_çt b^&ng vü l_èc. Sau bao n&m chiù"n tranh khçng ng^èng gi¨èa fçi b"n, vua Champa quyù"t fºnh vâo n&m 1000 d^!i th%u fç v^" Vijaya (Bînh Fºnhà, vî

12 G. Coedès, 1964, trang 230-231. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 15

Indrapura (Qu%ang Namà n^&m tr"n m_çt fºa thù" quùa g^én vù!i bi"n giù!i F_ai Vi_"t. K%" t^è thù" k%y thùùè 11, Champa bù&t f^éu g_&p ph%ai bao khùo kh&n f%" fùçi phùùo chùçng l_ai nh¨èng cu_çc xém l&ng t^è mi^"n bù&c, thùi d_u vâo n&m 1021 vâ vâo n&m 1026. Chèa f^éy 18 n&m sau, vi_"n cù! lâ quén Champa xém ph_am bi"n cè!ng, vua F_ai Vi_"t c^ém f^éu m_çt foân quén hûng m_anh sang xém chiù"m Vijaya vâo n&m 1044. Quén F_ai Vi_"t fä thânh cçng, vâ h_o fùçt phùa th%u fç F^ç Bân vâ giù"t chù"t vua Champa trong tr_én chiù"n. F%" ph%an l_ai tè thù" quùa yù"u hên c%ua cùac vua Champa ng_è trº %! mi^"n bù&c, ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! mi^"n nam vûng d_éy fôi quy^^"n f_çc l_ép. Chùinh thù" mù!i cùo m_çt foân quén vi¨"n chinh t^è th%u fç Vijaya fä fù"n Panduranga f%" gi%ai quyù"t chiù"n tranh n_çi b_ç nây13. M_çt vâi n&m sau, vua Champa lâ Rudravarman f_" tam xuùét quén ra mi^"n bù&c f%" tân phùa Th&ng Long. F%" tr%a f%ua cho s_è vi_"c tr"n, vua F_ai Vi_"t lâ Lùy Thùanh Tçng, fem m_çt foân quén hûng m_anh sang xém chiù"m Vijaya. Trong tr_én chiù"n nây, vua Champa bº bù&t fèa ra Th&ng Long. N&m 1069, nh^&m chu_çc t_çi f%" fè_!c tr%! v^" qu" hè!ng an toân, vua Champa ph%ai chºu nhè^!ng cho F_ai Vi_"t m_çt länh th%ç r_çng lù!n %! mi^"n bù&c c%ua vè!ng quùùçc nây. Chùinh länh th%ç nây fä tr%! thânh khu v_èc hânh chùanh F_ai Vi_"t g_oi lâ Fºa Lùy, Ma Linh vâ Bùç Chùinh, ch_ay dâi t^è Hoânh S!n (Qu%ang Trºà fù"n fêo Lao B%ao %! phùia bù&c c%ua Huù". K%" t^è fùo, fêo Lao B%ao fä tr%! thânh bi"n giù!i chùinh thùèc gi¨èa Champa vâ F_ai Vi_"t, N&m 1103 vâ 1104, vua Champa cüng dûng quén s_è nh^&m thu h^çi l_ai khu Fi_a Lùy, Ma Linh vâ Bùç Chùinh, nhèng khçng thânh cçng14. Trong suùçt 30 n&m cuùçi cûng c%ua thù" k%y thùè 11 nây, ngoâi chiù"n tranh vù!i F_ai Vi_"t, vua Champa côn ph%ai fùçi phùo vù!i cu_çc n_çi chiù"n %! Panduranga nh^&m fôi f_çc l_ép. Sau biù"n cùç c%ua Panduranga, vua Champa cüng tîm cùach fi chinh ph_at vè!ng quùçc Kampuchea vâo n&m 1074 vâ 1080 nhèng khçng thânh cçng. Hù"t chiù"n tranh vù!i Kampuchea, vè!ng quùçc Champa vèù!ng ph%ai bao nhi"u tr%! ng_ai khùac: hù"t chuy_"n kh%ung ho%ang chùinh trº, vî n_çi chiù"n, Champa ph%ai chùép

13 L. Finot, 1903, trang 645-646. 14 Po Dharma, 1989, trang 129-130. 16 Po Dharma nh_én lâm nghïa v_u c%ua nèù!c chè h^éu hay yù"u thù", nh^&m g%!i l¨" v_ét sang tri^"u cùçng Trung Quùçc vâ F_ai Vi_"t. Sang thù" k%y thùè 12, Champa v¨én chèa tîm thùéy lùçi thoùat. M_çt khi fä hy sinh giùup Kampuchea f%" géy chiù"n tranh chùçng l_ai vù!i F_ai Vi_"t, Champa l_ai tr%! th^anh n_an nhén c%ua chiù"n cu_çc. Vî r^&ng, vua Kampuchea, vî nghi ng^! vè!ng quùçc Champa tîm cùach li"n kù"t chùinh trº vù!i F_ai Vi_"t, quyù"t fºnh tuy"n chiù"n vù!i Champa vâo n&m 1145. Quén f_çi vi¨"n chinh Kampuchea sang chiù"m thânh F^ç Bân vâ f_&t quy^"n cai trº %! länh th%ç mi^"n bù&c Champa. Trèù!c tînh hînh nguy ng_ép nây, vua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga quyù"t fºnh n%çi d_éy chùçng cu_çc xém l&ng c%ua Kampuchea vâ thânh cçng hoân toân trong cçng cu_çc gi%ai t%oa th%u fç Vijaya ra kh%oi ùach thùçng trº ngo_ai lai, vâo n&m 1149. L_!i d_ung tè thù" lâ m_çt anh hûng dén t_çc fùanh fu%çi ngo_ai quén Kampuchea, vua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga nây t_è tçn mînh lâ vua Champa %! Vijaya. Cçng trînh cùèu quùçc nây fä bº kù"t t_çi nhè m_çt hânh f_çng chiù"m ngçi khçng phû h_!p vù!i quy lu_ét chùinh trº Champa. Chùinh vî thù" fä x%ay ra nh¨èng cu_çc n%çi lo_an c%ua dén t_çc ”f" v^a Jarai %! Téy nguy"n, c_çng th"m nh¨èng s_è ph%an fùçi b^&ng b_ao l_èc c%ua nhén dén Champa trong khù&p mi^"n, k%" c%a khu v_èc Panduranga. Khi vua Champa nây qua f^!i, vua nùçi tiù"p quyù"t fºnh géy chiù"n tranh chùçng l_ai Kampuchea. Vù!i m_çt foân h%ai quén hûng m_anh, vua Champa xuùét quén theo fè^!ng sçng Mùekong cho fù"n bi%"n H^ç nh^&m fùçt phùa f^"n Fù" Thi"ng Fù" Thùich vâ thânh cçng giù"t fè_!c vua Kampuchea trong tr_én chiù"n15. S_è thùét th%u Fù" Thi"n Fù" Thùich lâ nguy"n nhén chùinh gi%ai thùich cho tînh hînh khùo kh&n trong n_çi b_ç chùinh trº Kampuchea th^!i fùo. May thay, vè!ng quùçc nây thoùat kh%oi n_çi chiù"n cüng nh^! cçng lao c%ua m_çt çng vua f_ai tâi t"n lâ Jayavarman f_" thùét. Khi l"n nù&m chùinh quy^"n, Jayavarman f_" thùét fä fùanh fu%çi thânh cçng ngay quén f_çi Champa ra kh%oi Kampuchea. Nhi^"u tr_én chiù"n f¨ém mùau trong cu_çc f_ung f_ç gi¨èa l_èc lè_!ng h%ai quén c%ua hai nèù!c côn f%" l_ai nhi^"u hînh %anh tr"n vùach tè^!ng ch_am tr%ç c%ua f^"n Bayon vâ Banteay Chmar %!

15 Ma Touan Lin, 1883, trang 557. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 17

Kampuchea16. L_!i d_ung c! h_çi nây, vua Jayavarman f_" thùét ch%i huy foân quén tùén cçng th%u fç Vijaya vâo n&m 1190 vâ bù&t fè_!c vua Champa t_ai chiù"n tr_én. Sau cu_çc chiù"n thù&ng nây, vua Kampuchea t_è phong ngè^!i em r%" c%ua mînh l"n lâm vua Champa vâ m_çt hoâng t%è gùçc Panduranga l"n lâm vua %! ti%"u vè!ng quùçc nây. S_è nhùung tay c%ua Kampuchea vâo n_çi b_ç Champa fä biù"n vè!ng quùçc nây thânh hai mi^"n nam bù&c ri"ng bi_"t. Vî khçng chùép nh_én s_è chia fçi c%ua vè!ng quùçc Champa, vua c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga fä vûng d_éy fem foân quén hûng m_anh ra bù&c f%" d_ep tan quy^"n cai qu%an Champa b%!i m_çt hoâng t%%è ngo_ai lai gùçc Kampuchea. Sau khi fä giù"t chù"t vua Champa gùçc Kampuchea, vua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga nây t_è xèng vè!ng Champa %! Vijaya vâ sùat nh_ép hai mi^"n nam bù&c thânh m_çt Champa f_çc l_ép vâ ch%u quy^"n. M_&c dû, cùo cçng lao vù!i fùét nèù!c, nhèng nhi^"u quan chùèc trong hoâng gia khçng hâi lông vù!i vi_"c hoâng t%è gùçc Panduranga t_è tçn mînh l"n lâm vua Champa %! Vijaya. Fùo lâ nguy"n nhén chùinh fèa fù"n cu_çc n%çi d_éy c%ua quan chùèc trong tri^"u fînh Champa th^!i fùo. L_!i d_ung c! h_çi nây, vua Jayavarma f_" thùét c%ua Kampuchea quyù"t fºnh xém chiù"m Champa, vâo n&m 1203, f%" tr%a thû cho em r%" c%ua mînh bº t%è tr_én %! Vijaya, vâ biù"n vè!ng quùçc Champa nây thânh thu_çc fºa c%ua mînh cho tù!i n&m 1220, n&m fùanh dùéu s_è chùém dùèt vïnh vi¨"n c%ua s_è xung f_çt gi¨èa hai vè!ng quùçc kù" c_én cûng %anh hè%!ng Bâ La Mçn Giùao. K%" t^è fùo, Champa vâ Kampuchea tr%! thânh hai nèù!c lùang gi^"ng chung sùçng hôa bînh trong tînh h¨èu nghº anh em. Vâo n&m 1283, quén Mçng C%ç trân xuùçng xém l&ng Champa. Trèù!c foân quén hûng m_anh c%ua Mçng C%ç, vua Champa quyù"t fºnh rùut quén l"n vûng Téy nguy"n f%" %én nùau. Theo çng Marco Polo, m_çt nhâ du hânh „u Chéu, vua Champa chºu b%o trùçng toân b_ç länh th%ç f^çng b^&ng cho quén Mçng C%ç chiù"m fùong. Trong suùçt hai n&m ch^! f_!i khçng giao chiù"n, vî thiù"u lè!ng th_èc, quén Mçng C%ç t_è rùut lui ra kh%oi Champa.

Thù" k%y thùè 14: S_è vûng d_ay c%ua Chù" B^çng Nga.

16 M. Jacq Hergoualc'h, 1991, trang 28-45. 18 Po Dharma

M_&c dû f_&t dèù!i quy^"n cai trº c%ua Kampuchea trong suùçt 17 n&m trè^!ng, fä t^èng chºu f_èng trong suùçt hai n&m chùçng l_ai quén Mçng C%ç, fä t^èng fè!ng f^éu chùçng l_ai chùinh sùach xém lè_!c c%ua F_ai Vi_"t, vè!ng quùçc Champa chèa h^" trao nhè^!ng cho ai m_çt tùéc fùét c%ua mînh. Tuy nhi"n, vâo f^éu thù" k%y thùè 14, Champa l_ai chºu mùét fi m_çt khu v_èc fùét fai r_çng lù!n c%ua mînh %! mi^"n bù&c, trong m_çt hoân c%anh chùinh trº vç cûng f_&c bi_"t chèa t^èng x%ay ra trong tiù"n trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc nây. Nguy"n nhén chùinh, fùo lâ vua Champa Jaya Simhavarman f_" tam (tiù"ng Vi_"t g_oi lâ Chù" Ménà f^" nghº déng hiù"n cho F_ai Vi_"t vâo n&m 1306 hai vûng Á vâ Lùy (länh th%ç c%ua Huù" hçm nayà f%" fè_!c kù"t hçn vù!i cçng chùua Huy^"n Trén c%ua F_ai Vi_"t17. S_è kù"t hçn nây fùung lâ m_çt v%! bi kºch tînh s%è. Vî r^&ng chèa f^éy m_çt n&m chung sùçng vù!i cçng chùua F_ai Vi_"t, Jaya Simhavarma f_" tam t^è tr^én trong m_çt khung c%anh vç cûng m^! ùam, f%" r^çi Huy^"n Trén tîm cùach ch_ay trùçn v^" Th&ng Long vù!i Tr^én Khù&c Chung mâ chèa ai hi%"u fè_!c nguy"n nhén nâo f%" gi%ai thùich cho s_è hi_"n c%ua Tr^én Khù&c Chung trong bùçi c%anh lºch s%è nây. Nhi^"u céu h%oi thè^!ng fè_!c n"u ra v^" cùai chù"t f_çt ng_çt c%ua vua Jaya Simhavarma f_" tam. Nguy"n nhén nâo gi%ai thùich cho mèu mç ch_ay trùçn c%ua cçng chùua Huy^"n Trén, trong khi ai cüng biù"t r^&ng cçng chùua F_ai Vi_"t nây khçng th%" h_çi f%u fi^"u ki_"n f%" xin l"n giân h%oa. Nù"u theo truy^"n thùçng Champa, ch%i cùo bâ hoâng h_éu chùinh thùèc mù!i fè_!c phùep f%" hu%y thén tr"n giân h%oa vù!i ch^çng c%ua mînh. Vî khçng chùép nh_én v%! bi kºch lºch s%è nây, vua Champa kù" tiù"p fä t^èng dûng vü l_èc, vâo n&m 1311-1312, 1317-1318, 1326 vâ 1353, nh^&m y"u c^éu F_ai Vi_"t trao tr%a cho vè!ng quùçc nây hai chéu Á vâ Lùy, nhèng khçng thânh cçng. Céu chuy_"n cçng chùua Huy^"n Trén vâ s_è déng hiù"n fùét fai Champa cho F_ai Vi_"t vâo f^éu thù" k%y thùè 14 fä tr%! thânh m_çt biù"n cùç chùinh trº quan tr_ong trong vè!ng quùçc nây. Khi fä chùèng kiù"n t_én mù&t m_oi tiù"n trînh c%ua biù"n cùç nây mâ Chù" B^çng Nga, m_çt nhâ chùinh trº mèu lè_!c vâ lâ m_çt nhâ quén s_è f_ai tâi, fä xuùét hi_"n tr"n bân c^^! chùinh

17 Nguyên Thê Anh, 1990, trang 42-43. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 19 trº Fçng Dè!ng. Theo s%è li_"u, vua Champa Chù" B^çng Nga khçng ph%ai lâ vua Po Binthuor hay Sak Bingu c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^ém18, dè^!ng nhè çng l"n ngçi vâo n&m 1360. L_!i d_ung c! h_çi tùçt khi tri^"u f_ai mù!i c%ua Nhâ Minh (Trung Quùçcà khçng muùçn nhùung tay vâo chùinh trº c%ua F_ai Vi_"t. K%" t^è n&m 1361 Chù" B^çng Nga quyù"t fºnh t_ép trung l_èc lè_!ng quén s_è c%ua mînh f%" tùén cçng F_ai Vi_"t. Bao l^én xuùét tr_én c%ua Chù" B^çng Nga lâ bao l^én thù&ng. N&m 1361, foân quén c%ua ngâi f_ép phùa tan tânh h%ai c%ang Di Lùy; n&m 1362 vâ 1365, chiù"m toân di_"n khu v_èc Hoa; n&m 1368, d_ép tan foân quén F_ai Vi_"t %! Chi"m F_çng; vâ n&m 1370, Chù" B^çng Nga lâm ch%u f^çng b^&ng sçng H^çng, tiù"n quén chiù"m th%u fç Th&ng Long. N&m 1376, Chù" B^çng Nga l_ai sang tân phùa khu v_èc Hoa m_çt l^én n¨èa. N&m 1377, ngâi fùanh tan foân quén F_ai Vi_"t sang quùéy nhi¨"u th%u fç Vijaya vâ giù"t chù"t vua F_ai Vi_"t lâ Tr^én Du_" Tçn t_ai chiù"n trè^!ng. L_!i d_ung c! h_çi nây, Chù" B^çng Nga xuùét quén l^én thùè hai f%" chiù"m f^çng b^&ng sçng H^çng, f_ép tan tùét c%a foân quén F_ai Vi_"t tr"n fè^!ng tiù"n quén c%ua mînh, sau fùo kùeo quén th%&ng v^" Hâ N_çi f%" fùçt phùa thânh Th&ng Long l^én thùè hai. Ba n&m sau, tùèc lâ n&m 1380, ngâi sang fùanh Ngh_" An, Di"n Chéu vâ Thanh Hoùa. N&m 1382, Chù" B^çng Nga tr%! l_ai Thanh Hoùa vâ n&m 1383, fem foân quén chiù"m fùong f^çng b^&ng sçng H^çng m_çt l^én n¨èa Sùau n&m sau, tùèc lâ n&m 1389, ngâi xuùét quén ra Thanh Hoùa m_çt l)an n¨èa. Tiùù"c r^&ng, cüng vî m_çt çng quan trong tri^"u fînh Champa bùan nèù!c nh_én lâm m_ét v_u cho F_ai Vi_"t mâ Chù" B^çng Nga fä bº m_çt tr_én ph_uc kùich v^a çng bº t%è tr_én %! h%ai ph_én F_ai Vi_"t vâo n&m 139019. Sau ngây t%è tr_én c%ua Chù" B^çng Nga, La Kh%ai, m_çt çng tèù!ng thén c_én c%ua ngâi, l"n ngçi thay thù", lùùùéy t"n lâ Jaya Simhavarman Sri Harijatti20. Trong suùçt th^!i gian cai trº vè!ng quùçc nây cho fù"n n&m 1400, Champa ph%ai trao tr%a l_ai cho F_ai Vi_"t tùét c%a fùét fai bº mùét t^è Hoânh S!n fù"n Huù" mâ Chù" B^çng Nga fä théu h^çi l_ai fè_!c. Trong cuùçn sùach ‹‹Lºch S%è Champa›› c%ua G. Maspero, çng ta fä n"u l"n ùy kiù"n r^&ng nh¨èng n&m trº vî c%ua Chù" B^çng Nga lâ th^!i ‹‹vâng

18 E. Aymonier, 1890; G. Coedès, 1964, trang 127. 19 Nguyên Thê Anh, 1990, trang 51-59. 20 L. Finot, 1928, trang 291. 20 Po Dharma son›› c%ua Champa21. Fùèng tr"n phè!ng di_"n lºch s%è mâ nùoi, trong suùçt 30 n&m vù!i ‹‹tr&m tr_én tr&m thù&ng›› c%ua vua Chù" Bçng Nga ch%i nùoi l"n khung c%anh vâng son c%ua m_çt th^!i k^y lºch s%è mâ thçi. Vî r^&ng, th^!i vâng son c%ua Chù" B^çng Nga ch%i lâ tiù"ng chuçng bùao hi_"u cho s_è suy tân d^én d^én c%ua n^"n v&n minh Bâ La Mçn Giùao %! Champa vâo cuùçi thù" k%y thùè 14. Ai cüng biù"t r^&ng, t^è thù" k%y thùè 14, n^"n v&n minh Champa khçng côn gi¨è tr_ang thùai nguy"n thu%y c%ua nùo n¨èa. S_è biù"n d_ang nây xuùét phùat t^è s_è phai tân c%ua n^"n v&n hùoa Ph_an ng¨è, c%ua triù"t lùy Bâ Lâ Mçn Giùao hay Ph_ét Giùao F_ai Th^èa mâ Champa fä d_èa vâo t^è mùéy ch_uc thù" k%y qua, f%" xéy d_èng n^"n t%ang c! b%an c%ua t%ç chùèc xä h_çi hay chùinh trº c%ua vè!ng quùçc mînh. Bia fùa Ph_an ng¨è viù"t vâo n&m 1256 lâ tè li_"u cuùçi cûng c%ua n^"n v&n minh Ph_an ng¨è %! Champa. S_è phai tân nây cüng xuùét phùat t^è m_çt nguy"n nhén khùac khçng kùem quan tr_ong, fùo lâ s_è bânh trèù!ng H^çi Giùao %! ‰„n F_ç vâo cuùçi thù" k%y thùè 12 fä cù&t fùèt s_è li"n h_" c%ua ‰„n F_ç vù!i cùac nèù!c Fçng Dè!ng, fä lâm trî hoän s_è phùat tri%"n c%ua v&n hùoa ‰„n F_ç ra b"n ngoâi; v&n hoùa mâ Champa fä thu th_ép f%" dûng lâm c! s%! cho n^"n v&n minh c%ua mînh. S_è suy tân c%ua n^"n v&n minh Champa côn cùo m_çt yù"u tùç khùac, fùo lâ s_è b_ai vong trong nhi^"u chiù"n tr_én quén s_è vâo thù" k%y thùè 13 fä lâm phai nh_at fi ni^"m tin c%ua qu^én chùung vâo c! cùéu huy^"n bùi c%ua ‰„n F_ç Giùao mâ Champa v¨én tin r^&ng c! cùéu nây xuùét phùat t^è ùy muùçn c%ua cùac Fùéng thi"ng li"ng. Vî b^&ng chùèng rö r_"t lâ nh¨èng c! cùéu huy^"n bùi nây fä khçng côn sùèc m_anh f%" chùçng l_ai vù!i quén xém lè_!c Kampuchea, Trung Quùçc hay F_ai Vi_"t. Chùinh vî thù", dén t_çc Champa bù&t f^éu xa lùanh d^én d^én cùac th^én thùanh thi"ng li"ng du nh_ép t^è ‰„n F_ç. S_è kh%ung ho%ang tinh th^én c%ua nhén dén fùçi vù!i triù"t lùy ‰„n F_ç Giùao trong vè!ng quùçc Champa bº %anh hè%!ng n_&ng n^" c%ua Bâ La Mçn Giùao nây cüng lâ nguy"n nhén chùinh fä fèa Champa, trong suùçt thù" k%y thùè 13, fù"n con fè^!ng suy yù"u tr"n m_oi länh v_èc22. Nh¨èng yù"u tùç v^èa nùoi tr"n fä chùèng minh r^&ng trang s%è vâng son mâ vua Chù" B^çng Nga f%" l_ai ch%i lâ m_çt trang s%è t_am b_! khçng cùo fºnh hèù!ng tè!ng lai.

21 G. Maspero, 1928, trang IX. 22 P-B. Lafont, 1991, trang 15. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 21

T^è f^éu thù" k%y 15 fù"n n&m 1471: s_è suy vong c%ua Champa theo Bâ La Mçn Giùao

Khi fä t^è tr^én, vua Jaya Simhavarman Sri Harijatti f%" l_ai ngai vâng cho fùèa con c%ua mînh. Chèa f^éy vâi n&m sau, F_ai Vi_"t g%!i quén sang xém chiù"m toân b_ç länh th%ç mâ vua Chù" B^çng Nga fä théu ph_uc l_ai fè_!c, tùèc lâ ti%"u vè!ng quùçc Amaravati (Qu%ang Nam, Qu%ang Ngäià. L_!i d_ung c! h_çi chiù"n tranh gi¨èa nhâ Minh c%ua Trung Quùçc vâ F_ai Vi_"t, cüng nhè l_!i d_ung phong trâo n_çi chiù"n c%ua L" L_!i %! F_ai Vi_"t f%" thânh l_ép m_çt vè!ng tri^"u mù!i c%ua nhâ L", Champa khçng ng^én ng_ai tùén cçng F_ai Vi_"t f%" thu h^çi l_ai fùét fai Amaravati bº mùét. Sau cu_çc thânh cçng nây, chiù"n tranh gi¨èa hai nèù!c th_ét s_è bûng n%ç k%" t^è n&m 1445 cho fù"n ngây thùét th%u thânh F^ç Bân vâo n&m 1471. K%" t^è n&m 1445, vè!ng quùçc Champa câng ngây câng fi fù"n con fè^!ng suy vong, v^èa quén s_è l¨én chùinh trº23. S_è suy tân c%ua Champa lâ vî ph%ai fùçi f^éu li"n t_uc chùçng l_ai s_è xém l&ng c%ua lùang gi^"ng mi^"n bù&c, c_çng th"m vâo fùo, lâ ph%ai fùçi phùo vù!i bao nhi"u chiù"n tranh n_çi b_ç c%ua mînh: ch%i trong kho%ang th^!i gian chèa f^éy 30 n&m, 5 vº vua Champa tiù"p nùçi nhau f%" l"n ngçi %! th%u fç Vijaya (Bînh Fºnhà. Vi_"n cù! lâ quén Champa quùéy nhi¨"u %! bi"n giù!i, F_ai Vi_"t quyù"t fºnh vù!i bùét cùè giùa nâo lâ ph%ai xém chiù"m thânh F^ç Bân. Sau khi fä chu%én bº kÿ lè¨!ng, vua L" Thùanh Tçng d¨én m_çt foân th%uy quén vâ l_uc quén hûng m_anh sang xém chiù"m Champa. Khi fä chiù"m fè_!c thânh F^ç Bân, L" Thùanh Tçng ra l_"nh phùa h%uy th%u fç nây, çng ta fä ra l_"nh chùem f^éu cçng khai h!n bùçn ch_uc ngân quén Champa, vâ bù&t fèa v^" Th&ng Long h!n ba ch_uc ngân tû binh. Sau cûng, L" Thùanh Tçng khçng ng^én ng_ai ra l_"nh tân phùa ti%"u cè^!ng quùçc Vijaya thânh tro b_ui f%" xùoa b%o hoân toân nh¨èng vù"t tùich c%ua Champa côn sùot l_ai trong khu v_èc nây. Theo quan fi%"m c%ua giùao sè La=ont24, s_è thùét th%u thânh F^ç Bân vâo n&m 1471 ch%i lâ kù"t qu%a c%ua m_çt s_è xung f_çt vç cûng dâi h_an, cùo nghïa lâ trong suùçt 5 thù" k%y, gi¨èa n^"n v&n minh Champa chºu %anh

23 Nguyên Thê Anh, 1990, trang 76-77. 24 P-B. Lafont, 1991, trang 14. 22 Po Dharma hè%!ng ‰„n F_ç Giùao vâ n^"n v&n minh F_ai Vi_"t chºu %anh hè%!ng v&n hùoa Trung Quùçc. S_è xung f_çt gi¨èa hai quùçc gia n^ay bù&t f^éu k%" t^è cuùçi thù" k%y thùè 10, khçng ngoâi lùy do lâ fùéu tranh fù" b%ao t^çn cho s_è sùçng côn c%ua mînh. Tiù"c thay, trong tiù"n trînh c%ua lºch s%è, Champa lâ n_an nhén khçng may mù&n. Trèù!c s_è t&ng dén sùç cao f_ç %! F_ai Vi_"t, Champa ph%ai chºu mùét d^én fùét fai c%ua mînh cho F_ai Vi_"t f%" lui d^én v^" cùç th%u %! phè!ng nam. Hay nùoi m_çt cùach khùac h!n, n&m 1471 lâ n&m fùanh dùéu s_è thânh cçng r_èc r¨! c%ua n^"n v&n minh Trung quùçc chùçng l_ai m_çt xä h_çi mang n_&ng v&n hùoa ‰„n F_ç Giùao, m_çt v&n hùoa fä cùo m_çt th^!i vâng son géy bao %anh hè%!ng lù!n m_anh, nhùét lâ t^è thù" k%y thùè 4, trong nhi^"u quùçc gia %! bùan f%ao Fçng Dè!ng. Sau khi tân phùa thânh F^ç Bân, quén F_ai Vi_"t tiù"n fù"n nùui Th_ach Bi (t%inh Phùu Y"nà, n!i mâ vua L" Thùanh Tçng fä ra l_"nh cho f_uc tr"n bia fùa f%" phén chia bi"n giù!i mù!i gi¨èa Champa vâ F_ai Vi_"t. Tr"n th_èc tù", bi"n giù!i th_ét s_è gi¨èa hai nèù!c vâo n&m 1471 ch%i %! fêo Cû Mçng, phùia nam Bînh Fºnh. Vî khu v_èc nùui Th_ach Bi (Phùu Y"nà ch%i lâ m_çt vûng ''No Man's land'' (fùét khçng ai fºnh cèà gi¨èa Champa vâ F_ai Vi_"t25. Sau ngây thùét th%u thânh F^ç Bân, ai cüng nghï r^&ng F_ai Vi_"t së tiù"n quén f%" xém chiù"m toân v_en länh th%ç Champa %! mi^"n nam. Fùo lâ m_çt lùy thuyù"t mâ nhi^"u s%è gia fä t^èng l^ém l¨én t^è h!n m_çt ph^^én ba thù" k%y v^èa qua, vî h_o fä cho r^&ng vè!ng quùçc Champa khçng côn n¨èa sau ngây s_up f%ç th%u fç Vijaya vâo n&m 1471. Chùinh quùçc s%è F_ai Vi_"t fä l"n tiù"ng ph%an l_ai s_è sai l^ém nây26. B%!i r^&ng, khi fä lâm ch%u tînh hînh %! Vijaya, chùinh vua L" Thùanh Tçng quyù"t fºnh phong vè!ng cho Bùç Trî Trî, m_çt vº tèù!ng t^èng tham chiù"n %! Vijaya vâo n&m 1471, vâ giao cho Bùç Trî Trî quy^"n cai trº tr"n länh th%ç Champa côn l_ai, fùo lâ ti%"u vè!ng quùçc Panduranga (Phan Rang vâ Phan Rià vâ Kauthara (Nha Trang vâ Phùu Y"nà. Chùinh vî thù", Champa v¨én côn lâ m_çt vè!ng quùçc f_çc l_ép, nhèng f_çc l_ép trong h_" thùçng chè h^éu c%ua F_ai Vi_"t. Nhi^"u nhâ s%è h_oc rùét ng_ac nhi"n v^" én hu_" c%ua F_ai Vi_"t dânh cho Champa trong biù"n cùç nây. Th_ét ra, F_ai Vi_"t fä cùo m_çt mèu f^ç lù!n trong cu_çc

25 Po Dharma, 1989, trang 131-132. 26 Nguyên Thê Anh, 1990, trang 84. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 23 xém chiù"m nây. Vî r^&ng, sau ngây chiù"m fùong Vijaya, vua L" Thùanh Tçng fä g%!i fù"n khu v_èc nây hâng ngân quén fi^"n v^èa phùat hoang f%" khai thùac kinh tù" v^èa phông th%u f%" chùçng l_ai s_è n%çi d_éy c%ua Champa chinh ph_uc tr%! l_ai fùét fai c%ua mînh bº mùét. Vua L" Thùanh Tçng cüng côn ùap d_ung chùinh sùach f^çng hùoa dén t_çc Champa côn sùçng trong vûng bº chiù"m fùong b^&ng cùach lâ fèa hâng ngân ngè^!i gùçc Vi_"t lâ nh¨èng thânh ph^én tr_çm cèù!p hay vi ph_am lu_ét phùap sang s°ong trâ tr_çn vù!i dén t_çc Champa. Chùinh thânh ph^én tr_çm cèù!p vâ ph_am phùap nây mù!i cùo f%u sùèc tung hoânh cèù!p bùoc vâ f^çng hùoa dén Champa côn sùot l_ai. Nù"u hçm nay khçng côn ai, t^è Qu%ang Trº cho fù"n Nha Trang, dùam nh_én di_"n mînh lâ dén t_çc Champa n¨èa, thî d¨è ki_"n nây ch%i lâ kù"t qu%a c%ua chùinh sùach Vi_"t Nam hùoa do vua L" Thùanh Tçng t_ao n"n. Fùèng tr"n phè!ng di_"n lºch s%è mâ nùoi, vâo gi¨èa thù" k%y thùùè 15, fùung ra F_ai Vi_"t khçng f%u nhén l_èc vâ v_ét l_èc f%" gi%ai quyù"t hai vùén f^" cûng m_çt lùuc, fùo lâ v^èa phông th%u fùét fai Champa fä l_ot vâo tay mînh vâ v^èa ùap d_ung chùinh sùach Vi_"t Nam hùoa dén t_çc Champa hi_"n côn sùçng tr"n vûng bº chiù"m fùong. Chùinh vî thù", F_ai Vi_"t ch%i tîm cùach xém chiù"m länh th%ç Champa g^én bi"n giù!i mînh h!n f%" ti_"n vi_"c cai qu%an, nhùét lâ f%" ùap d_ung chè!ng trînh Vi_"t Nam hùoa, biù"n dén t_çc Champa thânh dén Vi_"t m_çt cùach d¨" dâng h!n.

1471-1653: s_è thùét th%u Kauthara

F_ai Vi_"t fä quyù"t fºnh dânh cho Bùç Trî Trî quy^"n cai trº tr"n länh th%ç Champa côn l_ai %! mi^"n nam, tùèc lâ vûng Kauthara, Panduranga vâ vûng Cao Nguy"n %! phùia téy c%ua Panduranga. Khi fä nh_én én hu_" nây, Bùç Trî Trî cüng tîm cùach xin Trung Quùçc chùinh thùèc hùoa vè!ng chùèc c%ua mînh. Tiù"c r^&ng, çng ta ch%i nh_én s_è tr%a l^!i c%ua Trung Quùçc sau m_çt th^!i gian ngù&n, trèù!c khi çng ta fä t^è tr^én. Theo s%è li_"u c%ua trung Quùçc27, tiù"p theo Bùç Trùi Trî, cùo hai vº vua kù" tiù"p nùçi ngçi, nhèng s%è li_"u nây khçng cho biù"t t"n tu%çi vâ n&m thùang nh_ém chùèc c%ua h_o. Nù"u theo bi"n ni"n s%è Panduranga, vº vua kù" vº Bùç Trî Trî cùo th%" lâ Po Kabih (1494-1530à, Po Karutdrak (1530-

27 J. Boisselier, 1963, trang 373. 24 Po Dharma

1536à, Po Maha Sarak (1536-1541à, Po Kunarai (1541-1553à, Po At (1553-1579à28. Vè!ng quùçc %! mi^"n nam dèù!i quy^"n cai trº Bùç Trî Trî vâ nh¨èng çng vua nùçi tiù"p, v¨én côn mang t"n lâ Champa trong nh¨èng s%è li_"u viù"t b^&ng tiù"ng Ch&m vâ Vi_"t. Nhèng vè!ng qu°oc Champa nây fä bù&t f^éu lùanh xa d^én vù!i truy^"n thùçng c%ua Champa theo ‰„n F_ç Giùao %! mi^"n bù&c. M_oi c! cùéu t%ç chùèc hânh chùanh, chùinh trº vâ xä h_çi c%ua Vè!ng Quùçc nây f^"u d_èa tr"n n^"n t%ang c! b%an ri"ng bi_"t c%ua t_ép t–uc vâ tùin ngè¨!ng c%ua f_ia phè!ng mînh29. Qua s%è li_"u côn f%" l_ai, n^"n v&n minh c%ua vè!ng quùçc Champa ‹‹mù!i›› nây ch%i lâ m_çt s_è t%çng h_!p c%ua ba truy^"n thùçng tùin ngè¨!ng khùac bi_"t, fùo lâ di s%an v&n hùoa c%ç truy^"n fºa phè!ng c%ua Panduranga vâ Kauthara, m_çt sùç %anh hè%!ng côn dè l_ai c%ua tùin ngè¨!ng Bâ La Mçn Giùao, vâ nhùét lâ t^è thù" k%y thùè 17, m_çt sùç tùin ngè¨!ng H^çi Giùao v^èa mù!i du nh_ép vâo %! cùac h%ai c%ang vûng Panduranga vâ Kauthara. Qua ngây t^è tr^én c%ua L" Thùanh Tçng vâo n&m 1497, F_ai Vi_"t l_ai r!i vâo n_çi chiù"n gi¨èa chùua Trºnh cai trº mi^"n bù&c vâ chùua Nguy¨"n, t_è xèng vè!ng vâ f_&t th%u fç c%ua mînh %! g^én khu v_èc Huù" béy gi^!. Chùinh chùua Nguy¨"n mù!i lâ tùac gi%a chùinh thùèc c%ua chùinh sùach ‹‹Nam Tiù"n›› ch%u yù"u f%" di chuy%"n tùçi fa bi"n giù!i c%ua mînh v^" mi^"n nam c%ua Champa30. Ngè_!c l_ai, vù!i nh¨èng gî mâ nhi^"u nhâ nghi"n cùèu thè^!ng n"u ra, cu_çc ‹‹Nam Tiù"n›› c%ua chùua Nguy¨"n fä g_&p m_çt sùèc khùang c_è mänh li_"t c%ua cùac nhâ länh f_ao Champa ‹‹mù!i›› nây. Ngoâi chùinh sùach fè!ng f^éu chùçng l_ai ‹‹Nam Tiù"n›› c%ua chùua Nguy¨"n, vè!ng quùçc Champa cüng mùéy l^én ùap d_ung chùinh sùach ‹‹Bù&c Tiù"n››, thùi d_u vâo n&m 1578, cho tù!i Phùu Y"n f%" thu h^çi l_ai m_çt thânh lüy fä r!i vâo tay nhâ Nguy¨"n31. Vâo cuùçi thù" k%y thùè 16, Champa ‹‹mù!i›› bao g^çm m_çt d%ai fùét ch_ay dâi t^è bi"n giù!i Saigon fù"n fêo Cû Mçng (phùia nam Bînh Fºnhà v¨én côn f%u fi^"u ki_"n f%" nuçi dè¨!ng m_çt foân quén khùa hûng m_anh. Chùinh vî thù", vâo n&m 1594, vua Champa, (dè^!ng nhè fä theo H^çi

28 Po Dharma, 1978, trang 58-59. 29 P-B. Lafont, 1991, trang 16-17. 30 Nguyên Thê Anh, 1989, trang 123. 31 DNNTC, 1964, trang 99. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 25

Giùaoà, fä g%!i m_çt foân quén sang giùup vua Johor, m_çt ti%"u vè!ng quùçc %! mi^"n nam bùan f%ao Mä Lai, f%" chùçng l_ai th_èc dén B^ç Fâo Nha %! Malaka. Chùinh nh^! quén l_èc hûng m_anh nây, Po Nit (1603-1613à fä quyù"t fºnh xuùét tr_én tiù"n fùanh Qu%ang Nam, m_çt khu v_èc hânh chùanh n^&m trong länh th%ç c%ua nhâ Nguy¨"n. Trèù!c hânh f_çng nây, chùua Nguy¨"n cüng xuùét quén f%" chinh ph_at Champa. Th^èa c! h_çi chi°en thù&ng, chùua Nguy¨"n xém chiù"m khu v_èc Phùu Y"n vâ d^!i bi"n giù!i phùia nam c%ua mînh fù"n Cap Varella, %! phùia bù&c Nha Trang. Sau fùo, chùua Nguy¨"n biù"n f%çi länh th%ç nây thânh Dinh Trùén Bi"n32 vâ fèa h!n ba ch_uc ngân tû binh c%ua nh^a Trºnh sang khu v_èc nây f%" phùat hoang khai tri%"n kinh tù". D¨éu thùét b_ai, Champa ‹‹mù!i›› v¨én gi¨è nguy"n fè_!c truy^"n thùçng bùét khuùét c%ua Champa, fùo l^a truy^"n thùçng fùéu tranh f%" b%ao v_" quy^"n f_çc l_ép, vâ nhùét lâ s_è sùçng côn c%ua quùçc gia nây. Chùinh vî thù", vè!ng quùçc Champa khçng ng^én ng_ai tiù"n quén chùçng l_ai s_è xém lè_!c c%ua nhâ Nguy¨"n %! Dinh Trùén Bi"n (Phùu Y"nà vâo n&m 1620. Vâo kho%ang ba ch_uc n&m sau, tùèc lâ n&m 1653, vua Champa lâ Po Nraop chu%én bº l_èc lè_!ng quén s_è c%ua mînh f%" tuy"n chiù"n vù!i chùua Nguy¨"n, thu ph_uc l_ai khu v_èc Phùu Y"n bº r!i vâo tay c%ua Nguy¨"n vâo n&m 1611. Trèù!c tînh th°e nây, chùua Nguy¨"n fä g%!i m_çt foân quén hûng m_anh sang tùén cçng Champa, tiù"n fù"n sçng Phan Rang, bù&t fè_!c vua Po Nraop vâ cè¨!ng bùach vua nây ng^çi trong r_o b^&ng sù&t f%" fèa v^" Huù". Vî khçng chºu f%" cho nhâ Nguy¨"n hânh x%è mînh, Po Nraop quyù"t fºnh t_è h%uy thén f%" n"u cao tinh th^én bùét khuùét c%ua mînh33. Nhén c! h_çi nây, chùua Nguy¨"n cüng xém chiù"m vûng Nha Trang vâ d^!i bi"n giù!i c%ua mînh fù"n khu v_èc Cam-ranh34. Thù" lâ ti%"u vè!ng quùçc Kauthara l_ai r!i vâo tay nhâ Nguy¨"n vâo n&m 1653 vâ khu v_èc nây bº biù"n f%çi thânh Dinh Thùai Khang vâ Di"n Khùanh trong h_" thùçng hânh chùanh nhâ Nguy¨"n35.

32 DNNTC, 1964, trang 7. 33 J. Tissanier, 1663, trang 176. 34 H. Chappoullié, 1943, trang 9. 35 DNNTC, 1964, trang 60-61; PBTL (quy%"n 1), trang 83; LTHCLC (Quy%"n 1), trang 110-112. 26 Po Dharma

Kauthara thùét th%u, f^"n thi"ng li"ng c%ua Po Ina Nagar ‹‹Bâ M_e Vè!ng Quùçc›› %! Nha Trang l_ot vâo vông ki%"m soùat c%ua nhâ Nguy¨"n. Chùinh vî thù", vua Champa quyù"t fºnh rèù!c Po Ina Nagar v^" Phan Rang f%" fè_!c th^! ph_ung trong m_çt cùai f^"n %! Mçng Fùèc g^én lâng H¨èu Fùèc béy gi^!. K%" t^è n&m 1653, fùét fai Champa t_è thu h_ep l_ai trong länh fºa c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga, mâ nhâ s%è h_oc thè^!ng g_oi lâ vè!ng quùçc Panduranga-Champa.

Th^!i k^y 1653-1771: s_è suy yù"u c%ua Panduranga

N&m n&m sau ngây thùét th%u Kauthara (Nha Trangà, tùèc lâ n&m 1658, chùua Nguy¨"n, l_!i d_ung s_è kh%ung ho%ang chùinh trº trong n_çi b_ç Kampuchea, dûng vü l_èc f%" xém chiù"m khu v_èc Saigon-Bi"n Hoâ. S_è hi_"n di_"n c%ua quén f_çi nhâ Nguy¨"n %! Saigon fä fèa Panduranga vâo fºa thù" mù!i, fùo lâ, vè!ng quùçc nây fä tr%! thânh “trùai f_çn“ m_çt khu v_èc n^&m ngay chùinh gi¨èa länh th%ç mâ nhâ Nguy¨"n fä lâm ch%u fùét fai: Bi"n Hoâ %! phùia nam vâ Nha Trang %! phùia bù&c. Bº kîm k_ep vâ bº bao véy, Panduranga-Champa fä mùét fi toân di_"n nh¨èng fºa thù" quén s_è tr_ong yù"u c%ua mînh36. Chèa f^éy 40 n&m lâm ch%u Bi"n H^oa, chùua Nguy¨"n quyù"t fºnh tiù"p t_uc ùap d_ung chùinh sùach ‹‹Nam Tiù"n›› c%ua mînh. F%" tr%a f%ua cu_çc tùén cçng c%ua vua Po Saot nh^&m thu h^çi l_ai vûng thùanh fºa Kauthara (Nha Trangà vâo n&m 1692, chùua Nguy¨"n fèa m_çt foân quén hûng m_anh f%" thanh toùan vè!ng quùçc n^ây. Sau khi thù&ng tr_én, nhâ Nguy¨"n f%çi danh xèng Chi"m Thânh (Campapuraà thânh Trùén Thu_én Thânh, f_&t dèù!i quy^"n cai trº c%ua m_çt çng Tham Mèu c%ua quén vi¨"n chinh nhâ Nguy¨"n. M_çt n&m sau, nhâ Nguy¨"n xùoa b%o Trùén Thu_én Thânh f%" thânh l_ép Ph%u Bînh Thu_én vâ giao quy^"n qu%an trº ph%u nây cho em c%ua

36 Po Dharma, 1989, trang 133. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 27 vua Po Saot37. Cuùçi n&m 1692, Panduranga-Champa fä biù"n mùét tr"n b%an f^ç Fçng Dè!ng vù!i tùinh cùach lâ m_çt quùçc gia ch%u quy^"n. Vî khçng chùép nh_én s_è hi_"n di_"n quén nhâ Nguy¨"n tr"n länh th%ç mînh vâ vî khçng chùép nh_én nhâ Nguy¨"n t_è xùoa b%o vè!ng quùçc nây tr"n bù%an f^ç, toân b_ç nhén dén Panduranga-Champa vûng d_éy fùanh fu%çi quén xém lè_!c trong suùçt hai n&m trè^!ng, t^è 1693-1694. Vî khçng th%" khùang c_è l_ai s_è vûng d_éy c%ua to^an b_ç nhén dén c%ua vè!ng quùçc nây, chùua Nguy¨"n quyù"t fºnh giao tr%a l_ai quy^"n f_çc l_ép cho Panduranga-Champa, nhèng f_çc l_ép dèù!i s_è b%ao tr_! chùinh trº vâ quén s_è c%ua mînh. K%" t^è fùo, danh xèng Thu_én Thânh fä tr%! thânh thçng l_" trong v&n b%an nhâ Nguy¨"n f%" g_oi Panduranga-Champa. Khi fä thu h^çi f_çc l_ép, nhâ Nguy¨"n phong vè!ng cho Po Saktiraydaputih, em c%ua vua Po Saot vâ cüng lâ m_çt tû binh c%ua nhâ Nguy¨"n trong tr_én chiù"n vâo n&m 169238. M_&c dû giao tr%a quy^"n f_çc l_ép cho Panduranga-Champa, nhâ Nguy¨"n quyù"t fºnh gi¨è quy^"n cai trº tr_èc tiù"p c%ua mînh tr"n c_çng f^çng Vi_"t ki^"u sùçng trong länh th%ç Champa. Chùinh sùach nây nh^&m ki%"m soùat ch_&t chë m_oi biù"n cùç x%ay ra %! Panduranga-Champa vâ nh^&m fi^"u f_çng Vi_"t ki^"u nây, khi c^én thiù"t, f%" géy chiù"n tranh chùçng l_ai vè!ng quùçc Champa. F%" ùap d_ung chùinh sùach nây, nhâ Nguy¨"n thânh l_ép m_çt ph%u Bînh Thu_én rùét lâ f_&c bi_"t trong länh th%ç Panduranga-Champa vâo n&m 1697. Theo tè li_"u hoâng gia Panduranga viù"t b^&ng tiù"ng Ch&m vâ Hùan39, k%" t^è n&m 1702, tùét c%a Vi_"t ki^"u sùçng trong Panduranga-Champa khçng tr_èc thu_çc quy^"n qu%an trº c%ua vè!ng quùçc nây, nhèng tr_èc thu_çc ph%u Bînh Thu_én c%ua nhâ Nguy¨"n. Ph%u Bînh Thu_én nây l^a m_çt c! quan f_ai di_"n cho nhâ Nguy¨"n, cùo vai trô f%" gi%ai quyù"t vù!i chùinh quy^"n Panduranga-Champa m_oi vùén f^" li"n quan fù"n quy^"n l_!i Vi_"t ki^"u sùçng %! vè!ng quùçc nây40. S_è hi_"n di_"n c%ua Vi_"t ki^"u nùup sau cùai bùong hînh c%ua ph%u Bînh Thu_én lâ nguy"n nhén chùinh yù"u fèa fù"n x_è xung f_çt hâng ngây gi¨èa f^çng bâo Panduranga-Champa vâ c_çng f^çng Vi_"t ki^"u. Vâ x_è xung

37 DNTLCB, quy%"n I, trang 147-151. 38 Po Dharma, 1978, trang 137. 39 Archives du Pæ◊∂uraßga, 1984. 40 Po Dharma, 1987 (I), trang 69-70. 28 Po Dharma f_çt nây thè^!ng x%ay ra chung quanh vùén f^" kh%ung ho%ang fùét fai. Vî r^&ng Vi_"t ki^"u câng ngây câng m%! r_çng länh th%ç c%ua mînh, ho_&c qua cùac cu_çc mua bùan ru_çng fùét m_çt khi dén t_çc Champa bº thiù"u n_!, ho_&c qua cùac cu_çc chiù"m fùét bùét h_!p l_" trong nh¨èng khu v_èc hoang vù&ng. K%" t^è fùo, Panduranga-Champa khçng c^on bi"n giù!i cùç fºnh, vî länh th%ç cùo m_çt hînh d_ang nhè vù"t d^éu loan, n^&m xen k%e trong bi"n giù!i c%ua fùét fai thu_çc ph%u Bînh Thu_én c%ua nhâ Nguy¨"n41

Th^!i k^y 1771-1832: Nh¨èng ngây cuùçi cûng c%ua Champa

N&m 1771 fùanh dùéu cu_çc vûng d_éy c%ua Téy S!n chùçng l_ai chù" f_ç b_ao tân c%ua nhâ Nguy¨"n. Cçng trînh fùéu tranh c%ua Téy S!n bù&t f^éu lan r_çng trong khù&p nèù!c. Trèù!c tînh thù" nây, nhâ Nguy¨"n t^è b%o th%u fç mînh f%" lui v^" %én nùau %! khu v_èc f^çng b^&ng sçng Mùekong, ch^! f_!i th^!i c! khçi ph_uc l_ai fùét nèù!c42. K%" t^è ng^ay ùéy Téy s!n lâm ch%u mi^"n bù&c, côn hoâng t%è Nguy¨"n ‰Anh c%ua nh^a Nguy¨"n lâm ch%u mi^"n nam. Thù" lâ Panduranga-Champa, vî fºa thù" c%ua mînh, m_çt l)an n¨èa tr%! thânh n_an nhén c%ua chiù"n tranh gi¨èa ngè^!i Vi_"t vù!i ngè^!i Vi_"t, m_çt cu_çc chiù"n tranh ch%&ng cùo gî li"n h_" vù!i vè!ng quùçc Champa. Theo s%è li_"u c%ua Vi_"t Nam43, m_uc ti"u ti"n quyù"t c%ua Nguy¨"n ‰Anh vâ Téy S!n lâ ph%ai chiù"m cho k^y fè_!c Panduranga-Champa f%" lâm nhºp c^éu tiù"n quén chùçng phùa thânh Saigon do Nguy¨"n ‰Anh trùén gi¨è hay chùçng phùa Nha Trang dèù!i s_è ki%"m soùat c%ua Téy S!n. Lâm ch%u Panduranga-Champa tùèc lâ lâm ch%u tînh hînh quén s_è trong s_è xung f_çt nây. Chùinh vî thù", k%" t^è n&m 1771 vè!ng quùçc Panduranga-Champa fä tr%! thânh m_çt bäi chiù"n trè^!ng kh%ung khiù"p gi¨èa quén Téy S!n vâ l_èc lè_!ng Nguy¨"n ‰Anh. Trèù!c biù"n cùç nây, s_è sùçng côn c%ua Panduranga-Champa ch%i lâ m_çt giùéc m! huy^"n %ao vâ nùo tûy thu_çc hoân toân vâo kù"t qu%a c%ua

41 DNTLCB, quy%"n I, trang 209. 42 HLNTC, quy%"n I, 1985. 43 DNCBLT, 1970. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 29 chiù"n tranh gi¨èa ngè^!i Vi_"t Nam h!n lâ tu^y thu_çc vâo ùy muùçn c%ua mînh. N&m 1802, Nguy¨"n ‰Anh fùanh b_ai tân quén Téy S!n, lâm ch%u toân di_"n länh th%ç Vi_"t Nam, sau fùo l"n ngçi lùéy danh hi_"u lâ Gia Long. Khi chiù"n tranh fä chùém dùèt, Gia Long quyù"t fºnh trao tr%a l_ai cho vè!ng quùçc Panduranga-Champa, khçng ph%ai lâ quy^"n f_çc l_ép, nhèng lâ quy^"n t_è trº dèù!i s_è b%ao h_ç c%ua tri^"u fînh Huù". Sau fùo, Gia Long phong tèù!c cho ong Po Soang Nhung Ceng, m_çt tèù!ng tâi gùçc ngè^!i Ch&m (t%ç ti"n bâ Th^"m %! Phan Rùià, fä t^èng tham gia vù!i Nguy¨"n ‰Anh f%" chùçng Téy S!n, quy^"n cai trº vè!ng quùçc nây. M_&c dû lâ m_çt vè!ng quùçc t_è trº, nhèng Po Saong Nhung Ceng cùo quy^"n tuy_"t fùçi tr"n nhén dén c%ua Panduranga, cùo quy^"n thânh l_ép quén f_çi ri"ng vâ quyù"t fºnh thuù" mùa ri"ng trong länh th%ç c%ua mînh. Thânh hînh trong qui chù" thu_çc fºa Vi_"t Nam, nù"u Gia Long quyù"t fºnh cho tùai l_ép l_ai vè!ng quùçc Panduranga-Champa, fùo lâ f%" t%o bây s_è cùam !n c%ua mînh fùçi vù!i tèù!ng Saong Nhung Ceng fä cùo cçng trong cçng trînh fùanh fu%çi Téy S!n h!n lâ bây t%o ùy muùçn c%ua mînh f%" vè!ng qèùçc Champa nây fè_!c ph_uc h^çi l_ai44. Dû trong hoân c%anh nâo fi n¨èa, Panduranga-Champa cüng lâ m_çt vè!ng quùçc t_è trº dèù!i s_è b%ao tr_! c%ua Gia Long, vâ nhùét lâ dèù!i s_è che ch%! tùçi fa c%ua çng L" V&n Duy_"t, T%çng Trùén Gia Fºnh Thânh. N&m 1802, Gia Long t^è tr^én. Minh M_"nh kù" tiù"p cha mînh f%" cai trº toân v_en Vi_"t Nam. Sau ngây l"n ngçi, Minh M_"nh xùoa b%o t°at c%a chùinh sùach li"n quan fù"n Panduranga-Champa do Gia Long f%" l_ai, vâ quy^"n ki%"m soùat c%ua L" V&n Duy_"t tr"n vè!ng quùçc nây. V°an f^" nây fä d¨én f°en s_è xung f_çt gi¨èa Minh M_"nh vâ T%çng Trùén Gia Fºnh Thânh. K%" t^è ngây ùéy, Panduranaga-Champa l_ai tr%! thânh n_an nhén l^én thùè hai trong biù"n cùç chùinh trº gi¨èa ngè^!i Vi_"t Nam. Khi Po Saong Nhung Ceng fä t^è tr^én %! Champa (chùè khçng ph%ai çng vua nây lâ ngè^!i ch_ay sang Kampuchea lùanh n_an nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^émà, Minh M_"nh t_è phong tèù!c cho m_çt ngè^!i Ch&m k^" c_én c%ua mînh l"n ngçi. L" v&n Duy_"t ph%an fùçi l_ai Minh M_"nh, t_è quyù"t fºnh cho con c%ua Po Saong Nhung Ceng l"n lâm vua Panduranga-Champa, f%" trùén

44 Po Dharma, 1987 (I), trang 86. 30 Po Dharma gi¨è tr_on v_en quy^"n ki%"m soùat chùinh trº vâ hânh chùanh c%ua vè!ng quùçc nây45. Nhi^"u s%è li_"u cüng n"u l"n r^&ng, n&m 1832 lâ n&m fùanh dùéu m_çt khùuc quanh lºch s%è lù!n lao trong chùinh sùach bang giao gi¨èa Panduranga-Champa vâ tri^"u fînh Huù". Nù"u t^è n&m 1822 fù"n 1828, vè!ng quùçc nây tr_èc thu_çc dèù!i quy^"n ki%"m soùat c%ua tri^"u fînh Huù", nhèng sau n&m 1828, Panduranga-Champa fä tr%! thânh m_çt vè!ng quùçc f_&t dèù!i quy^"n cai trº c%ua Gia Fºnh Thânh46. Chùinh vî thù", s_è sùçng côn c%ua Panduranga-Champa hçm nay t^uy thu_çc h%&n vâo tè thù" m_anh hay yù"u c%ua L" V&n Duy_"t fùçi vù!i Minh M_"nh. N&m 1832, L" V&n Duy_"t t^è tr^én. Tùèc t°oc, Minh M_"nh quyù"t fºnh chiù"m fùong Panduranga-Champa, cho l_"nh tr^èng trº th%&ng tay tùét c%a quan chùèc n^ao trong vè!ng quùçc fä theo L" V&n Duy_"t47, Minh M_"nh fä ùap d_ung chùinh sùach tân b_ao chùçng l_ai nhén dén Champa vî t_çi khçng chºu ph_uc tûng tri^"u fînh Huù". Sau cu_çc tr^èng ph_at nây, Minh M_"nh cho l_"nh xùoa b%o Panduranga-Champa tr"n b%an f^ç Fçng Dè!ng, chia l_ai fùét fai nây thânh hai huy_"n An Phèù!c vâ Hôa Fa tr_èc thu_çc t%inh Bînh Thu_én48. Thù" lâ, vè!ng quùçc Panduranga-Champa hoân tân bº di_"t vong vâo n&m 1832.

1832-1835: S_è vûng d_éy cuùçi cûng

Nh¨èng chùinh sùach tân b_ao c%ua m_çt sùç quan chùèc Minh M_"nh nh^&m tr^èng trº th%&ng tay nhén dén Champa vî t_çi theo L" V&n Duy_"t lâ nguy"n nhén chùinh yù"u gi%ai thùich cho s_è vûng d_éy c%ua dén t_çc Champa vâo n&m 1833. Fùoi khùat, tû f^ay, x%è tr%am khçng c^én lùy do, khçng c)an xùet x%è, t_ép trung ngè^!i dén Champa v^ao lao dºch trong nh¨èng nçng trè^!ng kinh tù", fùçt chùay lâng xä thânh tro b_ui, v.v. lâ s_è vi_"c di¨"n ra hâng ngây sau ngây mùét nèù!c49. Khçng th%" kham n%çi nh¨èng s_è khùçn kh%ç nây, Katip Sumat, m_çt nhâ länh f_ao tinh th^én H^çi

45 DNTLCB , quy%"n VI, , trang 90. 46 Po Dharma, 1987 (I), trang 110. 47 CM 29 (1). 48 MMCY, quy%"n VI, 1974, trang 143-144. 49 CHCPI- CAM 1. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 31

Giùao, k"u g_oi qu^én chùung n%çi d_éy, thânh l_ép m_çt m_ét tr_én khùang chiù"n H^çi Giùao, dûng chiù"n tranh t%è vî f_ao (Jihédà chùçng l_ai Minh M_"nh f%" dânh f_çc l_ép Champa. Phong trâo khùang chiù"n c%ua Katip Sumat fä tr%! thânh m_çt mùçi fe d_oa lù!n cho Minh M_"nh trong khu v_èc nây50. Chùinh thù", ngoâi foân quén hûng m_anh c%ua tri^"u fînh Huù", Minh M_"nh k"u g_oi tùét c%a Vi_"t ki^"u sùçng %! féy gùop sùèc f%" fùanh phùa toân di_"n l_èc lè_!ng Katip Sumat vâo n&m 183451. Nù"u s%è li_"u Vi_"t Nam ùit nùoi fù"n cu_çc n%çi d_éy c%ua Katip Sumat, thî s%è li_"u nây khçng b%o l¨! c! h_çi viù"t v^" biù"n cùç 1834-1835, biù"n cùç mâ tri^"u fînh Huù" coi fùo lâ m_çt c! cùéu cùach m_ang mù!i mang hînh thùèc ‹‹M_ét Tr_én Gi%ai Phùong›› h!n lâ hînh thùèc n%çi lo_an. Fùung v_éy, Ja Thak Wa, ngè^!i lâng V&n Lém (Ninh Thu_énà, lâ m_çt quan chùèc lù!n trong tri^"u Champa th^!i trèù!c, lâ ngè^!i fùèng ra thânh l_ép M_ét Tr_én Gi%ai Phùong, v^a thânh l_ép chùinh ph%u lém th^!i f%" fi^"u hânh cçng cu_çc cùach m_ang gi%ai phùong Champa. Lùéy khu F^çng Nai, n!i mâ dén Vi_"t khçng dùam xém nh_ép, f%" lâm m_ét khu. Áng ta fùèng ra f^" nghº m_çt çng hoâng t%è gùçc Raglai, dông Po Romùe, l"n ngçi c%ua vè!ng quùçc. Áng k"u g_oi toân dén Champa, c%a anh em cao nguy"n vâ ngè^!i Ch&m cûng fùèng d_éy chùçng l_ai quén xém lè_!c Minh M_"nh. Sau khi chiù"m fùong khu v_èc Phan rang, çng cho l_"nh tiù"n fùanh khu v_èc Phùu Y"n vâ Bînh Fºnh. Tiù"c thay, çng bº t%è tr_én %! lâng H¨èu Fùèc (Phan Rangà vâo n&m 1835. Phong trâo c%ua Ja Thak Wa fè_!c coi nhè lâ cu_çc n%çi d_éy cuùçi cûng sau ngây mùét nèù!c c%ua vè!ng quùçc Champa vâo n&m 183252. Sau cùai chù"t c%ua Ja Thak Wa, Minh M_"nh phùat f_çng m_çt chùinh sùach vç cûng tân b_ao f%" tr^èng trº nh¨èng ai dùinh dùang vâo cu_çc cùach m_ang nây: trèng thu ru_çng fùét, theo döi vâ bù&t bù!, t_ép trung c%ai t_ao vâ tû fây tùçi fa, cùém phén phùçi lè!ng th_èc, thi"u fùçt lâng xä cho fù"n qu_ét c%a m^ç mä nh¨èng gia fînh theo cùach m_ang53. Sau cûng, f%" ki%"m soùat s_è t_ép trung c%ua dén t_çc Champa, Minh M_"nh cho l_"nh d^!i h°et t°at c%a lâng xä Champa fi ch%ç khùac f%" thânh l_ép lâng xä ngè^!i Vi_"t.

50 DNTLCB, quy%"n XVI, trang 70-120. 51 CM 24(5), trang 169-168 et CM 32 (6), trang 105-104. 52 CAM 30(17), trang 51. 53 CHCPI-CAM 1, trang 8. 32 Po Dharma

Chè!ng trînh d^!i lâng xä ngè^!i Champa lâ m_çt chùinh sùach nh^&m phùa h%uy toân b_ç c! cùéu t%ç chùèc c%ç truy^"n c%ua xä h_çi vâ gia fînh ngè^!i dén Champa th^!i fùo54.

S_è di_"t vong c%ua Champa cùo m_çt nguy"n nhén chùinh yù"u, fùo lâ vè!ng quùçc nây fä tr%! thânh m_çt n_an nhén c%ua chùinh sùach Nam Tiù"n Vi_"t Nam. Sau ngây di_"t vong, vè!ng quùçc nây ch%i f%" l_ai sau lèng mînh mùçt sùç di tùich lºch s%è, hai c_çng f^çng nhén ch%ung xuùét thén t^è dén t_çc Champa th^!i trèù!c. C_çng f^çng f^éu ti"n g^çm vâo kho%ang 300.000 anh em Téy nguy"n %! mi^"n trung Vi_"t Nam. Nhùom thùè hai vâo kho%ang 100.000 ngè^!i Ch&m %! vûng Phan Rang, Phan Rùi, 30.000 %! khu v_èc Chéu Fùçc vâ Téy Ninh, h!n 150.000 lùanh n_an %! Kampuchea55.

Thè Tºch

A. Tâi li_"u t%çng quùat

Bibliographie Campæ et caµ par P. B. Lafont et Po Dharma. Paris (L'Harmattan) 1989. Catalogue des manuscrits caµ des bibliothèques Françaises par P. B. Lafont, Po Dharma et Nara Vija. Paris (Public. de l'EFEO, CXIV) 1977. Complément au catalogue des manuscrits caµ des bibliothèques Françaises par Po Dharma. Paris (Public. de l'EFEO, CXXXIII) 1981. Kerajaan Champa. Jakarta (Balai Pustaka) 1981.

54 Po Dharma, 1987 (I), trang 163. 55 Mak Phoeun, 1988, trang 83-94. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 33

Inventaire des archives du Pæ◊∂uraßga du Fonds de la Société Asiatique de Paris (pièces en caractères chinois). Paris (Travaux du CHCPI) 1984. Actes du séminaire sur le Campæ organisé à l'Université de Copenhague. Paris (Travaux de CHCPI) 1988. Histoire des frontières de la Péninsule Indochinoise. I.- Les frontières du Viêtnam. Paris (L'Harmattan) 1989. Le Monde indochinois et la Péninsule malaise. Kuala Lumpur (CHCPI) 1990. Le Campæ et le Monde Malais. Actes de la conférence internationale sur le Campæ et le Monde malais organisée à l'Université de Californie, Berkeley. Paris (CHCPI) 1991.

B. Tâi li_"u trùich d¨én

1. Sùach viù"t b^&ng v&n t_è Ch&m

(Chùu thùich: CAM ≠ Sùach c%ua Vi_"n Vi¨"n Fçng Phùap, Paris; CHCPI ≠ Sùach c%ua Trung Tém Lºch S%è vâ N^"n V&n Minh Bùan F%ao Fçng Dè!ng, Sorbonne; CM ≠ Sùach c%ua Siociùetùe Asiatique de Parisà

CAM 30 (17). CAM MICROFILM 17 (1). Sùach nây fä dºch sang tiù"ng phùap b%!i Po Dharma vâ f&ng trong cuùçn sùach Le Pæß∂uraßga (Campæ). Ses rapports avec le Vietnam, Paris 1987 (Vol. II, pp. 19-88). CHCPI- CAM 1. CM 24(5). CM 29 (1). Sùach nây fä dºch sang tiù"ng phùap b%!i Po Dharma vâ f&ng trong cuùçn sùach Le Pæß∂uraßga (Campæ). Ses rapports avec le Vietnam, Paris 1987 (Vol. II, pp 93-217). CM 32 (6). CM 37(29).

2. Sù%è li_"u Vi_"t Nam

F_ai Nam Nhùét Thùçng Chùi (DNNTCà -quy%"n 10-11 (T%inh Phùu Y"n, Khùanh Hoâà, Saigon, 1964. 34 Po Dharma

- quy%"n 12 (T%inh Ninh Thu_én, Ph_u F_ao Phanrangà, Saigon, 1965. F_ai Nam Th_èc L_uc Chùinh Bi"n (DNTLCBà, Hanoi: quy%"n I (1962à, quy%"n VI (1963à, quy%"n XVI (1966à. F_ai Nam Th_èc L_uc Ti^"n Bi"n (DNTLTBà, Quy%"n 1, Hanoi, 1962. F_ai Nam Chùinh Bi"n Li_"t Truy_"n: Nhâ Téy S!n (DNCBLTà, Huù" (Vi_"n F_ai H_oc Huù"à, 1970. Hoâng L" Nhùét Thùçng Chùi (HLNTCà, dºch vâ chùu thùich b%!i Phan Thanh Thuy, Paris (Public. de l'EFEOà1985. Lºch Tri^"u Hiù"n Chè!ng Lo_ai Chùi (LTHCLCà, Quy%"n 1: Dè Fºa Chùi, Saigon, 1972. Minh M_"nh Chùinh Yù"u (MMCYà, Quy%"n 6, Saigon, 1974. Ph%u Bi"n T_ap L_uc (PBTLà, quy%"n 1, Saigon, 1972.

3. Sùach vâ bùao cùao khoa h_oc

Aymonier, E., -"Légendes historiques des Chames". Excursions et Reconnaissances, XIV-No 32 (1890), pp. 145-206. -"Première étude sur les inscriptions tchames". Journal Asiatique , XVII-1 (1891), pp. 5-86. Boisselier, J., La statuaire du Champa. Recherche sur les cultes et l'i- conographie. Paris (Public. EFEO LIV) 1963. Cabaton, A., "L'inscription chame de Bien-hoa". BEFEO IV-3 (1904), pp. 687-690. Chappoullié, H., Aux origines d'une église. Rome et les missions d'Indochine au XVIIe siècle. Paris 1943 et 1948. Coedès, -"La plus ancienne inscription en langue chame". New Indian Antiquary, Extrait Series I ( 1939), pp. 46-49. -Les Etats hindouisés d'Indochine et d'Indonésie. Paris (De Boccard) 1964. Finot, L., - "Notes d'épigraphie I. Deux inscriptions de Bhadravarman Ier, roi du Champa". BEFEO II (1902), pp. 185-191. Gùop ph^én tîm hi%"u l_ich s%è Champa 35

- "Notes d'épigraphie III. Stèle de Çambhuvarman à Mi-son". BEFEO III (1903), pp. 206-211. - "Notes d'épigraphie V. Pæ◊∂uraßga". BEFEO III (1903), pp. 630-654. - "Notes d'épigraphie XII. Nouvelles inscriptions de Po Klaun Garai". BEFEO IX-2 (1909), pp. 205-209. - Compte-rendu "Le Royaume de Champa". BEFEO XXVIII (1928), pp. 285-292.

Gay, B., "Vue nouvelle sur la composition ethnique du Campæ".Actes du séminaire sur le Campæ organisé à l'Université de Copenhague, Paris (Travaux du CHCPI) 1988, pp. 49-58. Jacq-Hergoualc'h, M., "L'armée du Campæ au début du XIIIe siècle". Le Campæ et le Monde malais. Paris (Travaux du CHCPI) 1991. Lafont, P-B., - "Pour une réhabilitation des chroniques notées en caµ moderne". BEFEO LXVII (1980), pp. 105-111. - "Aperçu sur les relations entre le Campæ et l'Asie du Sud-Est". Actes du séminaire sur le Campæ organisé à l'Université de Copenhague. Paris (Travaux de CHCPI) 1988, pp. 71-80. - "Les grandes dates de l'histoire du Campæ". Le Campæ et le Monde malais. Paris (Travaux du CHCPI) 1991, pp. 7-23. Ma Touan Lin, Ethnographie des peuples étrangers à la Chine. Ouvrage composé au XIIIe siècle de notre ère. Traduit pour la première fois du chinois par le Marquis d'Hervey de Saint Denys, Paris 1883. Mak Phoeun, "La communauté caµ au Cambodge du XVe au XIXe siècle". Actes du séminaire sur le Campæ organisé à l'Université de Copenhague, Paris (Travaux du CHCPI) 1988, pp. 83-94. Maspéro, G., Le Royaume de Champa. Paris (Van Oest) 1928. Nguyên Thê Anh, -"Le Nam Tien dans les textes vietnamiens". Histoire des frontières de la Péninsule Indochinoise. I.- Les frontières du Vietnam, Paris (L'Harmattan) 1989, pp. 121-127. -Le Dai-Viet et ses voisins (En collaboration avec Bui Quang Tung et Nguyen Huong). Paris (L'Harmattan) 1990. 36 Po Dharma

Parmentier, H. et Finot, L., "Le cirque de Mi-son (Quang-Nam)". BEFEO IV (1904), pp. 1- 173. Po Dharma, -Chroniques du Pæß∂uraßga. (Paris, thèse de l'EPHE IVe section, 1978). - Le Pæß∂uraßga (Campæ). Ses rapports avec le Vietnam (1802- 1835). Paris (Public. de l'EFEO CXLIX), 1987 (2 Vol). - "Etat des dernières recherches sur la date de l'absorption du Campæ par le Vietnam". Actes du séminaire sur le Campæ organisé à l'Université de Copenhague. Paris (Travaux du CHCPI) 1987, pp. 59-70. - "Les frontières du Campæ (Dernier état des recherches)". Histoire de frontières de la Péninsule Indochinoise. I.- Les frontières du Viêtnam, Paris (L'Harmattan), 1989, pp. 125-132. - "Le déclin du Campæ au début du XIIIe siècle". Le Campæ et le Monde malais. Paris (Travaux du CHCPI) 1991, pp. 47-61. Quach-Langlet, T. , "Le cadre historique de l'ancien Campæ". Actes du séminaire sur le Campæ organisé à l'Université de Copenhague. Paris (Travaux du CHCPI) 1988, pp. 27-47. Stein, R., "Le Lin-yi. Sa localisation, sa contribution à la formation du Campæ et ses liens avec la Chine". Pékin, Han-hiue, Vol. II, Fasc. 1-3 (1947), pp. 1-135. Tissanier, J., Relation de voyage du Père J. Tissanier pendant les années 1658, 1659 et 1660. Paris 1663.

Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong lºch s%è Champa*

P-B. La=ont**

D_èa vâo m_çt sùç tè li_"u c%ç c%ua Trung Quùçc, Vi_"t Nam, nh¨èng bia fùa tîm thùéy %! Champa (m_&c dû m_çt sùç chèa fè_!c qui fºnh rö r_"t ngây thùangà, vâ nhùét lâ tè li_"u viùù"t b^&ng tiù"ng Ch&m, ngè^!i ta fä cùo m_çt khùai ni_"m s! lè_!c v^" quùa trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Champa. Ai cüng biù"t r^&ng, nhi^"u tè li_"u b^&ng tiù"ng Hùan thè^!ng hay nùoi v^" Champa, nhèng nh¨èng biù"n cùç nây thè^!ng fè_!c ghi l_ai trong bao nhi"u n&m v^" sau. Chùinh vî thù", nh¨èng tin tùèc fùo khçng f_at fè_!c f_ç chùinh xùac cho lù&m vâ nhi^"u khi mang nhi^"u yù"u tùç méu thu¨én. Ngoâi ra, nh¨èng s%è gia Trung Quùçc hay Vi_"t Nam ch%i nùoi fù"n Champa, m_çt khi vè!ng quùçc nây cùo s_è li_"n h_" vù!i quùçc gia mînh. Tînh tr_ang n^ây lâ nguy"n nhén chùinh yù"u gi%ai thùich t_ai sao tè li_"u Trung Quùçc vâ Vi_"t Nam nùoi fù"n Champa quùa ùit vâ n_çi dung c%ua nùo thè^!ng mang nhi^"u tùinh chùùét lºch s%è khçng trung th_èc. Ri"ng v^" v&n b%an bia fùa Champa, m_çt tè li_"u quùi giùa nhèng khçng trùanh kh%oi nhi^"u tr%! ng_ai. M_çt ph^én vî sùç lè_!ng c%ua nùo quùa ùit so vù!i bia fùa Kampuchea, m_çt ph^én khùac phùat xuùét t^è s_è thùét l_ac c%ua bia fùa nây, chèa tùinh fù"n s_è tân phùa v&n b%an lºch s%è Champa do F_ai Vi_"t ch%u trè!ng. Fi^"u c^én n"n nhùén m_anh lâ nù"u bia fùa Champa fä cung cùép cho chùung ta nhi^"u tin tùèc v^" truy^"n thùçng t%ç chùèc tçn giùao, tiù"c r^&ng tè li_"u fùo ch%i nhù&c s! qua nh¨èng gî li"n quan fù"n biù"n cùç lºch s%è c%ua vè!ng quùçc nây. Cuùçi cûng, nhi^"u bia fùa khçng mang ngây thùang fä tr%! thânh chùèng b_"nh kinh ni"n

* Bâi viù"t b^&ng tiù"ng Phùap f&ng f^éu ti"n trong cuùçc sùach Le Campa et le Monde Malais, Actes de la con=ùerence internationale sur le Campa et le Monde Malais organisùee â l'Univeristùe de Cali=ornie, Berkeley, 30-31 Août 1990, t%ç chùèc b%!i Center =or Southeast Asia Studies (UCB, USAà vâ International O==ice o= Campa (IOC-CAMPAà, CHCPI, Paris, 1991, trang: 7-25. ** Ts. P.-B. La=ont lâ giùao sè c%ua Ecole Pratique des Hautes Etudes (Sorbonne, Parisà. 40 P-B La=ont trong cu_çc bân th%ao f%" xùac fºnh th^!i gian c%ua tè li_"u. Hi_"n tè_!ng nây câng géy th"m nhi^"u s_è nghi ng^! trong vi_"c tham kh%ao v&n b%an bia fùa Champa. Sau cûng, fùo lâ bi"n ni"n s%è Champa (sakaray dak rai pataoà viù"t b^&ng tiù"ng Ch&m. Féy lâ tè li_"u quùa hi_"n f_ai vâ ch%i nùoi v^" lºch s%è Champa sau thù" k%y thùè 15. Th"m vâo fùo, bi"n ni"n s%è nây ch%i lâ tè li_"u lºch s%è c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga, khçng h^" nhù&c fù"n biù"n cùç gî li"n quan fù"n cùac ti%"u vè!ng quùçc Champa %! mi^"n bù&c, nhè Vijaya, Amaravati. Khçng ai ph%u nh_én bi"n ni"n s%è nây lâ tè li_"u quan tr_ong, nhèng n_çi dung c%ua nùo rùét lâ giù!i h_an trong khçng gian vâ th^!i gian.

Vùén f^" xùac f_inh ni"n f_ai quan tr_ong trong lºch s%è c%ua m_çt vè!ng quùçc Champa fä suy tân fä tr%! thânh cçng vi_"c vç cûng khùo kh&n. B%!i vî vi_"v lâm nây côn tûy thu_çc vâo quan fi%"m c%ua m¨çi s%è gia vâ nùo côn mang bao nhi"u tùinh chùét khçng trung th_èc. Nhùét lâ fùçi vù!i Champa, m_çt vè!ng quùçc mâ s%è gia ch%i fang %! tînh tr_ang thùai nghi"n cùèu v^" lºch s%è c%ua quùçc gia nây, chùung ta n"n t_è f_&t l_ai vùén f^" cùo n"n nùoi v^" biù"n cùç quan tr_ong c%ua vè!ng quùçc nây h!n lâ nùoi v^" ni"n f_ai quan tr_ong c%ua hay khçng ?. Bâi nây viù"t v^" biù"n cùùç lâ fùung h!n.

1. S_è hînh thânhvè!ng quùçc Champa

Danh t^è Champa xuùét hi_"n l^én f^éu ti"n vâo n&m 658 sau cçng nguy"n tr"n m_çt bia fùa tîm thùéy %! mi^"n trung Vi_"t Nam. K%" t^è n&m fùo, danh t^è nây thè^!ng fè_!c dûng trong nhi^"u tè li_"u lºch s%è nhè %! Kampuchea vâo n&m 668 trong v&n bia b^&ng tiù"ng Ph_an. Fùçi vù!i vè!ng quùçc %! mi^"n bù&c, danh t^è Champa ch%i xuùét hi_"n vâo n&m 809 trong tè li_"u b^&ng tiù"ng Hùan dèù!i hînh thùèc phi"n ém: Tchan-tch'eng (Chi"m Thânh ≠ Campapuraà. Ph%ai ch&ng ni"n f_ai li"n quan fù"n danh xèng Champa v^èa n"u tr"n fä chùèng minh cho s_è thânh hînh vè!ng quùçc Champa vâo thù" k%y thùè 7? Th_ét ra, vâo thù" k%y thùè 7 nây, chùung ta khçng tîm thùéy m_çt dùéu tùich nâo nùoi v^" s_è hînh thânh vè!ng quùçc Champa %! mi^"n trung Vi_"t Nam. Ngoâi ra, chùung ta cüng chèa bao gi^! cùo tè li_"u lºch s%è nùoi v^" s_è Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s%è Champa 41 thânh hînh chùinh xùac c%ua vè!ng quùçc Champa cüng nhè nh¨èng tin tùèc khùac li"n quan fù"n s_è tiù"n trînh c%ua s_è thânh hînh vè!ng quùçc Champa th^!i fùo. F%" tr%a l^!i cho céu h%oi nây, chùung ta bù&t f^éu fi vâo ch%u f^" d_èa tr"n tè li_"u hi_"n cùo hçm nay. Trèù!c ti"n, chùung ta ph%ai nùoi fù"n bia fùa Champa. Hai bia fùa f^éu ti"n tîm thùéy %! F^çng Dè!ng viù"t vâo n&m 875 (L. +inot, BE+EO, IV: 48à vâ %! Nha Trang viù"t vâo n&m 1173 (A. Bergaigne, 1889: 244- 245à cùo f^" c_ép fù"n gia ph%a hoâng gia Champa trong th^!i quùa khùè rùét léu dâi. Sau khi kh%ao sùat hai bia fùa nây, chùung ta t_am kù"t lu_én r^&ng s_è hînh thânh gia ph%a nây cùo th%" lâ m_çt s_è kiù"n t_ao d_èa theo truy^"n thuyù"t c%ua ‰„n F_ç Giùao. Nhèng fùo cüng cùo th%" lâ phè!ng cùach lùy lu_én c%ua m_çt sùç vua chùua Champa fä chiù"m fo_at ngçi bùau f%" r^çi t_è néng cao gia ph%a c%ua mînh lâ m_çt trong nh¨èng nhùom gia ph%a hoâng gia Champa fä cùo t^è ngân xèa. Chùinh vî thù", ngè^!i ta khçng f_&t ni^"m tin tuy_"t fùçi vâo truy^"n thuyù"t nây. Ngè_!c l_ai, cüng nh^! bia fùa tîm thùéy %! Trâ Ki_"u (Cœdès, 1939: 46-49à, ngè^!i ta biù"t m_çt cùach chù&c chù&n r^&ng vâo thù" k%y thùè 4, dén t_çc sùçng trong vûng Champa fä nùoi m_çt thùè tiù"ng, fùo lâ tiù"ng Ch&m. Nù"u chùung ta fi tîm dùéu tùich trong tè li_"u Trung Quùçc, ngè^!i ta cüng fè_!c biù"t r^&ng trèù!c thù" k%y thùè 7, tè li_"u nây fä f_&t danh xèng cho m_çt vè!ng quùçc n^&m %! mi^"n trung Vi_"t Nam lâ Lin-yi. Bâi nghi"n cùèu c%ua çng R. Stein fä cho thùéy r^&ng vè!ng quùçc mâ Trung Quùçc g_oi lâ Tchan-Tch'en (Chi"m Thânh ≠ Campaà ch%i lâ m_çt danh xèng khùac c%ua vè!ng quùçc Lin-yi. Vâ çng ta n"u nhi^"u d¨è ki_"n li"n quan fù"n tiù"n trînh c%ua lºch s%è, ngçn ng¨è vâ nhén ch%ung nh^&m chùèng minh s_è li"n h_" gi¨èa Lin-yi vâ Champa, tuy r^&ng bi"n giù!i chùinh trº gi¨èa Lin-yi vâ Champa v¨én côn lâ m_çt gi%a thuyù"t t_am th^!i. S_è xuùét hi_"n danh t^è Champa hay Lin-yi trong lºch s%è lâ m_çt vùén f^" rùét quan tr_ong, nhèng xùac fºnh th^!i gian vâ khçng gian li"n quan fù"n s_è thânh c%ua vè!ng quùçc nây cüng lâ fi^"u fùang chùu tém h!n. Ai cüng biù"t, yù"u tùç li"n quan fù"n s_è thânh l_ép vè!ng quùçc Lin-yi v¨én côn lu m^!, vî ngè^!i ta ch%i biù"t d_èa vâo tè li_"u Trung Quùçc. Tiù"c r^&ng, tè li_"u gùçc viù"t v^" Lin-yi nây khçng côn n¨èa. Hçm nay, ngè^!i ta ch%i dûng nh¨èng v&n b%an chùep tay sau nây mâ ngây thùang khçng cùo gî lâ chùinh xùac. Dû sao fi n¨èa, s%è gia R. Stein cho biù"t r^&ng vè!ng quùçc Lin-yi hînh thânh vâo kho%ang n&m 192 trèù!c cçng nguy"n trong m_çt 42 P-B La=ont khu v_èc %! mi^"n trung Vi_"t Nam g_oi lâ Je-nan, tùèc lâ khu v_èc n^&m t^è c%èa Hoânh S!n (sçng Gianhà fù"n fêo H%ai Vén (phùia nam Huù"à. Vè!ng quùçc Lin-yi nây fè_!c thânh l_ép trong n_çi fºa c%ua m_çt ph%u c%ua Trung Quùçc g_oi lâ Siang-lin, sau cu_çc ùam sùat nhâ länh f_ao gùçc ngè^!i Hoa c%ua ph%u nây do s_è t%ç chùèc c%ua m_çt nhùom ngè^!i fºa phè!ng c%ua Lin-yi. Nù"u s_è hînh thânh vè!ng quùçc Lin-yi fä thânh cçng vâo cuùçi thù" k%y thùè hai, fùo cüng lâ nh^! c! h_çi suy s_up chùinh trº c%ua tri^"u fînh trung è!ng Trung Quùçc th^!i fùo vâ nhùét lâ s_è hînh thânh nây n^&m trong khu v_èc fa sùç lâ th%ç dén, trong fùo dén gùçc Trung Quùçc khçng gi¨è vai trô gî quan tr_ong. Theo tè li_"u Trung Quùçc, th%ç dén c%ua khu v_èc nây lâ nh¨èng ngè^!i ''man sùçng ngoâi l^" bi"n giù!i'' hay lâ ngè^!i ''man Je- nan''. Chùinh h_o lâ sùang l_ép vi"n c%ua vè!ng quùçc Lin-yi nây. Fä t^è nhi^"u n&m qua, ngè^!i ta cùè tin r^&ng ''ngè^!i man'' nây t^è vûng mi^"n nam (tùèc lâ Qu%ang-namà trân sang. Nhèng tr"n th_èc tù", R. Stein fä chùèng minh r^&ng th%ç dén nây cüng cùo th%" t^è mi^"n téy trân sang hay t^è ph%u Siang-lin di cè fù"n, vî chùinh quy^"n Trung Quùçc khçng f%u fi^"u ki_"n f%" ki%"m soùat bi"n giù!i ph%u nây. Theo R. Stein, trung tém chùinh trº c%ua Lin-yi th^!i fùo f_&t %! Huù" vâ sau fùo mù!i bânh trèù!ng tr"n toân di_"n länh th%ç c%ua ph%u Siang-lin mâ bi"n giù!i phùia nam lâ fêo H%ai Vén. Cüng theo tè li_"u Trung Hoa, Lin-yi cüng cùo th%" lâ danh t^è phi"n ém t^è Siang-lin mâ ra. Xuùét hi_"n l^én f^éu ti"n trong tè li_"u Trung Hoa vâo n&m 220 vâ 230, vè!ng quùçc Lin-yi t^è t^è bânh trèù!ng länh th%ç c%ua mînh tr"n khu v_èc Je-nan %! mi^"n bù&c f%" r^çi m%! r_çng bi"n giù!i cho fù"n c%èa Hoânh S!n vâo gi¨èa thù" k%y thùè 4. Phùia nam fêo H%ai Vén, fùo lâ khu v_èc c%ua m_çt sùùç b_ç l_ac hay ti%"u vè!ng quùçc c%ua th%ç dén khùac (tri^"u cùçng xùè +ou-nan, Kampucheaà khçng cùo s_è li"n h_" vù!i Lin-yi. Nhi^"u tè li_"u cüng fä chùèng minh r^&ng, nh¨èng ngè^!i ''man'' sùang l_ép vè!ng quùçc Lin-yi lâ dén t_çc gùçc ngè^!i Fa F%ao nùoi tiù"ng Mä Lai ‰A, nhèng tiù"c r^&ng khçng ai cùo th%" kh%&ng fºnh fè_!c, vî thiù"u tè li_"u, nh¨èng ngè^!i nùoi tiù"ng Mä Lai ‰A fùo fä bº ‰„n F_ç hùoa chèa. M_çt sùç nhâ nghi"n cùèu nhè L. +inot ch%&ng h_an cho r^&ng h_o fä bº %anh hè%!ng c%ua n^"n v&n minh ‰„n F_ç Giùao. Ngè_!c l_ai, G. Coedês khçng cûng quan fi%"m nây vâ cho r^&ng, nù"u cùo %anh hè%!ng ‰„n F_ç Giùao fi n¨èa, nhèng %anh hè%!ng nây ch%i xuùét hi_"n trong nh¨èng ni"n f_ai v^" sau. Fùo lâ hai gi%a thuyù"t fèa ra, nhèng hai gi%a thuyù"t nây khçng cho chùung ta b^&ng chùèng c_u th%" f%" chùèng minh s_è hi_"n h¨èu ‰„n F_ç Giùao trong Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s%è Champa 43 khu v_èc nây. Chùinh vî thù", khçng ai biù"t fè_!c, t^è ni"n f_ai nâo vè!ng quùçc Lin-yi bº sùat nh_ép vâo Champa vâ t^è khi nâo cùo s_è xuùét hi_"n m_çt vè!ng quùçc ‰„n F_ç Giùao %! mi^"n trung Vi"t Nam dûng tiù"ng Mä Lai trong h_" thùçng hânh chùanh c%ua mînh.

Ngoâi nh¨èng gi%a thiù"t mû m^! fùo, chùung ta l_ai g_&p nh¨èng khùo kh&n khùac fùo lâ khçng ai biù"t fè_!c m_çt cùach rö r_"t bi"n giù!i chùinh trº vâ vº trùi chùinh xùac c%ua th%u fç Lin-yi th^!i fùo. Ch%i tè li_"u viù"t tr"n bia fùa mù!i cùo th%" tr%a l^!i nh¨èng céu h%oi nây. Tiù"c r^&ng, tr"n 206 bia fùa Champa hi_"n lèu tr¨è b"n Phùap, 87 bia fùa viù"t b^&ng tiù"ng Ch&m vâ 15 b^&ng Ph_an ng¨è chèa fè_!c nghi"n cùèu vâ dºch thu_ét. Fi^"u mâ ngè^!i ta cùo th%" kh%&ng fºnh r^&ng, fùo lâ Lin-yi, sau khi hînh thânh vè!ng quùçc, bù&t f^éu m%! r_çng bi"n cè!ng v^" phùia nam c%ua fêo H%ai Vén (mi^"n nam Huù"à, n!i sinh sùçng c%ua m_çt c_çng f^çng dén t_çc fä bº ‰„n F_ç hùoa vâ nùoi tiù"ng Mä Lai. Biù"n cùç nây cho phùep chùung ta nghï r^&ng, dè^!ng nhè Lin-yi thay f%çi danh xèng c%ua mînh f%" tr%! thânh danh xèng Champa, khi fä thânh cçng chinh ph_uc m_çt sùç ti%"u vè!ng quùçc %! mi^"n nam f%" lâm thu_çc fºa c%ua mînh. Tiù"c r^&ng, ngè^!i ta cüng khçng cùo tè li_"u chù&c chù&n nùoi v^" bi"n giù!i c%ua cùac vè!ng quùçc mi^"n nam nây, cüng nhè ngè^!i ta cüng khçng biù"t t^è n&m nâo vâ qua phè!ng thùèc nâo nh¨èng vè!ng quùçc mi^"n nam bº Lin-yi fç h__ç. Qua s%è li_"u nùoi v^" Lin-yi, ngè^!i ta fè_!c biù"t lâ vè!ng quùçc nây fä d^!i th%u fç c%ua mînh m_çt l^én t^è mi^"n bù&c sang mi^"n nam trong khu v_èc Trâ Ki_"u (Quäng Namà, khu v_èc mâ nhâ kh%ao c%ç J. Y. Cleays fä khai qu_ét vâ kh%ao sùat. S_è di chuy%"n th%u fç nây cùo ch&ng lâ ni"n f_ai xùac fºnh s_è biù"n hùoa Lin-yi thânh Champa? Th_ét ra, nhi^"u tè li_"u kh%ao c%ç h_oc cho biù"t lâ cùo m_çt th%u fç cü %! Trâ Ki_"u, nhèng khçng ai biù"t fè_!c th%u fç nây mang danh xèng gî? Ngoâi ra, ngè^!i ta fè_!c biù"t lâ cùo m_çt bia fùa b^&ng m¨éu t_è tiù"ng Ph_an fè_!c tîm thùéy %! Mÿ S!n (cùach Trâ Ki_"u vâi ch_uc céy sùçà viù"t vâo n&m 400, nhèng ni"n f_ai nây khçng ph%ai lâ n&m chùèng minh s_è hînh thânh trung tém ‰„n F_ç Giùao %! Trâ Ki_"u, n!i mâ ngè^!i ta cho fùo lâ th%u fç c%ua Lin-yi. G. Coedês (1964: 95à côn f_&t nghi vùén v^" s_è di chuy%"n th%u fç Lin-yi sang mi^"n nam vâo thù" k%y thùè 4. Ngè_!c l_ai, R. Stein khçng f_&t nghi vùén gî v^" gi%a thuyù"t nây. Vî r^&ng, ngè^!i ta fä tîm thùéy m_çt bia fùa b^&ng tiù"ng Ph_an %! Qu%ang Nam vâ Phùu Khùanh viù"t vâo cuùçi thù" k%y thùè 44 P-B La=ont

4 do çng vua Bhadravarman f%" l_ai, vua mâ nhi^"u nhâ nghi"n cùèu thè^!ng cho fùo lâ vua c%ua Lin-yi th^!i fùo. Tuy nhi"n R. Stein v¨én cùo nghi vùén m_çt vùén f^" fùo lâ danh xèng Bhadravarman %! trong bia fùa vâ vua Lin-yi trong v&n ki_"n Trung Quùçc cùo nhi^"u s_è dº bi_"t. Theo çng ta, s_è khùac bi_"t danh xèng nây cùo nguy"n nhén chùinh fùo lâ vua Lin-yi trong b%an v&n Trung Quùçc fùong fç %! Huù", côn vua Bhadravarman c%ua Lin-yi do bia fùa f%" l_ai, fùong fç %! Quäng Nam. Nhîn qua cùac tè li_"u lºch s%è, ngçn ng¨è hay nhén ch%ung, khçng ai côn nghi ng^! n¨èa lâ vè!ng quùçc Lin-yi t_è biù"n hùoa f%" tr%! thânh Champa trong kho%ang th^!i gian t^è cuùçi thù" k%y thùè 2 fù"n cuùçi thù" k%y thùè 4. Nhèng vâo n&m nâo, fùo lâ vùén f^" chèa ai tîm ra céu tr%a l^!i. Ngoâi vùén f^" khùuc mù&c v^" ni"n f_ai nây, tè li_"u Trung Quùçc côn cho biù"t m_çt d¨è ki_"n khùac mâ khçng ai biù"t fè_!c nguy"n nhén t_ai sao, fùo lâ k%" t^è n&m 756/757 (Pelliot, BE+EO, IV: 196à, tè li_"u nây l_ai thay f%çi danh xèng Lin-yi thânh vè!ng quùçc Houan-wang (hay Hoâng Vè!ngà. Trong khi ch^! f_!i s_è tr%a l^!i c%ua cùac nhâ chuy"n mçn v^" bia fùa hay tè li_"u Trung Quùçc v^" nh¨èng khùuc mù&c nây, nhi^"u nhâ s%è h_oc fä chùép nh_én t_am th^!i lâ vè!ng quùçc Lin-yi hay Champa fä thânh hînh vâo n&m 192 sau cçng nguy"n.

2. S_è suy tân c%ua Champa ‰„n F_ç Giùao

Tùét c%a s%è gia f^"u nghï r^&ng, vè!ng quùçc Champa ‰„n F_ç Giùao (tùèc lâ m_oi c! cùéu t%ç chùèc chùinh trº, hânh chùanh hay tçn giùao f^"u d_èa tr"n th%" chù" c%ua n^"n v&n minh ‰„n F_çà bº di_"t vong vâo n&m 1471, n&m fùanh dùéu s_è s_up f%ç c%ua th%u fç Vijaya (th%u fç nây d^!i t^è khu v_èc Amaravati sang Bînh Fºnh vâo n&m 1000à. Cüng n"n nhù&c l_ai r^&ng, vâo n&m 1471, vua F_ai Vi_"t lâ L" Thùanh Tçng fem quén xém chiù"m Vijaya (F^ç Bânà. Khi fä thânh cçng, çng ta ra l_"nh ti"u di_"t tùçi fa tân binh Champa vâ chuy%"n nh¨èng tû binh c%ua quùçc gia nây sang Th&ng Long vâ sau cûng lâ san b^&ng th%u fç Vijaya f%" xùoa s_ach hoân toân dùéu tùich v&n hùoa Champa trong khu v_èc nây. S_è s_up f%ç Vijaya vâo n&m 1471 ch%i lâ kù"t qu%a c%ua 11 thù" k%y chiù"n tranh gi¨èa Champa theo n^"n v&n minh ‰„n F_ç Giùao chùçng l_ai F_ai Vi_"t %! phùia bù&c chºu %anh hè%!ng v&n hoùa Trung Quùçc, m_çt vè!ng quùçc fä t^èng mang bao hoâi b%ao nh^&m th_èc thi chùinh sùach ''Nam Tiù"n'' c%ua mînh. Féy cüng lâ chiù"n Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s%è Champa 45 tranh nh^&m gi%ai quyù"t s_è sùçng côn c%ua hai quùçc gia thû nghºch nây. Nhèng k%" t^è thù" k%y thùè 10, trèù!c s_è bânh trèù!ng m_anh më dén sùç c%ua F_ai Vi_"t, Champa ph%ai t^è b%o d^én d^én fùét fai mi^"n bù&c c%ua mînh. N&m 1471 cüng lâ n&m fùanh dùéu s_è chiù"n thù&ng c%ua n^"n v&n minh Trung Quùçc chùçng l_ai v&n hoùa ‰„n F_ç Giùao fä t^èng thùçng trº khu v_èc mi^"n fçng Fçng Dè!ng k%" t^è thù" k%y thùè 4. F%" xùac fºnh s_è chiù"n thù&ng vïnh c¨èu c%ua mînh, F_ai Vi_"t fä san b^&ng th%u fç Vijaya (F^ç Bânà, sau fùo l_ai ùap d_ung chùinh sùach Vi_"t hùoa trong khu v_èc nây. Cüng nh^! chùinh sùach nây, F_ai Vi_"t fä thânh cçng trong vi_"c xém chiù"m mi^"n bù&c Champa, m_çt khu v_èc mâ ngè^!i ta thè^!ng g_oi lâ m_ach mùau c%ua n^"n v&n minh ‰„n F_ç Giùao vâ cüng lâ trung tém truy^"n bùa n^"n v&n minh Ph_an ng¨è nây. Cüng %! trong khu v_èc mi^"n bù&c Champa nây, ngè^!i ta fä tîm thùéy nhi^"u di tùich f^"n fâi f^ç s_ç c%ua ‰„n F_ç Giùao vâ Ph_ét Giùao F_ai Th^èa c%ua Champa. S_è suy tân th%u fç Vijaya fä fùanh dùéu m_çt biù"n cùç chùinh trº vç cûng quan tr_ong, nhèng fùo khçng ph%ai lâ yù"u tùç f!n thu^én gi%ai thùich cho sè suy vong n^"n v&n minh ‰„n F_ç %! Champa nùoi ri"ng vâ %! Fçng Dè!ng nùoi chung. Tr"n th_èc tù", n^"n v&n minh ‰„n F_ç fä bº suy thùoai t^è léu, phùat xuùét t^è s_è lûi bèù!c c%ua v&n hùoa Ph_an ng¨è mâ Champa thè^!ng coi fùo lâ yù"u tùç c! b%an c%ua n^"n v&n minh c%ua mînh. Bia fùa b^&ng Ph_an ng¨è cuùçi cûng xuùét hi_"n %! Champa vâo n&m 1253 fä chùèng minh rö r_"t gi%a thuyù"t li"n quan fù"n s_è suy tân c%ua Ph_an ng¨è %! tr"n vè!ng quùçc nây. Ngoâi ra, s_è suy tân c%ua n^"n v&n minh ‰„n F_ç Giùao %! Champa cüng phùat xuùét t^è m_çt nguy"n nhén khùac n¨èa, fùo lâ s_è vûng d_éy c%ua n^"n v&n minh H^çi Giùao %! ‰„n F_ç vâo thù" k%y thùè 12. Trong kho%ang th^!i gian fè!ng f^éu vù!i s_è lan trân m_anh më c%ua H^çi Giùao, vè!ng quùçc ‰„n F_ç t_è cù&t fùèt s_è li"n h_" c%ua mînh vù!i Fçng Dè!ng f%" r^çi t_è b%o qu"n d^én d^én vai trô c%ua mînh trong khu v_èc nây. Ngoâi yù"u tùç H^çi Giùao, ngè^!i ta côn thùéy xuùét hi_"n nh¨èng yù"u tùç khùac n¨èa f%" gi%ai thùich cho s_è suy tân c%ua v&n minh ‰„n F_ç Giùao %! Champa. Fùo lâ cüng vâo thù" k%y thùè 12 nây, vè!ng quùçc Champa bù&t f^éu nghi ng^! uy quy^"n c%ua th^én thùanh ‰„n F_ç khçng côn f%u m%anh l_èc f%" b%ao v_" Champa chùçng l_ai s_è xém l&ng c%ua Kampuchea, F_ai Vi_"t hay Trung Quùçc. Chùinh vî thù", nhén dén Champa ngây câng khçng côn tin vâo th^én quy^"n ‰„n F_ç f%" giùup mînh. Vâ cùac vua chùua Champa khçng muùçn nh_én di_"n mînh lâ fùèa con c%ua th_è!ng fù" gùçc 46 P-B La=ont

‰„n F_ç n¨èa f%" r^çi t^è fùo xoùa b%o d^én d^én m_çt sùç nghi l¨" theo truy^"n thùçng ‰„n F_ç Giùao trong tri^"u fînh c%ua mînh. Nh¨èng d¨è ki_"n fùo fä chùèng minh r^&ng vè!ng quùçc Champa fang tr%ai qua m_çt giai fo_an kh%ung ho%ang triù"t lùy tçn giùao. Vâ s_è kh%ung ho%ang tinh th^én nây fä gùop ph^én quan tr_ong trong nh¨èng yù"u tùç nh^&m gi%ai thùich s_è suy tân c%ua v&n hùoa ‰„n F_ç %! Champa vâo thù" k%y thùè 13. Th"m vâo fùo, nh¨èng biù"n cùç chùinh trº khùac vâo thù" k%y thùè 14 câng fèa truy^"n thùçng ‰„n F_ç Giùao fi vâo con fè^!ng suy thùoai hoân toân. S_è suy vong nây bu_çc Champa ph%ai b%o fi d^én d^én nh¨èng gî mâ vè!ng quùçc Champa véy mè_!n t^è ‰„n F_ç Giùao f%" lâm n^"n t%ang c%ua t%ç chùèc xä h_çi vâ tçn giùao c%ua mînh: t^è h_" thùçng Ph_an ng¨è, nghi l¨", triù"t lùy t%ç chùèc thù" giù!i vç hînh fù"n quan ni_"m t%ç chùèc quùçc gia vâ xä h_çi. S_è suy tân c%ua v&n hoùa ‰„n F_ç fä lâm s_up f%ç hoân toân m_çt n^"n t%ang tinh th^én mâ Champa fä t^èng coi fùo lâ yù"u tùç c^én thiù"t trong s_è hînh thânh c%ua t%ç chùèc chùinh trº trong vè!ng quùçc nây. Bèù!c sang thù" k%y thùè 14, m_&c dû m_çt danh nhén nhè Chù" B^çng Nga (1360-1390à fä fem l_ai m_çt ùanh sùang mù!i cho s_è sùçng d_éy c%ua vè!ng quùçc Champa, nhèng cüng khçng cùèu vän n%çi s_è suy tân c%ua n^"n v&n minh ‰„n F_ç %! Champa. N&m 1466, th%u fç Vijaya bº F_ai Vi_"t chiù"m cùè; m_çt l^én n¨èa vâo n&m 1471, th%u fç nây r!i h%&n vâo tay F_ai Vi_"t. Fùo cüng lâ n&m fùanh dùéu m_çt s_è b_ai vong bùét ng^! mâ cùac nhâ c^ém quy^"n Champa khçng tîm ra nguy"n nhén f%" gi%ai thùich. Ai cüng cçng nh_én r^&ng, n&m 1471 lâ n&m fùanh dùéu s_è s_up f%ç c%ua v&n minh vâ v&n hoùa ‰„n F_ç giùao %! Champa, nhèng nùo khçng ph%ai lâ n&m fùanh dùéu s_è suy vong c%ua Champa nhè nhi^"u ngè^!i thè^!ng hi%"u l^ém. Cüng f^èng qu"n r^&ng, m_çt khi fä chiù"m cùè Vijaya vâo n&m 1471, F_ai Vi_"t khçng f%u sùèc l_èc f%" chinh ph_uc mi^"n nam Champa, nhùét lâ vè!ng quùçc Panduranga, n!i mâ nhén dén mi^"n nam nây thè^!ng n%çi d_éy f%" fùéu tranh nh^&m fôi quy^"n f_çc l_ép. Cüng trong khu v_èc mi^"n nam nây mâ Champa fä dûng lâm c! s%! sau n&m 1471 nh^&m b%ao v_" cho s_è sùçng côn c%ua mînh. Nhi^"u tè li_"u F_ai Vi_"t vâ Trung Quùçc cho biù"t r^&ng sau n&m 1471, m_çt vº tèù!ng c%ua Vijaya lâ Bùç Trî Trî ch_ay sang %én nùau %! mi^"n nam vâ t_è tçn mînh lâ vua c%ua Champa. Fùçi vù!i nhâ s%è h__oc G. Maspero, vè!ng quùçc mi^"n nam nây ch%i cùo t"n nhèng khçng cùo quén f_çi. Féy lâ m_çt gi%a thuyù"t sai l^ém. M_&c dû fùét fai ch%i fè_!c thu g_on trong hai khu v_èc Panduranga vâ Kauthara Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s%è Champa 47

(Khùanh Hôaà, vè!ng quùçc ''Champa mù!i'' nây fä bây t%o ùy chùi ki"n trî nh^&m f%am b%aoquy^"n f_çc l_ép c%ua mînh qua mùéy thù" k%y v^" sau. Fi^"u mâ chùung ta c^én nhù&c fù"n fùo lâ ''Champa mù!i'' nây cùo m_çt sù&c thùai khùac h%&n vù!i Champa %! mi^"n bù&c. Sù&c thùai quan tr_ong f^éu ti"n fùo lâ Champa %! mi^"n nam hînh thânh tr"n nh¨èng yù"u tùç tçn giùao vâ phè!ng cùach t%ç chùèc chùinh trº, xä h_çi hoân to^an khùac bi_"t vù!i Champa ‰„n F_ç Giùao c%ua mi^"n bù&c. Chùinh vî thù", ngè^!i ta khçng tîm thùéy dùéu vù"t th_ét s_è c%ua ‰„n F_ç Giùao trong khu v_èc mi^"n nam (Pandurangaà. Nh¨èng t^éng lù!p cai trº %! ''Champa mù!i'' nây t_è khai tr^è nh¨èng nghi l¨" ‰„n F_ç Giùao nh^&m tçn th^! gia fînh hoâng gia hay th^én tè_!ng hùoa vua chùua. Nù"u s_è vi_"c nây fä x%ay ra, lâ vî t^éng lù!p cai trº %! mi^"n nam fä fùon nh_én m_çt triù"t lùy tçn giùao mù!i trong vè!ng quùçc c%ua mînh, triù"t lùy d_èa tr"n yù"u tùç tùin ngè¨!ng dén gian fºa phè!ng vâ dung h^oa vù!i v&n hùoa H^çi Giùao fä xém nh_ép vâo Champa vâo thù" k%y 16. So vù!i h_" thùçng t%ç chùèc quùçc gia %! mi^"n bù&c, vua Champa %! Panduranga khçng t_è xèng mînh lâ fùèa con c%ua thè_!ng fù" ‰„n F_ç Giùao, nhèng lâ m_çt nhâ länh f_ao chùinh trº c%ua m_çt quùçc gia mâ thçi. Chùinh vî thù", cùac vua chùua Panduranga khçng dûng danh xèng Ph_an ng¨è f%" f_&t t"n cho mînh, khçng t_ac tè_!ng qua hînh %anh th^én thùanh f%" f_ai di_"n cho chùinh b%an thén mînh. Nh¨èng nhâ länh f_ao chùinh trº %! mi^"n nam ch%i t_è cho mînh lâ ngè^!i länh t_u phùat xuùét t^è qu^én chùung Champa khçng h!n khçng kùem, m_çt länh t_u ch%i d_èa vâo s_è y%"m tr_! c%ua nhén dén h!n lâ fôi h%oi fè_!c s_è th^! phè_!ng c%ua nhén dén. Sau cûng, vè!ng quùçc Panduranga mi^"n nam t_è ly khai d^én d^én vù!i nh¨èng gî cùo tùinh chùét ‰„n F_ç Giùao f%" fi tîm m_çt triù"t lùy mù!i cho h_" thùçng t%ç chùèc vü tr_u ri"ng tè c%ua mînh, trong fùo triù"t lùy H^çi Giùao v¨én lâ m_çt trong nh¨èng yù"u tùç quan tr_ong k%" t^è thù" k%y thùè 17. Cüng n"n nhù&c l_ai r^&ng, s_è s_up f%ç c%ua vè!ng quùçc Vijaya vâo n&m 1471 ch%i chùèng minh nh¨èng yù"u tùç tùich c_èc c%ua dén Vi_"t trong cu_çc Nam Tiù"n, chùè khçng ph%ai lâ m_çt c! s%! lºch s%è chùèng minh s_è suy tân c%ua vè!ng quùçc Champa nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^ém. Fùèng tr"n phè!ng di_"n lºch s%è mâ nùoi, s_è thùét b_ai c%ua Vijaya vâo n&m 1471 fä fùanh dùéu m_çt biù"n cùùç chùinh trº vç cûng quan tr_ong, fùo lâ Champa fang chuy%"n hoùa vâo m_çt n^"n v&n minh mù!i. Trèù!c n&m 1471, Champa rùét t_è hâo cho mînh lâ m_çt vè!ng quùçc ‰„n F_ç Giùao. T^è n&m 1471, vè!ng quùçc Champa fä t_è ly khai vù!i ‰„n F_ç Giùao f%" xéy d_èng 48 P-B La=ont h_" thùçng t%ç chùèc quùçc gia c%ua mînh hoân toân d_èa tr"n truy^"n thçng fºa phè!ng vâ dung hôa vù!i v&n hùoa H^çi Giùao. Tùom l_ai, nh¨èng d¨è ki_"n v^èa trînh bây %! ph^én tr"n cho chùung ta thùéy rö r_"t lâ 1471 khçng ph%ai lâ n&m fùanh dùéu s_è suy vong c%ua Champa, nhèng lâ s_è suy vong c%ua n^"n v&n minh ‰„n F_ç %! vè!ng quùçc nây.

3. Ngây cuùçi cûng c%ua Champa

Cho fù"n hçm nay, cùac nhâ s%è h_oc chuy"n v^" Fçng Nam ‰A khçng cûng quan fi%"m v^" th^!i fi%"m suy vong Champa. M_çt sùç quan fi%"m, nhùét lâ quan fi%"m c%ua s%è gia chuy"n v^" ‰„n F_ç Giùao, cho r^&ng vè!ng quùçc Champa fä suy t^an vâo n&m 1471 (G. Cœdês, 1964: 430à. Ngè_!c l_ai, nh¨èng s%è gia chuy"n v^" Vi_"t Nam cho r^&ng n&m 1692/1693 mù!i lâ ngây suy tân cuùçi cûng c%ua vè!ng quùçc nây. Qua hai gi%a thuy^"t fùo, chùung ta nh_én thùéy r^&ng dè^!ng nhè nh¨èng s%è gia nây, dû lâ gùçc Vi_"t hay „u Chéu, fä khçng fi séu vâo s_è nghi"n cùè lºch s%è Champa. H_o ch%i nùoi fù"n Champa khi nâo vè!ng quùçc nây cùo biù"n cùç chùinh trº gî li"n h_" vù!i F_ai Vi_"t mâ thçi. Nhén f_oc qua m_çt chè!ng m_uc trong s%è li_"u Vi_"t Nam nùoi fù"n ngây s_up f%ç c%ua vè!ng quùçc Champa vâo n&m 1692, nh¨èng s%è gia nây t_è cho fùo lâ n&m chùinh thùèc c%ua ngây suy vong Champa, nhèng h_o khçng c^én ch%i trùich hay ph" bînh tè li_"u lºch s%è nây (L" Thanh Khçi, 1955: 265à vâ h_o cüng khçng c^én f_oc nh¨èng chè!ng m_uc khùac v¨én côn nhù&c fù"n s_è hi_"n h¨èu c%ua Champa. Ngoâi s%è gia Vi_"t Nam, cùac chuy"n gia v^" Champa h_oc cüng khçng f^çng ùy vù!i nhau v^" ngây suy vong nây, m_&c d^éu nh¨èng chi tiù"t fùo fä fè_!c trînh bây rö r_"t trong bi"n ni"n s%è Champa (Sakaray dak rai pataoà, chi tiù"t hoân toân khùac bi_"t vù!i tè li_"u lºch s%è Vi_"t Nam. S_è bùét f^çng ùy kiù"n nây xuùét phùat t^è m_çt d¨è ki_"n chùinh yù"u fùo lâ fa sùç chuy"n gia nây tin vâo E. Aymonier, m_çt nhâ nghi"n cùèu fä tuy"n bùç vâo n&m 1890 r^&ng b_ç bi"n ni"n s%è Champa viù"t b^&ng tiù"ng Ch&m hi_"n f_ai ch%i lâ cùçt chuy_"n hoang fè^!ng, khçng cùo giùa trº lºch s%è th_ét s_è. Chùinh vî thù", fa sùç chuy"n gia v^" Champa ch%i biù"t d_èa vâo n&m 1692 do tè li_"u Vi_"t Nam cung ùcùép f%" kù"t lu_én r^&ng1692 chùinh lâ n&m fùanh dùéu s_è suy vong c%ua Champa. Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s%è Champa 49

N"n ch&ng fùçng ùy vù!i s%è gia chuy"n v^" ‰„n F_ç Giùao hay chuy"n v^" Vi_"t Nam H_oc f%" lùéy 1471 hay lâ 1692 lâm chu%én c%ua s_è vong quùçc Champa? Féy lâ m_çt gi%a thuyù"t phi khoa h_oc. B%!i vî, bi"n ni"n s%è Champa, tè li_"u lºch s%è Vi_"t Nam hay nh¨èng v&n ki_"n Téy Phè!ng fä chùèng minh rö r_"t lâ sau thù" k%y thùè 17, vè!ng quùçc Champa v¨én côn t^çn t_ai. Ai cüng biù"t r^&ng, tè li_"u Vi_"t Nam ch%i nùoi r^&ng vâo n&m 1692, nhâ Nguy¨"n chiù"m fùong Champa, thay t"n vè!ng quùçc nây thânh Trùén Thu_én Thânh vâ thânh l_ép th"m m_çt ph%u Bînh Thu_én nh^&m qu%an lùy dén gùçc Vi_"t sùçng trong länh th%ç vè!ng quùçc Champa nây. Sau cu_çc n%çi lo_an vâo n&m 1694 c%ua nhén dén Champa chùçng l_ai chùinh sùach xém lè_!c c%ua nhâ Nguy¨"n, tri^"u fînh Huù" quyù"t fºnh tr%a l_ai f_çc l_ép cho Champa, nhèng v%én tiù"p t_uc g_oi Champa b^&ng danh xèng: Trùén Thu_én Thânh. D_èa tr"n s_è thay f%çi danh xèng nây vâo n&m 1692, nhi^"u nhâ s%è h_oc fä dûng ni"n f_ai 1692 f%" ùam ch%i cho ngây suy tân Champa. Fùung ra, n&m 1692-1694 lâ n&m fùanh dùéu quy^"n thùçng trº c%ua nhâ Nguy¨"n trong n_çi b_ç t%ç chùèc c%ua Champa thî fùung h!n, nhèng Champa v¨én lâ m_çt quùçc gia f_çc l_ép ri"ng bi_"t, cùo m_çt h_" thùçng hânh chùanh ri"ng, quén f_çi ri"ng. Nù"u nùoi r^&ng sau n&m 1692, vè!ng quùçc Champa v¨én côn t^çn t_ai, thî n&m nâo Champa bº xùoa b%o tr"n b%an f^ç ? Cüng c^én nhù&c l_ai r^&ng vâo n&m 1694, nhâ Nguy¨"n trao quy^"n f_çc l_ép cho Champa nhèng bu_çc vè!ng quùçc nây ph%ai t^è b%o ch%u quy^"n phùap lùy tr"n c_çng f^çng ngè^!i Vi_"t sùçng trong khu v_èc nây. Vî n&m 1697, nhâ Nguy¨"n thânh l_ép m_çt ph%u Bînh Thu_én trong länh th%ç Champa. S_è hînh thânh ph%u Bînh Thu_én nây khçng cùo nghïa lâ nhâ Nguy¨"n xém chiù"m hoân to^an Champa th^!i fùo. B%!i r^&ng, ph%u Bînh Thu_én nây ch%i lâ m_çt c! quan hânh chùanh c%ua nhâ Nguy¨"n trong l%anh th%ç Champa nh^&m cai qu%an dén Vi_"t sùçng trong vè!ng quùçc nây. Féy lâ m_çt h_" thùçng chùinh trº rùét g^én g%ui vù!i th%" chù" %! Téy Phè!ng mâ ngè^!i ta t^èng g_oi lâ ''Capitulation''1. B^&ng chùèng c_u th%" lâ bi"n giù!i

1 H_" thùçng hânh chùanh nh^ém gi%ai quyù"t nh¨èng vùén f^" phùap lùy gi¨èa ngè^!i Thi"n Chùua Giùao sùçng trong khu v_èc H^çi Giùao. Sau fùo, h_" thùçng fè_!c lan trân trong thù" giù!i, ch%&ng h_an Xi"m La, m_çt vè!ng quùçc f_çc l_ép trong l%anh th%ç cu%a Thai Lan. H_" thùçng nây cüng thè^!ng ùap d_ung nh^ém gi%ai quyù"t vùén f^" phùap lùy cu%a dén nùè!c 50 P-B La=ont ph%u Bînh Thu_én ch%i t_ép trung nh¨èng thçn xùom ngè^!i Vi_"t hay fùét fai thu_çc quy^"n s%! h¨èu c%ua nhâ Nguy¨"n t_oa l_ac tr"n länh th%ç Champa nây. Th"m vâo fùo, nh¨èng quan l_ai trong ph%u Bînh Thu_én ch%i cùo nhi_"m v_u b%ao v_" quy^"n l_!i dén Vi_"t, m_çt khi cùo vùén f^" phùap lùy vù!i nhén dén Champa hay vù!i hânh chùanh c%ua vè!ng quùçc nây. Do fùo, ngè^!i ta khçng th%ù" coi fùo lâ quy^"n fç h_ç c%ua nhâ Nguy¨"n k%" t^è n&m 1692. L_!i d_ung s_è hi_"n di_"n c%ua chùinh quy^"n ph%u Bînh Thu_én vâ nhùét lâ quy^"n mua bùan fùét fai %! Champa, dén Vi_"t ngây câng t&ng th"m fçng f%ao tr"n länh th%ç nây. Cho fù"n n¨èa thù" k%y thùè 18, Champa v¨én côn ch%u quy^"n tr"n vè!ng quùçc mînh, nhèng länh th%ç c%ua Champa fä tr%! thânh vù"t d^éu loan xen k%e trong bi"n giù!i ph%u Bînh Thu_én. N&m 1771, chiù"n tranh gi¨èa Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh bûng n%ç. K%" t^è fùo, Champa tr%! thânh khu v_èc n^&m gi¨èa hai fºa f^éu ki%"m soùat b%!i Téy S!n %! phùia bù&c vâ Nguy¨"n ‰Anh %! phùia nam. Fä bao l^én, hai phe fùçi nghºch Vi_"t Nam nây fä xém chiù"m Champa. Vâ tr%ai bao n&m chiù"n tranh gi¨èa Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh, Champa fä bº xùoa b%o tr"n b%an f^ç. May thay lâ vâo n&m 1802, Nguy¨"n ‰Anh, fä fùanh b_ai Téy S!n, sau fùo l"n lâm vua lùéy ni"n hi_"u lâ Gia Long. Khi fä thânh cçng, Gia Long cho tùai l_ép vè!ng quùçc Champa vâ cho m_çt vº tèù!ng gùçc dén t_çc Ch&m, ngè^!i kù" c_én c%ua mînh l"n lâm vua vè!ng quùçc nây. Dû sao fi n¨èa, s_è èu fäi c%ua Gia Long v¨én côn mang bao nhi"u s_è nghi vùén fùo lâ Champa fä tr%! thânh m_çt quùçc gia f_çc l_ép nhèng li_"u vè!ng quùçc nây cùo f%u quy^"n l_èc vâ ch%u quy^"n f%" ki%"m soùat fùét fai c%ua mînh bº n^&m xen k%e trong cùac lâng xä ngè^!i Vi_"t? Lâm sao fºnh nghïa fè_!c vai trô chùinh trº c%ua vua chùua Champa th^!i fùo m_çt m_çt khi h_o ch%i lâ ngè^!i do Gia Long d_èng l"n f%" nù&m quy^"n trong vè!ng quùçc ch%i fè_!c xem nhè lâ m_çt quùçc gia f_çc l_ép dèù!i s_è b%ao tr_! c%ua tri^"u fînh Huù" mâ cho fù"n hçm nay khçng ai tîm thùéy vù"t tùich hi_"p èù!c chùinh thùèc c%ua chù" f_ç chùinh trº nây. Th"m vâo fùo, ngè^!i ta câng cùo th"m nghi vùén fùo lâ vua Champa th^!i fùo ch%i fè_!c mang chùèc Chè%!ng C! do Gia Long ban cho mâ thçi.

ngoâi dèù!i quy^"n cai tr_i c%ua tôa Länh S_è nùè!c fùo hay cho phùep nèù!c ngoâi cùo ch%u quy^"n tr"n s%! h%èu fùét fai c%ua dén mînh %! nèù!c ngoâi. Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s%è Champa 51

Trong cuùçn sùach c%ua Po Dharma ''Panduranga-Champa: 1802- 1835, t_ép 1'', tùac gi%a cho biù"t r^&ng k%" t^è n&m 1802, Champa ch%i lâ m_çt vè!ng quùçc chè h^éu c%ua Gia Long vâ s_è sùçng côn c%ua vè!ng quùçc mang danh lâ f_çc l_ép ch%i tûy thu_çc vâo én hu_" c%ua tri^"u fînh Huù". Th_ét ra, Champa f_çc l_ép th^!i fùo ch%i th%" hi_"n qua m_çt mç hînh chùinh trº rùét lâ f_&c bi_"t fùo lâ vè!ng quùçc nây cùo quy^"n f_&t ra th%" chù" thu thuù" trong länh th%ç c%ua mînh, nhèng m_çt ph^én thuù" nây ph%ai n_çp cho nhâ Nguy¨"n. Ngo^ai ra, Champa th^!i fùo cüng cùo quy^"n thânh l_ép quén f_çi, m_&c dû khçng fçng f%ao nhè quén nhâ Nguy¨"n. Sau cûng, trong nghi l¨" chùinh thùèc %! Huù", hoâng gia Champa khçng ng^çi chung vù!i quan l_ai nhâ Nguy¨"n nhèng vù!i cùac phùai foân c%ua vè!ng quùçc Kampuchea hay Laos. Qua cùac d¨én chùèng nây, khçng ai cùo quy^"n ph%u nh_én lâ khçng cùo s_è hi_"n h¨èu c%ua vè!ng quùçc Champa dèù!i th^!i Gia Long. Th"m vâo fùo, cùac s%è li_"u Vi_"t Nam thè^!ng phén bi_"t m_çt cùach rö r_"t gi¨èa vè!ng quùçc Champa vâ ph%u Bînh Thu_én. Sau ngây t^è tr^én c%ua Gia Long vâo n&m 1820, Minh M_"nh l"n nùçi ngçi. M_&c dû lâ m_çt çng vua chuy"n chùù" ch%i muùçn t_ép trung toân di_"n quy^"n hânh trong tay mînh, Minh M_"nh v¨én côn ban én hu_" f%" Champa fè_!c tiù"p t_uc hi_"n h¨èu. Sau n&m 1828, vî hoân c%anh fºa dè vâ chùinh trº, Champa t_è xa lùanh tri^"u fînh Huù" f%" ph_uc tûng L" V&n Duy_"t, T%çng Trùén Gia Fºnh Thânh, m_çt v_i tèù!ng fùçi nghºch chùçng l_ai hoâng fù" Minh M_"nh. Fùçi vù!i tri^"u fînh Huù", thùai f_ç ph_uc tûng L" V&n Duy_"t c%ua Champa ph%ai ch&ng cüng lâ thùai f_ç chùçng l_ai hoâng fù"ù Minh M_"nh. N&m 1832, L" V&n Duy_"t t^è tr^én. Minh M_"nh ra l_"nh tùèc th^!i fem quén chiù"m fùong Champa tùèc th^!i vâ tr^èng trº th%&ng tay nh¨èng ngè^!i Ch&m thén c_én vù!i L" V&n Duy_"t. Bi"n ni"n s%è Champa vâ tè li_"u Vi_"t Nam fä xùac fºnh r^&ng, vâo n&m 1832, Minh M_"nh quyù"t fºnh bäi b%o danh hi_"u Champa; ùap d_ung chùinh sùach Vi_"t hùoa toân di_"n dén t_çc Champa vâ sùat nh_ép länh th%ç c%ua vè!ng quùçc nây vâo hai ph%u Bînh Thu_én vâ Ninh Thu_én. Vâo n&m 1832, Champa hoân toân bº xùoa t"n tr"n b%an f^ç Fçng Dè!ng vâ k%" t^è fùo chùém dùèt vïnh vi¨"n sè hi_"n h¨èu vù!i tè cùach lâ m_çt quùçc gia cùo ch%u quy^"n.

* 52 P-B La=ont

Ngoâi n_çi dung bâi nây, ngè^!i ta cüng cùo th%" th"m ba biù"n cùç khùac li"n quan fù"n s_è b_ai vong c%ua vè!ng quùçc Champa %! mi^"n nam trèù!c fâ tiù"n c%ua chùinh sùach Nam Tiù"n Vi_"t Nam. Nhèng fùo ch%i lâ nh¨èng yù"u tùç lºch s%è hînh thânh trong bùçi c%anh bang giao gi¨èa Champa vâ F_ai Vi_"t.

Tâi li_"u tham kh%ao

Aymonier, E. - Légendes historiques des Chames, dans Excursions et Reconnaissances XIV-32, pp. 145-206. Bergaigne, A. - Inscriptions sanskrites du Champa, dans Notices et Extraits des Manuscrits de la Bibliothèque Nationale, XXVII, lère partie,2e fascicule, Paris 1889. Boisselier, J. - La statuaire du Champa. Recherche sur les cultes et l'iconographie, Paris (Public. EFEO) 1963. Claeys, J-Y. - Fouilles de Trà-kiê5u. Rapport de mission de la campagne1927-1928, dans BEFEO XXVII, pp. 468-482; XXVIII, pp. 578-593. Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong l_ich s%è Champa 53

- Simhapura, la grande capitale chame (VI-VIII S. AD), dans Revue des Arts Asiatiques VII, pp. 93-104. Coedes, G. - La plus ancienne inscription en langue chame, dans Eastern and Indian Studies in Honour of F.W. Thomas. New Indian Antiquary. Extra Series I, pp. 46-49.- Les Etats Hindouisés d'Indochine et d'Indonésie, Paris (de Boccard) 1964. Finot, L. - Notes d'épigraphie. I, III, V, VI, XI, XII, XIV, XV, XX, dans Bulletin de l'Ecole Francaise d'Extrême-Orient I, pp. 185- 191; III, pp. 206-211 et 630-654 ; IV, pp. 83-115 et 897-977 ; IX-2, pp. 205-209 ; XV-2, pp. 1-38 et 39-52 et 113-135. - Pangduranga, dans Mélanges Kern, Leide (Brill) 1903, pp. 381-389. Huber, E. - Etudes indochinoises III. Le clan de l'aréquier, dans BEFEO V, pp. 170-175. - Etudes indochinoises VIII. La stèle de Huê, dans BEFEO XI- 3, pp. 259-260. Lafont, P.-B. - Pour une réhabilitation des chroniques rédigées en cam5 moderne, dans BEFEO LXVIII, pp. 105-111. Lê Thành Khôi - Le Viêt-Nam. Histoire et Civilisation, Paris (Edit. de Minuit) 1955. Manguin, P-Y. - L'introduction de l'islam au Champa@, dans BEFEO LXVI, pp. 255-287. Maspero, G. - Le royaume de Champa, Leide (Brill) 1914. Pelliot, P. 54 P-B La=ont

- Textes chinois sur le Pa@n5d5uran%ga, dans BEFEO III, pp. 649-654. - Deux itinéraires de Chine en Inde à la fin du VIIIe siècle, dans BEFEO IV, pp. 131-413. Po Dharma - Le Pa@n5d5uran%ga (Champa@) 1802 - 1835. Ses rapports avec le Vietnam, Paris (Publ. EFEO) 1987. - Les frontières du Champa@ (Dernier état des recherches), dans Histoire des Frontières de la Péninsule Indochinoise.I. Les Frontières du Vietnam, Paris (L'Harmattan) 1989, pp. 128-135. Quach-Langlet, T. - Cadre géographique de l'ancien Champa@, dans Actes du Séminaire sur le Champa@ organisé à l'Université de Copenhague, Paris (CHCPI) 1988, pp. 27-48. Stein, R. - Le Lin-yi. Sa localisation, sa contribution à la formation du Champa et ses liens avec la Chine, dans Han Hiue, Volume II, Fascicule 1-3, Pékin 1947, 325 pp. + cartes. Stern, Ph. - L'art du Champa (ancien Annam) et son évolution, Toulouse (Douladoure) 1942.

M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa: BıËc nghi≈n cˆu sÁ khÍi*

Danny Wong Tze-Ken**

Cho ñ∆n gi˘a th∆ k◊ thˆ 15, cüc khu v˙c m° ViŒt Nam ñ¨ dÔng chœnh trŸ hay quµn s˙ ñÃ gµy ®nh hıÍng v° chi∆m ño≠t Í phœa nam vπn c›n dıËi s˙ kiÃm soüt cuûa vıÁng qu‚c Champa. Thuû ñ· cuûa Champa lÓc b∂y giÈ vπn c›n Í Vijaya (B÷nh áŸnh). á∆n nØm 1471, ho°ng ñ∆ L≈ Thünh T·n (1460-1497) cho ch◊nh l˚ l≠i triÀu ñ≠i Nh° L≈ (1428-1788) v° ñ¨ ra lŒnh t∂n c·ng v° xµm chi∆m Champa, sau cÔng buÊc Champa ph®i rÈi boû thuû ñ· Vijaya (mÊt trung tµm chœnh trŸ, h°nh chœnh, v.v...) dÈi ñ∆n Kauthara (Nha Trang). ViŒt Nam lu·n lu·n c‹ cüi quy∆t tµm l° l°m th∆ n°o ñÃ th∞ng ñıÏc Champa v° bi∆n vıÁng qu‚c n°y th°nh mÊt chı haàu hay thuÊc ñŸa cuûa m÷nh, sau cÔng buÊc vua Champa ph®i ñ∆n ThØng Long (H° NÊi) ñÃ triÀu c‚ng. D˘ kiŒn lŸch s¯ n°y ñ¨ chˆng toû r±ng, m‚i bang giao gi˘a ViŒt Nam-Champa l° d˙a tr≈n m‚i quan hŒ cuûa s˙ triÀu c‚ng. Sau nØm 1471, bi≈n giËi gi˘a ViŒt Nam v° Champa ñıÏc ñ¥t Í ñøo CÔ M·ng phœa b∞c PhÓ Y≈n. Bi≈n giËi n°y gi˘ nguy≈n ñıÏc 140 nØm, cho ñ∆n khi c‹ cuÊc xung ñÊt c‹ quy m· lËn gi˘a ViŒt Nam v° Champa l≠i bÔng n‰.

* B°i n°y nguy≈n tüc vi∆t b±ng ti∆ng Anh vËi nhan ñÀ Relations between the Nguyen Lords of Southern Vietnam and the Champa Kingdom: A Preliminary Study ñØng trong Sejarah, Journal of the Department of History University of Malaya, No. 5, 1997, trang 169-180, do Abd. Karim dŸch. ** Danny Wong Tze-Ken l° gi®ng vi≈n cuûa Phµn Khoa S¯ Í TrıÈng á≠i H‡c Malaya M¨-Lai 60 Dany Wong Tze-Ken

T˜ nØm 1471 ñ∆n nØm 1527, ViŒt Nam dıËi s˙ qu®n trŸ ch¥t ch¡ cuûa triÀu ñ÷nh Nh° L≈, mÊt triÀu ñ≠i ñ¨ cai qu®n to°n diŒn ñ∂t nıËc ViŒt Nam, t˜ bi≈n giËi Trung Qu‚c Í phœa b∞c ñ∆n bi≈n giËi PhÓ Y≈n Í phœa nam. á∆n nØm 1527, M≠c áØng Dung, mÊt voõ quan cuûa triÀu ñ÷nh Nh° L≈ soün l∂y ng·i v° tuy≈n b‚ th°nh l∫p vıÁng triÀu mËi cuûa Nh° M≠c. V° ñ‹ cÒng l° nguy≈n nhµn chœnh ñ¨ ñıa ñ∂t nıËc n°y v°o cuÊc nÊi chi∆n kæo d°i trong su‚t 65 nØm. Cho ñ∆n nØm 1592, triÀu ñ≠i cu‚i cÔng cuûa Nh° M≠c ñ¨ bŸ ñünh b≠i bÍi s˙ kh·i phÚc cuûa Nh° L≈. Theo sau s˙ kh·i phÚc n°y, l° s˙ phµn r¨ trong cüc h°ng ngÒ cuûa nh˘ng ngıÈi tham gia kh·i phÚc Nh° L≈ v° viŒc n°y ñ¨ ñıa tËi viŒc chia ñ·i ñ∂t nıËc ra l°m hai miÀn, v° mÂi miÀn l≠i c‚ nœu kæo hay quy tÚ quyÀn l˙c trung tµm v°o tay m÷nh. Khu v˙c Í phœa b∞c s·ng Linh Giang, thuÊc vÀ Nh° TrŸnh kiÃm soüt, trong khi ñ‹ phaàn c›n l≠i Í miÀn nam th÷ Nh° NguyÕn c‚ gi˘ l∂y ®nh hıÍng cuûa m÷nh. Dπu r±ng, c® hai Nh° TrŸnh v° NguyÕn vπn lu·n lu·n cho r±ng m÷nh l° ngıÈi gi˘ l›ng trung th°nh ñ‚i vËi ho°ng ñ∆ Nh° L≈. Khu v˙c Í miÀn nam ViŒt Nam1 m° nh° Nh° NguyÕn chi∆m lÿnh l° phaàn ñ∂t tr˙c thuÊc l¨nh th‰ cuûa VıÁng Qu‚c Champa. Chœnh v÷ th∆, cüc nh° l¨nh ñ≠o Champa ph®i ñıÁng ñaàu vËi chœnh süch xµm lıÏc n°y kæo d°i cho ñ∆n m∂y trØm nØm sau. V° cÒng chœnh ChÓa NguyÕn, vËi tœnh cüch ngπu nhi≈n, ñ¨ quy∆t ñŸnh th·n tœnh vıÁng qu‚c Champa, v÷ Nh° NguyÕn buÊc ph®i cÒng c‚ v° b°nh trıËng l¨nh th‰ vÀ phıÁng nam ñÃ ñ‚i m¥t vËi Nh° TrŸnh Í

1 Nh˘ng phaàn ñ∂t mËi do ChÓa NguyÕn chi∆m cˆ ch◊ bao phuû hai qu∫n Thu∫n H‹a v° Qu®ng Nam, nÁi m° NguyÕn Ho°ng (ChÓa NguyÕn ñÈi thˆ nh∂t) ñ¨ cho th°nh l∫p chœnh quyÀn Thu∫n H‹a trong nØm 1558, v° th∏m quyÀn cuûa ·ng ta ñıÏc nËi rÊng trong nØm 1570 khi ·ng ta cÒng cho l∫p chœnh quyÀn Í Qu®ng Nam. áÃ bi∆t nhiÀu hÁn vÀ NguyÕn Ho°ng, h¨y xem Keith Taylor, ìNguyen Hoang and the beginning of Vietnamís Southward Expansionî Anthony Reid (ed.), Southeast Asia in the Modern Era: Trade, Power and Belief, Ithaca, New York: Cornell University Press, 1993, trang. 43-65; cÒng n≈n xem L. Cadiøre, ìLe Mur de Dong-Hoi: Etude sur líætablissement des Nguyen en Cochinchineî, Bulletin de l'Ecole Franºais díExtreme-Orient (BEFEO), Vol. VI, 1906. M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 61 miÀn b∞c. V° v÷ chœnh viŒc l°m n°y ñ¨ kæo theo s˙ suy t°n cuûa vıÁng qu‚c Champa.

M‚i quan hŒ cuûa Nh° NguyÕn v° Champa: 1558-1728

áiÀu ñaàu ti≈n ñıÏc nh∞c ñ∆n vıÁng qu‚c Champa trong quyÃn á≠i Nam Th˙c LÚc TiÀn Bi≈n, m° nh° s¯ h‡c ñ¨ ghi nh∫n trong cu‚n Qu‚c S¯ Quün vÀ h∫u Nh° NguyÕn (1802-1945), l° v°o nØm 1611 khi Po Nit, ngıÈi ñang gi˘ quyÀn h°nh Í Champa2, phüt ñÊng mÊt cuÊc t∂n c·ng v°o ven c≠nh vÔng bi≈n giËi cuûa ViŒt Nam Í qu∫n PhÓ Y≈n (phuû3 PhÓ Y≈n). B∂y giÈ, thuû ñ· cuûa Champa ñ¨ ñıÏc dÈi vÀ Panduranga (Phan Rang). Sau cuÊc t∂n c·ng cuûa Po Nit, NguyÕn Ho°ng (1588-1613), ChÓa NguyÕn thuÊc triÀu ñ≠i thˆ nh∂t cuûa Nh° NguyÕn, ñ¨ ra lŒnh cho mÊt quan tıËng cuûa ·ng ta l° VØn Phong ñ∆n tr∂n gi˘ vÔng bi≈n giËi n°y. Sau khi gi˘ v˘ng ñıÏc cüc khu v˙c4 khoûi s˙ t∂n c·ng cuûa Po Nit, h‡ cÒng ñ¨ tr°n v°o vÔng bi≈n giËi cuûa Champa. H‡ ñ¨ üp dÚng chœnh süch nam ti∆n n°y l° v÷ c‹ l¡, tr≈n th˙c t∆, NguyÕn Ho°ng chıa thÃ ti∆n quµn ra phıÁng b∞c ñıÏc, v° c®m th∂y r±ng l¨nh ñŸa cuûa m÷nh chıa ñuû ñ®m b®o ñÃ ch‚ng l≠i Nh° TrŸnh. HÁn n˘a, NguyÕn Ho°ng cÒng ñ¨ lu‚ng tu‰i gi°. çng ta ñ¨ ch∆t hai nØm sau ñ‹, Í tu‰i 89. ViŒc thˆ hai l° s˙ viŒc ñ¨ khüc ñi trong nØm 1629 khi NguyÕn PhÓc Nguy≈n (1613-1635)5, l≈n thay NguyÕn Ho°ng ñÃ trÍ th°nh ChÓa NguyÕn ñÈi thˆ hai. Khi NguyÕn PhÓc Nguy≈n ñ¨ l≈n ng·i, ·ng ta ñ¨ g¯i NguyÕn PhÓc Vinh, ngıÈi trıËc kia l° mÊt quan

2 Champa l° mÊt vıÁng qu‚c ña chuûng tÊc. Chœnh v÷ th∆, t≈n Champa s¡ ñıÏc dÔng v° ñıÏc l∫p l≠i trong su‚t tiÃu lu∫n n°y, n‹ kh·ng ch◊ l° cüi t≈n cuûa t‰ chˆc chœnh trŸ cuûa mÊt qu‚c gia, nhıng n‹ cÒng l° cüi t≈n cuûa to°n thÃ dµn tÊc Í trong vıÁng qu‚c. Ngo°i s‚ ngıÈi ChØm, c›n c‹ mÊt s‚ khüc cÒng l° dµn tÊc Champa, bao g„m cüc bÊ tÊc miÀn nÓi g‚c Autronesians, ngıÈi ñ¨ t˜ng c‹ quyÀn v° nghÿa vÚ trong ñÈi s‚ng chœnh trŸ cuûa vıÁng qu‚c Champa. 3 Phuû tıÁng ñıÁng vËi mÊt Qu∫n hay HuyŒn trong truyÀn th‚ng t‰ chˆc ViŒt Nam. 4 á≠i Nam Th˙c LÚc TiÀn Bi≈n (vi∆t t∞t l° DNTLTB), Vol. 1, trang. 22b-23a. 5 DNTLTB, Vol. 2, trang. 14b. 62 Dany Wong Tze-Ken tıËng cuûa Nh° M≠c ñ∆n d¬p nh‹m quµn cuûa Champa ñang n‰i d∫y trong nØm 1629. Sau cuÊc chinh ph≠t th°nh c·ng, h‡ th°nh l∫p ngay l˙c lıÏng ph›ng thuû dinh6 Tr∂n Bi≈n7. ViŒc th°nh l∫p l˙c lıÏng ph›ng thuû n°y l° mÊt thÃ hiŒn s˙ quy∆t tµm trong c·ng cuÊc xµm l∂n bi≈n giËi Champa cuûa quµn ViŒt Nam, ñ‹ l° khu v˙c bi≈n giËi b≈n kia PhÓ Y≈n, m° laàn ñaàu ñıÏc ñ¥t ra kÃ t˜ thÈi L≈ Anh T·n. KÃ t˜ ñ‹, Champa lu·n lu·n bŸ Nh° NguyÕn nh›m ng‹, nhiÀu cuÊc t∂n c·ng ch‚ng Champa ñ¨ ñıÏc ti∆n h°nh Í miÀn nam, trong khi Nh° M≠c ñang thao tÓng quyÀn th∆ Í miÀn b∞c. T∂t c® nghi thˆc ngo≠i giao cuûa Nh° NguyÕn ñang v∫n dÚng l° ch◊ nh±m v°o mÚc ti≈u, t÷m cüch chi∆m ño≠t Champa Í miÀn nam, v° c‚ khüng c˙ l≠i vËi Nh° M≠c Í miÀn b∞c8. Trong ba thÈi k¸ cuûa triÀu ñ≠i ChÓa NguyÕn (1558-1648)9. H‡ ñ¨ r∂t quan tµm ñ∆n c·ng viŒc Í miÀn b∞c, nhı viŒc giÓp triÀu ñ÷nh Nh° L≈ ch‚ng l≠i Nh° M≠c. V°, b∞t ñaàu vËi NguyÕn PhÓc Nguy≈n, h‡ ñ¨ cho t‰ chˆc h°ng lo≠t nh˘ng tr∫n t∂n c·ng v°o Nh° TrŸnh, v° bœ m∫t giÓp cüc l¨nh ñ≠o trong triÀu ñ÷nh Nh° L≈. Quan tµm vËi c·ng viŒc cuûa miÀn b∞c ñ¨ cho phæp Nh° NguyÕn quan hŒ b÷nh thıÈng h‹a vËi Champa, v° ch◊nh ñ‚n dinh Tr∂n Bi≈n Í khu v˙c bi≈n giËi gi˘a hai vıÁng qu‚c n°y. T˜ 1629 ñ∆n 1648, nØm m° NguyÕn PhÓc Lan ch∆t, nh˘ng l¨nh ñŸa m° nh° NguyÕn ñ¨ chi∆m ño≠t ñıÏc ñ¨ bŸ Champa n‰i d∫y t∂n c·ng rüo ri∆t nh±m thu phÚc l≠i vÔng ñ∂t cuûa h‡. CuÊc chi∆n tranh n°y k∆t qu® nhı th∆ n°o, chıa roõ ñıÏc, v÷ ch≤ng c‹ mÊt ngu„n s¯ liŒu n°o ñÀ c∫p ñ∆n v∂n ñÀ n°y.

6 Dinh tıÁng ñıÁng vËi mÊt ñÁn vŸ quµn ñÊi thıÈng trÓ theo cüch g‡i ViŒt Nam. 7 Cüi thu∫t ng˘ Tr∂n Bi≈n l° üm ch◊ cho t∂t c® cüc khu v˙c h°nh chünh Í bi≈n giËi phœa nam v˜a mËi süt nh∫p, hay v˜a mËi xµm chi∆m ñıÏc v°i ng°y. V° kh·ng n≈n nhaàm lπn vËi ñŸa danh Tr∂n Bi≈n (Bi≈n H›a), nÁi m° quµn ViŒt ñ¨ chi∆m t˜ vıÁng qu‚c Khmer trong nØm 1697. 8 DNTLTB, Vol. 2, trang 17b. 9 á∂y l° NguyÕn Ho°ng (1558-1613), NguyÕn PhÓc Nguy≈n (1613-1635) v° NguyÕn PhÓc Lan (1635-1648) M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 63

Trong nØm 1648, NguyÕn PhÓc Lan (1635-1648), ChÓa NguyÕn ñÈi thˆ ba, ñ¨ quy∆t ñŸnh ñŸnh cı cho nh˘ng tÔ binh ñ¨ bŸ b∞t trong cüc tr∫n chi∆n vËi Nh° TrŸnh trong thüng ba nØm ñ‹. Thay v÷ ñ°y nh˘ng tÔ nhµn n°y ñi biŒt xˆ hay ñ∆n nh˘ng hoang ñ®o, NguyÕn PhÓc Lan nghe theo lÈi khuy≈n cuûa cüc quµn sı hay cüc c‚ v∂n cuûa ·ng ta, ·ng ta nh∫n th∂y r±ng, c‹ thÃ s¡ c‹ lÏi hÁn khi s¯ dÚng nh˘ng c˙u tÔ nhµn chi∆n tranh cuûa m÷nh trÍ th°nh nh˘ng ngıÈi ti≈n phong trong chi∆n dŸch mÍ rÊng ìthu chi∆m vÔng ñ∂t Champa Í phœa nam Th°nh Trinh (phuû Thµn B÷nh v° TrŸnh Phi≈n)î. Nh˘ng tÔ nhµn ñıÏc tha, s¡ ñıÏc cung c∂p cho n·ng cÚ, lıÁng th˙c v° h≠t gi‚ng dÔng trong thÈi h≠n n¯a nØm. V° h‡ hy v‡ng r±ng trong v›ng mÊt v°i nØm, nh˘ng khu v˙c mËi s¡ s®n xu∂t ñuû lÓa g≠o ñÃ ñ‹ng thu∆ mü. Nh° NguyÕn cÒng hy v‡ng l° sau hai mıÁi nØm, nh˘ng nh‹m ñŸnh cı n°y c‹ thÃ c‹ kh® nØng cung ˆng quµn s‚ v°o cho ñÊi quµn lao dŸch hay tüc chi∆n10. áµy l° laàn ñaàu ti≈n chıÁng tr÷nh ñŸnh cı cuûa nh° nıËc ñıÏc b∞t ñaàu th°nh l∫p dıËi thÈi ChÓa NguyÕn Í nh˘ng vÔng trıËc kia l° l¨nh th‰ cuûa Champa m° Nh° NguyÕn ñ¨ chi∆m ño≠t ñıÏc. Tuy nhi≈n, kh·ng ph®i l° dÕ d°ng ñÃ phüt triÃn chıÁng tr÷nh ñŸnh cı trong lÓc chıa c‹ chœnh quyÀn hay t‰ chˆc h°nh chünh cho viŒc ñŸnh cı Í vÔng ñ∂t Champa bŸ chi∆m ñ‹ng. HÁn n˘a, nh˘ng ngıÈi ñ¨ bŸ thıÁng t∫t trong nh˘ng cuÊc giao chi∆n hay nh˘ng ngıÈi bŸ thıÁng t∫t b∏m sinh, kh·ng ph®i l° dÕ d°ng ñÃ b®o h‡ rÈi khoûi nÁi ch·n nhau c∞t rÓn cuûa h‡. Mu‚n th˙c hiŒn chıÁng tr÷nh n°y, Nh° NguyÕn buÊc ph®i t‰ chˆc nh˘ng ngıÈi ñi ñŸnh cı ñ‹ th°nh nh‹m, trong nh˘ng khu v˙c lµn c∫n v˜a mËi th·n tœnh v° ñ¨ ñıÏc süt nh∫p v°o bi≈n giËi h°nh chünh ViŒt Nam, hay œt nh∂t, nÁi ∂y ñ¨ th°nh l∫p xong chœnh quyÀn ViŒt Nam. Th°nh ra, m∂u ch‚t cuûa ñiÃm n°y l° caàn ph®i ñaàu tı hay tØng cıÈng th≈m sˆc m≠nh c‹ thÃ c‹ ñıÏc, ñÃ qu∫t ng¨ vıÁng qu‚c Champa m° triÀu ñ÷nh cuûa n‹ hiŒn thÈi ñıÏc ñ¥t Í Panduranga, hay l° Thu∫n Th°nh. Nh÷n vÀ ñ≠i thÃ th÷ ph®i nh∫n r±ng, Champa b∞t

10 DNTLTB, Vol. 3, trang 15b.-16a 64 Dany Wong Tze-Ken

ñaàu suy y∆u kÃ t˜ ng°y h‡ bŸ ñünh b≠i bÍi L≈ Anh T·n, nhıng quµn ñÊi cuûa h‡ vπn c›n, v° l˙c lıÏng quµn ñÊi cuûa h‡ c‹ thÃ ñ‚i m¥t vËi quyÀn l˙c cuûa ChÓa NguyÕn. Th˙c t∆ l° trong nh˘ng ng°y ñaàu cuûa cuÊc nam ti∆n, Nh° NguyÕn ñ¨ th∂y roõ s˙ khüng c˙ cuûa h‡. Trong nØm 1653, quµn ñÊi Champa dıËi s˙ l¨nh ñ≠o cuûa Ba Tµm hay Po Nraup11 ñ¨ t∂n c·ng PhÓ Y≈n. MÊt l˙c lıÏng quµn ñÊi kho®ng 3,000 quµn ñ¨ ñıÏc NguyÕn PhÓc Tµn (1648-87) g¯i ñ∆n, dıËi s˙ ch◊ huy cuûa Hıng LÊc ñÃ ñ‚i m¥t vËi s˙ t∂n c·ng cuûa quµn ñÊi Champa. Quµn ñÊi Champa ñ¨ bŸ mÊt cuÊc t∂n c·ng b∂t ngÈ Í gaàn PhÓ Y≈n v° bŸ th∂t b≠i, ñÃ r„i buÊc ph®i rÓt quµn qua con s·ng Phan Rang ñÃ xin caàu h›a. MÊt hiŒp ñŸnh h›a b÷nh ñıÏc k˚ k∆t. ChÓa NguyÕn ñ¨ süt nh∫p t∂t c® khu v˙c Í phœa ñ·ng vÔng Cam Ranh thay v÷ s·ng Phan Rang nhı s¯ gia thıÈng nh∞c tËi, th°nh hai phuû Thüi Khünh v° Di≈n Ninh. C® hai phuû n°y ñıÏc ñ¥t dıËi s˙ cai qu®n cuûa Dinh Thüi Khünh (Ninh H›a). Sau nØm 1653, Champa vπn c›n kiÃm soüt vÔng phœa tµy cuûa Cam Ranh. Nhıng mÊt laàn n˘a, triÀu ñ÷nh Champa ph®i chŸu triÀu c‚ng ChÓa NguyÕn12. Ph®i ghi nh∫n r±ng, Champa vπn c›n nØng l˙c v° ch∂p nh∫n hˆa h¬n ti∆p tÚc giao tranh vËi ViŒt Nam ñÃ khüng c˙ l≠i s˙ xµm l∂n cuûa ViŒt Nam. H°nh ñÊng Po Nraup (1652-1653) l° ñiÀu cØn b®n caàn thi∆t ñÃ b®o vŒ Champa khoûi nh˘ng tham v‡ng xµm lıÏc bÍi nh˘ng chıÁng tr÷nh ñŸnh cı cuûa ViŒt Nam ng°y c°ng gia tØng. Th≈m v°o ñ‹, NguyÕn PhÓc Tµn c›n r∂t mËi m¿ ñ‚i vËi viŒc ñiÀu h°nh triÀu chœnh, bÍi v∫y, Nh° NguyÕn ñ¨ quy∆t ñŸnh tuyÃn mÊ th≈m binh lœnh ñÃ b‰ sung cho to°n diŒn quµn ñÊi ViŒt Nam. Tuy nhi≈n, ·ng ta ñ¨ sai laàm trong chi∆n thu∫t n°y, Po Nraup vπn c›n c‹ thÃ chˆng minh r±ng Champa vπn c›n ñuû sˆc m≠nh ñÃ khüng c˙. L¨nh th‰ cuûa Champa dπu sao cÒng ñ¨ gi®m daàn. NgıÏc l≠i, cüc ñŸa h≠t cuûa ViŒt Nam cˆ tØng l≈n, bao g„m c® dinh Tr∂n áiÀn

11 Ba Tµm trong s¯ liŒu ViŒt Nam l° Po Nraup trong vØn kiŒn Cham cuûa Panduranga. Xem Po Dharma, Le Panduranga (Champa) 1802-1835, ses rapport avec le Vietnam, Vol. I Paris: Ecole Franºaise d'Extr≈me-Orient, 1987, trang 64. 12 DNTLTB, Vol. 4, trang 22 M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 65 v° dinh Thüi Khanh. KÃ t˜ ñ‹, Nh° NguyÕn ñ¨ b∞t ñaàu nh›m ng‹ bi≈n giËi cuûa Kampuchia v°o nØm 1653, sau khi ñ¨ th∞ng ñıÏc Po Nraup. NØm nØm sau, v°o nØm 1658, Nh° NguyÕn chi∆m khu v˙c Saigon. Chœnh v÷ th∆, Kampuchia b∞t ñaàu vÔng l≈n ñe d‡a vÔng bi≈n giËi phœa nam cuûa Nh° NguyÕn, buÊc Nh° NguyÕn ph®i ñıÁng ñaàu vËi ba tuy∆n ph›ng ng˙: tuy∆n ph›ng ng˙ chœnh y∆u l° ñ‚i m¥t vËi Nh° TrŸnh Í phıÁng b∞c, nh˘ng nh‹m quµn c›n l≠i cuûa Champa th÷ üp ñ®o Í phœa ñ·ng nam, v° quµn Chenla th÷ üp ñ®o Í phœa tµy nam. T˜ nØm 1635 ñ∆n 1692, m‚i quan tµm cuûa Nh° NguyÕn Í miÀn nam l° vıÁng qu‚c Kampuchia. M‚i bang giao cuûa h‡ vËi Kampuchia ñ¨ ñıa ñ∆n mÊt k∆t qu® l° l°m r≠ng nˆt triÀu ñ÷nh Kampuchia th°nh ra hai m®ng, mÊt m®ng ch≠y theo ViŒt Nam, m®ng c›n l≠i th÷ sang Thüi Lan caàu cˆu Í Ayuthia. Trong nØm 1692, Champa mÊt laàn n˘a c®m th∂y ñuû nghŸ l˙c v° niÀm tin ñÃ ch‚ng l≠i ViŒt Nam. Kho®ng trong thüng tüm nØm ñ‹, Po Saut hay Ba Tranh (1659-1692)13 vua Champa Í Panduranga (thuÊc khu v˙c Pho Hai-Phan Rang-Phan Rœ) b∞t ñaàu cho xµy d˙ng v° cuûng c‚ l≠i l˙c lıÏng v° ti∆p tÚc qu∂y phü vÔng Di≈n Khünh (phuû Di≈n Ninh v° dinh B÷nh Khang), ìkhÍi chi∆nî ch‚ng l≠i nh° NguyÕn14. MÊt l˙c lıÏng quµn s˙ ViŒt Nam dıËi s˙ ch◊ huy cuûa NguyÕn H˘u Kœnh, bao g„m ñÊi quµn tinh nhuŒ ñ„n trÓ Í Chœnh Dinh v° ñÊi quµn tinh nhuŒ t˜ B÷nh Khang Í Qu®ng Nam ñ¨ ñıÏc g¯i ñ∆n ñÃ chinh ph≠t Champa. ViŒc g¯i cüc ñÊi quµn tinh nhuŒ ñ∆n Champa ñ¨ thÃ hiŒn roõ r°ng cüi tham v‡ng cuûa ChÓa NguyÕn mu‚n xoay s˙ hiŒn diŒn cuûa m÷nh hıËng vÀ miÀn nam ñÃ næ trünh cüi sˆc æp n¥ng nÀ Í

13 Ba Tranh trong s¯ liŒu ViŒt Nam l° Po Saut trong vØn kiŒn Cham cuûa Panduranga. Xem Po Dharma, Le Panduranga, 1987, trang 67. 14 DNTLTB, Vol 7, p. 4. Ph®i ghi nh∫n l°, ngay t˜ nØm 1629, ñ‚i vËi s¯ liŒu ViŒt Nam, nh˘ng h°nh ñÊng cuûa quµn ñÊi Champa ch‚ng l≠i nh° NguyÕn ñıÏc xem nhı l° s˙ n‰i lo≠n, m¥c daàu, Champa vπn c›n chuû quyÀn ñÊc l∫p cuûa ri≈ng m÷nh. S˙ gi®i thœch n°y l° chuyŒn th·ng thıÈng, v° l° quan ñiÃm cuûa ViŒt Nam ñ‚i vËi Champa, vËi nh˘ng qu‚c gia khüc v° vËi nh˘ng bÊ tÊc œt ngıÈi ch◊ l° chı haàu hiŒn h˘u cuûa ViŒt Nam, chœnh v÷ th∆ mËi c‹ t˜ ìph®n lo≠nî Í ñµy. 66 Dany Wong Tze-Ken miÀn b∞c, v° d„n h∆t nØng l˙c chœnh y∆u cuûa quµn ñÊi cho chi∆n dŸch t∂n c·ng Champa. Chi∆n dŸch k∆t thÓc vËi viŒc th∞ng ñıÏc Champa trong nh˘ng thüng ñaàu cuûa nØm 1693. Dπu nhı th∆, Vua Champa, Po Saut v° nh˘ng ngıÈi theo ·ng ch◊ bŸ b∞t, sau b®y thüng sau. Po Saut ñıÏc mang vÀ PhÓ Xuµn, v° bŸ giam Í Ng‡c Tr∂n SÁn, huyŒn Tr° HıÁng15, v° ñıÏc canh ph›ng c∏n m∫t. Trong khi Po Saut v∞ng m¥t, Champa bŸ ñ‰i t≈n th°nh Thu∫n Th°nh Tr∂n. VıÁng qu‚c n°y bŸ chi∆m ñ‹ng bÍi ba nh‹m quµn cuûa Nh° NguyÕn, ñ¥t dıËi quyÀn kiÃm soüt cuûa cai ñÊi NguyÕn Tri ThØng (Í Pho Hai), cai ñÊi NguyÕn Thanh L≈ (Í Phan Rœ) v° cai ñÊi Chu Ki≈m ThØng (Í Phan Rang) ñÃ ph›ng ch‚ng nh˘ng cuÊc t∂n c·ng cuûa nh‹m quµn Champa c›n s‹t l≠i16. VËi s˙ hiŒn diŒn cuûa ñÊi quµn chi∆m ñ‹ng tr≈n l¨nh th‰ n°y, VıÁng Qu‚c Champa Í Panduranga trÍ th°nh mÊt thuÊc ñŸa cuûa ViŒt Nam. KÃ t˜ ñ‹, ChÓa NguyÕn ñ¨ b∞t ñaàu hÏp nh∂t m‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn vËi Champa. Trong thüng tüm nØm 1693, NguyÕn PhÓc Chµu (1691- 1725), ChÓa NguyÕn ñÈi thˆ süu, ñ¨ quy∆t ñŸnh ñ¥t ñÃ nh˘ng quan chˆc mËi cho Champa. Nh∂t l°, l˙a ngıÈi thµn c∫n trong d›ng tÊc Po Saut l≈n n∞m chœnh quyÀn. Po Saktiraydaputih hay c›n g‡i Ke- ba-tu17, l° em ruÊt cuûa Po Saut, ñ¨ ñıÏc ñıa vÀ Tr∂n Thu∫n Th°nh (Panduranga). Po Saktiraydaputih ñıÏc cho nh∫m cüi chˆc KhØm L˚ v° ba ngıÈi con trai cuûa ·ng ta ñıÏc cho cüi chˆc trong quµn ñÊi l° áÀ á‚c, áÀ L¨nh v° Cai Phuû. NguyÕn PhÓc Chµu cÒng b∞t ngıÈi ChØm Øn m¥c trang phÚc Hün (Trung Qu‚c), thˆ trang phÚc m° ngıÈi ViŒt cho l° trang phÚc cuûa h‡18. V° nhı th∆ Nh° NguyÕn mËi cho ngıÈi ChØm ñıÏc y≈n ‰n. NguyÕn PhÓc Chµu cÒng ho°n tr® l≠i cho Po Saktiraydaputih ∂n triŒn cuûa vıÁng triÀu cÔng vËi cüc

15 HuyŒn tıÁng ñıÁng vËi Qu∫n 16 DNTLTB, Vol 7, trang 5b. 17 CÒng nhı t≈n cuûa Po Saut, Po Saktiraydaputih ñıÏc s¯ dÚng trong bi≈n ni≈n s¯ ChØm cuûa Panduranga, trong khi ñ‹ vØn b®n ViŒt nam th÷ dÔng t≈n Ke-Ba-tu. Xem Po Dharma, Le Panduranga1987, trang 68. 18 DNTLTB, Vol 7, trang 5b-6a. M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 67 khœ giËi, ng˙a v° dµn chÓng m° h‡ ñ¨ b∞t v° tŸch thu ñıÏc. Ba mıÁi quµn binh cuûa ViŒt Nam hay ñıÏc g‡i l° kinh binh (quan chˆc cuûa triÀu ñ÷nh) ñ¨ ñıÏc ñıa ñ∆n ñÃ canh gi˘ vıÁng triÀu mËi Champa19. R„i h‡ b∞t ñaàu ti∆n h°nh ViŒt Nam h‹a l¨nh th‰ Champa. á‹ l° ñiÀu m° h‡ ñ¨ li≈n tÚc ti∆n h°nh trong su‚t cüc thÈi k¸ h‡ c‹ m¥t. Trong thüng mıÈi hai nØm ñ‹, nh˘ng toün quµn cuûa Champa c›n s‹t l≠i, ñ¨ k∆t hÏp l≠i vËi nhau theo lÈi k≈u g‡i cuûa Oc-nha, mÊt c˙u quµn nhµn Champa. Oc-nha k∆t hÏp vËi mÊt ngıÈi T°u t≈n l° A-Ban, ngıÈi cÒng c‹ t≈n g‡i khüc l° Ng· Lang. Sau khi ñ¨ hÊi ñuû uy tœn v° trÍ th°nh mÊt l¨nh tÚ c‹ sˆc m≠nh, Oc-nha quy tÚ lu·n ñıÏc l˙c lıÏng cuûa nh˘ng ngıÈi chıa bŸ thıÁng tœch. Sau cÔng, ·ng cÒng thu hÓt ñıÏc s˙ hÊ trÏ cuûa nhiÀu ngıÈi dµn Champa, nh˘ng ngıÈi mu‚n khüng c˙ l≠i vËi phong tÚc t∫p quün v° quyÀn l˙c chœnh trŸ mËi, ñıÏc d˙ng l≈n bÍi ViŒt Nam. KhÍi ñaàu, Oc-nha cho ñÊi quµn Champa t∂n c·ng nh˘ng toün quµn ph›ng thuû Í Phan Rang v° Phan Rœ. NguyÕn Trœ ThØng vŸ ch◊ huy Í Pho Hai ñ¨ bŸ ñünh b≠i. Quµn Champa mÍ rÊng ñŸa b°n ti∆n quµn Í Phan Rang nhıng ph®i t≠m ngıng l≠i khi Chu Ki≈m ThØng, mÊt ch◊ huy cuûa Nh° NguyÕn hØm d‡a s¡ b∞t Po Saktiraydaputih ñem ra x¯ tr®m, n∆u quµn ñÊi Champa vπn cˆ ti∆p tÚc t∂n c·ng v°o quµn ViŒt Nam. Lo sÏ cho m≠ng s‚ng cuûa Po Saktiraydaputih, Oc-nha v° quµn ñÊi cuûa m÷nh rÓt vÀ m∫t khu. CÒng th∫t l° kh‹ khØn cho Oc-nha, v÷ s˙ an to°n cuûa Po Saktiraydaputih, ngıÈi ñ¨ t˜ng cÊng tüc vËi nh° NguyÕn, ·ng ph®i chŸu rÓt quµn. Ngo°i ra, cÒng c›n mÊt kh‹ khØn khüc ñıÏc ñ¥t ra ñ‹ l°, mÚc ti≈u cuûa quµn ñÊi Champa dıËi s˙ ch◊ huy cuûa Oc-nha ch◊ nh±m phÚc h„i l≠i chuû quyÀn cho vıÁng qu‚c Champa,

19 á≠i Nam Chœnh Bi≈n LiŒt TruyŒn, SÁ T∫p t∫p I (vi∆t t∞t DNCBLT), ChıÁng 33, trang 22b. Ph®i ghi nh∫n r±ng s˙ trao tr® l≠i ∂n triŒn cuûa vıÁng triÀu v° s‚ dµn kh·ng bao giÈ ñıÏc nh∞c ñ∆n trong b∞t cˆ tı liŒu n°o cuûa ViŒt Nam ngıÏc l≠i s˙ hiŒn diŒn cuûa 30 quµn binh ViŒt Nam l° c‹ b±ng chˆng cÚ thÃ. Theo tı liŒu ho°ng gia Panduranga vi∆t v°o nØm 1738, c‹ ghi l°: nØm ligature g≠o cho vua Thu∫n Th°nh mıÏn ñÃ tr® lıÁng cho nh˘ng ngıÈi lœnh ViŒt Nam. Xem Inventaire des Archives du Panduranga: Fond de la Sociætæ Asiatique de Paris, Paris, Centre díHistoire Civilisation de la Peninsule Indochine, 1984, trang 75. 68 Dany Wong Tze-Ken tØng th≈m quyÀn l˙c cho nh° vua, hay ñÊi quµn Champa n°y ch◊ l° mÊt nh‹m qu∂y phü m° th·i. Po Dharma trong bi≈n ni≈n s¯ cuûa m÷nh ñ¨ gi®i thœch r±ng Oc-nha, l° mÊt trong s‚ nh˘ng ngıÈi ChØm c‚ t÷m m‡i cüch ñÃ l°m mÊt cuÊc cüch m≠ng ch‚ng l≠i ViŒt Nam20. V°o thüng ñaàu cuûa nØm 1694, Po Saut t˜ traàn. NguyÕn PhÓc Chµu, ñ¨ gÍi hai trØm xµu tiÀn ñÃ l°m ñ≠i lÕ ch·n c∂t ·ng ta nhı mÊt nhµn v∫t quan tr‡ng. MÊt thüng sau, Ng· Lang v° Oc-nha l≠i xu∂t quµn chi∆m Phan Rang. Quµn ti∆p viŒn cuûa Nh° NguyÕn cho cuÊc ph›ng thuû Phan Rang t˜ dinh B÷nh Khang ñıÏc ñıa ñ∆n, v° quµn cuûa Ng· Lang buÊc ph®i lui v°o l¨nh th‰ Khmer ñÃ thoüt khoûi s˙ bao vµy. S˙ thi∆t l∫p phuû B÷nh Thu∫n trong l¨nh th‰ Panduranga ñ¨ l°m x®y ra h°ng lo≠t nh˘ng cuÊc chi∆n gi˘a nh˘ng ngıÈi Champa kh·ng ch∂p nh∫n ngıÈi ViŒt v° quµn ñÊi ViŒt Nam tr≈n ñ∂t ñai cuûa m÷nh. CuÊc chi∆n ñ¨ ñÃ l≠i tr≈n khu v˙c n°y s˙ ñ‹i kæm nghi≈m tr‡ng v° ngıÈi dµn ñ¨ bŸ bŸnh dŸch h≠ch tung ho°nh21. Ngo°i nh˘ng kh‹ khØn b∞t ngu„n t˜ nh˘ng cuÊc xung ñÊt quµn s˙, Chœnh quyÀn mËi Í Champa ñıÏc th°nh l∫p bÍi Nh° NguyÕn kh·ng m°ng ñ∆n viŒc t‰ chˆc h°nh chünh cho dµn chÓng ChØm trong cüc l¨nh ñŸa m° h‡ chi∆m lÿnh. V∂n ñÀ n°y ch◊ ñıÏc cˆu v¨n khi NguyÕn PhÓc Chµu trao tr® l≠i nÀn ñÊc l∫p cho Tr∂n Thu∫n Th°nh22, v° ch◊ ñŸnh Po Saktiraydaputih nhı l° T® á· á‚c (a governor) ñÃ cai trŸ Champa nhµn danh ChÓa NguyÕn. Hai thüng sau, Po Saktiraydaputih ñıÏc phong l≈n l°m vua cuûa Tr∂n Thu∫n Th°nh, v° ph®i chŸu triÀu c‚ng ChÓa NguyÕn. M‚i li≈n hŒ triÀu c‚ng ViŒt Nam ñ Champa l≠i ñıÏc thi∆t l∫p. Dπu kh·ng mu‚n, ngıÈi dµn Champa dıËi s˙ cai qu®n cuûa Po Saktiraydaputih do nh° NguyÕn thÚ phong ph®i chŸu duy tr÷ qua m‚i li≈n hŒ triÀu c‚ng cho triÀu ñ÷nh ChÓa NguyÕn. áiÀu n°y r∂t quan tr‡ng v÷ n‹ xüc ñŸnh ñıÏc tœnh cüch th˙c s˙ cuûa m‚i quan hŒ gi˘a hai qu‚c gia n°y. N‹ cho m‡i ngıÈi mÊt cüi nh÷n th˙c t∆ l°,

20 Po Dharma, Le Panduranga, 1987 68. 21 DNTLTB, Vol. 7, trang 9a. 22 L° mÊt h÷nh thüi khüc cuûa quµn ñÊi ñ„n trÓ. M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 69 vıÁng qu‚c Champa kh·ng c›n hiŒn h˘u nhı mÊt qu‚c gia ñÊc l∫p, nhıng n‹ ñ¨ trÍ th°nh, mÊt th°nh phaàn trong ñ∂t ñai Nh° NguyÕn. T˜ nØm 1692, dµn s‚ Champa vπn c›n hiŒn h˘u trong mÊt s‚ vÔng eo h¬p Í khu v˙c Qu®ng Nam ñ∆n Ph‚ H°i, Phan Rang, Phan Rœ, nÁi t‡a l≠c triÀu ñ÷nh Champa dıËi thÈi Po Saktiraydaputih. M¥c daàu, ngıÈi dµn Champa vπn lu·n coi vıÁng qu‚c cuûa h‡ c›n Í cüc khu v˙c Ph‚ H°i, Phan Rang, Phan Rœ hay Panduranga, nhıng tr≈n th˙c t∆, Champa ch◊ l° l¨nh ñŸa bŸ chi∆m cˆ bÍi Nh° NguyÕn. TriÀu ñ÷nh Champa ph®i ch∂p nh∫n s‚ng chung vËi quµn ñÊi ViŒt Nam ñ„n trÓ trong khu v˙c cuûa h‡. Cu‚i cÔng, dıËi c¥p m∞t cuûa ngıÈi ViŒt, Thu∫n Th°nh (Champa) ch◊ l° mÊt dinh tr∂n bi≈n ñ¥t dıËi th∏m quyÀn cuûa phuû B÷nh Khanh. Trong tüm thüng cuûa nØm 1697, mÊt s‚ khu v˙c phœa tµy cuûa con s·ng Phan Rang ñ¨ phµn ñŸnh trÍ l≠i th°nh huyŒn An PhıËc, khu v˙c n°y bao g„m c® l°ng H°m Thu∫n (Phan Thi∆t). V° mÊt s‚ khu v˙c khüc Í phœa tµy cuûa Phan Rang, cÊng vËi phœa ñ·ng Phan Rœ th°nh huyŒn H›a áa. NgıÈi dµn Champa kh·ng c›n ñuû sˆc ñÃ ngØn l≠i d›ng lÒ n°y. Nh˘ng m‚i quan hŒ th∫t s˙ gi˘a Champa v° ViŒt Nam sau nØm 1697 dıËi thÈi ChÓa NguyÕn d˙a tr≈n cüc m‚i quan hŒ cuûa khu v˙c miÀn trung, nÁi m° quyÀn l˙c Champa gi®m daàn, ñÃ kh·ng lµu hÁn chuû quyÀn cai trŸ cuûa ngıÈi dµn m÷nh m∂t h≤n. NgıÈi l¨nh ñ≠o Champa ñ¨ trÍ th°nh ngıÈi l¨nh ñ≠o vÀ phong tÚc t∫p quün v° kinh t∆ hÁn l° l¨nh ñ≠o vÀ chœnh trŸ. Nhıng cÒng v÷ ch∂p nh∫n chœnh süch quan hŒ n°y ngıÈi dµn Champa ph®i chŸu chung s‚ng vËi ngıÈi ViŒt Nam trong nh˘ng ti∆n tr÷nh cuûa cuÊc nam ti∆n m° ChÓa NguyÕn ñ¨ ti∆n h°nh cho ñ∆n cu‚i th∆ k thˆ 18. C® hai TiÀn Bi≈n v° Phuû Bi≈n T≠p LÚc ñ¨ cho mÊt danh süch nh˘ng ph∏m v∫t m° Po Saktiraydaputih ñ¨ g¯i ñ∆n c‚ng cho NguyÕn PhÓc Chu trong kho®ng thüng mıÈi mÊt nØm 1694, v° trong thüng b®y nØm 170923. Danh süch bao g„m:

23 Phuû Bi≈n T≠p LÚc (vi∆t t∞t l° PBTL) cuûa L≈ Qu˚ á·n trong nØm 1776 c‹ mÊt danh süch tıÁng ñ‚i ñaày ñuû vÀ v∫t triÀu c‚ng cuûa nØm 1709. Nh˘ng v∫t triÀu c‚ng trong danh süch n°y kh·ng khüc g÷ vËi danh süch cuûa nØm 1694, ngo≠i tr˜ v°o nØm 1709 c‹ ghi nh∫n th≈m mÊt con voi ñ˙c. Xem PBTL, Vol 2, trang 70 Dany Wong Tze-Ken

2 con voi ñ˙c24 20 con b› v°ng25 6 c¥p ng° voi 10 s˜ng t≈ giüc 500 chi∆c khØn lÚa tr∞ng 50 thoûi süp v°ng 200 b‹ vi cü 200 cµy gÂ mun 1 cüi cÊt bu„m26 400 thÔng b„ t≠t27 500 chi∆c n‹n lü CÔng cüc thˆ khœ giËi v° y≈n cıÁng28. Køm theo lü thı cuûa Po Saktiraydaputih b∞t ñaàu vËi lÈi kœnh c∏n ìChœnh (Traàn) - thon-ba-hu cuûa Thu∫n Th°nh Tr∂n, xin qu¸ dµng lÕ v∫t triÀu c‚ng nØm 1709î29. NgıÈi ta cÒng kh·ng roõ ñıÏc nh˘ng ñ„ v∫t triÀu c‚ng khüc ñıÏc g¯i ñ∆n gi˘a nØm 1694 v° 1709. V÷ kh·ng c‹ nh˘ng quy ñŸnh

30a. Li Tana trong trœch dπn v° dŸch thu∫t cuûa c· nØm 1993, d˙a tr≈n lŸch chu k¸ 60 nØm cuûa Trung Hoa, c· ta ñ‡c nØm k s¯u l° nØm 1769, thay v÷ 1709. Xem Li Tana ìMiscellaneous Nguyen Records Seized in 1775-6: Phuû Bi≈n T≠p LÚc cuûa L≈ Qu˚ á·nî trong Southern Vietnam under the Nguyen: Documents on the Economic History of Cochinchina [á°ng Trong] 1602- 1777, Li Tana & Anthony Reid (eds.), Singapore: Institute of Southeast Asian Studies & Australian National University, 1993, trang 100-101. CÒng n≈n nh∞c r±ng, nØm k s¯u l° nØm 1709, khi Po Saktiraydaputih g¯i v∫t c‚ng ñ∆n ChÓa NguyÕn. Xem DNTLTB, Vol. 8, trang 7a. á‹ l° mÊt b±ng chˆng cÚ thÃ ñÃ s˘a ñ‰i l˚ thuy∆t cuûa Lina. 24 PBTL cho bi∆t l° ba con voi ñ˙c trong ph∏m v∫t triÀu c‚ng v°o nØm 1709, hai trong s‚ n°y ñıÏc ñıa tËi phuû B÷nh Khang, c›n mÊt con nhı th∆ cho viŒc tr® 150 quan tiÀn thu∆. Xem PBTL, Vol 2, trang 30a. 25 PBTL, cÒng cho bi∆t trong ph∏m v∫t triÀu c‚ng v°o nØm 1709, l° mÂi con b› ñıÏc mua l≠i vËi giü 60 quan tiÀn. Xem PBTL, Vol. 2, trang 30a. 26 PBTL cho bi∆t chiÀu d°i cuûa cÊt bu„m l° 7 taàm hay kho®ng 22,4 mæt. Xem PBTL, Vol. 2, trang 30a. 27 Cüt soûi, Í ViŒt Nam, c‹ thÃ dÔng ñÃ l°m s° b·ng hay phµn b‹n. 28 DNTLTB, Vol. 7, trang 9, kh·ng c‹ thıÁng, ñao v° y≈n cıÁng trong ph∏m v∫t triÀu c‚ng nØm 1709. 29 PBTL, Vol. 2, trang 30a. M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 71 roõ r°ng cho cüc ph∏m v∫t g¯i ñ∆n triÀu c‚ng, Po Saktiraydaputih c‹ thÃ l˚ lu∫n kh·ng ñuû kh® nØng mang lÕ v∫t triÀu c‚ng, hay ·ng kh·ng mu‚n mang lÕ v∫t triÀu c‚ng, v÷ viŒn cË r±ng dµn chÓng cuûa ·ng ñang lµm v°o s˙ ñ‹i kæm v° bŸnh dŸch h≠ch ñ¨ ho°nh h°nh trong khu v˙c Champa v°o nØm 1697. HÁn n˘a, ChÓa NguyÕn cÒng kh·ng caàn nh˘ng qu° c‚ng n°y, nhıng ch◊ caàn thüi ñÊ trung l∫p cuûa Champa trong s˙ viŒc tranh ch∂p cuûa Nh° NguyÕn vËi vıÁng qu‚c Chenla (Khmer) trong thÈi k¸ nØm 1700 ñ∆n nØm 1709. ViŒc gi˘ thüi ñÊ trung l∫p trong thÈi ñiÃm n°y l° ñiÀu quan tr‡ng c‹ lÏi cho quµn ñÊi nh° NguyÕn trong lÓc ñang ñiÀu ñÊng quµn ñÊi ch‚ng l≠i ngıÈi Khmer m° kh·ng lo sÏ b∂t k¸ s˙ qu∂y r‚i n°o t˜ phœa Champa. M‚i quan hŒ thµn thiŒn gi˘a Po Saktiraydaputih v° NguyÕn PhÓc Chµu dπu th∆ n°o cÒng kh·ng thÃ ngØn ch¥n ñıÏc s˙ xung ñÊt ñang diÕn ra t˜ng ng°y gi˘a ngıÈi dµn Champa v° nh‹m ngıÈi ViŒt Nam v˜a mËi ñ∆n ñŸnh cı Í vÔng ñ∂t Champa, v° gi˘a ngıÈi Champa v° chœnh quyÀn ViŒt Nam Í dinh B÷nh Khanh, ngıÈi t˙ coi quyÀn h≠n cuûa m÷nh bao phuû c® l¨nh th‰ Champa Í khu v˙c Ph‚ H°i, Phan Rang, Phan Rœ (tˆc khu v˙c Panduranga). S˙ xung ñÊt n°y ñ¨ dπn tËi viŒc caàn ph®i üp dÚng quyÀn h≠n cuûa phüp lu∫t: vÀ bu·n bün v° thu∆ mü cuûa n‹, vÀ nh˘ng ngıÈi Í v° nh˘ng ngıÈi l°m c·ng, cÒng nhı bi≈n giËi h°nh chünh, v÷ ngıÈi dµn Champa lu·n lu·n lµm v°o ho°n c®nh b∂t lÏi khi c‹ nh˘ng v∂n ñÀ x®y ra vËi ngıÈi ViŒt Nam. BÍi v∫y, mÊt d˙ lu∫t ñıÏc thoûa thu∫n trong thüng chœn nØm 1712 gi˘a NguyÕn PhÓc Chµu v° Po Saktiraydaputih g„m nØm ñiÀu kho®n ñÃ h›a gi®i nh˘ng khÓc m∞t Í tr≈n, hay nh±m qu®n trŸ cüc v∂n ñÀ li≈n hŒ ViŒt Nam - Champa, v° cÁ quan n°y ñıÏc ñ¥t Í dinh B÷nh Khanh. Nh˘ng s¯ liŒu ñÈi NguyÕn ñ¨ ghi r±ng s˙ thoûa thu∫n ñ¨ ñıÏc so≠n th®o theo nhı y≈u caàu cuûa Po Saktiraydaputih v° danh süch cüc ñiÀu lŒ n°y l° do NguyÕn PhÓc Chu ìchu∏n yî (ñµy kh·ng ph®i l° mÊt hiŒp ñŸnh)30. Th∫t l° kh‹ khØn ñÃ xüc minh r±ng

30 DNTLTB, Vol. 8, trang 14a. 72 Dany Wong Tze-Ken nh˘ng ñiÀu m° Po Saktiraydaputih ñ¨ y≈u caàu l° nh˘ng ñiÀu ñ¨ qui ñŸnh trong thoûa thu∫n. Nhıng ch∞c ch∞n ñ‹ l° nh˘ng ñiÀu quan tr‡ng, ñiÀu c‹ li≈n quan ñ∆n viŒc b®o ñ®m an to°n cho ngıÈi dµn Champa. Tuy nhi≈n, mÊt v°i trong s‚ cüc ñiÀu kho®n kh·ng phÔ hÏp vËi quyÀn lÏi cuûa dµn tÊc Champa: 1) B∂t k¸ ngıÈi n°o c‹ s˙ th◊nh caàu Í ch‚n Ho°ng gia (cuûa Po Saktiraydaputih) l° ph®i tr® 20 xµu tiÀn cho mÂi T® quan v° H˘u quan, 10 xµu tiÀn cho mÂi T® quan v° H˘u quan cuûa Phan dung. V° khi ngıÈi ñ‹ c‹ s˙ th◊nh caàu Í dinh B÷nh Khanh l° ph®i tr® 10 xµu tiÀn cho mÂi T® quan v° H˘u quan, v° 2 xµu tiÀn cho mÂi T® quan v° H˘u quan cuûa Phan dung. 2) T∂t c® nh˘ng cuÊc tranh ch∂p gi˘a ngıÈi Trung Hoa; ho¥c gi˘a ngıÈi ViŒt vËi dµn Champa Í Thu∫n Th°nh s¡ ñıÏc xæt x¯ bÍi Phi≈n VıÁng (Vua cuûa Champa) vËi mÊt Cai B≠ v° mÊt K˚ LÚc (c® hai ñÀu l° quan chˆc ViŒt Nam); nh˘ng tranh ch∂p gi˘a ngıÈi dµn Champa Í Thu∫n Th°nh s¡ do Vua Champa x¯. 3) Hai ñŸa ph∫n cuûa Ki≈n-ki≈n v° O-cam s¡ ñıÏc ph›ng thuû c∏n m∫t hÁn ñÃ trünh khoûi nh˘ng tai m∞t cuûa ngıÈi d› thüm. Kh·ng nh° caàm quyÀn n°o c‹ quyÀn b∞t cı dµn Í hai ñŸa ph∫n n°y. 4) T∂t c® thıÁng nhµn mu‚n ñi v°o khu v˙c cuûa th‰ dµn (ñŸa ph∫n Champa) ph®i ñØng k˚, ph®i c‹ gi∂y tÈ hÏp lŒ cuûa chœnh quyÀn khu v˙c v° ban ng°nh c‹ li≈n quan c∂p phüt. 5) T∂t c® nh˘ng ngıÈi dµn Champa tr·i gi≠t t˜ Thu∫n Th°nh ñ∆n dinh Phi≈n Tr∂n (B÷nh Khang) ph®i ñıÏc ñ‚i x¯ ñ°ng ho°ng. T˜ b®n thoûa thu∫n, chÓng ta nh∫n th∂y r±ng l¨nh th‰ Champa r∂t dÕ d°ng cho nh˘ng cı dµn ViŒt Nam qua l≠i, bÍi v÷, bi≈n giËi gi˘a khu v˙c cuûa Champa v° khu v˙c cuûa ngıÈi ViŒt Í Champa tr˙c thuÊc dinh B÷nh Khanh kh·ng ñıÏc xüc ñŸnh. VØn h‹a ngo≠i lai v° sˆc æp cuûa ngıÈi ña s‚ buÊc ngıÈi dµn Champa ph®i ch∂p nh∫n s˙ hiŒn h˘u cuûa ngıÈi ViŒt, cÒng nhı cüch thˆc cuûa cuÊc s‚ng, ngay c® cüi cüch Øn m¥c cuûa ViŒt Nam, v° lu·n c® ti∆ng n‹i hay ng·n ng˘ ViŒt Nam trong giao ti∆p. M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 73

Nh˘ng m‚i quan hŒ gi˘a Nh° NguyÕn v° Champa trong kho®ng nØm 1697 ñ∆n 1728 ñıÏc m· t® bÍi ngu„n s¯ liŒu ViŒt Nam nhı l° m‚i quan hŒ thµn thiŒn. Thœ dÚ nhı trong thüng thˆ b®y cuûa nØm 1714, sau khi ho°n th°nh c·ng viŒc ch◊nh trang ChÔa Thi≈n MÚ Í PhÓ Xuµn (Hu∆), Po Saktiraydaputih ñ¨ ñıa ba ngıÈi con cuûa m÷nh ñ∆n d˙ lÕ chÓc m˜ng ñıÏc t‰ chˆc bÍi NguyÕn PhÓc Chµu. ChÓa NguyÕn, ngıÈi ñ¨ hi∆n dµng ñÈi m÷nh cho viŒc tu h°nh, ìr∂t sung sıËngî vËi s˙ hiŒn diŒn cuûa h‡, v° ·ng ta ñ¨ phong cho mÊt trong nh˘ng ngıÈi con cuûa Po Saktiraydaputih cüi chˆc H∫u, tˆc l° ñ≠i biÃu qu˚ phüi cuûa ñŸa phıÁng31. Ba thüng sau, Po Saktiraydaputih y≈u caàu ChÓa NguyÕn cho phæp ·ng ta th°nh l∫p triÀu ñ÷nh Champa chœnh thˆc. Tuy nhi≈n, quyÃn TiÀn Bi≈n ñ¨ ghi nh∫n l° NguyÕn PhÓc Chµu ñ¨ ra lŒnh ñÃ th˙c hiŒn k∆ ho≠ch lo≠i boû quyÀn l˙c Champa, tüch ri≈ng quµn ñÊi v° quan chˆc h°nh chünh trong triÀu ñ÷nh ra th°nh hai cÁ quan ri≈ng biŒt32. MÊt laàn n˘a, d˘ kiŒn ñ‹ l≠i ñıÏc ghi trong Qu‚c S¯ Quün cuûa nh° NguyÕn. Th∫t l° kh‹ khØn ñÃ bi∆t ch∞c l° Po Saktiraydaputih ñ¨ ñıa ra y≈u caàu thi∆t th˙c n°y, hay to°n bÊ hŒ th‚ng cuûa triÀu ñ÷nh ViŒt Nam ch◊ mu‚n gµy üp l˙c ñ‚i vËi Champa. H≤n nhi≈n, ñ‹ l° th≈m mÊt biÃu hiŒn n˘a trong ti∆n tr÷nh cuûa ViŒt Nam h‹a Champa. DıËi thÈi Po Saktiraydaputih, ngıÈi dµn Champa chŸu lŒ thuÊc v°o quyÀn l˙c Nh° NguyÕn. Kho®ng gi˘a nØm 1700 v° nØm 1728, trong lÓc ChÓa NguyÕn mÍ rÊng quyÀn h≠n cuûa m÷nh ñ∆n nıËc Chenla, hay bi≈n giËi Khmer, ngıÈi dµn Champa c‹ nhiÀu thÈi cÁ ñÃ chu∏n bŸ cho viŒc t˙ gi®i ph‹ng m÷nh thoüt khoûi s˙ th‚ng trŸ cuûa ViŒt Nam. BÍi v÷, bi≈n giËi Champa cÔng chung vËi bi≈n giËi cuûa VıÁng Qu‚c Khmer, v° ñ‹ l° ñiÀu r∂t thu∫n lÏi cho Champa li≈n k∆t vËi Khmer ñÃ ch‚ng l≠i Nh° NguyÕn, v° phü vÎ viŒc di quµn cuûa ViŒt Nam ñang dÔng dinh phuû B÷nh Thu∫n ñÃ ti∆n quµn t∂n c·ng Khmer. Tuy nhi≈n, dıËi s˙ ñiÀu h°nh cuûa Po

31 DNTLTB, Vol. 8, trang 18b. 32 DNTLTB, Vol. 8, trang 20b. 74 Dany Wong Tze-Ken

Saktiraydaputih, ·ng ta ñ¨ kh·ng c‹ mÊt h°nh ñÊng thi∆t th˙c n°o c®. S˙ y∆u ñu‚i cuûa ñÊi quµn Champa ñ‹ l° l˚ do chœnh ñÃ kh·ng th˙c hiŒn ñıÏc k∆ ho≠ch n°y. HÁn n˘a, tr≠i ñ‹ng binh cuûa ViŒt Nam Í phuû B÷nh Thu∫n l° tr≠i binh lËn nh∂t v° chœnh y∆u nh∂t, trong ño°n binh ti∆n ñünh Khmer, ch◊ boû l≠i cho Champa cÁ hÊi r∂t nhoû nhoi ñÃ m° thao diÕn.

ïï

M‚i quan hŒ Nh° NguyÕn v° Champa tr®i qua mÊt s˙ l˜a bŸp sau cüi ch∆t cuûa Po Saktiraydaputih v°o nØm 1728. Trong nØm ñ‹, Champa ñ¨ l°m mÊt cuÊc khÍi nghÿa ch‚ng l≠i ViŒt Nam, nhıng ñ¨ bŸ th∂t b≠i ngay sau ñ‹. S˙ thi∆u nØng l˙c cuûa Champa ch◊ cho dµn tÊc n°y mÊt cÁ hÊi nhoû nhoi ñÃ lo≠i boû quyÀn l˙c th‚ng trŸ cuûa nh° NguyÕn. S˙ thi∆u nØng l˙c n°y ñ¨ buÊc Champa ph®i chŸu dıËi s˙ th‚ng trŸ ViŒt Nam. áiÀu n°y nhı thu∫n ñ° hÁn cho ti∆n tr÷nh ViŒt Nam h‹a tr≈n b÷nh diŒn rÊng, v° sau cÔng nh˘ng ngıÈi n∞m chœnh quyÀn Champa buÊc ph®i l∂y lu·n t≈n h‡ NguyÕn cuûa ViŒt Nam. Sau nØm 1728, Champa ñ¨ bŸ tıËc m∂t h∆t cüc chˆc vŸ v° quyÀn h≠n Í c∂p phuû. Nh˘ng ngıÈi n∞m quyÀn ñiÀu h°nh c·ng viŒc Í Champa ph®i l°m viŒc chung vËi quan thüi thÓ Í phuû B÷nh Thu∫n, v° r∂t œt khi c‹ ñıÏc m‚i li≈n hŒ tr˙c ti∆p vËi chÓa NguyÕn Í kinh ñ· PhÓ Xuµn. MÊt b®n k≈ t‹m t∞t trong cüc vØn thı b±ng ti∆ng Cham lıu tr˘ Í Panduranga, dÔ sao, cÒng ñ¨ n‹i l≈n ñıÏc mÊt v°i ñiÃm süng toû v° gÏi cho th∂y r±ng, sau nØm 1728, m‚i bang giao NguyÕn-Champa vπn d˙a tr≈n qui ıËc ñıÏc ñ¥t ra gi˘a NguyÕn PhÓc Chu v° Po Saktiraydaputih, v° m‚i quan hŒ n°y gi˘ ñıÏc li≈n tÚc nhı nh˘ng thÈi gian trıËc nØm 1728. M¥c daàu ngıÈi dµn Champa sau n°y ñ¨ ñ¥t h∆t niÀm tin cuûa m÷nh vËi nh° Tµy SÁn n‰i d∫y v°o nØm 1771, cuÊc n‰i d∫y m° s˙ k∆t thÓc ñ¨ tıËc boû h∆t quyÀn l˙c ChÓa NguyÕn v°o nØm 1775, nhıng h‡ cÒng kh·ng thoüt ñıÏc khoûi s˙ th‚ng trŸ cuûa ViŒt Nam. Khi triÀu ñ≠i Nh° NguyÕn (1802-1945) ñıÏc b∞t ñaàu l∫p l≠i vËi NguyÕn PhÓc Änh (Gia Long), ngıÈi k∆ th˜a tr˙c ti∆p cuûa Nh° M‚i quan hŒ gi˘a ChÓa NguyÕn v° vıÁng qu‚c Champa 75

NguyÕn l≈n ng·i v°o nØm 1802, Champa (Thu∫n Th°nh) ñ¨ bŸ liŒt v°o th°nh mÊt trong s‚ 13 qu∫n thuÊc nh° NguyÕn. Champa ñ¨ c‚ g∞ng li≈n tÚc ñÃ gi˘ l∂y nguy≈n t∞c t˙ trŸ, œt nh∂t l° vÀ phong tÚc t∫p quün v° vØn h‹a trong ch∆ ñÊ Nh° NguyÕn cho ñ∆n nØm 1832, nØm ñünh d∂u s˙ ch∂m dˆt vÿnh viÕn m‚i quan hŒ gi˘a nh° NguyÕn v° Champa, v° cÒng l° nØm m° nhµn dµn Champa bŸ ti≈u diŒt bÍi quyÀn l˙c ViŒt Nam chœnh y∆u khüc, sau khi ñ¨ gia nh∫p vËi nghÿa quµn L≈ VØn DuyŒt ch‚ng l≠i ho°ng ñ∆ Minh M≠nh (1819-1840) cuûa triÀu ñ÷nh nh° NguyÕn.

Ban Khrua %! Bangkok: Khu v_èc ngè^!i Ch&m f^éy k%y ni_"m trong quùa khùè vâ f^éy hùèa h_en trong tè!ng lai*

Charuwan Lowira Jean Ba==ie**

T^è n&m 1984 fù"n n&m 1987, m_çt nhùom nhâ nghi"n cùèu c%ua Trung Tém Nghi"n Cùèu Quùçc Gia Phùap, F_ai H_oc Mahidol vâ Chulalongkorn c%ua Thùai Lan fä thiù"t kù" m_çt chè!ng trînh nghi"n cùèu lâng Ban Khrua c%ua ngè^!i Ch&m %! Bangkok. Lâng nây n^&m fùçi di_"n vù!i tè dinh c%ua çng Jim Thompson, gùçc ngè^!i Mÿ. T^è mùéy n&m v^èa qua, khu v_èc Ban Khrua fä t^èng fè_!c ngè^!i ta nhù&c tù!i tr"n bùao chùi, vî khu nây n^&m trong d_è ùan phùa v¨! f%" ti_"n vi_"c xéy cùét f_ai xa l_ç c%ua Bangkok. Chùinh vî thù", nhén dén khu v_èc nây fä t^èng n%çi d_éy nh^&m fôi h%oi quy^"n sinh sùçng tr"n fùét fai c%ua t%ç ti"n mînh f%" l_ai. H_o hy v_ong r^&ng m_uc ti"u fùéu tranh c%ua h_o s¨e thânh cçng. T^è mùéy ch_uc n&m v^èa qua, Thùai Lan fang tr%ai qua m_çt giai fo_an vç cûng quan tr_ong trong tiù"n trînh phùat tri%"n kinh tù". S_è t&ng trè%!ng kinh tù" nây lâ nguy"n nhén chùinh yù"u gi%ai thùich cho s_è thay f%çi toân di_"n fºa dè thi"n nhi"n c%ua Bangkok vâ cu_çc sùçng hâng ngây c%ua nhén dén sùçng trong thânh phùç lù!n lao nây. Nh¨èng nhâ ch_oc tr^!i câng ngây câng m_oc l"n nhè nùém. Fùét fai xéy cùét câng ngây câng khan hiù"m fä fèa giùa c%a nhâ c%èa l"n fù"n t_çt f%inh. Fä tr%ai qua m_çt l^én, nhi^"u ngè^!i f^éu tè, vî muùçn néng cao tùçi fa ti^"n l^!i f^éu tè c%ua mînh, khçng ng^én ng_ai tîm bùét cùè gi%ai phùap nâo f%" bùam vâo cçng vi_"c xéy cùét nhèng h_o khçng c^én biù"t li_"u chè!ng trînh xéy d_èng nhâ c%èa fùo cùo fem l_ai cho h_o m_çt kù"t qu%a mÿ män ch&ng. Ngè^!i ta t_è h%oi r^&ng, Bangkok së tr%! thânh m_çt thânh phùç gî

* Bâi viù"t b^&ng tiù"ng Phùap f&ng f^éu ti"n trong t_ap chùi Sinlapawatthanatham, thùang 8 n&m 1992, trang 176-186. ** Ts. Charuwan Lowira lâ chuy"n gia nghi"n cùèu ngè^!i Thùai Lan; Ts. Jean Ba==ie thu_çc Trung Tém Nghi"n Cùèu Quùçc Gia Phùap (CNRSà. 78 Charuwan Lowira, Jean Ba==ie trong tè!ng lai. Vâ Bangkok së f%" l_ai nh¨èng k%y ni_"m gî cho thù" h_" mai sau. M_çt nhâ phùong vi"n Phi Lu_ét Tén rùét quen thu_çc vù!i Bangkok, t^èng nùoi r^&ng Manila lâ thânh phùç vç cûng xùéu xùi. Thay vî phùat tri%"n cçng trînh kiù"n trùuc f%" thânh phùç mang nhi^"u v%e f_ep h!n, Manila l_ai bº biù"n f%çi f%" tr%! thânh m_çt thânh phùç xùéu xùi khçng h^çn vâ khçng ngh_" thu_ét. Li_"u r^&ng Bangkok cùo th%" vè_!t qua cçng thùèc nây khçng? Nù"u cùo th%", thî céu nghi vùén v¨én côn fùo: trong vông bao nhi"u n&m n¨èa. T_è h%oi r^&ng, nhén lo_ai cùo th%" sùçng trong m_çt thânh phùç ch%i dânh cho nhâ ch_oc tr^!i cao h!n 20 t^èng vâ cho hâng v_an xe h!i? Fùo lâ nh¨èng thânh phùç khçng v%e f_ep lºch s%è vâ tém h^çn v&n hùoa, nhùét lâ nh¨èng thânh phùç xéy d_èng tr"n khu v_èc hoân toân mù!i m%e, ch%&ng h_an nhè thânh phùç Brasilia %! Bresil hay Chandigard %! ‰„n F_ç. M_&c dû thù", hai thânh phùç nây cüng côn m_çt chùut v%e f_ep v&n hùoa. Ngè_!c l_ai thânh phùç Bangkok khçng cùo gî li"n h_" vù!i hai thânh phùç tr"n. Vî dû sao fi n¨èa, Bangkok v¨én lâ m_çt trung tém t_ép trung hâng tr&m chûa Ph_ét Giùao, hâng ch_uc dinh th_è vua chùua. Nhèng féu lâ nh¨èng khu v_èc dén gian fä fem l_ai linh h^çn v&n hùoa cho thânh phùç Bangkok. Tùét c%a nh¨èng ch_! bùua cü fä t_è biù"n mùét f%" tr%! thânh nh¨èng khùach s_an tùçi tén mâ kiù"n trùuc ch%i cùo m_çt ki%"u m¨éu fù"n n¨çi ngè^!i Thùai khçng phén bi_"t n%çi gi¨èa hai khùach s_an khùac nhau. Nh¨èng khu v_èc ngè^!i Trung Hoa (Hong Theewà fä tr%! thânh m_çt khu phè^!ng fi"u tân. Nh¨èng thçn phè^!ng nh%o nhoi g_oi lâ Slum, ch%i lâ m_çt kho fùét d_è tr¨è cho cçng trînh xéy cùét mù!i, nhùét lâ f_ai xa l_ç. Ph%ai ch&ng khu v_èc ngè^!i Ch&m %! Ban Khrua së tr%! thânh n_an nhén c%ua chè!ng trînh xéy cùét xa l_ç f%" ti_"n vi_"c giao thçng vù!i World Trade Center vâ nh¨èng khùach s_an tùçi tén %! b"n c_anh trong tè!ng lai? Tiù"c r^&ng khu v_èc nây lâ m_çt tr_ong fi%"m v&n hùoa quan tr_ong %! Bangkok c^én ph%ai fè_!c duy trî vâ b%ao t^çn. Vî Ban Khrua fä tr%! thânh m_çt trung tém nghi"n cùèu c%ua cùac nhâ khoa h_oc v^" chè!ng trînh xéy d_èng vâ kiù"n trùuc, cüng lâ n!i t_ép trung fçng f%ao c%ua cùac khùach du lºch tr"n thù" giù!i muùçn fi tîm nh¨èng kÿ ni_"m quùa khùè c%ua Bangkok, vâ cüng lâ n!i f%" xa lùanh m_oi s_è ^çn âo nùao nhi_"t c%ua xe c_ç tén th^!i, nhùét lâ khçng khùi ç nhi¨"m c%ua thânh phùç. Ban Khrua t_oa l_ac %! trung tém thânh phùç Bangkok, khçng cùach xa lù&m vù!i ch_! Pathumwan, Siam Square, khùach s_an quùçc tù" Siam vâ Ban Khrua %! Bangkok 79

Mah Boon Krong. Ban Khrua %! chùinh gi¨èa hai k"nh n%çi tiù"ng Mahanak v^" phùia téy c^éu Hua Chang vâ phùia fçng fè^!ng Uruphong. Muùçn vâo Ban Khrua %! phùia bù&c, ngè^!i ta dûng con fè^!ng Phrayanak vâ phùia nam, theo con fè^!ng Rama I. Vâo n&m 1963, Ban Khrua bº chia thânh ba khu v_èc sau khi con fè^!ng Banthatthong fè_!c hoân thânh: Ban Khrua Nua n^&m %! phùia bù&c k"nh nhén t_ao vâ %! phùia fçng c%ua con fè^!ng Banthatthong; Ban Khrua Nua-Wat Phraya Yang %! phùia bù&c kinh vâ %! phùia téy c%ua fè^!ng Banthatthong; Ban Khura Tai %! phùia nam kinh vâ %! phùia téy c%ua con fè^!ng nây. S_è phén chia nây rùét lâ gi%a t_ao khçng phû h_!p gî vù!i yù"u tùç t%ç chùèc nhén ch%ung, xä h_çi, kinh tù" c%ua khu v_èc nây. Hçm nay, Ban Khrua tr"n phè!ng di_"n hânh chùanh, tr_èc thu_çc Slum (phè^!ngà Kingphet. Nhèng trèù!c thù" k%y thùè 20, Ban Khrua lâ m_çt trong nh¨èng khu v_èc c%ua thânh phùç Bangkok dânh cho nh¨èng gia fînh phong kiù"n vâ h%ai quén Ch&m f_&t dèù!i quy^"n fi^"u khi%"n - nhùét lâ dèù!i th^!i vua Thùai Lan Rama V - c%ua m_çt çng länh t_u ngè^!i Ch&m mang chùèc lâ Phraya Rachawangsan (Buaà. Cho fù"n f_" nhº thù" chiù"n, ngè^!i ta fä tîm thùéy nhi^"u di tùich nhâ c%èa c%ua cùac cùép länh f_ao h%ai quén Ch&m ph_uc v_u cho hoâng gia Thai Lan nhè: Luang Phonlasit Thawanat, Luang Sombun Yutwicha, Luang Prasertsiri. Ngè^!i Ch&m sùçng trong khu v_èc nây lâ ai? Fùo lâ m_çt dén t_çc nùoi tiù"ng Mä Lai, cùo m_çt n^"n v&n hùoa vç cûng d^çi dâo vâo gi¨èa thù" k%y thùè 4 vâ thù" k%y thùè 15. Ngè^!i Ch&m lâ m_çt khùçi dén t_çc tr_èc thu_çc vè!ng quùçc Champa t^è n&m 192 sau cçng nguy"n fù"n n&m 1832. Länh th%ç Champa t_oa l_ac %! mi^"n trung Vi_"t Nam, t^è phùia bùù&c Huù" fùù"n bi"n giù!i Saigon. Féy lâ m_çt vè!ng quùçc li"n bang g^çm cùo 5 ti%"u vè!ng quùçc mâ ùit ngè^!i ta quan tém fù"n. Trong quùa trînh lºch s%è, Champa cüng lâ m_çt quùçc gia fä cùo m_çt kÿ thu_ét cao f_ç v^" cçng trînh kiù"n trùuc vâ fi"u khù&c so vù!i n^"n v&n minh c%ua vè!ng quùçc Kampuchea vâ fä t^èng géy bao %anh hè%!ng chùinh trº khçng khùac gî nh¨èng vè!ng quùçc lù!n nhè ‰„n f_ç vâ Nam Dè!ng. Sau bao thù" k%y chºu %anh hè%!ng ‰„n F_ç Giùao vâ Ph_ét Giùao f_ai th^èa, Champa cüng lâ m_çt quùçc gia chºu %anh hè%!ng H^çi Giùao. S_è hi_"n h¨èu c%ua m_çt c_çng f^çng H^çi Giùao lù!n lao ngè^!i Ch&m %! Kampuchea vâ Thai Lan fä chùèng minh rö fi)eu nây. 80 Charuwan Lowira, Jean Ba==ie

Vùén f^" bang giao gi¨èa Champa vâ Thai Lan v¨én lâ m_çt f^" tâi chèa ai nghi"n cùèu, m_&c dû ai cüng biù"t ngè^!i Champa lâ nh¨èng th%uy th%u n%çi tiù"ng vâ t^èng li"n h_" vù!i vè!ng quùçc Thai Lan trong nh¨èng thù" k%y trèù!c. Nhi^"u tè li_"u lºch s%è v¨én thè^!ng nhù&c fù"n nh¨èng foân quén vi¨"n chinh Thai sang tùén cçng Champa vâo n&m 1313. Dû quén vi¨"n chinh nây t^è vè!ng quùçc Sukhothai hay nh¨èng nèù!c lùang gi^"ng fi n¨èa, fi^"u quan tr_ong fùo lâ cùo s_è hi_"n h¨èu c%ua c_çng f^çng tû binh Champa hi_"n côn cè ng_u tr"n däi fùét Thai Lan hçm nay. M_çt d¨è ki_"n lºch s%è mâ khçng ai chùçi c%ai, fùo lâ cùo m_çt foân quén tînh nguy_"n gùçc Champa t^èng giùup f¨! vua Thai Lan t"n lâ Naresuan f%" chùçng l_ai quén Kampuchea. Th"m vâo fùo, lùinh h%ai quén gùçc Champa thè^!ng gi¨è m_çt vai trô quan tr_ong trong c! cùéu t%ç chùèc H%ai Quén c%ua Thai Lan cho fù"n thù" k%y thùè 19. Vâ nhi^"u tè li_"u cüng t^èng nùoi r^&ng fä cùo vâo kho%ang hai sè foân th%uy th%u Champa ph_uc v_u trong quén f_çi Thai. Tr%ai qua nhi^"u thù" k%y, Champa v¨én lâ m_çt f^éu chiù"n fºa f%" ng&n ch_&n m_oi tùén cçng t^è mi^"n bù&c dûng fè^!ng hâng h%ai chùçng l_ai Thai Lan. Trong khu v_èc Ayutthya (th%u fç cü c%ua Thai Lanà, ngè^!i ta c^on tîm thùéy vù"t tùich c%ua khu v_èc c_çng f^çng ngè^!i Ch&m sinh sùçng th^!i fùo. Khu v_èc nây n^&m b"n l^" sçng Chao Phraya, g^én con k"nh g_oi lâ Khu Ch&m. Hçm nay, cùo m_çt c_çng f^çng H^çi Giùao hi_"n côn sinh sùçng trong khu v_èc nây mâ ngè^!i ta v¨én cho fùo lâ con chùau c%ua dén t_çc Champa côn sùot l_ai. Cùo nhi^"u gi%a thuyù"t cho r^&ng fä cùo s_è hi_"n h¨èu ngè^!i Ch&m %! Ban Khrua k%" t^è ngây thânh l_ép Bangkok. Vî r^&ng dèù!i tri^"u vua Rama I vâ Rama II fä cùo m_çt sè foân ngè^!i Ch&m trong quén f_çi Thai. Nhèng tr"n th_èc tù", ngè^!i Ch&m fºnh cè trong khu v_èc ban Khrua ch%i xuùét hi_"n vâo th^!i vua Rama III vâ ngè^!i Thùai g_oi h_o lâ ''Khaek Khrua''. Féy lâ danh t^è ùam ch%i cho gia fînh tû binh t^è nèù!c ngoâi fù"n. M_çt sùç tè li_"u cüng nùoi r^&ng vâo n&m 1847, cùo m_çt çng sè Phraya Mahaniwet t^è Kampuchea sang Bangkok vù!i nhi^"u tû binh Ch&m f%" thânh l_ép m_çt chûa g^én Ban Khrua g_oi lâ Wat Phraya Yang. Fùo lâ nhùom ngè^!i Ch&m cuùçi cûng sang fºnh cè %! Ban Khrua. H_o lâ nh¨èng ngè^!i Ch&m xuùét thén t^è ba t%inh Battambang, Siam Reap vâ Sisophon c%ua Kampuchea. M_çt sùç ngè^!i Ch&m %! Ban Khrua k%" r^&ng chùinh Rama I (1782- 1809à lâ çng vua fä cho ngè^!i Ch&m fùét fai khu v_èc Ban Khrua f%" Ban Khrua %! Bangkok 81 cùam !n dén t_çc nây cùo cçng giùup vua Thùai chùçng l_ai quén xém lè_!c Miù"n Fi_"n. Nhèng khçng cùo tè li_"u nâo f%" xùac minh tin tùèc nây. Fi^"u mâ ngè^!i ta biù"t chù&c chù&n fùo lâ ch%i dèù!i th^!i vua Rama V (vâo kho%ang 1899-1908à mù!i xuùét hi_"n m_çt b_ç lu_ét qui fºnh bi"n giù!i fùét fai tè nhén %! Thùai Lan. Tuy nhi"n ngè^!i Ch&m %! Ban Khrua ch%i nh_én chùinh thùèc khù" èù!c fùét fai c%ua mînh vâo n&m 1914-1917 dèù!i danh xèng lâ ngè^!i H^çi Giùao Thùai Lan (h_o lâ nh¨èng ngè^!i Ch&m, dû danh xèng ch%ung t_çc khçng dûng chùanh thùèc tr"n giùéy t^!à. Nhi^"u tin tùèc cüng cho r^&ng lâ m_çt sùç ngè^!i Ch&m trong khu v_èc nây bº mùét fi quy^"n s%! h¨èu fùét fai c%ua h_o, vî r^&ng h_o qu"n fi khai bùao quy^"n s%! h¨èu fùét fai c%ua mînh vù!i nhâ nèù!c hay h_o bº lè^!ng g_at b%!i m_çt sùç ngè^!i trung gian trong cçng vi_"c khai bùao nây. M_&c dû nhè thù", vâo n&m 1977, cùo vâo kho%ang 33Ù fùét fai %! Ban Khrua v¨én tr_èc thu_çc v^" tè nhén, nhùét lâ nh¨èng ngè^!i sinh sùçng hay cùo li"n h_" trong khu v_èc nây. S_è thânh hînh khu v_èc Ch&m %! Ban Khrua khçng ph%ai lâ s_è ng¨éu nhi"n trong lºch s%è. Nù"u chùinh quy^"n Thùai t_ép trung ngè^!i Ch&m trong khu v_èc nây lâ vî Ban Khrua n^&m g^én con k"nh lù!n t"n lâ Mahanak dûng cho s_è lèu thçng c%ua l_èc lè_!ng h%ai quén Thai mâ nhi^"u th%uy th%u v¨én lâ ngè^!i Ch&m Ban Khrua. Chùinh th%uy th%u Ch&m nây côn cùo trùach nhi_"m khùac fùo lâ b%ao v_" dinh th_è hoâng gia Thai vâ phông th%u th%u fç Bangkok chùçng l_ai quén xém lè_!c t^^è Cambodge hay Laos sang. Tr%ai qua th^!i gian, lâng ngè^!i Ch&m %! Bangkok côn mang nhi^"u danh xèng khùac fùo lâ Muban Asa Ch&m, Kampong Ch&m, Muban Khaek Khrua sau cûng lâ Ban Khrua. Cho fù"n f_" nhº thù" chiù"n, Ban Khrua tr_èc thu_çc m_çt khu v_èc hânh chùanh t"n lâ Tambon Ban Khaek Khrua. Danh t^è Khaek (ngè^!i nèù!c ngoâià fè_!c h%uy b%o b%!i phong trâo quùçc gia y"u nèù!c fi^"u hânh b%!i thùçng tèù!ng Phibun Songkhram. Nùoi fù"n Bangkok thî ph%ai nùoi fù"n Ban Khrua. B%!i r^&ng lºch s%è n_an l_ut lù!n lao %! Bangkok vâo n&m 1942 ch%i côn f%" l_ai vù"t tùich %! Ban Khrua n!i mâ ngè^!i ta côn thùéy dùéu vù"t c!n l_ut nây qua cùac tr_u c_çt trong khu v_èc Ban Khrua. Sau f_" nhº th°e chiù"n, Ban Khrua fä tr%! thânh trung tém phùat tri%"n ngh^" d_"t t! l_ua Thùai. Chùinh Jim Thompson (nhén vi"n CIA Mÿ, mùét tùich %! Mä Laià, tînh c^! fä g_&p m_çt gia fînh ngè^!i Ch&m %! Ban Khrua côn tiù"p t_uc th"u d_"t t! l_ua, lâ sùang l_ép vi"n dûng ngè^!i Ch&m %! 82 Charuwan Lowira, Jean Ba==ie

Ban Khrua f%" f^éu tè vâo kÿ ngh_" s%an xuùét t! l_ua Thai. Vâ k%" t^è fùo, kÿ ngh_" nây fä fem m_çt tiù"ng vang tr"n thù" giù!i v^" t! t^ém Thai Lan. Vâ hçm nay, nhi^"u gia fînh ngè^!i Ch&m %! Ban Khrua v¨én côn f^éu tè vâo häng d_"t t"n lâ Borisat Utsakaham Mai Thai Chamkat do çng Jim Thompson sùang l_ép. Cho tù!i hçm nay, m_çt sùç ngè^!i v¨én cho Ban Khrua ch%i lâ m_çt phè^!ng (Slumà nh%o nhoi khçng ti_"n nghi. Chùinh thù", n"n hu%y b%o phè^!ng nây f%" dûng fùét fai trong chè!ng trînh kiù"n thiù"t mù!i. Nhèng t^è khi nâo Ban Khrua fè_!c g_oi lâ phè^!ng? Vâo n&m 1950?, 1960? 1970? Cùo ch&ng n"n thay f%çi khu v_èc fä cùo °an tùich trong lºch s%è h!n 150 n&m. Chùinh ra, dén Ch&m %! Ban Khrua khçng dùinh lùiu gî vù!i sùèc gia t&ng dén sùç trong khu v_èc nây f%" r^çi Ban Khrua tr%! thânh m_çt phè^!ng chui chùut l__up s_up nhè hçm nay. Chùinh tînh hînh phùat tri%"n kinh tù" cao f_ç trong trung tém thânh phùç lâ nguy"n nhén chùinh fä t_ép trung m_çt sùç ngè^!i H^çi Giùao %! mi^"n nam Thùai Lan, ngè^!i Trung Hoa vâ ngè^!i Isan vâo khu v_èc Ban Khrua nây. Cüng n"n nhù&c l_ai r^&ng nù"u c! quan kù" ho_ach NHA fä fèa ra d_è ùan hi_"n f_ai hùoa khu v_èc Ban Khrua vî h_o tè%!ng r^&ng féy lâ m_çt thçn phè^!ng chui chùut (Slumà, nhèng tr"n th_èc tù" Ban Khrua khçng cùo v%e gî lâ m_çt Slum nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^ém.

T_ai sao ph%ai b%ao t^çn Ban Khrua

Nhén dén thânh phùç Bangkok ph%ai cùo m_çt nghïa v_u b%ao v_" Ban Khrua. B%!i vî dén t_çc Ch&m %! Ban Khrua fä gùop ph^én, trong quùa trînh lºch s%è, lù!n lao trong cçng trînh phông th%u th%u fç Bangkok vâ vè!ng quùçc Thùai Lan. Dû trong hoân c%anh nâo fi n¨èa, h_o cüng lâ nhén dén th_ét s_è c%ua thânh phùç Bangkok, dû r^&ng fa sùç hânh ngh^" lùai xe lam. Thânh phùç Bangkok khçng th%" xùoa b%o n!i sinh cè c%ua ngè^!i Ch&m %! Ban Khrua m_çt khi thânh phùç nây khçng c^én dûng h_o n¨èa. Ph%ai ch&ng dén Thai %! Bangkok n"n xç f%éy ngè^!i Ch&m ra kh%oi vông fai th%u fç mâ t%ç ti"n h_o fä t^èng gùop cçng lao f%" xéy d_èng th%u fç nây. Xç f%éy ngè^!i Ch&m ra kh%oi Bangkok vî lùy do gî fùo, cüng lâ t_è xç f%éy t%ç ti"n mînh ra kh%oi th%u fç ph^çn thºnh nây.

Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa trong b_ç sùach giùao khoa %! Vi_"t Nam

Nicolas Weber*

Champa lâ m_çt vè!ng quùçc fè_!c thânh hînh trong quùa khùè %! mi^"n trung Vi_"t Nam. Chùinh vî thù", lºch s%è vâ n^"n v&n minh Champa khçng th%" tùach r^!i ra kh%oi yù"u tùç lºch s%è c%ua Vi_"t Nam. Vè!ng quùçc nây fä xuùét hi_"n trong lºch s%è k%" t^è thù" k%y thùè 2 sau cçng nguy"n cho fù"n n&m f^éu thù" k%y thùè 191. S_è di_"t vong c%ua cè^!ng quùçc nây vâo n&m 1832 khçng cùo nghïa lâ dén t_çc Ch&m bº ti"u di_"t, vî r^&ng cùo kho%ang 100.000 ng^an ngè^!i Ch&m côn sinh sùçng trong hai t%inh Bînh Thu_én vâ Ninh Thu_én, vâ hâng tr&m ng^an ngè^!i khùac côn sinh sùçng %! vûng Chéu Fùçc, Thùai Lan vâ Kampuchea.

Tr"n phè!ng di_"n lºch s%è, fùét fai mi^"n trung Vi_"t Nam hçm nay lâ länh th%ç c%ua vè!ng quùçc Champa th^!i trèù!c, n!i mâ dén t_çc Ch&m v¨én côn hi_"n h¨èu. Chùinh vî thù", nù"u nùoi fù"n lºch s%è Vi_"t Nam trong cùac chè!ng trînh giùao d_uc, ngè^!i ta khçng th%" b%o qu"n fè_!c lºch s%è vâ n^"n v&n minh Champa. N_çi dung c%ua ti%"u lu_én nây l^a gùop ph^én phén tùich vâ nh_én fºnh v^" yù"u tùç lºch s%è Champa fè_!c dûng trong cùac sùach giùao khoa %! Vi_"t Nam. M_uc ti"u bâi khoa h_oc nây khçng ph%ai f%" nghi"n cùèu lºch s%è Champa nhèng lâ phùac h_oa nh¨èng quan fi%"m Vi_"t Nam v^" lºch s%è Champa vâ vai tr^o c%ua dén t_çc Ch&m trong cùac sùach giùao khoa c%ua Vi_"t Nam thî fùung h!n. Féy lâ m_çt f^" tâi mang nhi^"u tùinh chùét th^!i s_è. Vî r^&ng, ngè^!i Ch&m hçm nay fä nh_én di_"n rö r_"t h_o lâ dén t_çc c%ua vè!ng quùçc

* Nicolas Weber lâ thùi sinh tiù"n sï c%ua Vi_"n INALCO, Paris. Bâi nây nguy"n v&n b^&ng tiù"ng Phùap do ban bi"n s_oan d_ich ra tiù"ng Vi_"t. 1 Li"n quan fù"n l_ich s%è Champa, xem Po Dharma, 1987; La=ont, 1991. 86 Nicolas Weber

Champa côn sùot l_ai %! Vi_"t Nam ngây nay. Nh¨èng sùach giùao khoa fè_!c dûng trong bâi nghi"n cùèu nây lâ nh¨èng sùach giùao khoa fä xuùét b%an vâ fè_!c dûng trong vi_"c gi%ang d_ay cho cùac t^éng lù!p h_oc sinh dû h_o lâ dén t__çc Ch&m, ngè^!i Kinh hay Hoa... trong cùac trè^!ng h_oc %! Vi_"t Nam. Trong cùac tè li_"u %! Vi_"t Nam, ba cuùçn sùach giùao khoa fè_!c dûng trong vi_"c bi"n kh%ao nây fùo lâ Vi_"t Nam S%è Lè_!c vâ Vi_"t S%è xuùét b%an dèù!i chù" f_ç Vi_"t Nam C_çng Hôa vâ cuùçn Lºch S%è hi_"n fang s%è d_ung trong cùac trè^!ng ùçc hçm nay %! C_çng Hôa Xä H_çi Ch%u Nghïa Vi_"t Nam. Nhîn qua s! lè_!c, hai b__ç sùach giùao khoa nây cùo cûng m_çt n_çi dung vâ phè!ng cùach trînh bây. F_oc qua hai b_ç sùach nây, nhâ nghi"n cùèu fä biù"t r^&ng yù"u tùç quùçc gia vâ chùinh trº fä %anh hè%!ng séu f_ém trong vùén f^" giùao d_uc %! Vi_"t Nam vâ nhùét lâ nguy"n nhén nâo lºch s%è fä bº thanh l_oc vâ chùinh fùçn l_ai cho phû h_!p nh^&m ph_uc v_u cho m_çt ch%u nghïa chùinh trº. Trong sùach giùao khoa c%ua C_çng Hôa Xä H_çi Ch%u Nghïa Vi_"t Nam hçm nay, vè!ng quùçc Champa vâ dén t_çc Ch&m fè_!c trînh bây trong cùac cuùçn Lºch S%è 6, 7, 8, 10 vâ 11. Nhèng n_çi dung v^" lºch s%è Champa ch%i lâ nh¨èng fo_an s! lè_!c hay tùom tù&t mâ thçi. Ngè_!c l_ai, trong cùac sùach giùao khoa th^!i Vi_"t Nam C_çng Hôa, lºch s%è Champa fè_!c trînh bây m_çt cùach chi tiù"t vâ r_çng räi h!n, so vù!i sùach xuùét b%an c%ua C_çng Hôa Xä H_çi Ch%u Nghïa Vi_"t Nam. Sùach giùao khoa th^!i Vi_"t Nam C_çng Hôa ch%i ch_on nh¨èng biù"n cùç lºch s%è quan tr_ong c%ua Champa cùo li"n h_" vù!i Vi_"t Nam mâ thçi, vâ phè!ng phùap dûng t^è rùét lâ khùac bi_"t. Nhèng trong hai b_ç sùach c%ua hai th%" chù" chùinh trº %! Vi_"t Nam f^"u cùo m_çt n_çi dung nhè nhau, fùo lâ tùac gi%a t_è fºnh nghïa r^&ng Champa lâ vè!ng quùçc c%ua ngè^!i Ch&m mâ thçi chùè khçng ph%ai lâ c%ua toân di_"n dén t_çc sùçng trong länh th%ç Champa2. Th"m vâo fùo, tùac gi%a khçng f^" c_ép gî fù"n vai trô lºch s%è vâ n^"n v&n minh c%ua Champa tr"n bùan f%ao Fçng Dè!ng nây. Khçng bao gi^! cùo m_çt chè!ng m_uc lºch s%è Champa ri"ng bi_"t trong hai b_ç sùach giùao khoa nây. Fùo lâ vùén f^" mâ chùung ta c^én bân tù!i.

2 Trong fùo g^çm nghi^"u dén t_çc khùac nhè Radhùe, Jarai, Churu, Raglai, v.v. chùè khçng ph%ai ri"ng cho ngè^!i Ch&m nhè ngè^!i lâ thè^!ng hi%"u l^ém. V^" vùén f^" ch%ung t_çc Champa, xem B. Gay, 1988. Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Campa trong b_ç sùach giùao khoa 87

A. B_ç sùach giùao khoa dèù!i chù" f_ç Vi_"t Nam C_çng H^oa.

Dèù!i th^!i Vi_"t Nam C_çng H^oa, lºch s%è vâ phè!ng cùach trînh bây lºch s%è ch%i l^â m_çt cçng c_u c%ua chùinh sùach nhén cùach hùoa ngu^çn gùùçc dén t_çc Vi_"t. Nhèng lºch s%è cüng lâ phè!ng ti_"n tuy"n truy^"n nh^&m gi%ai thùich r^&ng tùét c%a nh¨èng dén t_çc khùac ch%i lâ Mùan hay M_oi. Vâ nh¨èng ngè^!i Man R_! nây c^én fè_!c giùao d_uc hay f^çng hùoa theo l^" lùçi v&n hùoa Vi_"t Nam. Chùinh vî thù", qua cùac tiù"t m_uc trînh bây trong sùach giùao khoa, phè!ng cùach f^çng hùoa dén t_çc khùac fä tr%! thânh m_çt chùinh sùach th_ét s_è3.

1. Vi_"t Nam hùoa lºch s%è Champa

Qua b_ç sùach Vi_"t Nam S%è Lè_!c4, ngè^!i ta nh_én thùéy r^&ng lºch s%è Champa hoân toân bº s%èa f%çi phû h_!p vù!i chùinh sùach chùinh trº Vi_"t Nam th^!i fùo. Vî r^&ng, lºch s%è c%ua vè!ng quùçc nây ch%i lâ m_çt trong nh¨èng yù"u tùç ph_u thu_çc c%ua lºch s%è Vi_"t Nam. Vùén f^" f^çng hùoa nh¨èng di s%an v&n hùoa, lºch s%è vâ n^"n v&n minh Champa lâ vùén f^" n%çi b_ét. Chùinh vî thù", tùac gi%a khçng bao gi^! dûng danh t^è nhè Champa, cüng nhè t"n th_ét c%ua vua chùua, fºa dè Champa trong b_ç sùach giùao khoa nây. M_çt thùi d_u c_u th%", çng vua Champa Jaya Simhavarman III bº Vi_"t Nam hùoa thânh Chù" Mén; th%u fç Vijaya thânh F^ç Bân5, th%u fç Simhapura thânh Ph_ét Th_"6, v.v. D¨è ki_"n nây cüng fä chùèng minh r^&ng Vi_"t Nam cùo ch%u quy^"n hoân toân tr"n länh th%ç Champa. Chùinh vî thù" h_o cùo quy^"n xùoa b%o nh¨èng dùéu vù"t lºch s%è hay v&n hùoa Champa trong khu v_èc nây. M_çt thùi d_u fi%"n hînh, fùo lâ m_çt khi länh th%ç Champa bº chiù"m fùong, vua F_ai Vi_"t di chuy%"n hâng ngân tû binh sang n!i khùac, sau cûng biù"n länh th%ç chiù"m fùong nây thânh m_çt f!n vº hânh chùanh Vi_"t Nam. Vâ chùinh sùach f^çng hùoa nây khçng bao gi^!

3 Marc +erro, 1985: 19. 4 Tr^én Tr_ong Kim, 1971. 5 Tr^én Tr_ong Kim, 1971, I: 262. 6 Tr^én Tr_ong Kim, 1971, I: 98. 88 Nicolas Weber fè_!c n"u rö trong cùac sùach giùao khoa. Chùinh vî thù", cùac thù" h_" con em h_oc sinh dûng tè li_"u giùao khoa nây khçng côn biù"t féu lâ lºch s%è th_ét s_è c%ua Vi_"t Nam hçm nay.

2. Hînh thùèc vâ n_çi dung

Vi_"t Nam S%è Lè_!c c%ua Tr^én Tr_ong Kim lâ kim ch%i nam trong cùac sùach giùao khoa th^!i Vi_"t Nam C_çng Hôa. B_ç sùach nây cùo m_çt n_çi dung tùom lè_!c t^è nh¨èng b_ç s%è c%ua quùçc s%è quùan Vi_"t Nam. T^è phè!ng cùach trînh bây, dûng danh t^è, hânh v&n vâ di¨"n f_at tè tè%!ng (nhùét lâ fùçi vù!i dén t_çc Ch&mà, tùac gi%a d_èa hoân toân vâo b_ç s%è c%ua quùçc s%è quùan. Ngè_!c l_ai, trong b_ç nây, nh¨èng biù"n cùç chùinh trº fä bº thanh l_oc ho^an toân nh^&m phû h_!p vù!i th%" chù" chùinh trº th^!i çng ta mâ thçi.

aà. F^çng hùoa danh t^è: Ch&m ch%i lâ dén t_çc man r_! hay gi_&c cèù!p.

Trong quùa trînh lºch s%è, cùac nhâ cai trº Vi_"t Nam fä ùap d_ung m_çt triù"t lùy cûng ngu^çn gùçc vù!i vè!ng quùçc Trung Hoa, fùo lâ h_o coi tùét c%a dén t_çc nâo khçng cûng v&n hùoa c%ua mînh lâ nh¨èng ngè^!i ngo_ai l_", cùo nghïa lâ ngè^!i Mùan (Man R_!à7. Chùinh vî cûng sùçng chung vù!i Champa, nèù!c lùang gi^"ng khçng cûng n^"n v&n minh c%ua mînh, ngè^!i ta fä ghi nh_én r^&ng m_oi cçng trînh chinh ph_uc nèù!c khùac c%ua F_ai Vi_"t ch%i cùo m_çt m_uc ti"u chung nh^&m giùao hùoa nèù!c man r_! nây h!n lâ fi tîm m_çt ùit b%ao v_ét quùi giùa c%ua h_o. Nh¨èng d¨è ki_"n lºch s%è fè_!c ghi l_ai m¨çi khi cùo s_è thay f%çi m_çt tri^"u f_ai mù!i fä chùèng t%o rö r_"t lùy thuyù"t nây8. Nù"u khçng nh)am thî sùach giùao khoa Vi_"t Nam ch%i lâ m_çt cçng vi_"c sao y b%an chùanh nh¨èng quan fi%"m c%ua cùac tri^"u f_ai Vi_"t Nam th^!i trèù!c, f%" r^çi khçng c^én quan tém cho lù&m nh¨èng chuy_"n hè th_èc trong bùçi c%anh lºch s%è nây. Fi^"u fùang n"u l"n %! féy, fùo lâ sùach giùao khoa Vi_"t nam ch%i dûng m_çt sùç danh t^è rùét lâ giù!i h_an nhèng chùèa chùét bao s_è mïa mai.

7 Mùan lâ danh t^è Hùan ch%i dén t_çc man r_!, khçng cûng n^"n v&n minh c%ua ngè^!i Vi_"t. 8 Xem Bui Quang Tung, Nguyën Huong, 1990. Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Campa trong b_ç sùach giùao khoa 89

F%" ùam ch%i ngè^!i Ch&m, sùach giùao khoa nây thè^!ng g_oi h_o lâ ''gi_&c Chi"m''9. Th"m vâo fùo, m_çt khi nùoi fù"n Champa, b_ç sùach nây ch%i nhù&c fù"n danh t^è nhè ''gi_&c Chi"m sang quùéy nhi¨"u'' hay ''nèù!c Chi"m sang tri^"u cùçng'' tri^"u fînh Vi_"t Nam. Chùinh vî thù", s_è li"n h__" gi¨èa Champa vâ Vi_"t Nam ch%i lâ m_çt chùinh sùach bang giao b^&ng vü l_èc quén s_è. Cüng trong b_ç sùach nây, dén t_çc Champa ch%i fè_!c xem nhè lâ nh¨èng k%e hùao chiù"n, vç v&n hùoa vâ khçng cùo v&n minh. H¨" nùoi fù"n dén t_çc Ch&m, tè li_"u ph%ç thçng nây coi h_o lâ nh¨èng k%e man r_! hay xém lè_!c, ch%i biù"t tîm cùach quùéy nhi¨"u bi"n giù!i Vi_"t Nam. M¨çi l^én cùo chiù"n tranh, b_ç sùach nây thè^!ng dûng m_çt lo_at ch%u f^" ''fùanh Chi"m Thânh'' hay lâ ''Chi"m Thânh sang phùa Th&ng Long'' nh^&m f%" gi%ai thùich cçng thùèc th_ét f!n gi%an nhèng f^éy ng_u ùy: dén t_çc Ch&m tè_!ng trèng cho nèù!c lùang gi^"ng luçn luçn cùo b%an chùét xém lè_!c, cèù!p phùa.

bà. Champa: tr&m ngân thùét b_ai.

F%" fùçi phùo vù!i ngè^!i Ch&m xém lè_!c, Vi_"t Nam c^én dûng nhi^"u phè!ng sùach f%" tr^èng trº h_o. V&n chè!ng lºch s%è mâ ngè^!i ta thè^!ng g_&p trong b_ç sùach nây cùo ch%u yù"u lâ bînh thè^!ng hùoa m_oi di s%an giùa trº c%ua vè!ng quùçc Champa. Chùinh vî thù", tùac gi%a c%ua b_ç sùach nây khçng bao gi^! nhù&c fù"n nh¨èng lông düng c%am c%ua dén t_çc Champa th^!i trèù!c vâ khçng h^" nùoi fù"n bao ki"n trî c%ua dén t_çc Champa chùçng l_ai quén Mçng C%ç10 hay bao cçng trînh khùac c%ua Champa chùçng ngo_ai xém11. Ngè_!c l_ai, tùac gi%a ch%i nhù&c tù!i, vù!i bao l^!i lë rùét lâ t_è hâo, nh¨èng chiù"n thù&ng v%e vang c%ua Vi_"t Nam chùçng l_ai Chi"m Thânh.

cà. Thçng thè^!ng hùoa giùa trº di s%an v&n hùoa Champa.

9 Danh t^è Gi_&c %! féy ch%i f_inh quén xém lè_!c cüng nhè quén cèù!p bùoc. 10 Hâ V&n Tùén, Ph_am th_i Tùém, 1972: 119-162. 11 L" V&n H%ao, 1979: 47-51. 90 Nicolas Weber

Cüng vî m_uc ti"u ph_uc v_u cho ùy thùèc h_" chùinh trº, b_ç sùach nây khçng cùo m_çt giông ch¨è nâo nùoi fù"n n^"n v&n minh cao f_ç c%ua Champa cüng nhè %anh hè%!ng Champa trong v&n hùoa Vi_"t Nam mâ lºch s%è fä t^èng chùèng minh. Féy khçng ph%ai lâ vùén f^" thiù"u sùot trong phè!ng cùach trînh bây, nhèng lâ m_çt ch%u trè!ng chùinh trº. Vî r^&ng, tùac gi%a khçng th%" nhîn nh_én t%ç quùçc Vi_"t Nam mînh l_ai chºu %anh hè%!ng v&n hùoa c%ua Champa, m_çt vè!ng quùçc fä bº ti"u di_"t b%!i cùac tri^"u f_ai Vi_"t Nam th^!i trèù!c12. Cüng n"n nhùén m_anh r^&ng, m_çt vâi yù"u tùç v&n hùoa Champa duy nhùét mâ b__ç sùach nây thè^!ng fè_!c nhù&c nh%! fù"n fùo lâ l¨" Sati, fùam tang mâ m_çt sùç hoâng h_éu Champa thè^!ng l"n giân h%oa f%" theo ch^çng mînh v^" cöi chù"t. Féy khçng ng_u ùy f%" tùan t_ung l¨" tùang nây, nhèng lâ f%" fä phùa m_çt phong t_uc dä man, vî Champa cùo m_çt l^én bu_çc cçng chùua Vi_"t Nam t"n lâ Huy^"n Trén l"n giân h%oa cûng vù!i vua Chù" Mén (Jaya Simhavarman IIIà13. S_è ch_on l_oc nh¨èng biù"n cùç chùinh trº trong b_ç sùach giùao khoa nây cùo m_çt m_uc ti"u duy nhùét fùo lâ bi_"n chùèng f%" lâm thù" nâo dén t_çc Ch&m vâ Champa luçn luçn %! trong vº trùi muçn f^!i thùét b_ai. Vùén f^" mâ ngè^!i ta cüng n"n f_&t ra fùo lâ t_ai sao y"u tùç lºch s%è nây l_ai bº thanh l_oc vâ khai tr^è trong ng^ay nay. Tr"n th_èc tù" mâ nùoi, b_ç sùach giùao khoa lâ cçng c_u giùao d_uc chùinh trº dânh cho h_oc sinh c%ua trè^!ng trung h_oc %! Vi_"t Nam trong fùo cùo h_oc sinh gùçc ngè^!i Ch&m. Vi_"c khçng quan tém fù"n s_è ph%an ùèng c%ua h_oc sinh Ch&m vî lºch s%è Champa c%ua h_o fä bº bùop mùeo hay bº th"u d_"t, fä chùèng minh r^&ng n_çi dung c%ua b_ç sùach nây, vî lùy do chùinh trº, ch%i cùo m_uc ti"u duy nhùét lâ nh^&m trînh bây ngè^!i Vi_"t lâ dén t_çc v&n minh t_çt f%inh. Nh¨èng dén t_çc khùac lâ nh¨èng ngè^!i man r_! ph%ai fè_!c giùao huùén. Chùinh vî thù", nhi^"u nhâ nghi"n cùèu cüng ao èù!c biù"t fè_!c thù" nâo lâ ph%an ùèng ngè^!i Ch&m trèù!c d¨è ki_"n lºch s%è c%ua h_o bº th"u d_"t f%" lâm hâi lông cho m_çt th%" chù" chùinh trº Vi_"t Nam.

d. Biù"n cùç lºch s%è khçng ni"n f_ai

12 Tr^én Tr_ong Kim, 1971, I: 78. 13 Tr^én Tr_ong Kim, 1971, I: 167. Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Campa trong b_ç sùach giùao khoa 91

Thè^!ng xuy"n quùéy nhi¨"u vâ bi%"u l_ç thùai f_ç khçng tûng ph_uc, dén t_çc Ch&m fä tr%! m_çt fùam thû nghºch thè^!ng tr_èc trong lºch s%è Vi_"t Nam. Tiù"c r^&ng, tùac gi%a c%ua b_ç sùach giùao khoa nây khçng xùac fºnh rö nguy"n nhén t_ai sao cùo thùai f_ç nây. Dû sao fi n¨èa s_è quùéy nhi¨"u fùo ch%i lâ m_çt trong nh¨èng chi tiù"t lºch s%è fä x%ay ra trong m_çt khçng gian vâ th^!i gian nhùét fºnh, chùè khçng ph%ai lâ m_çt yù"u tùç lºch s%è xùac fºnh r^&ng dén t_çc Ch&m ch%i lâ nh¨èng k%e thû nghºch. Kù"t lu_én c%ua m_çt chè!ng mang f^" lâ ''Cçng trînh c%ua nhâ Nguy¨"n: chinh ph_uc Chi"m Thânh''14 trong sùach giùao khoa nây lâ m_çt b^&ng chùèng c_u th%". M%! f^éu cho chè!ng nây, tùac gi%a fä th^èa nh_én r^&ng vù!i m_çt gi_ong mïa mai, fùo lâ ''ngè^!i Ch&m cùo vua chùua, t%ç chùèc chùinh trº vâ lu_ét l_" h%&n hoi'', nhèng dén Vi_"t khçng c%am tînh gî fùçi vù!i ngè^!i Ch&m, b%!i r^&ng h_o ''ch%i biù"t géy chiù"n vâ t_ao bao khùo kh&n f%" hai nèù!c lùang gi^"ng nây khçng hoâ thu_én vù!i nhau''15. S_è thiù"u c%am tînh nây fä chùèng mînh r^&ng h_én thû vù!i ngè^!i Ch&m v¨én côn trong ùy thùèc h_" ngè^!i Vi_"t vâ fùo cüng bi%"u l_ç rö r_"t lâ quùa khùè lºch s%è gi¨èa hai dén t_çc nây v¨én côn lâ m_çt vùén f^" th^!i s_è nùong b%ong. Nhèng cüng n"n f_&t l_ai vùén f^" r^&ng ph%ai ch&ng b_ç sùach giùao khoa nây v¨én ch%u trè!ng duy trî mäi h_én thû fä qua fùçi vù!i m_çt dén t_çc Ch&m mâ vè!ng quùçc h_o fä suy vong g^én hai thù" k%y qua. Féy lâ ch%u trè!ng ch%i nh^&m fºnh nghïa coi thùai f_ç c%ua ngè^!i Ch&m hçm nay khçng khùac gî thùai f_ç c%ua t%ç ti"n h_o th^!i trèù!c. Vâ ch%u trè!ng nây ch%i t_ao th"m mùçi hi^"m thû chùçng l_ai dén t_çc Ch&m trong c_çng f^çng ngè^!i Vi_"t hçm nay. Cüng trong cùac b_ç sùach giùao khoa nây, tùac gi%a dûng danh xèng Vi_"t Nam m_çt cùach quùa fùang trong bùét cùè khçng gian vâ th^!i gian nâo, nhèng ch%&ng c^én fùinh chùinh lâ danh xèng Vi_"t Nam nây ch%i xuùét hi_"n vâo n&m 1802, cùo nghïa lâ trèù!c 30 n&m c%ua s_è suy vong Champa vâo n&m 1832.

B. Sùach giùao khoa dèù!i chù" f_ç C_çng Hoâ Xä h_çi Ch%u Nghïa Vi_"t Nam

14 Tr^én Tr_ong Kim, 1971, II: 70-80. 15 Tr^én Tr_ong Kim, 1971, II: 78. 92 Nicolas Weber

B_ç sùach giùao khoa dûng f%" gi%ang d_ay sau 1975 mang f^" lâ ''Lºch S%è'' fè_!c chia lâm hai ph^én. Ph^én m_çt, nùoi v^" lºch s%è thù" giù!i t^è th^!i thè_!ng c%ç fù"n hçm nay. Ph^én hai, nùoi v^" lºch s%è Vi_"t Nam. Vâ hai ph^én nây côn fè_!c phén chia ra nhi^"u giai fo_an tûy theo cùép c%ua 12 lù!p tùinh t^è m¨éu giùao fù"n lù!p 12 ph%ç thçng.

Cüng n"n nhù&c l_ai r^&ng, lºch s%è theo ki%"u m¨éu ch%u nghïa xä h_çi ch%i lâ m_çt tiù"n trînh li"n t_uc c%ua hai yù"u tùç chùinh fùo lâ: gi%ai phùong vâ cùach m_ang. Vâ nh¨èng biù"n cùç trong lºch s%è l^a fè_!c thanh l_oc phû h_!p hoân toân vù!i ùy thùèc h_" ch%u nghïa xä h_çi mâ thçi. Chùinh vî thù", lºch s%è vâ giùao d_uc lâ vùén f^" hâng f^éu c%ua m_çt quùçc gia16.

1. Phè!ng cùach trînh bây

So vù!i b_ç sùach c%ua th^!i Vi_"t Nam C_çng Hôa, n_çi dung lºch s%è c%ua b_ç sùach giùao khoa xuùét b%an sau n&m 1975 khçng gî mù!i l_a. Fi^^"u khùac bi_"t ch%i lâ ki%"u m¨éu lùy lu__én d_èa tr"n ch%u thuyù"t xä h_çi vâ b_ç sùach giùao khoa nây ch%i coi lºch s%è lâ m_çt tiù"n trînh c%ua cçng cu_çc cùach m_ang vâ biù"n hùoa tè tè%!ng mâ nhén dén Vi_"t Nam c^én hùép th_u f%" fèa xä h_çi nây fù"n m_çt t%ç chùèc cùép tiù"n17. Chùinh vî thù" lºch s%è Vi_"t Nam fä tr%ai qua m_çt quùa trînh thay f%çi hoân toân v^" cùach trînh bây. Fùçi vù!i dén t_çc Ch&m, b_ç sùach nây fä b%o h%&n nh¨èng ch%u thuyù"t lùy lu_én c%ua th^!i Vi_"t Nam C_çng Hôa fùçi vù!i h_o vâ nhùét lâ khçng coi ngè^!i Ch&m nhè lâ nh¨èng k%e thû nghºch, nh¨èng ngè^!i man r_! hay hiù"u chiù"n n¨èa.

2. H_!p thùèc hùoa danh xèng Champa

B_ç sùach giùao khoa hçm nay cùo ph^én khùac bi_"t hoân toân vù!i b_ç sùach c%ua Vi_"t Nam C_çng H^oa, fùo lâ phè!ng cùach dûng danh xèng ngè^!i Ch&m f%" thay thù" cho ngè^!i Chi"m. Vî danh t^è Chi"m xuùét phùat t^è gùçc t^è Chi"m Th^anh, m_çt vè!ng quùçc thû nghºch vù!i Vi_"t Nam. Ngè_!c l_ai, f%" ùam ch%i vè!ng quùçc c%ua ngè^!i Ch&m, b_ç sùach nây

16 Marc +erro, 1985: 27-28. 17 Nguy¨"n Ki"n, Nguy¨"n Cao Lüy, 1995: 49-81. Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Campa trong b_ç sùach giùao khoa 93 l_ai dûng danh t^è Champa chùè khçng ph%ai lâ Chi"m Thânh nhè th^!i C_çng H^oa18. M_çt thùi d_u khùac, fùo lâ b_ç s%è nây thè^!ng ca ng_!i ngè^!i Ch&m fä fùèng ra chùçng Mçng C%ç dèù!i s_è fi^"u khi%"n c%ua hoâng t%è mang t"n b^&ng tiù"ng Ch&m lâ Harigit (Jaya Simhavarman IIIà chùè khçng ph%ai lâ Chù" Mén nhè cùac sùach bùao th^!i Vi_"t Nam C_çng H^oa19. H_!p thùèc hùoa ngè^!i Ch&m trong b_ç sùach c%ua xä h_çi ch%u nghïa cüng lâ m_çt phè!ng thùèc cçng nh_én s_è hi_"n h¨èu c%ua ngè^!i Ch&m vâ nh¨èng f_&c thû ri"ng bi_"t c%ua h_o.

3. Nguy"n tù&c trînh bây biù"n cùç

a. Xùoa b%o danh xèng man r_! vâ gi_&c quùéy nhi%¨"u

B_ç sùach sau n&m 1975 fä thay f%çi hoân toân phè!ng thùèc hânh v&n nùoi v^" Champa. Dén t_çc Ch&m khçng ph%ai lâ nh¨èng k%e man r_! nhè th^!i C_çng Hoâ nhèng lâ nh¨èng ngè^!i cùach m_ang thè^!ng n%çi d_éy chùçng l_ai quén xém lè_!c20. Nhùét l^a sùach nây khçng h^" fùa f_çng tù!i nh¨èng cu_çc xung f_çt quén s_è gi¨èa Champa vâ Vi_"t Nam nh^&m nùe trùanh m_oi s_è hi%"u l^ém gi¨èa dén t_çc anh em trong ch%u nghïa xä h_çi. Chùinh thù", lºch s%è Vi_"t Nam trong sùach giùao khoa fang bèù!c vâo m_çt giai fo_an mù!i. Vâ lºch s%è Champa ch%i lâ m_çt khuçn m¨éu fè_!c fºnh nghïa trong truy^"n thùçng Vi_"t Nam. M_çt thùi d_u fi%"n hînh, m_çt khi nùoi fù"n chiù"n tranh gi¨èa Champa vâ Vi_"t Nam, b_ç sùach nây lùy lu_én r^&ng nù"u chiù"n tranh fä x%ay ra, khçng ph%ai vî ngè^!i Ch&m hùao chiù"n, man r_!, nhèng vî h_o quùa tin vâo nh¨èng l^!i cùç vùén xuy"n t_ac c%ua t_ép quy^"n Trung Quùçc21. Chùinh thù", chiù"n tranh quùéy nhi¨"u nây ch%i lâ vùén f^" ph_u thu_çc khçng n"n fem ra m%ç x%e trong chè!ng trînh giùao d_uc.

4. Nh¨èng yù"u tùç sai l^ém

18 Nguy¨"n Ki"n, Nguy¨"n Cao Lüy, 1995: 64. 19 Trè!ng H%èu Quùynh, Phan F_ai Doän, 1995: 41. 20 Trè!ng H%èu Quùynh, Phan F_ai Doän, 1995: 41. 21 Trè!ng H%èu Quùynh, Phan F_ai Doän, 1995: 24. 94 Nicolas Weber

Nh^&m gi%ai thùich cho m_çt thùèc h_" chùinh trº fùçi vù!i cùac dén t_çc thi%"u sùç, nhâ nèù!c Vi_"t Nam khçng ng^én ng_ai cçng nh_én ngè^!i Ch&m lâ m_çt dén t_çc c%ua m_çt vè!ng quùçc Champa fä suy tân. Cçng nh_én ngè^!i Ch&m lâ m_çt dén t_çc cùo nghïa lâ cçng nh_én dén t_çc nây cùo m_çt quùa trînh v&n hoùa, v&n minh vâ lºch s%è, cùo länh th%ç fùét fai, cùo vai trô chùinh trº trong lºch s%è c%ua bùan f%ao Fçng Dè!ng trong quùa khùè. Tiù"c r^&ng, b_ç sùach nây ch%i nhù&c fù"n m_çt cùach s! lè_!c, khçng c^én xùac fºnh khçng gian vâ th^!i gian, ch%i nhù&c fù"n m_çt sùç yù"u tùç lºch s%è c%ua dén t_çc nây mâ thçi.

a. S_è thânh hînh vè!ng quùçc Champa

Trong b_ç sùach giùao khoa nây, s_è thânh hînh vè!ng quùçc Champa fè_!c trînh bây rùét lâ s! lè_!c vâ khçng phû h_!p vù!i yù"u tùç lºch s%è. Tùac gi%a khçng bao gi^! nhù&c fù"n Lin Yi22 (hay Lém ‰„pà, t"n m_çt vè!ng quùçc f^éu ti"n dûng trong s%è li_"u Trung Hoa f%" ùam ch%i Champa. Trong cuùçn sùach Lºch S%è 6 ch%&ng h_an, ngè^!i ta ch%i tîm thùéy m_çt vâi nùet khùai quùat v^" ngu^çn gùçc dén t_çc Champa d_èa tr"n tè li_"u Trung Hoa c%ua Ma Duan Lin23. Chùinh vî thù", n_çi dung bâi nây mang nhi^"u yù"u tùç lºch s%è sai l^ém24. Sau fùo, tùac gi%a cüng giù!i thi_"u s! qua v^" quùa trînh c%ua s_è thânh hînh Champa, nhèng vè!ng quùçc Lin Yi, t%ç ti"n f^éu ti"n c%ua Champa cüng bº l_oai tr^è ra kh%oi khuçn kh%ç lºch s%è25.

b. Xùoa b%o danh t^è Nam Tiù"n Vi_"t Nam

Trong b_ç sùach nây, f_çc gi%a rùét ng_ac nhi"n lâ khçng bao gi^! tîm thùéy t^è “Nam Tiù"n“, m_çt chùinh sùach nh^&m m%! r_çng bi"n cè!ng vù" phùia nam vâo thù" k%y thùùè 17 fä fèa vè!ng quùçc Champa fù"n s_è di_"t vong. Féy lâ m_çt biù"n cùç vç cûng quan tr_ong trong lºch s%è Vi_"t Nam mâ nhi^"u nhâ s%è h_oc thè^!ng bân tù!i vâ f_&t vùén f^"26. Nguy"n nhén nâo mâ

22 La=ont, 1991: 6-14. 23 Ma Touan Lin, 1883: 417-435. 24 Nguy¨"n Ki"n, Nguy¨"n Cao Lüy, 1995: 64. 25 Nguy¨"n Ki"n, Nguy¨"n Cao Lüy, 1995: 64-66. 26 M_çt nhùom giùao sè, 1983, I: 78. Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Campa trong b_ç sùach giùao khoa 95 b_ç sùach nây khçng nhù&c fù"n “Nam Tiù"n“ Vi_"t Nam? Ph%ai ch&ng vî biù"n cùç nây quùa ph%ç thçng, khçng c^én fem ra m%ç x%e trong lù!p h_oc? Ph%ai ch&ng vùén f^" “Nam Tiù"n“ fä tr%! thânh m_çt ch%u f^" xém lè_!c c%ua Vi_"t Nam fùçi vù!i dén t_çc Ch&m? Fi^"u mâ c^én n"u ra féy, fùo lâ tùac gi%a c%ua b_ç sùach nây fä nh_én thùèc rö râng, “Nam Tiù"n“ Vi_"t Nam ch%i lâ m_çt chùinh sùach fù" quùçc khçng phû h_!p vù!i ch%u trè!ng c%ua nhâ nèù!c ch%u nghïa xä h_çi. Chùinh thù", “Nam Tiù"n“ nây c^én fè_!c l_oai tr^è ra kh%oi lºch s%è. Nù"u khçng nhù&c fù"n chùinh sùach “Nam Tiù"n“, ai lâ ch%u nhén fä fèa vè!ng quùçc Champa fù"n s_è di_"t vong?

c. Ngây suy tân Champa

Ngây suy tân c%ua vè!ng quùçc Champa fä tr%! thânh vùén f^" khùuc mù&c. Qua b_ç sùach giùao khoa nây, tùac gi%a cho r^&ng vè!ng quùçc Champa khçng côn n¨èa vâo 1471 dèù!i tri^"u f_ai nhâ Tr^én27. N"u ra lùy thuyù"t nây ph%ai ch&ng cùo m_uc ti"u duy nhùét fùo lâ nh^&m nùe trùanh nùoi fù"n chùinh sùach “Nam Tiù"n“ Vi_"t Nam. Champa khçng côn n¨èa vâo n&m 1471, t_ai sao tè li_"u lºch s%è Vi_"t Nam v¨én côn nhù&c fù"n chiù"n tranh vù!i Champa vâo 169228, n&m mâ nhâ Nguy¨"n fä xém chiù"m Champa f%" r^çi thânh l_ép ph%u Bînh Thu_én tr"n länh th%ç c%ua vè!ng quùçc nây vâ ch%u trè!ng t&ng cè^!ng dén sùç ngè^!i Vi_"t trong khu v_èc nây29. K%" t^è n&m 1471, tùac gi%a khçng côn nhù&c fù"n dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa n¨èa30. Ngo_ai tr^è cuùçn Lºch S%è 11, tùac gi%a ch%i nhù&c s! qua v^" ngè^!i Ch&m trong chè!ng nùoi v^" vùén f^" dén t_çc thi%"u sùç %! Vi_"t Nam31. Nù"u dén t_çc Ch&m fè_!c nhù&c tù!i trong chè!ng m_uc nây, vî r^&ng tùac gi%a ch%i coi ngè^!i Ch&m lâ m_çt thânh ph^én c%ua dén t_çc Vi_"t Nam. Chùinh thù", v&n hùoa vâ s_è hi_"n h¨èu c%ua h_o ch%i lâ m_çt yù"u tùç trong n^"n v&n minh Vi_"t Nam khçng h!n khçng kùem. Lo_ai tr^è Champa ra kh%oi b_ç sùach giùao khoa cüng lâ m_çt phè!ng cùach gi%ai thùich

27 Trè!ng H%èu Quùynh, Phan F_ai Doän, 1995: 61. 28 La=ont, 1991: 18-20. 29 Po Dharma, 1987. 30 Ng_aoi tr^è Ph_am Gia H%ai, Ph_am Ng_oc Li"n, 1995: 25. 31 Phan Ng_oc Li"n, Nguy¨"n Anh Thùai, Nguy¨"n Xuén Trùuc, Nguy¨"n Th^èa H%y, 1996: 104 96 Nicolas Weber r^&ng lºch s%è Vi_"t Nam ch%i dânh duy nhùét cho dén t_çc gùçc Vi_"t vâ lºch s%è c%ua dén t_çc nâo khçng cûng ngu^çn gùçc vù!i ngè^!i Kinh ch%i lâ ph^én ngo_ai l_". Ngè^!i ta thè^!ng f_&t céu h%oi r^&ng, nh¨èng giù!i tr%e ngè^!i Ch&m cùo ph%an ùèng gî m_çt khi fä f_oc vâ h_oc thu_çc lông b_ç sùach giùao khoa nây mâ n_çi dung lºch s%è khçng h^" dùinh dùang gî vù!i vè!ng quùçc Champa c%ua h_o? Qua nh¨èng chi tiù"t li"n quan fù"n Champa fè_!c trînh bây trong sùach giùao khoa nây cüng cho chùung ta m_çt khùai ni_"m v^" chùinh sùach Vi_"t Nam fùçi vù!i cùac dén t_çc thi%"u sùç khùac.

S_è suy vong c%ua Champa ch%i lâ n_an nhén c%ua chùinh sùach “Nam Tiù"n“ Vi_"t Nam. Ph%ai ch&ng féy lâ fºnh m_"nh c%ua dén t_çc Ch&m¡ Sau bao thù" k%y fùéu tranh f%" fèa vè!ng quùçc Champa cùo m_çt thù" fùèng m_anh më trong khu v_èc Fçng Nam ‰A, hçm nay dén t_çc Champa ch%i côn sùot l_ai kho%ang v^ai tr&m ngân ngè^!i v¨én c^on tiù"p t_uc fùéu tranh f%" b%ao v_" cho s_è sùçng côn c%ua h_o vâ nhùét lâ f%" lºch s%è Champa c%ua h_o khçng bº läng qu"n theo th^!i gian vâ khçng gian. Ai cüng biù"t r^&ng lºch s%è lâ m_çt phè!ng ti_"n tuy"n truy^"n cho m_çt chù" f_ç. Muùçn f_at fù"n m_uc ti"u tr"n, lºch s%è ph%ai fè_!c thanh l_oc vâ khai tr^è m_çt sùç biù"n cùç nâo fùo f%" phû h_!p vù!i ch%u nghïa chùinh trº c%ua m_çt quùçc gia. Thanh l_oc vâ khai tr^è m_çt sùç yù"u tùç lºch s%è cüng lâ m_çt v°an f)e tr_ong yù"u nh^&m giùao d_uc qu^én chùung vâ h_!p thùèc hùoa danh nghïa c%ua m_çt chù" f_ç chùinh trº. Dû th%" chù" chùinh trº nâo %! Vi_"t Nam, lºch s%è Champa ch%i lâ m_çt cùçt truy_"n bº th"u d_"t vâ l_oai tr^è. Vâ lºch s%è Champa nây fè_!c nhù&c fù"n trong b_ç sùach giùao khoa ch%i cùo m_çt m_uc ti"u duy nhùét fùo lâ vinh quang hùoa ngu^çn gùçc vâ s_è fùéu tranh c%ua dén t_çc Vi_"t. Féy lâ b^&ng chùèng c_u th%" chùèng minh r^&ng lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Champa chèa fè_!c ph_uc h^çi l_ai trong b_ç sùach giùao khoa. Ai cüng biù"t r^&ng, dén t_çc Ch&m hay nh¨èng dén t_çc thi%"u sùç khùac fä gùop ph^én lù!n lao trong s_è thânh hînh v&n hùoa Vi_"t Nam. Chùinh vî thù", ngè^!i ta khçng th%" dûng v%e f_ep v&n hùoa c%ua dén t_çc thi%"u sùç nây f%" mua vui cho kÿ ngh_" du lºch nhâ nèù!c, nhèng lâ ph%ai ch&m sùoc nhè m_çt vè^!n hoa c%ua n^"n v&n minh Vi_"t Nam. Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Campa trong b_ç sùach giùao khoa 97

Tùét c%a v&n chè!ng chùinh trº %! Vi_"t Nam f^"u cçng nh_én s_è hi_"n h¨èu c%ua dén t_çc Ch&m, nhèng v&n chè!ng nây khçng dânh cho lºch s%è c%ua h_o m_çt èu fäi trong b_ç sùach giùao khoa. Dû trong hoân c%anh nâo fi n¨èa, v&n chè!ng chùinh trº Vi_"t Nam ch%i lâ m_çt di¨"n v&n xa v^!i khçng g^én güi vù!i th_èc tr_ang c%ua lºch s%è Champa vâ di¨"n v&n nây v¨én côn t^çn t_ai nù"u dén Vi_"t Nam chèa xùoa b%o khùai ni_"m hi^"m thû fùçi vù!i ngè^!i Ch&m trong ti^"m thùèc c%ua mînh. Ph%ai cçng nh_én r^&ng, cùo s_è f%çi hèù!ng m_çt ph^én nâo trong v&n chè!ng chùinh trº fùçi vù!i ngè^!i Ch&m %! Vi_"t Nam hçm nay. Vâ s_è f%çi hèù!ng nây fä chùèng minh r^&ng lâ dén Vi_"t Nam bù&t f^éu chùép nh_én s_è hi_"n h¨èu c%ua lºch s%è Champa vâ câng ngây h_o câng t_è hâo vù!i bao nhi"u v%e f_ep v&n hùoa dén Ch&m hçm nay.

Tâi li_"u tham kh%ao

Bui Quang Tung, Nguyên Huong, Le Dai Vi_"t et ses voisins, Paris (l'Harmattan) 1990. Ferro, M., L'histoire sous surveillance. Science et conscience de l'histoire, Paris (Calman-Lévy) 1985. Finh Xu&n Lém, Phan F__ai Doän, Trè!ng H¨èu Qu^ùù^ynh,Lºch S%è 8, B_ç Giùao D_uc vâ F_âo T_ao, Nhâ Xuùét B%an Giùao D_uc 1996. Gay, B., «Vue nouvelle sur la composition ethnique du Campæ», in Actes du Séminaire sur le Campæ organisé à l’Université de Copenhague le 23 Mai 1987, Paris (Travaux du Centre d’Histoire et Civilisation de la Péninsule Indochinoise) 1988, trang 49-58. Hâ V&n Tùén, Ph_am Th_º Tém, Cu_çc khùang chiù"n chùçng xém lè_!c Nguy"n Mçng thù" k%y XIII, Hâ N_çi (Nhâ Xuùét B%an Khoa H_oc Xä H_çi))) 1972. L" V&n H%ao, «Vâi suy nghï v^" quùa trînh hoa h_!p vâ gù&n bùo Vi_"t Nam- Champa trong lºch s%è dén t_çc», in Nghi"n Cùèu Lºch S%è 186-3 (5.1979), trang 47-51. Lafont, P-B. (éd.), Histoire des frontières de la péninsule Indochinoise, Paris, l'Harmattan (Travaux du CHCPI) 1988. Lafont, P-B. et Po Dharma, Bibliographie Campæ et Caµ, Paris (l'Harmattan) 1989. 98 Nicolas Weber

Lafont, P-B., «Les grandes dates de l'histoire du Campæ» in Actes de la Conférence internationale sur le Campæ et le Monde Malais, Paris (Publications du CHCPI)1991 , trang 7-25. Langlet, P., L'ancienne d'historiographie d'Etat au Vi_"t Nam, Paris (Publication de l'Ecole Française d'Extrême-Orient) vol. XIV, 1990 (2 tomes). Lê Thanh Khôi, Histoire du Viêt Nam des origines à 1858, Paris (Sudestasie) 1981. Ma Touan Lin, Ethnographie des peuples étrangers à la Chine ; Ouvrage composé au XIIIe de notre ère ; Traduit pour la première fois du chinois par le Marquis d'Hervey de St-Denis, Paris 1883. Maspero, G., Le royaume de Champa, Paris (Van Oest) 1928. M_çt Nhùom Giùao Sè, Vi_"t S%è (Quy%"n 1, 2), Paris (Institut de l'Asie du Sud-Est) 1983, (2 tomes). Nguy¨"n Ki"n, Nguy"¨n Cao Lüy, Lºch S%è 6, B_ç Giùao D_uc vâ Fâo T_ao, Nhâ Xuùét B%an Giùao D_uc 1995. Nguy¨"n F&ng Th_uc, «Nam Tiù"n Vi_"t Nam», in S%è _Fºa, N° 19-20 (1970), trang 25-43. Phan Ng_oc Li"n, Nguy"¨n Anh Thùai, Nguy"¨n Xuén Trùuc, Nguy"¨n Th^èa H%y, Lºch S%è 11, B_ç Giùao D_uc vâ _Fâo T_ao, Nhâ Xuùét B%an Giùao D_uc 1996. Ph_am Gia H%ai, Phan Ng_oc Li"n, Lºch S%%è 8 (t_ép m_çt), B_ç Giùao D_uc vâ Fâo T_ao, Nhâ Xuùét B%an Giùao D_uc 1995. Po Dharma, «Le déclin du Campæ entre le XVIe et le XIXe siècle», in Actes de la Conférence Internationale sur le Campæ et le Monde Malais, Paris (Publications du CHCPI) 1991, trang 47-63. Po Dharma, Le Pæ◊∂uraßga (Campæ) 1802-1835. Ses rapports avec le Vi_"t Nam, Paris (Publication de l'Ecole Française d'Extrême- Orient) vol. CXLIX 1987 (2 tomes). Thùai V&n Ki%"m, «Anh hè%!ng Chi"m Thânh trong n^"n v&n hùoa Vi_"t Nam», in V&n Hùoa ùA Chéu, N° 1, trang 17-31. Trè!ng H¨èu Qu^ùynh, Nghi"m F_înh Vÿ, Tr^^én V&n Trùi, Lºch S%%è 10, B_ç Giùao D_uc vâ F_âo T_ao, Nhâ Xuùét B%an Giùao D_uc, 1996. Trè!ng H¨èu Qu^ynh, Phan F_ai Do_än, Lºch S%è 7, B_ç Giùao D_uc vâ F_âo T_ao, Nhâ Xuùét B%an Giùao D_uc, 1995. Tr^én Tr_ong Kim,Vi_"t Nam S%è Lè_!c (Quy%"n I, IIà Sâi Gôn (B_ç Giùao D_uc Trung Tém H_oc-Li"ü Xuùét B%an) 1971. Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Campa trong b_ç sùach giùao khoa 99

Yang Bao Yun,Contribution à l'histoire de la principauté des Nguy¨"n au Vi_"t Nam méridionnal (1600-1775), Genève, Editions Olizane 1992.

Vùén f^" xung f_çt xä h_çi Champa trong quùa trînh lºch s%è (t^è thù" k%y thùè 11 fù"n 1832à

Po Dharma*

Trong bùét cùè lºch s%è c%ua m_çt quùçc gia nâo, vùén f^" xä h_çi luçn luçn lâ m_çt f^" tâiquan tr_ong trong c! cùéu t%ç chùèc c%ua m_çt c_çng f^çng. M_oi yù"u tùç, dû vç tînh hay cùç ùy, nh^&m fèa f%éy dén t_çc fù"n s_è xung f_çt vâ hi^"m thû l¨én nhau, së cùo m_çt tùac d_ung vç cûng tai h_ai trong c! cùéu t%ç chùèc xä h_çi fùo. Vâ m_oi xung f_çt xä h_çi lâ f_çng c! thùuc f%éy m_çt t_ép th%" dén t_çc fi vâo con fè^!ng di_"t vong. Trong quùa trînh lºch s%è Champa, vùén f^" xung f_çt xä h_çi fä tr%! thânh m_çt f^" t^ai mâ nhi^"u nhâ nghi"n cùèu thè^!ng n"u ra. Fa sùç fä nh_én fºnh r^&ng, s_è xung f_çt li"n t_uc trong n_çi b_ç Champa mâ lºch s%è fä t^èng f^" c_ép lâ nguy"n nhén chùinh fä fèa vè!ng quùçc nây fù"n ch¨ç di_"t vong. Bâi nây khçng ngoâi m_uc fùich nghi"n cùèu tînh hînh xä h_çi Champa trong quùa khùè, phén tùich l_ai nh¨èng nguy"n nhén chùinh yù"u fä t_ao ra s_è xung f_çt gi¨èa t_ép th%" hay c_çng f^çng ngè^!i Champa vâ nhùét lâ fi tîm h_éu qu%a c%ua nùo trong bùçi c%anh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc nây. Trong quùa trînh lºch s%è, s_è xung f_çt xä h_çi c%ua Champa ch%i bù&t f^éu vâo gi¨èa thù" k%y thùè 11. Vî thù", bâi nghi"n cùèu nây ch%i g^çm cùo hai ph^én. Ph^én f^éu li"n quan fù"n vùén f^" xä h_çi Champa t^è thù" k%y thùè 11 fù"n 1832. Ph)an thùè hai li"n quan fù"n yù"u tùç lºch s%è c%ua s_è xung f_çt xä h_çi t^è ngây mùét nèù!c 1832 fù"n 1975, n&m fùanh dùéu s_è s_up f%ç c%ua chù" f_ç Vi_"t Nam C_çng Hoâ.

1. Xä h_çi Champa trèù!c thù" k%y 15

* Ts. Po Dharma lâ m_çt chuy"n gia s%è h_oc, f_ai di_"n c%uaVi_"n Vi¨"n Fçng Bùac C%ç Phùap (Ecole Française d'Extrême-Orient) %! Mä Lai.

104 Po Dharma

T^è ngây l_ép quùçc fù"n 1471, n&m fùanh dùéu s_è thùét th%u thânh F^ç Bân, vùén f^" chiù"n tranh n_çi b__ç v¨én lâ m_çt yù"u tùç quan tr_ong trong tiù"n trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Champa. Tr%ai qua h^&ng thù" k%y, tè li_"u lºch s%è cüng fä ghi nh_én biù"t bao biù"n cùç xä h_çi trong vè!ng quùçc nây. Tuy nhi"n, nh¨èng tè li_"u fùo, nhùét lâ cùac b%an v&n viù"t tr"n bia fùa fä fè_!c tîm thùéy %! Champa, ch%i cho phùep chùung ta kù"t lu_én r^&ng m_oi xung f_çt xä h_çi trèù!c thù" k%y thùè 15 ch%i do m_çt nguy"n nhén chùinh yù"u, fùo l^a vi_"c tranh chùép chùinh trº nh^&m f_çc quy^"n cai trº tr"n vè!ng quùçc Champa gi¨èa hai dông t_çc c%ua cùac vua Champa th^!i trèù!c: dông t_çc céy Céu nù&m quy^"n cai trº ti%"u vè!ng quùçc Panduranga (Phanrang- Phanrià vâ Kauthara (Khùanh H^oa- Phùu Y"nà %! mi^"n nam; dông t_çc céy D^èa, nù&m quy^"n cai tr_i %! phùia bù&c Champa, fùo lâ Vijaya (Bînh Fºnhà Amaravati (Qu%ang Nam vâ Qu%ang Ng%aià vâ Indrapura (Huù"à. Chùinh vî s_è khùac bi_"t ngu^çn gùçc gi¨èa hai dông t_çc céy Céu vâ céy Dèâ nây mâ cùac nhâ länh f_ao thè^!ng dûng chiù"n tranh hay vü l_èc f%" tîm lùçi thoùat cho nh¨èng vùén f^" li"n quan fù"n s_è sùçng côn c%ua li"n bang Champa (m_çt th%" chù" chùinh tr_i rùét g^én g%ui vù!i th%" chù" li"n bang Mä Lai hçm nayà. Fùèng tr"n phè!ng di_"n lºch s%è mâ nùoi, chiù"n tranh nây ch%i lâ m_çt phè!ng thùèc nh^&m gi%ai quyù"t s_è xung f_çt chùinh trº gi¨èa hai ti%"u vè!ng quùçc %! mi^"n nam vâ ba ti%"u vè!ng quùçc %! mi^"n bù&c, chùè khçng ph%ai lâ vùén f^" n_çi chiù"n phùat xuùét t^è mùçi hi^"m thû gi¨èa dén t_çc Champa. Chùinh vî thù", m_çt khi chiù"n tranh fä chùém dùèt, länh t_u dông t_çc nâo may mù&n fè_!c lâm ch%u tînh hînh quén s_è së tr%! thânh nhâ länh f_ao tùçi cao c%ua Champa, g_oi lâ v_i vua c%ua cùac vua Champa (Raja diraja Campaà nù&m quy^"n cai tri tr"n toân länh th%ç c%ua vè!ng quùçc nây mâ bia fùa fä ghi lâ Po Tanah Raya ‹‹Quy^"n lâm ch%u tr"n toân di_"n länh th%ç›. Ngè_!c l_ai, dông t_çc nâo kùem may mù&n, thî ph%ai chùép nh_én s_è yù"u thù" vù!i tùét c%a lông hänh di_"n: khçng hi^"m khùich vù!i dông t_çc khùac vâ cüng khçng tîm cùach tr%a thû vî s_è thùét b_ai c%ua mînh. Fi^"u fùang n"u ra, lâ hai dông t_çc Champa nây cùo m_çt ùy thùèc h_" rùét f_&c bi_"t v^" tè tè%!ng fùéu tranh chùinh trº c%ua h_o. M_çt khi fä thânh cçng, chùinh quy^"n trung è!ng Champa thè^!ng khù&c l"n bia fùa fi^"u gi%ai thùich nguy"n nhén chùinh yù"u c%ua biù"n cùç fä x%ay ra vâ tuy"n bùç rö r_"t kù"t qu%a c%ua phùia thùét tr_én vâ phùia thù&ng tr_én. M_&t dû bº thùét tr_én, dông t_çc thua kùem nây, nhùét lâ dông t_çc %! mi^"n nam, khçng bao gi^! tîm

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 105 cùach f%" xùoa b%o nh¨èng dông ch¨è tr"n bia fùa. Ngè_!c l_ai, h_o coi fùo lâ nh¨èng k%y ni_"m cao c%a vâ thi"ng li"ng trong quy lu_ét fùéu tranh chùinh trº: &n l^am vua nhèng khçng vî thua mâ lâm gi_&c. Trong quùa trînh lºch s%è Fçng Nam ‰A, quy lu_ét fùéu tranh chùinh trº nây ch%i xuùét hi_"n %! vè!ng quùçc Champa mâ thçi.

Kh%!i f^éu c%ua s_è cùach bi_"t nam bùù&c Champa

S_è xung f_çt xä h_çi f^éu ti"n trong lºch s%è Champa fä x%ay ra vâo nh¨èng n&m cuùçi cûng c%ua thù" k%y thùè 11. Sau ngây t^è tr^én c%ua vua Champa Jaya Simhavarman f_" nhº vâo n&m 1044, m_çt tèù!ng tâi xuùét thén t^è gia fînh quan chùèc trong tri^"u fînh Champa, n%çi l_oan chiù"m ngçi%! th%u fç Vijaya, _vâ t_è tçn mînh l"n lâm vua Champa lùéy t"n lâ: Jaya Paramesvaravarman f_" nhùét (1044- 1060à. Vî khçng f^çng ùy vù!i chùinh sùach dûng sùèc m_anh quén s_è f%" chiù"m fo_at ngçi vua Champa, ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! mi^"n nam vûng d_éy tuy"n chiù"n chùçng l_ai chùinh quy^"n c%ua Jaya Paramesvaravarman f_" nhùét vâo n&m 1050, nhèng khçng thânh cçng. Trong m_çt b%an v&n viù"t tr"n bia fùa hi_"n côn %! tr"n thùap Po Klaong Garai (Phan Rangà, vua Jaya Paramesvaravarman f_" nhùét ch%i trùich kºch li_"t nhén dén Panduranga lâ nh¨èng ''k%e ngu mu_çi, nh¨èng ngè^!i vç tçn ch%i luçn luçn cùo thùai f_ç hi^"m thû... chùçng l_ai vua Campa''. B%an v&n kù"t t_çi nhén dén Panduranga tr"n bia fùa nây cüng cùo nghïa lâ kù"t t_çi dông céy Céu %! mi^"n nam ch%i tîm cùach xen lùén vâo n_çi b_ç Champa %! mi^"n bù&c thu_çc dông céy D^èa. Chiù"n tranh n_çi b_ç nây, m_&c dû xuùét phùat t^è s_è tranh chùép quy^"n hânh cai trº vè!ng quùçc Champa gi¨èa hai dông t_çc, fä géy r_ang nùèt xä h_çi rùét nghi"m tr_ong gi¨èa dén t_çc Champa %! mi^"n nam vùçn tçn th^! giai cùép länh f_ao dông céy Céu vâ dén t_çc Champa %! mi^"n bù&c, trung thânh vù!i cùép länh f_ao quùçc gia thu_çc dông céy Dèâ. May thay, cu_çc xung f_çt nây ch%i kùeo dâi trong m_çt th^!i gian ngù&n ng%ui, b%!i vî cùac giù!i länh f_ao quùçc gia gi¨èa hai mi^"n, cüng vî ùy thùèc fù"n t^ém quan tr_ong c%ua s_è xung f_çt nây, fä tîm cùach gi%ai quyù"t vùén f^" m_çt cùach nhanh chùong. F%" chùém dùèt biù"n cùç nây, vua Panduranga chùép nh_én s_è thùét b_ai c%ua chiù"n tranh do mînh t_ao ra vâ s%&n sâng ra l_"nh, th%" theo l^!i y"u c^éu c%ua vua Jaya Paramesvaravarman f_" nhùét, f%" bù&t m¨çi ngè^!i

106 Po Dharma dén Panduranga ph%ai mang vâi c_uc fùa fem n_çp cho f^"n thùap m¨çi khi cùo c! h_çi fi ngang qua khu v_èc nây. Truy^"n thùçng nây v¨én côn lèu truy^"n cho fù"n hçm nay, nhùét lâ cho nh¨èng ai thè^!ng fi ngang fêo C_éu, tr"n fè^!ng fi t^è Phanrang l"n Dalat.

Nguy"n nhén s_è xung f_çt gi¨èa nam vâ bù&c Champa

S_è thânh cçng c%ua cu_çc h^oa gi%ai dén t_çc vâo n&m 1050 v¨én lâ fi^"u fùang chùu ùy, nhèng v°an f^" xung f_çt xä h_çi v¨én lâ m_çt hi_"n tè_!ng lºch s%è cùo m_çt tùac f_çng tém lùy séu f_ém trong qu^én chùung. Vâ ch%i c^én cùo m_çt yù"u tùç nh%o nhoi, biù"n cùç nây cüng cùo th%" tr%! l_ai tr"n bân c^! chùinh trº.

Tînh hînh 1145-1160

N&m 1145, vua Kampuchea lâ Suryavarman g%!i m_çt foân quén hûng m_anh sang th%u fç Vijaya vâ giù"t fè_!c vua Champa lâ Jaya Indravarman f_" tam (1139-1145à tr"n chiù"n trè^!ng. F%" thay thù" vua nây, m_çt hoâng t%è xuùét thén t^è m_çt gia fînh hoâng gia khùac, t_è tçn mînh lâ vua Champa, l"n ngçi %! Vijaya lùéy t"n lâ Rudravarman f_" tùè. Vî th%u fç Vijaya bº quén Kampuchea chiù"m fùong hay lâ vî s_è vûng d_éy c%ua nhén dén Champa %! mi^"n Vijaya chùçng l_ai chùinh quy^"n cèù!p ngçi nây, vua Rudravarman f_" tùè ph%ai ch_ay sang %én nùau %! ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! mi^"n nam vâo n&m 1147, cûng vù!i fùèa con trai c%ua mînh, tùèc lâ hoâng t%è Sivanandana. Trèù!c tînh thù" nây, ti%"u vè!ng quùçc Panduranga rùét én c^én vù!i gia fînh hoâng gia t^è mi^"n bù&c fù"n xin t_i n_an trong länh th%ç c%ua mînh. M_çt vâi thùùang sau, Rudravarman thoùai vº vâ xin h_éu thu¨én c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga f%" tçn hoâng t%è tr%e tu%çi Sivanandana hi_"n cùo m_&t t_am th^!i tr"n länh th%ç c%ua mînh l"n lâm vua Champa vâo n&m 1147, lùéy t"n lâ Jaya Harivarman f_" nhùét. Khi fä l"n ngçi, m_&c dû c^on %! trong länh th%ç mi^"n nam, Jaya Harivarman f_" nhùét fä cùo danh chùanh ngçn thu_én f%" fôi h%oi quén xém lè_!c Kampuchea ph%ai r^!i kh%oi th%u fç Vijaya c%ua Champa. Khi nghe tin nây, vua Kampuchea Suryavarman vç c^ung ph¨én n_ç vâ quyù"t f_inh g%!i m_çt foân quén sang tân phùa vûng Phan Rang vâo

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 107 n&m 1148. S%&n dºp thù&ng tr_én, vua Kampuchea fèa em r%" c%ua mînh lâ Harideva l"n lâm vua Champa %! Vijaya, bùét chùép ph%an ùèng c%ua ngè^!i dén Champa. N&m 1148 fùanh dùéu s_è chia fçi f^éu ti"n c%ua vè!ng quùçc nây: Mi^"n bù&c Champa f_&t dèù!i quy^"n cai trº c%ua m_çt çng hoâng t%è gùçc Kampuchea. Mi^"n nam, fùo lâ chùinh quy^"n c%ua vua Champa Jaya Harivarman f_" nhùét, gùçc ngè^!i Vijaya. M_çt n&m sau, tùèc lâ 1149, vua Jaya Harivarman f_" nhùét, vù!i s_è h%ç tr_! c%ua foân quén hûng m_anh Panduranga, sang fùanh Vijaya, giù"t fè_!c hoâng t%è Harideva c%ua Kampuchea. Sau khi thù&ng tr_én, çng t_è tçn mînh lâ vua c%ua vua Champa (Raja diraja Campaà tr"n toân länh th%ç c%ua vè!ng quùçc nây. Tiù"c r^&ng, fùçi vù!i nhén dén mi^"n bù&c Champa, Jaya Harivarman f_" nhùét ch%i lâ m_çt cçng c_u c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! mi^"n nam. Vî khçng chùép nh_én chùinh sùach c%ua vua Jaya Harivarman f_" nhùét nh^&m dûng vü l_èc f%" chiù"m fo_at ngçi bùau Champa, nhén dén Champa %! mi^"n bù&c vâ dén t_çc Téy nguy"n lâ Rad" vâ Mada (Bahnar?à vûng d_éy k"u g_oi m_çt hoâng t%è khùac, gùçc hoâng gia Champa %! Vijaya, fùo lâ Vangsaraja, em v_! c%ua vua Harivarman f_" tùè (1114-1129à fùèng ra lâm länh t_u c%ua phong trâo khùang chiù"n nây. N&m 1150, Jaya Harivarman f_" nhùét cho l_"nh tùén cçng hâng ngü cùach m_ang c%ua hoâng t%è Vangsaraja, nhùét lâ nhùom Rad" vâ Mada %! Téy nguy"n. Bº thùét b_ai, hoâng t%è Vangsaraja ch_ay sang F_ai Vi_"t f%" xin vi_"n tr_! quén s_è nh^&m chiù"m ngçi l_ai, nhèng khçng thânh. N&m 1151, nhén dén vûng Amaravati cüng vûng d_éy fùèng sau lèng hoâng t%è Vangsaraja f%" ph%an fùçi l_ai s_è chiù"m ngçi c%ua vua Jaya Harivarman f_" nhùét. Bùçn n&m sau, tùèc lâ vâo n&m 1155, ti%"u vè!ng quùçc Panduranga, khçng biù"t vî lùy do gî, cüng fùèng ra f%" truùét phù" vua nây. Thù" lâ chiù"n tranh gi¨èa nam vâ bù&c bûng n%ç trong suùçt n&m n&m trè^!ng. Ph%ai ch^! cho fù"n n&m 1160, vua Jaya Harivarman f_" nhùét mù!i cùo th^!i c! f%" d_ep tan s_è xung f_çt quén s_è vù!i Panduranga. Chiù"n tranh vâo n&m 1150 gi¨èa vua Champa Jaya Harivarman f_" nhùét vâ nhùom Téy Nguy"n trung thânh vù!i Vangsaraja, m_çt hoâng t%è mâ ngè^!i Rad" vâ Mada coi nhè lâ dông chùinh thùçng cùo quy^"n l"n ngçi Champa c%ua h_o, fä bº th"u d_"t m_çt cùach phi khoa h_oc b%!i m°çt sùç nhâ s%è h_oc nèù!c ngo^ai vâ Vi_"t Nam nhè m_çt chiù"n tranh c%ua ngè^!i Ch&m nh^&m fç h_ç cao nguy"n. Nù"u Champa khçng dùinh dùang gî vù!i

108 Po Dharma h_o, t_ai sao dén t_çc Rad" vâ Mada l_ai tînh nguy_"n fem quén giùup hoâng t%è Vangsaraja f%" chùçng l_ai vua Jaya Harivarman f_" nhùét t^è Panduranga fù"n cai tri mi^"n bù&c. S_è thânh cçng trong vi_"c chiù"m ngçi %! Vijaya c%ua vua Jaya Harivarman f_" nhùét fä t^èng tº n_an %! Panduranga khçng ph%ai lâ s_è thânh cçng c%ua cùa nhén ngâi, nhèng lâ s_è thânh cçng c%ua toân dén t_çc céy Cau Champa %! mi^^"n nam trong cçng cu_çc chiù"m fo_at quy^"n cai trº %! mi^"n bù&c. Ngè_!c l_ai, dông céy D^èa cüng cùo lùy do ri"ng f%" ph%an fùçi s_è hi_"n di_"n %! Vijaya c%ua vua Jaya Harivarman f_" nhùét. Nguy"n nhén chùinh fùo lâ Jaya Harivarman f_" nhùét, con c%ua vua Rudravarman f_" tùè, khçng ph%ai lâ dông hoâng gia Champa, ch_ay sang Panduranga %! mi^"n nam nh^&m c^éu cùèu s_è h¨ç tr_! chùinh trº vâ quén s_è f%" chinh ph_uc ngçi vua.

Tînh hînh 1190-1220

Sau cu_çc n_çi chiù"n 1145-1160, tînh hînh n_çi b_ç Champa tr%! l_ai bînh thè^!ng, nhèng vùén f^" cùach bi_"t gi¨èa dén t_çc %! phùia nam vâ bù&c Champa v¨én côn lâ m_çt hi_"n tè_!ng fùang lo ng_ai. B^&ng chùèng r^&ng, sau 30 n&m k%" t^è ngây cèù!p ngçi c%ua vua Jaya Harivarman f_" nhùét (1147-1160à, vè!ng quùçc Champa fä lém vâo cu_çc xung f_çt xä h_çi vç cûng bi fùat chèa bao gi^! cùo trong lºch s%è Champa. Biù"n cùç nây phùat xuùét t^è s_è tranh chùép quy^"n l_èc gi¨èa nh¨èng hoâng t%è %! mi^"n bù&c Champa, nh^&m t_ao cho mînh m_çt tè thù" vù!i bùét cùè giùa nâo f%" fè_!c toân quy^"n lâm vua tr"n fùét nèù!c nây. Nù"u m_çt sùç hoâng t%è Champa %! mi^"n bù&c dûng chùinh sùach k"u g_oi nhén dén mi^"n bù&c vûng d_éy f%" y%"m tr_! cho phe phùai mînh, cüng cùo m_çt sùç hoâng t%è khçng ng^én ng_ai m^!i g_oi quén ngo_ai lai nh^&m gi%ai quyù"t vi_"c n_çi b_ç trong vè!ng quùçc nây. Vâo n&m 1182, tùèc lâ bùçn mè!i n&m sau ngây d_ep tan quén Kampuchea %! Vijaya, m_çt hoâng t%è Champa khùac t"n lâ Sri Vidyanandana, gùçc ngè^!i Vijaya, ch_ay sang Kampuchea f%" tîm h_éu thu¨én c%ua vua Jayavarman f_" thùét. Trong nh¨èng n&m lèu vong %! féy, çng ta xin vua Kampuchea phong tèù!c cho mînh lâ hoâng t%è nùçi ngçi (Yuvarajaà c%ua vè!ng quùçc Champa, bùét chùép c%a qui lu_ét t%ç chùèc

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 109 chùinh trº trong vè!ng quùçc nây. Vî r^&ng, ch%i cùo h_çi f^çng hoâng gia mù!i cùo quy^"n phong chùèc hoâng t%è nùçi ngçi c%ua Champa. Vù!i h_éu thu¨én c%ua m_çt foân quén Kampuchea hûng m_anh, hoâng t%è Vidyanandana sang tùén cçng th%u fç Vijaya vâo n&m 1190, bù&t fè_!c vua Jaya Indravarman f_" tùè (1167-1190à f%" fem giao n_ap cho vè!ng quùçc Kampuchea. Cüng nh^! h_éu thu¨én chùinh trº vâ quén s_è c%ua vua Kampuchea lâ Jayavarman f_" thùét mâ hoâng t%è Champa Sri Vidyanandana fä lâm ch%u tînh hînh chiù"n tranh %! mi^"n bù&c. F%" t_a !n vua Kampuchea hay lâ khçng f%u quy^"n l_èc chùçng l_ai s_è thùçng trº c%ua vè!ng quùçc lùang gi^"ng nây, hoâng t%è Champa Sri Vidyanandana, m_çt khi f¨a thù&ng tr_én, xin f^" nghº (hay lâ bº bu_çc ph%ai f^" nghºà em r%" c%ua vua Kampuchea Jayavarman f_" thùét l"n lâm vua Champa %! Viajaya lùéy t"n lâ Suryajayavarman. Sau fùo, çng ta t_è xèng vua c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga, lùéy t"n lâ Suryavarman. S_è c^éu cùèu quén s_è ngo_ai lai f%" gi%ai quyù"t n_çi b_ç Champa fä phén chia vè!ng quùçc nây thânh hai khu v_èc rö r_"t: Mi^"n bù&c f_&t dèù!i s_è cai trº c%ua m_çt çng vua ngo_ai lai t^è Kampuchea sang. Mi^"n nam l_ai l_ot vâo trong tay c%ua m_çt çng hoâng t%è Champa khçng ph%ai gùçc Panduranga, nhèng lâ gùçc ngè^!i mi^"n bù&c. Vùén f^" t_è xèng vè!ng %! Panduranga c%ua vua Suryavarman, gùçc Vijaya fä biù"n tînh hînh xä h_çi mi^"n nam thânh m_çt ung nh_ot khçng ch¨èa trº fè_!c. Féy lâ l^én f^éu ti"n trong lºch s%è, nhén dén Champa mi^"n nam c%am thùéy mînh khçng côn lâm ch%u tr"n länh th%ç c%ua mînh n¨èa. Trèù!c biù"n cùç chùinh trº nây, nhén dén Panduranga tîm cùach vûng d_éy, vâo n&m 1190 khçng ph%ai f%" chùçng xém lè_!c ngo_ai lai, nhèng chùçng l_ai hoâng t%è Champa gùçc mi^"n bù&c, m_&c dû khçng thânh cçng. Trong khi fùo, dén t_çc Champa mi^"n bù&c cüng vûng d_éy vâo n&m 1191 dèù!i quy^"n ch%i f_ao c%ua hoâng t%è Rasupati f%" fùanh fu%çi çng vua ngo_ai lai %! th%u fç Vijaya. Khi fä thù&ng tr_én, hoâng t%è Rasupati l"n ngçi lùéy t"n lâ Jaya Indravarman f_" ngü. Trèù!c tînh thù" nây, vua Kampuchea khçng ng^én ng_ai vuùçt ve Jaya Indravarman f_" tùè, m_çt çng vua Champa bº bù&t giam %! Kampuchea vâo n&m 1190. Fùo cüng lâ m_çt chiù"n thu_ét mù!i: dûng ngè^!i Champa f%" chùçng l_ai vù!i vè!ng quùçc Champa. Nhèng fùçi vù!i

110 Po Dharma vua Champa lâ Jaya Indravarman f_" tùè fang tû f^ay %! Kampuchea, féy cüng lâ m_çt dºp may mù&n f%" chiù"m l_ai ngçi vâng c%ua mînh. Cüng vâo n&m 1191, vua Jaya Indravarman f_" tùè, fem quén t^è Kampuchea sang h_!p tùac vù!i vua Panduranga lâ Suryavarman f%" tiù"n fùanh Vijaya. M_&c dû mang danh lâ ngè^!i fùèng ra f%" giùup f¨! Jaya Indravarman f_" tùè f%" chùçng l_ai chùinh quy^"n Vijaya, vua Suryavarman c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga, khi fä thù&ng tr_én, t_è xèng mînh lâ vua tr"n toân v_en länh th%ç Champa. C%am thùéy mînh bº l^èa bºp trong chiù"n tranh nây, Jaya Indravarman f_" tùè quyù"t fºnh t_ép trung l_èc lè_!ng c%ua mînh t^è Kampuchea sang f%" tùén cçng vua Suryavarman, m_çt nhén v_ét cèù!p ngçi, nhèng khçng thânh. Nghe tin nây, vua Kampuchea Jayavarman f_" thùét tùèc tùçc g%!i quén sang f%" tr^èng trº Suryavarman %! Vijaya vâo v&m 1193. Thù" lâ chiù"n tranh gi¨èa Kampuchea vâ Champa bù&t f^éu bûng n%ç, m_çt chiù"n tranh vç cûng kh%ung khiù"p lâm f%ao l_çn hoân toân bao cçng trînh kinh tù" vâ c! cùéu xä h_çi. Trong suùçt 10 n&m chiù"n tranh, vua Kampuchea, vî khçng th%" nâo chùçng l_ai vua Champa, ch%i côn cùach lâ nh^! Ong Dhanapati Grama, l^a c_éu ru_çt c%ua vua Suryavarman, tîm cùach cç l_ép vua Champa nây. Thù" lâ vâo n&m 1203 chùinh quy^"n vua Suryavarma bº l_ét f%ç b%!i c_éu ru_çt c%ua mînh lâ Ong Dhanapati Grama, dèù!i s_è y%"m tr_! c%ua foân quén Kampuchea. Sau tr_én chiù"n nây, Champa fä tr%! thânh m_çt thu_çc fºa c%ua Kampuchea trong suùçt 17 n&m, tùèc lâ t^è n&m 1203-1220. Fùèng tr"n phè!ng di_"n lºch s%è mâ nùoi, vâo nh¨èng n&m 1190- 1220, xä h_çi Champa fä tr%! thânh hai bäi chiù"n trè^!ng mâ dén t_çc Champa lâ n_an nhén chùinh c%ua chiù"n cu_çc nây. M_çt b"n lâ chiù"n trè^!ng tranh chùép quy^"n hânh gi¨èa cùac hoâng t%è Champa %! mi^"n bù&c f%" lâm bùa ch%u vè!ng quùçc Champa, côn chiù"n trè^!ng thùè hai dânh cho s_è tranh chùép uy quy^"n gi¨èa hai nèù!c lùang gi^"ng Champa vâ Kampuchea. T^è n&m 1182 fù"n n&m 1220, nhén dén Champa fang chùèng kiù"n m_çt v%! bi kºch lºch s%è vù!i bao nhi"u nhén v_ét chùinh trº tranh giânh quy^"n lâm Po Tanah Raya:

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 111

- Hoâng t%è Sri Vidyananda ch_ay sang lùanh n_an %! Kampuchea vâo n&m 1182, r^çi sau tr%! th^anh vua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga, lùéy t"n lâ Suryavarman. - Vua Indavarman %! Vijaya bº quén Kampuchea bù&t fây sang Kampuchea vâo n&m 1190. - Em r%" c%ua vua Kampuchea Jayavarman f_" thùét t_è xèng vè!ng %! Vijaya Champa lùéy t"n lâ Suryajayavarman.

Chiù"n tranh vù!i Mçng c%ç 1283-1285

Sùau mè!i ba n&m v^" sau, tùèc lâ n&m 1283, ti%"u vè!ng quùçc Champa Vijaya l_ai bº quén Mçng C%ç chiù"m cùè li"n t_uc trong hai n&m li^"n. Vua Champa Indravarman f_" ngü, vî khçng th%" fùèng ra f%" fùçi ch_oi vù!i foân quén hûng m_anh Mçng C%ç trong khu v_èc f^çng b^&ng, dûng chiù"n thu_ét “nh^a khçng f^çng trùçng“ f%" khùang chiù"n, quyù"t fºnh rùut toân b_ç quén s_è c%ua mînh v^" phông th%u %! Téy Nguy"n. Biù"n cùç n^ay fä chùèng minh rö r_"t r^&ng Téy Nguy"n lâ m_çt länh th%ç c%ua Champa. Cüng nh^! s_è y%"m tr_! c%ua dén t_çc Champa %! Téy Nguy"n mâ vua Champa Indravarman fä thânh cçng trong cçng trînh chùçng l_ai quén Mçng C%ç. Trong suùçt hai n&m ch^! f_!i f%" giao chiù"n, quén Mçng C%ç, vî khçng côn lè!ng th_èc f%" tiù"p t_uc chiù"n tranh, quyù"t fºnh b%o h%&n chiù"n trè^!ng Champa f%" tr%! v^" Trung Quùçc, vâo n&m 1285. Trong cu_çc chiù"n nây, ti%"u vè!ng Panduranga khçng l"n tiù"ng ph%an fùçi vâ cüng khçng fùèng l"n hç hâo giùup anh em Champa %! mi^"n bù&c chùçng l_ai quén xém lè_!c Mçng C%ç. Thùai f_ç ti"u c_èc nây ph%ai ch&ng lâ m_çt b^&ng chùèng f%" gi%ai thùich r^&ng vè!ng quùçc mi^"n nam Panduranga, m_&c dû cûng chung sùçng trong m_çt li"n bang Champa, v¨én coi Vijaya lâ m_çt ti%"u vè!ng quùçc ri"ng bi_"t, cùo n^"n t_è trº ri"ng. Fä nhi^"u l^én bº kù"t t_çi lâ muùçn cai trº mi^"n bù&c, ph%ai ch&ng Panduranga muùçn t%o bây thùai f_ç dê d_&t h!n trèù!c biù"n cùç chùinh trº nây. S_è dê d_&t fùo cüng fä chùèng minh r^&ng, mùéy thù" k%y v^èa qua, s_è xung f_çt xä h_çi gi¨èa nam vâ bù&c Champa v¨én lâ m_çt vùén f^" ch%u yù"u trong tiù"n trînh lºch s%è c%ua quùçc gia nây.

Vai trô Chù" B^çng Nga trong chùinh sùach hôa f^çng dén t_çc: 1360- 1390

112 Po Dharma

H!n n%èa thù" k%y sau cu_çc tùén cçng c%ua quén Mçng c%ç vâo n&m 1283, tînh hînh xä h_çi Champa gi¨èa hai mi^"n nam bù&c t_am coi nhè lâ lù&ng dºu, nhèng ùy f^ç chia cùach gi¨èa hai mi^"n v¨én côn th%" hi_"n trong tém tè c%ua dén t_çc nây. N&m 1360, Chù" B^çng Nga xuùét hi_"n tr"n bân c^! chùinh trº Fçng Dè!ng. Cüng n"n nhù&c r^&ng, Chù" B^çng Nga lâ m__çt vº vua c%ua li"n bang Champa, f_&t th%u fç c%ua mînh %! Vijaya (Bînh Fºnhà. Chù" B^çng Nga khçng dùinh dùang gî vù!i çng vua Po Binthuor (hay Cei Sak Bingu trong bi"n ni"n s%è Pandurangaà, nhè nhi^"u nhâ nghi"n cùèu thè^!ng hi%"u l^ém. Vî r^&ng; Po Binthuor lâ m_çt vº vua thùè 10 c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! mi^"n nam l"n ngçi t^è 1316 fù"n 1361 hay t^è 1328 fù"n1373, tûy theo bi"n ni"n s%è c%ua ti%"u vè!ng quùçc nây, f_&t th%u fç c%ua mînh t_ai Bal Anguai (trong khu v_èc Phanrangà. S_è hi_"n di_"n c%ua Chù" B^çng Nga, m_çt nhâ quén s_è f_ai tâi nhèng cüng lâ m_çt nhâ chùinh trº sùang suùçt, fä fem l_ai cho lºch s%è c%ua vè!ng quùçc nây nh¨èng ngây v^âng son nhùét. Nh^&m th_èc thi chùinh sùach fèa Champa fù"n m_çt tè thù" v¨èng m_anh v^èa chùinh trº vâ quén s_è trong khu v_èc Fçng Nam ‰A nây, Chù" B^çng Nga c^én s_è y%"m tr_! toân di_"n c%ua dén t_çc Champa %! hai mi^"n nam vâ bù&c. Chùinh thù", trong suùçt 30 n&m cai trº quùçc gia nây, Chù" B^çng Nga v¨én f_&t vùén f^" xä h_çi l"n hâng f^éu. Xä h_çi lâ m_çt l_èc lè_!ng luçn luçn gi¨è m_çt vai trô tr_ong yù"u trong m_oi biù"n cùç chùinh trº vâ quén s_è. Cçng trînh to tùat c%ua ngâi lâ v_én d_ung m_oi n¨ç l_èc f%" hôa f^çng dén t_çc gi¨èa nam vâ bù&c, néng cao ùy thùèc h_" quùçc gia nh^&m y%"m tr_! chùinh sùach thu h^çi l_ai vûng fùét c%ua Champa fä bº mùét %! phùia bù&c c%ua ngâi vâ f%" xùac fºnh l_ai uy quy^"n c%ua Champa tr"n bân c^! chùinh trº Fçng Dè!ng. Chèa f^éy 30 n&m an bînh gi¨èa nam vâ bù&c, ung nh_ot xä h_çi trong vè!ng quùçc Champa l_ai tùai sinh. Cùai ung nh_ot nây khçng phùat xuùét t^è nh¨èng phong trâo nhén dén chùçng l_ai chùinh quy^"n Champa c%ua Chù" B^çng Nga, nhèng phùat xuùét t^è m_çt sùç nhâ länh f_ao Champa vç ùy thùèc, vî quy^"n l_!i vâ danh v_ong ri"ng tè c%ua mînh, h_o khçng ng^én ng_ai lâm m_ét v_u cung cùép tin tùèc m_ét c%ua quùçc gia cho ngo_ai xém. Cüng vî mèu f^ç c%ua m_çt sùç nhâ länh f_ao Champa lâm tay sai cho fºch, vua Chù" B^çng Nga fä bº ngä g_uc trong chiù"n trè^!ng %! h%ai ph_én F_ai Vi_"t vâo n&m 1390.

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 113

N&m 1390 fùanh dùéu m_çt v%! bi kºch mù!i trong lºch s%è Champa. Nù"u s_è s_up f%ç c%ua xä h_çi Champa phùat xuùét m_çt ph^én nâo t^è chùinh sùach c%ua m_çt sùç nhâ länh f_ao Champa thè^!ng hay k"u cùèu ngo_ai lai f%" c%ung cùç fºa vº chùinh trº c%ua mînh trong vè!ng quùçc nây, thî k%" t^è n&m 1390, xä h_çi Champa l_ai bù&t f^éu fùçi phùo vù!i m_çt hi_"n tè_!ng mù!i l_a mâ h_éu qu%a côn nguy hi%"m h!n chùinh sùach c^éu cùèu ngo_ai lai, fùo lâ nh¨èng mèu f^ç c%ua m_çt sùç t_ép th%" länh f_ao lâm tay sai cho fºch. Chùinh vî thù", cùai chù"t c%ua vua Chù" B^çng Nga vâo n&m 1390 fä cho chùung ta thùéy s_è phùat hi_"n c%ua m_çt chùèng b_"nh mù!i g_oi lâ ''mèu f^ç lâm tay sai cho fºch'' fang di¨"n tiù"n trong c! cùéu t%ç chùèc xä h_çi c%ua Champa th^!i fùo; m_çt chùèng b_"nh cùo m_çt tùac f_çng vç cûng nguy hi%"m trong m_oi chiù"n lè_!c quén s_è vâ chùinh trº c%ua vè!ng quùçc nây: ch%i vî m_çt giéy phùut s! h%!, n^"n an ninh quùçc gia së g_&p bao nhi"u nguy biù"n.

Kù"t qu%a c%ua s_è phén chia nam bù&c Champa: 1360-1471

Mèu f^ç lâm tay sai cho fºch nh^&m ùam h_ai vua Chù" B^çng Nga, m_çt hi_"n tè_!ng duy nhùét trong lºch s%è Champa, ph%ai ch&ng lâ m_çt tiù"ng chuçng bùao hi_"u cho s_è suy tân c%ua vè!ng quùçc nây. B%!i r^&ng, h!n m_çt n¨èa thù" k%y tùinh t^è ngây t%è tr_én c%ua Chù" B^çng Nga, xä h_çi Champa fang n^&m tr"n b^! v_èc th%&m: tranh chùép quy^"n hânh gi¨èa cùac nhâ länh f_ao fä tr%! thânh tùén bi kºch x%ay ra hâng ngây. K%" t^è n&m 1360, vè!ng quùçc Champa ngây câng fi fù"n con fè^!ng suy yù"u. S_è suy yù"u nây phùat xuùét t^è hai nguy"n nhén chùinh: m_çt ph^én, ph%ai fùçi f^éu chùçng l_ai s_è xém l&ng c%ua lùang gi^"ng mi^"n bù&c, côn ph^én khùac ph%ai fùçi phùo vù!i bao nhi"u chiù"n tranh n_çi b_ç c%ua mînh. Ch%i trong kho%ang th^!i gian chèa f^éy 30 n&m, 5 vº vua Champa tiù"p nùçi nhau f%" l"n ngçi %! th%u fç Vijaya (Bînh Fºnhà. S_è hi_"n di_"n c%ua 5 vº vua tr"n ngai vâng Champa cüng fä chùèng minh r^&ng trong suùçt 30 n&m nây, Champa cùo 5 chùinh sùach ri"ng bi_"t vâ 5 l_èc lè_!ng ri"ng bi_"t. M¨çi l_èc lè_!ng vî s_è sùçng côn c%ua mînh c^én fi tîm h_éu thu¨én trong qu^én chùung nhén dén. Hay nùoi m_çt cùach khùac, trong suùçt 30 n&m nây, xä h_çi Champa chia ra lâm 5 phe nhùom f%" ph_uc v_u cho 5 vº vua Champa. S_è xung f_çt khçng lùçi thoùat trong xä h_çi Champa k%" t^è n&m 1360, xuùét phùat t^è gia fînh trº vâ fºa phè!ng trº c%ua m_çt sùç nhâ länh

114 Po Dharma f_ao Champa th^!i fùo, cüng l^a nguy"n nhén fèa f°en s_è di_"t vong c%ua Vijaya, ti%"u vè!ng quùçc Champa %! mi^"n bù&c vâo n&m 1471. Khi fä di_"t vong, vùén f^" xung f_çt gi¨èa nam vâ bù&c cüng t_è biù"n mùét trong xä h_çi Champa. Cüng c^én nhùén m_anh r^&ng, nù"u vùén f^" nam bù&c khçng côn n¨èa k%" t^è hçm nay, khçng ph%ai lâ nh^! chùinh sùach h^oa f^çng dén t_çc do cùac nhâ länh f_ao fä fèa ra, nhèng lâ vî länh th%ç Champa %! mi^"n bù&c fä l_ot vâo tay c%ua F_ai Vi_"t, vâ dén t_çc Champa mi^"n bù&c fä tr%! thânh m_çt cçng dén Vi_"t hoân toân, k%" t^è n&m 1471.

2. Xä h_çi Champa t^è 1471 fù"n 1832.

Thânh F^ç Bân (Vijayaà r!i vâo tay F_ai Vi_"t vâo n&m 1471 fùanh dùéu s_è di_"t vong c%ua dông t_çc céy D^èa %! mi^"n bù&c. K%" t^è fùo, Champa t_è thu h_ep l_ai trong länh th%ç c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga, n!i t_ép trung c%ua dông t_çc céy Céu.

Hù"t fùçi phùo vù!i F_ai Vi_"t, Champa l_ai g_&p ph%ai mùçi fe d_oa mù!i vç cûng nguy hi%"m fä t^èng lâm rung chuy%"n bân c^! chùinh trº Fçng Dè!ng, fùo lâ chùinh sùach “Nam Tiù"n“ c%ua nhâ Nguy¨"n t^è thù" k%y thùè 16. M_&c d^éu chùép nh_én chºu f_èng f%" fè!ng f^éu vù!i chùinh sùach “Nam Tiù"n“ nây trong suùçt hai thù" k%y f^éu, vè!ng quùçc Champa cüng rùét t_è hâo vù!i chùinh sùach xä h_çi c%ua mînh. Nhèng s_è an bînh vâ thºnh vè_!ng xä h_çi fùo fä tr%! thânh m_çt vùén f^" khùuc mù&c m_çt khi nhâ Nguy¨"n quyù"t fºnh xém chiù"m Champa vâo n&m 1692 vâ f_&t vè!ng quùçc nây dèù!i quy^"n cai trº c%ua quén vi¨"n chinh nhâ Nguy¨"n vù!i s_è y%"m tr_! c%ua hoâng t%è Po Saktiraydaputih m_çt nhén v_ét ch%i fùong vai trô bû nhîn cho tri^"u fînh Huù" f%" fè_!c nh_én fè_!c chùèc vç cûng t^ém thè^!ng, fùo lâ ''Khùam Lùy'' thay vî ''Chi"m Thânh Vè!ng''. Trèù!c thùai f_ç nhu nhè_!c c%ua hoâng t%è nây, toân b_ç dén t_çc Champa t_è vûng d_éy vâo n&m 1693 f%" gi%ai phùong qu" hè!ng c%ua h_o. Féy lâ m_çt cu_çc kh%!i nghïa nhén dén f^éu ti"n xuùét hi_"n trong lºch s%è Champa. Ngoâi m_uc ti"u fùanh fu%çi quén nhâ Nguy¨"n ra kh%oi vè!ng quùçc nây, m_ét tr_én khùang chiù"n nh^&m gi%ai phùùong Champa côn vûng d_éy f%" quùet s_ach nh¨èng ngè^!i Champa lâm tay sai cho hoâng t%è Po Saktiraydaputih vâ nh¨èng nhén v_ét Champa khùac vç tînh hay cùç ùy h_!p tùac vù!i quén xém lè_!c nhâ Nguy¨"n. Chiù"n tranh nây kùeo dâi li"n t_uc

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 115 hai n&m li^"n lâ m_çt thùi d_u fi%"n hînh minh chùèng cho s_è xung f_çt lù!n lao trong xä h_çi Champa th^!i fùo. Nhèng s_è xung f_çt xä h_çi nây khçng phùat xuùét t^è s_è tranh giânh quy^"n l_!i ri"ng tè gi¨èa hai t_ép th%" dén t_çc Champa, nhèng lâ s_è dº bi_"t trong ùy thùèc h_" fùéu tranh cho quy^"n l_!i thi"ng li"ng c%ua Champa. Nù"u fa sùç dén t_çc Champa cè!ng quyù"t, vù!i bùét cùè giùa nâo, fùéu tranh fùanh fu%çi quén xém lè_!c nhâ Nguy¨"n ra kh%oi fùét fai Champa, m_çt sùç nhâ länh f_ao Champa khùac thùich ch_on con fè^!ng lâm bû nhîn cho nhâ Nguy¨"n f%" cüng cùùç fºa vº hay danh v_ong c%ua mînh. May mù&n r^&ng, foân quén khùang chiù"n fä fùanh b_ai l_èc lè_!ng xém lè_!c nhâ Nguy¨"n vâo n&m 1694, t_ép trung m_oi n%ç l_èc nh^&m hân gù&n l_ai vù"t thè!ng xä h_çi do chiù"n tranh géy ra trong suùçt hai n&m li^"n. K%" t^è nh¨èng n&m cuùçi cûng c%ua thù" k%y thùè 17, ngoâi hi_"n tè_!ng lâm tay sai cho fºch fä t^èng x%ay ra dèù!i th^!i Chù" B^çng Nga vâo n&m 1390, vè!ng quùçc Champa bù&t f^éu fùçi phùo vù!i m_çt hi_"n tè_!ng mù!i n¨èa, fùo lâ m_çt sùç nhâ länh f_ao ch%i biù"t d_èa vâo uy quy^"n nhâ Nguy¨"n f%" cai tr_i quùçc gia. Chùùùinh thù" mù!i cùo cu_çc vûng d_éy c%ua dén t_çc Champa vâo n&m 1693 f%" nùoi l"n s_è quyù"t tém foân kù"t c%ua dén t_çc Champa. Ch%i c^én foân kù"t, dén t_çc Champa fä d_ép tan quén f_çi hûng m_anh c%ua nhâ Nguy¨"n. H!n thù" k%y sau, Champa tr%! thânh m_çt n_an nhén c%ua cu_çc tranh chùép chùinh trº gi¨èa ngè^!i Vi_"t Nam, hay nùoi m_çt cùach khùac, n_an nhén c%ua chiù"n tranh gi¨èa l_èc lè_!ng Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh k%" t^è n&m 1771. Muùçn f_ép phùa t%çng hânh dinh Nguy¨"n ‰Anh %! Saigon, Téy S!n t_ép trung m_oi n%ç l_èc nh^&m chiù"m fùong Champa trèù!c f%" lâm nhºp c^éu tiù"n quén trong chiù"n lè_!c quén s_è. Khi fä chiù"m fùong Champa, Téy S!n tîm cùach fèa nh¨èng nhén v_ét Champa thén c_én mînh l"n nù&m chùinh quy^"n. Nhèng Téy S!n ch%i lâm ch%u tînh hînh Champa trong kho%ang m_çt hay hai n&m. B%!i r^&ng Nguy¨"n ‰Anh cüng tîm cùach chinh ph_uc Champa f%" f_&t t%çng hânh dinh nh^&m tiù"n quén fùanh Khùanh H^oa, m_çt fºa f^éu quén s_è c%ua Téy S!n. Khi fä thânh cçng, Nguy¨"n ‰Anh cüng truùét phù" nh¨èng nhâ länh f_ao Champa ph_uc v_u cho Téy S!n vâ fèa nh¨èng nhâ länh f_ao Champa khùac, thén c_én vù!i mînh, l"n nù&m chùinh quy^"n trong vè!ng quùçc nây. Biù"n cùç nây fä chùèng minh r^&ng t_ai sao cùo s_è thânh hînh c%ua mùéy ch_uc chùinh ph%u Champa trong m_çt th^!i gian chèa f^éy 30 n&m.

116 Po Dharma

Tr%! thânh m_çt n_an nhén c%ua chiù"n tranh gi¨èa nhâ länh f_ao Vi_"t Nam, xä h_çi Champa fä fi vâo m_çt khùuc quanh lºch s%è. Ngoâi chiù"n tranh tân phùa kinh tù", tân phùa c! cùéu t%ç chùèc lâng xä vâ gia fînh, xä h_çi Champa th^!i fùo fè!ng fùèng trèù!c l^" v_èc th%&m. Vù!i sùèc ùep quén s_è c%ua ngo_ai l_ai, dû Nguy¨"n ‰Anh hay Téy S!n, dén t_çc Champa t_è khai tr^è l¨én nhau f%" lâm hâi lông cho quén xém lè_!c. G^én 30 n&m chiù"n tranh gi¨èa nhâ länh f_ao Vi_"t Nam fä fèa xä h_çi Champa vâo hùç th%&m t&m tùçi chèa bao gi^! x%ay ra trong lºch s%è. Vî quy^"n l_!i ri"ng tè c%ua mînh, c%ua gia fînh mînh, m_çt sùç ngè^!i Champa khçng ng^én ng_ai tùç cùao anh em Champa ru_çt thºt trèù!c chùinh quy^"n Téy S!n hay Nguy¨"n ‰Anh, vâ cüng khçng ng^én ng_ai lo_ai tr^è bùét cùè ai khçng f^çng quan fi%"m vù!i mînh. Xä h_çi Champa trong suùçt th^!i gian tranh chùép gi¨èa Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh fä tr%! thânh m_çt xä h_çi thùçi nùat, khçng côn nh_én di_"n fè_!c ùy thùèc h_" foân kù"t thi"ng li"ng f%" khùang c_è chùçng l_ai nh¨èng t_ép th%" xém lè_!c ngo_ai lai. Trèù!c biù"n cùç bi fùat nây, vua Cei Brei (chùè khçng ph%ai Po Saong Nhung Ceng nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^émà - dông Po Romùe, gùçc dén t_çc Cru fä t^èng nù&m chùinh quy^"n Champa t^è n&m 1627 - cûng hâng v_an quén Champa vâ gia fînh c%ua mînh, quyù"t fºnh r^!i b%o qu" hè!ng f%" sang %én nùau %! Kampuchea vâo n&m 1795. S_è ra fi c%ua vua Cei Brei fä chùèng minh r^&ng vè!ng quùçc Champa khçng côn chùinh quy^"n cai trº n¨èa. Cüng trong th^!i gian nây, Po Saong Nhung Ceng, m_çt tèù!ng tâi trong tri^"u fînh c%ua vua Cei Brei, gùçc dén t_çc Ch&m (tùèc lâ t%ç ti"n c%ua bâ Th^"m %! Phan Rùi hçm nayà, ch_ay theo Nguy¨"n ‰Anh %! Saigon thânh l_ép m_çt chùinh ph%u lém th^!i. Thù" lâ k%" t^è n&m 1795, Champa cùo hai chùinh ph%u: m_çt chùinh ph%u lèu vong Champa %! Kampuchea gùçc ngè^!i Cru vâ m_çt chùinh ph%u lém th^!i %! Sâigon gùçc ngè^!i Ch&m. S_è hi_"n di_"n hai chùinh ph%u nây lâ f_çng c! chùinh yù"u fä fèa hai dén t_çc Cru vâ Ch&m fù"n s_è xung f_çt khçng lùçi thoùat. Th"m vâo fùo, hai chùinh ph%u nây f^"u f_&t t%çng hânh dinh tr"n länh th%ç lùang gi^"ng. M¨çi chùinh ph%u lèu vong f^"u tîm cùach g%!i cùan b_ç c%ua mînh v^" nèù!c f%" chinh ph_uc lông dén. Thù" lâ, m_çt t_ép th%" xä h_çi Champa khçng t%ç chùèc vâ khçng nhâ länh f_ao fä tr%! thânh m_çt t_ép th%" t_è chia ba x%e b%ay nh^&m ph_uc v_u ho_&c cho chùinh ph%u lèu vong %! Kampuchea ho_&c cho chùinh ph%u lèu vong %! Sâigon. M_çt khi fä dùén thén vâo cu_çc fùéu tranh quén s_è f%" chiù"m fo_at ngçi bùau, hai chùinh ph%u lèu vong nây

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 117 khçng côn quan tém cho lù&m fù"n h_éu qu%a c%ua chiù"n tranh, hç hâo cho phe phùai c%ua mînh %! fºa phè!ng tuy"n chiù"n vù!i nhau f%" n"u cao chùinh nghïa c%ua nhùom mînh. Ngoâi hai nhùom theo chùinh ph%u lèu vong, t_ép th%" Champa côn l_ai cüng bº chia ba x%e b%ay f%" t_u t_ép thânh nhùom, ho_&c %ung h_ç cho chùinh sùach Nguy¨"n ‰Anh %! mi^"n nam hay cho chùinh sùach Téy S!n %! mi^"n bù&c. S_è chia ba x%e b%ay nây fä biù"n t_ép th%" dén t_çc nây thânh nh¨èng k%e thû nghºch, f%" r^çi s_è sùçng côn c%ua h_o tûy thu_çc hoân toân vâo kù"t qu%a c%ua chiù"n tranh gi¨èa Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh, chùè khçng ph%ai tûy thu_çc vâo ùy thùèc h_" foân kù"t dén t_çc c%ua h_o nhè fä t^èng xù%ay ra vâo n&m 1693. N&m 1802, Nguy¨"n ‰Anh d_ep tan phong trâo Téy S!n vâ l"n ngçi %! Huù", lùéy ni"n hi_"u lâ Gia Long. F%" cùam !n Po Saong Nhung Ceng trong cçng trînh fùéu tranh chùçng Téy S!n, Gia Long trao tr%a l_ai cho Champa quy^"n f_çc l_ép vâ fèa Po Saong Nhung Ceng v^" lâm vua Champa %! Panduranga. Gia Long cüng tçn c%è L" V&n Duy_"t, m_çt b_an thén c%ua Champa, lâm T%çng Trùén Gia Fºnh Thânh %! Saigon. M_&c dû Champa f_çc l_ép trong bi"n chù" chùinh trº Vi_"t Nam, nhèng quy^"n qu%an trº Champa v¨én côn tu^y thu_çc vâo trong tay c%ua L" V&n Duy_"t h!n lâ vâo uy quy^"n c%ua tri^"u fînh Huù". K%" t^è ngây Po Saong Nhung Ceng l"n nù&m chùinh quy^"n vâo n&m 1802, vù"t thè!ng c%ua xä h_çi Champa bùét f^éu hân gù&n l_ai. Nhèng s_è hân gù&n xä h_çi nây ch%i lâ m_çt vùén f^" t_am b_!, b%!i r^&ng c_çng f^çngdén t_çc Cru, con chùau dông Po Romùe, v¨én chèa ph_uc tûng chùinh quy^"n Champa c%ua Po Saong Nhung Ceng, m_çt çng tèù!ng f_ai tâi, khçng xuùét thén t^è gia fînh hoâng gia Champa. Mè^!i tùam n&m sau, Champa l_ai tr%! thânh n_an nhén l^én thùè hai c%ua cu_çc tranh chùép chùinh trº gi¨èa ngè^!i Vi_"t Nam nhè th^!i Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh. N&m 1820, khi Gia Long t^è tr^én, hoâng fù" Minh M__"nh l"n nùçi ngçi vua cha. Vî muùçn t_ép trung toân quy^"n cai trº Vi_"t Nam trong tay mînh, Minh M_"nh tîm cùach g_at b%o T%çng Trùén Gia Fºnh Thânh lâ L" V&n Duy_"t ra kh%oi quy^"n ki%"m soùat chùinh sùach Vi_"t Nam %! Champa, nhèng khçng thânh. M_&c dû fä bao l^én nh_én l^!i khi%"n trùach t^è tri^"u fînh Huù", chùinh quy^"n Champa bùét tuén ch%i thº c%ua Minh M__"nh vâ tiù"p t_uc ph_uc tûng uy quy^"n L" V&n Duy_"t %! Saigon. Chùinh vî thù", Minh M_"nh khçng ng^én ng_ai tîm kiù"m nh¨èng nhâ länh f_ao Champa thén c_én vù!i mînh f%" l_ét f%ç chùinh quy^"n Champa thén L"

118 Po Dharma

V&n Duy_"t. Thù" lâ xä h_çi Champa bº r_ang nùèt ra lâm hai phe phùai: m_çt t_ép th%" theo L" V&n Duy_"t vâ m_çt t_ép th%" khùac ph_uc tûng tri^"u fînh Huù". Hai t_ép th%" cûng chung sùçng trong m_çt vè!ng quùçc Champa nây tiù"p t_uc xung khù&c vâ ém th^ém chùçng bùang nhau. Vî quy^"n l_!i ri"ng tè, m_çt sùç nhâ länh f_ao Champa khçng ng^én ng_ai ch_ay ra ngoâi Huù" f%" mua chùèc tèù!c hay tîm cùach ph%i bùang nh¨èng länh t_u Champa ph_uc v_u cho L" V&n Duy_"t %! Saigon. K%" t^è n&m 1820, ngè^!i dén Champa sùçng trong m_çt khçng khùi vç cûng n_&ng n^", ch%i c)an m_çt tiù"ng nùoi s! h%! fùçi vù!i Minh M__"nh hay L" V&n Duy_"t, h_o cùo th%" tr%! thânh m_çt n_an nhén c%ua th^!i f_ai vî fä bº gùan cho m_çt nhén v_ét nguy hi%"m ch°ong fùçi vù!i chùinh quy^"n Champa th^!i fùo. Cüng t^è n&m 1820, ngè^!i dén Champa chºu sùçng trong m_çt hoân c%anh xä h_çi vç cûng dao f_çng: cùo khi hai anh em trong gia fînh khçng côn tin tè%!ng l¨én nhau; vâ vî quy^"n l_!i ri"ng tè, h_o khçng ng^én ng_ai tùç t_ung nhau trèù!c chùinh quy^"n Vi_"t Nam. Ngoâi biù"n cùç chùinh trº nây, dén t_çc Champa, nhùét lâ t_ép th%" nçng dén, côn ph%ai fè!ng f^éu vù!i bao nhi"u thùçng kh%ç khùac, fùo lâ fùçi phùo vù!i m_çt sùç fºa ch%u hay cè^!ng hâo Champa d_èa vâo chùinh quy^"n hay tâi s%an c%ua mînh f%" tung hoânh bùçc l_çt nh¨èng t_ép th%" dén nghêo hay nçng dén thiù"u n_!. M_çt khi fä lém vâo hoân c%anh kinh tù" nây, dén nghêo vâ nçng dén Champa ch%i côn cùach xin bùan thén mînh f%" lâm nç l_" cho fi^"n ch%u hay cè^!ng hâo nây. Vù!i phè!ng thùèc tùinh ti^"n läi h!n 100Ù m_çt n&m theo ki%"u Vi_"t Nam th^!i fùo, dén nghêo vâ nçng dén Champa lâm nç l_" cho h_o h!n ba thù" h_" c%ua mînh, nhèng n_! v¨én côn. F%" nùe trùanh sùç kiù"p nç l_", h_o ch%i côn cùach lâ bùan ru_çng fùét vâ c%ua c%ai c%ua h_o. Fùo lâ gi%ai phùap mâ fi^"n ch%u vâ cè^!ng hâo thè^!ng mong f_!i. Chùinh sùach nây lâ m_çt phè!ng thùèc bùçc l_çt h_!p phùap ch%i nh^&m fèa nh¨èng ngè^!i giâu tr%! thânh giâu th"m vâ nh¨èng ngè^!i nçng dén nghêo nân tr%! thânh nh¨èng fùam dén nç l_". N&m 1832, L" V&n Duy_"t t^è tr^én, Minh M__"nh fem quén xém chiù"m Champa vâ ra l_"nh tr^èng ph_at vç cûng dä man nh¨èng nhâ länh f_ao Champa vâ tùét c%a dén Champa theo %ung h_ç L" V&n Duy_"t. Khi fä tr^èng trº th%&ng tay nh¨èng ngè^!i c_çng tùac vù!i L" V&n Duy_"t, Minh M__"nh t_è quyù"t fºnh xùoa h%&n b%an f^ç Champa tr"n bùan f%ao Fçng Dè!ng.

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 119

* *

Nh¨èng d¨è ki_"n lºch s%è fä n"u ra %! tr"n fä cho chùung ta thùéy r^&ng s_è xung f_çt xä h_çi, t^è thù" k%y thùè 11 fù"n thù" k%y thùè 15, gi¨èa hai mi^"n nam vâ bù&c Champa phùat sinh t^è ùy thùèc h_" fùéu tranh gi¨èa hai dông t_çc Céu vâ D^èa nh^&m f_çc quy^"n cai trº vè!ng quùçc nây. Nhèng s_è xung f_çt gi¨èa hai mi^"n nam bù&c nây cüng thè^!ng t_ao cho dén t_çc Champa m_çt ùy thùèc foân kù"t ch_&t chë f%" b%ao v_" s_è sùçng côn c%ua mînh, m_çt khi vè!ng quùçc Champa bº tùén cçng b%!i m_çt l_èc lè_!ng ngo_ai lai khùac. T^è thù" k%y thùè 11 fù"n thù" k%y thùè 15, s%è li_"u fä t^èng ghi nh_én cùo ba l^én chiù"n tranh n_çi b_ç gi¨èa nam vâ bù&c Champa. Nhèng 3 cu_çc xung f_çt nây f^"u phùat xuùét t^è 3 v_u xém lè_!c c%ua ngo_ai lai chùçng l_ai Champa. Trong 3 biù"n cùç chùinh trº fùo, ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! mi^"n nam v¨én gi¨è m_çt vai trô chùinh yù"u trong nh¨èng phong trâo cùach m_ang chùçng ngo_ai xém, nhèng v¨én cùo thùai f_ç tîm cùach t_è tçn vinh mînh lâ vua li"n bang Champa nh^&m n^&m quy^"n cai trº cùac ti%"u vè!ng quùçc Champa %! mi^"n bù&c. Nh¨èng s%è li_"u %! tr"n cüng chùèng minh r^&ng, dén t_çc Champa khçng ph%ai lâ dén t_çc cùo b%an tùanh hi^"m thû hay ganh tº l¨én nhau nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^ém. Sùçng trong vè!ng quùçc Champa, h_o chùép nh_én cùo hai dông t_çc khùac nhau tr"n phè!ng di_"n nâo fùo, nhèng khçng vî thù" h_o dûng ch%u thuyù"t dông t_çc c%ua mînh f%" t_è ly khai ra kh%oi vè!ng quùçc Champa, m_&c dû tr"n phè!ng di_"n chùinh trº, cùac ti%"u vè!ng quùçc cùo quy^"n tùach r^!i ra kh%oi li"n bang Champa f%" thânh l_ép m_çt vè!ng quùçc f_çc l_ép ri"ng bi_"t. Sau ngây thùét th%u thânh F^ç Bân vâo n&m 1471, vùén f^" khùac bi_"t nam bù&c khçng côn n¨èa. S_è xung f_çt xä h_çi fä tr%! thânh m_çt vùén f^" gi¨èa dén t_çc Champa trong ti%"u vè!ng quùçc Panduranga. Ai cüng cçng nh_én r^&ng, 1693 lâ n&m fùanh dùéu cu_çc cùach m_ang lù!n lao c%ua nhén dén Champa nh^&m chùçng l_ai mèu f^ç nhâ Nguy¨"n fä quyù"t fºnh xoùa b%o vè!ng quùçc nây tr"n b%an f^ç Fçng Dè!ng. Féy cüng lâ m_çt cçng trînh cùach m_ang nhén dén chùçng l_ai cùac länh t_u Champa bùét l_èc ch%i biù"t lâm bû nhîn cho ngo_ai bang. Tiù"c r^&ng, cu_çc cùach m_ang nhén dén Champa fùo ch%i lâ m_çt biù"n cùç chùinh trº nhùét th^!i,

120 Po Dharma chùè khçng ph%ai lâ m_çt phong trâo cùo m_çt t%ç chùèc qui mç nh^&m phùat tri%"n m_anh më f%" fèa ùy thùèc h_" fùéu tranh nây vâo ti^"m thùèc dén t_çc. T^è n&m 1693 fù"n 1832, s%è li_"u cüng t^èng nhù&c fù"n hai l^én xung f_çt lù!n lao trong c_çng f^çng Champa th^!i fùo. Nhèng hai l^én chiù"n tranh n_çi b_ç nây cüng f^"u cùo m_çt xuùét xùè chung fùo lâ Champa tr%! thânh n_an nhén c%ua chiù"n tranh gi¨èa ngè^!i Vi_"t Nam, dû dèù!i th^!i Téy S!n chùçng l_ai Nguy¨"n ‰Anh, cüng nhè dèù!i th^!i vua Minh M__"nh chùçng l_ai L" V&n Duy_"t, T%çng Trùén Gia Fºnh Thânh. S_è xung f_çt xä h_çi nây cüng phùat sinh t^è thùai f_ç c%ua m_çt sùç nhâ länh f_ao Champa thè^!ng hay nè!ng t_èa vâo quy^"n hânh lù!n lao c%ua nhâ Nguy¨"n f%" xéy d_èng quy^"n l_!i ri"ng tè c%ua mînh tr"n vè!ng quùçc Champa nh%o bùe nây; phùat sinh t^è chùinh sùach thùçng trº c%ua m_çt sùç fi^"n ch%u hay cè^!ng hâo Champa thè^!ng l_!i d_ung f_ia v_i vâ c%ua c%ai c%ua mînh ho_&c f%" lâm giâu tr"n lèng nh¨èng ngè^!i dén Champa nghêo fùoi, ho_&c tîm cùach biù"n t_ép th%" nçng dén Champa nghêo fùoi thânh m_çt t_ép th%" nç l_" (halunà c%ua mînh. Tè n&m 1795, s_è xung f_çt xä h_çi cüng phùat xuùét t^è m_çt yù"u tùç khùac fùo lâ quy^"n nùçi ngçi %! Champa gi¨èa dông Po Romùe (1627-1795à gùçc ngè^!i Chru vâ dông Po Saong Nhung Ceng (1802-1832à, gùçc ngè^!i Ch&m, tùèc lâ t%ç ti"n c%ua bâ Th^"m %! Phan Rùi.

N&m 1832 fùanh dùéu s_è di_"t vong toân di_"n c%ua vè!ng quùçc Champa, nhèng c_çng f^çng Champa v¨én côn fùo: m_çt c_çng f^çng khçng vua chùua, khçng ngè^!i länh f_ao. Chùinh vî thù", tiù"n trînh c%ua xä h_çi Champa sau ngây mùét nèù!c fä fi vâo m_çt khùuc quanh mù!i, m_çt khùuc quanh mâ chùung tçi muùçn trînh bây trong m_çt bâi nghi"n cùèu sau, vù!i ch%u f^": Vùén f^" xung f_çt xä h_çi Champa trong quùa trînh lºch s%è, t^è 1832 fù"n 1975.

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 121

Tâi Li_"u Tham Kh%ao

Aymonier, E. – «Légendes historiques des Chams», in Excursions et Reconnaissances XIV-32 (1890), trang 145-206. – «Première étude sur les inscriptions tchames», in Journal Asiatique XVII (1891), trang 5-86. Bergaigne, A., «L'ancien royaume de Champa, dans l'Indochine, d'après les inscriptions», in Journal Asiatique XI (1888), trang 5-105 Boulbet, J. Pays des Maa. Domaine des génies, Paris (Public. EFEO LXII) 1967. CHCPI, Inventaire des Archives du Panduranga du fonds de la Société Asiatique de Paris (Pièces en caractères chinois), Paris (TCHCPI), 1984. Cœdès, G. Les Etats hindouisés d'Indochine et d'Indonésie, Paris (Boccard), 1964. F_&ng Quùi Dºch, ‹‹Tînh hînh nèù!c Chi"m Thânh trèù!c sau thù" k%y X››, trongNghi"n cùèè lºch s%è 51 (6.1963), trang 23-28. Dorohiem, Dohamide, Dén t_çc Châm lè_!c s%è, Hi_"p H_çi Châm H^çi Giùao Vi_"t Nam, Saigon, 1965. Dè!ng K__y

122 Po Dharma

‹‹Lè_!c xùet nguy"n nhén s_è b_ai vong c%ua nèù!c Chi"m Thânh››, trong Tri Tén 92 (4.1943), trang 6-7, 19 ; 93 (4.1943), trang 6-7 ; 94 (5.1943), trang 14-16.

Durand, E. M., «Notes sur les Chams. I. Parik-Pinan et le clan de l'Aréquier», in BEFEO V (1905), trang 368-373.

Finot, L., «Panduranga», in Mélanges Kern, Leiden (Brill) 1903, trang 381-389. Gay, B., «Vue nouvelle sur la composition ethnique du Champa», in Actes du Séminaire sur le Champa organisé à l'Université de Copenhague le 23 mai 1987, Paris (TCHCPI) 1988, trang 49-58. Hickey, G. C., Sons of the Mountains. Ethnohistory of the Vietnamese Central Highlands to 1954, New Haven (Yale University Press) 1982. Lafont, P.-B., – «Pour une réhabilitation des chroniques rédigées en cam moderne», in BEFEO LXVIIi (1980), trang 105-111. – «Aperçu sur les relations entre le Champa et l'Asie du Sud-Est», in Actes du Séminaire sur le Champa organisé à l'Université de Copenhague le 23 mai 1987, Paris (TCHCPI) 1988, trang 71-81. – Bibliographie Campæ et Cam (en coopération avec Po Dharma), L'Harmattan, Paris 1989. Lém Hoâi Nam, M_çt tâi li_"u v^" cu_çc di dén Nam Tiù"n c%ua ti^"n nhén, Saigon (Th%u Fç) 1959. Le Thanh Khoi, Le Viêt-Nam. Histoire et Civilisation, Paris (Les Editions de Minuit) 1955. L" Van Dam, «Grandeur et décadence du Champa», in France-Asie 8 (11.1946), trang 483-489. Lè!ng Ninh,

Vùén f^" kh%ung ho%ang xä h_çi Campa 123

– ‹‹Mùéy vùén f^" v^" vè!ng quùçc Champa››, trong Kh%ao c%ç H_oc 3 (1980), trang 55-65. – ‹‹Cu_çc fùéu tranh giânh f_çc l_ép c%ua nhén dén Champa: Cu_çc hînh thânh vâ phùat tri%"n c%ua vè!ng quùçc c%ç Champa››, trong Lºch S%è Vi_"t Nam. I., Hanoi, 1983, trang 284-333. Maspero, G., Le Royaume de Champa, Paris (Van Oest), 1928.

Nguy¨"n Bùa Tr_ac, ‹‹Lºch s%è khai thùac v^" c%oi nam››, trong Nam-Phong VI-65 (1922), trang 33-352. Nguy¨"n F&ng Th_uc – ‹‹Cu_çc nam tiù"n c%ua Vi_"t Nam››, trongV&n Hoùa Vi_"t Nam vù!i Fçng Nam ‰A, Saigon (V&n Hoùa ‰A Chéu) 1961. – ‹‹Cu_çc nam tiù"n Vi_"t Nam››, trong K%y yù"u tu^én l%" v&n hoùa, Saigon 1969, trang 56-59. – ‹‹Nam tiù"n Vi_"t Nam››, trongS%è Fºa 19-20 (1970), trang 25-43. – ‹‹Hai trâo lèu di dén nam tiù"n››, trong Vi_"t Nam Kh%ao C%ç T_ép San 6 (1970), trang 162-183. Nguy¨"n Tri_"u, ‹‹Bang giao Vi_"t-Chi"m qua cùac tri^"u f_ai››, trong Ph%ç Thçng 57 (3.1960), trang 44, 51. Phan Khoang, Vi_"t s%è: Xùè Fâng Trong 1558-1777, Saigon (Khai-tri), 1969. Phû Lang Trè!ng Bùa Phùat, ‹‹Lºch s%è cu_çc nam tiù"n c%ua dén t_çc Vi_"t Nam››, trong S%è Fºa, 19-20 (1970), trang 45-141. Po Dharma – Chroniques du Panduranga, Paris (Thèse EPHE) 1978. – Le Panduranga (Champa) 1802-1835. Ses rapports avec le Viêtnam, Paris (Public. EFEO CXLIX) 1987, 2 Tomes. – «Etat des dernières recherches sur la date de l'absorption du Champa par le Viêtnam», in Actes du Séminaire sur le Champa organisé à l'Université de Copenhague le 23 mai 1987, Paris (TCHCPI) 1988, trang 59-70.

124 Po Dharma

– «Le déclin du Campæ entre le XVIe et le XIXe siècle», in Le Champa et le Monde Malais. Actes de la Conférence Internationale sur le Champa et le Monde Malais à Berkeley (Université de Californie), Travaux du CHCPI, Paris, 1991, trang 47-64. 25. – «Le Campæ», in Initiation à la Péninsule Indochinoise (P-B. Lafont, éd.), L'Harmattan, Paris, 1996, trang 141-157. – «Survol de l'histoire du Campæ» in Le Musée de Sculpture cam de Da Nang, AFAO - EFEO, Paris, 1997, trang 39-55. Quùçc An, ‹‹Giao thi_"p vù!i Chi"m Thânh››, in H^ç Quùi Ly,1974, trang 37-41. T_a Chùi F_ai Trè^!ng, ‹‹Vº trùi c%ua F_ai Vi_"t, Chi"m Thânh, Phû Nam trong lºch s%è Vi_"t Nam››, in S%è Fi_a, 4 (10.1966), trang 45-103. T^è Nguy"n, ‹‹Cu_çc nam tiù"n c%ua dén t_çc Vi_"t Nam››, trong V&n Hùoa Nguy_"t San 43 (8.1959), trang 969-981; 44 (9.1959), trang 1132-1144.

Xin Häy Chùém Dùèt¡ Quan fi%"m v^" cu_çc tranh c%è Dén Bi%"u ngè^!i Ch&m 1967

L_ç Trung Cén*

‹‹Xin häy chùém dùèt¡›› lâ bâi nh_én fºnh c%ua Jata Aneh f&ng trong bùao »ù!c V_ong (Oc% tRkª_ Caong Takréà sùç 1 do Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c xuùét b%an vâo n&m 1968 (trang 23-28à. Féy lâ quan fi%"m c%ua m_çt thanh ni"n ngè^!i Ch&m, v^" cu_çc tranh c%è dén bi%"u gi¨èa ngè^!i Ch&m vâo n&m 1967 trong khu v_èc t%inh Ninh Thu_én1. Nhîn chung, trong bâi nây tùac gi%a khçng f_ai di_"n cho m_çt phe nhùom hay foân th%" thanh ni"n nâo. Nhèng nh¨èng quan fi%"m b°at f)ong c%ua çng ta f°oi vù!i cu_çc tranh c%è gi¨èa cùac ùèng c%è vi"n ngè^!i Ch&m cüng lâ quan fi%"m chung c%ua m_çt sùç thanh ni"n, dû lâ fa sùç hay thi%"u s°o. Th_ét ra, vùén f^" dén ch%u lâ vùén f^" hoân toân mù!i l_a fùçi vù!i xä h_çi ngè^!i Ch&m th^!i fùo. Quan fi%"m c%ua Jata Aneh trong ‹‹Xin häy chùém dùèt¡›› ch°at chùèa m_çt d¨è ki_"n lºch s%è vâ xä h_çi quan tr_ong c%ua c_çng f^çng ngè^!i Ch&m %! Ninh Thu_én nùoi ri"ng vâ t°at c%a c_çng f^çng ngè^!i Campa %! Vi_"t Nam nùoi chung. Áng ta fä cho th°ay cùai ung nh_ot c%ua cùac th^!i f_ai v¨én côn ém %i trong n)en t%ang xä h_çi Ch&m vâ chèa cùo cùach nâo ch¨èa trº fè_!c. Jata Aneh lâ m_çt bùut danh, khçng ph%ai t"n th_ét c%ua tùac gi%a. Vùén f^" quan tr_ong c%ua chùung tçi khçng ph%ai lâ fi tîm lai lºch c%ua tùac gi%a, nhèng fi tîm tè tè%!ng vâ quan fi%"m c%ua tùac gi%a, nhè lâ m_çt nhén chùèng tr_èc tiù"p vâ m_çt nhén v_ét sùçng th_ét s_è trong bùçi c%anh xä h_çi c%ua ngè^!i Ch&m vâo th^!i fi%"m fùo. Chùung tçi khçng biù"t Jata Aneh lâ ai? Vâ cüng khçng biù"t çng ta cùo côn thânh tém vù!i quan fi%"m xä h_çi c%ua mînh n¨èa khçng, m_çt khi çng ta fä f_at fè_!c quy)en l_!i hay fºa vº cho ri"ng mînh, vî ngè^!i

* L_ç Trung Cén lâ gi%ang vi"n c%ua F_ai H_oc Putra, Mä Lai. 1 Trong b^ai n^ay chùung tçi ch%i f)e c_ép vi_"c tranh c%è dén bi%"u gi¨èa ngè^!i Ch&m c%ua khu v_èc t%inh Ninh Thu_én, khçng bao g)om khu v_èc t%inh Bînh Thu_én.

128 L_ç Trung Cén

Ch&m cùo céu: µ=⁄ RtE krE kD_ mbang trei karei kadha (khi &n no r^çi thî hay f%çi ùyà. D¨éu th°e nâo cüng ph%ai cçng nh_én r^&ng, Jata Aneh fä cùo cçng gùop ph^én vâo cçng cu_çc xéy d_èng xä h__çi Campa, nhùét lâ vâo n&m 1967-1968: Vî çng ta fä dùam viù"t, dùam trînh bây, nh_én fºnh vâ phén tùich nh¨èng gî mâ çng ta thùéy khçng phû h_!p vù!i quy^"n l_!i chung c%ua dén t_çc. Áng ta fä khçng s_! vâ bùét chùép m_oi ph%an ùèng c%ua cùac phe phùai côn fang di¨"n tu^çng tr"n sén khùéu chùinh trº trong xä h_çi c%ua ngè^!i Ch&m, m_çt dén t_çc fä bº m°at nèù!c. Jata Aneh lâ ngè^!i fä dùam nùoi l"n s_è th_ét, d¨éu biù"t r^&ng: “s_è th_ét thî m°at lông“, lâ m_çt thanh ni"n cùo can f%am, fä khçng ng^én ng_ai bèù!c ra trèù!c oai quy^"n c%ua bùét cùè ai, f%" fùèng l"n ch°ong l_ai nh¨èng t_" n_an xä h_çi, ch°ong l_ai cùac xu hèù!ng fä lâm cho tùinh th°ong nh°at trong c_çng f^çng ngè^!i Ch&m th"m f%ç v¨!. Vâ m_&c dû Jata Aneh khçng ph%ai lâ m_çt nhâ s%è h_oc, nhèng qua cùach f_&t vùén f^" vâ trînh bây quan fi%"m c%ua mînh fä cho th°ay d¨è ki_"n lºch s%è vâ xä h_çi fè_!c f)e c_ép lâ cùo c! s%! khoa h__oc, çng ta fä cùo m_çt cùai nhîn séu sù&c v^" m_çt khung c%anh xä h_çi, çng ta fä cho m_oi ngè^!i th°ay cùai s_è h¨çn lo_an c%ua xä h_çi qua s_è tùac f_çng c%ua m_çt ùy thùèc thi°eu lânh m_anh vâ thi°eu khùach quan. Vâ t°at nhi"n, cüng nh^! vâo ngôi bùut Jata Aneh dén t_çc Campa hçm nay mù!i biù"t fè_!c s_è vi_"c fä x%ay ra cùach féy g^én h!n 30 n&m. Ngè^!i Ch&m hçm nay së khçng côn nh_én di_"n fè_!c s_è th_ét vâ h_éu qu%a ph%u phâng c%ua cu_çc b)au c%è dén bi%"u vâo n&m 1967, n°eu nhè khçng cùo bâi ‹‹Xin häy chùém dùèt¡››.

Dén ch%u vâ nguy_"n v_ong c%ua ngè^!i dén

Qua l^!i m%! f^éu, tùac gi%a fä cho r^&ng cu_çc tranh c%è dén bi%"u di¨"n ra gi¨èa ùèng c%è vi"n ngè^!i Ch&m nhè lâ m_çt ‹‹tr_én gi_&c fä khùçc li_"t trong quùa khùè, fang ngùém ng^ém nhèng d¨è d_çi trong hi_"n t_ai vâ së l" th" trong tè!ng lai›› (trang 23à2 ‹‹tr_én gi_&c khùçc li_"t›› nây x%ay ra gi¨èa ba ùèng c%è vi"n ‹‹fa mèu tùuc kù"››, fùo lâ çng X, M vâ C3. Fùèng trèù!c th_èc tr_ang ‹‹gâ nhâ bçi m_&t fùa nhau›› (trang 23à nhùom thanh ni"n ngè^!i Ch&m, vî danh d_è dén t_çc, fä nh_én fºnh r^&ng khçng th%" vî fam m" dén ch%u mâ cùè f%" cho b°at k^y ai mu°on fèa xä h_çi

2 Nh¨èng céu trong dùéu ngo_&c ‹‹...›› l^a nh¨èng céu fè_!c trùich d¨én t^è Xin häy ch°am dùèt¡ c%ua Jata Aneh. 3 Cùo ch&ng tùac gi%a muùçn ùam ch%i çng T^è Cçng Xuén, çng Chéu V&n M%ç vâ çng Qu%ang N&ng C_éy, ba ùèng c%è vi"n dén bi%"u vâo n&m 1967? ?

Xin häy Chùém Dùèt 129

Ch&m vâo h°o th%&m tûy ùy. ‰Y thùèc fè_!c t)am quan tr_ong c%ua s_è vi_"c nây h_o fä fèa ra l^!i y"u c^éu thi°et y°eu: dén t_çc Ch&m ch%i n"n cùo m_çt ùèng c%è vi"n, m_çt länh t_u, dû lâ ai, mi¨"n ngè^!i °ay lâ dén t_çc Ch&m c%ua mînh, f%" chùèng t%o trèù!c dè lu_én r^&ng: dén t_çc Ch&m ch%i lâ m_çt, ch%i cùo m_çt nhâ länh f_ao vâ cùo m_çt t%ç chùèc chùinh trº th°ong nh°at. Tuy nhi"n, nh¨èng y"u c)au thi°et y°eu tr"n c%ua thanh ni"n vâ nhén dén Ch&m ch%&ng cùo ai b_én tém. T_ai sao nguy_"n v_ong c%ua fa sùç khçng fè_!c fùap ùèng? Vi_"c f)e nghº ch%i c)an m_çt ngè^!i Ch&m f_ai di_"n cho t°at c%a ngè^!i Ch&m ra tranh c%è dén bi%"u lâ thi°eu h_!p lùy hay sao? Hay f)e nghº c%ua thanh ni"n vâ dén t_çc Ch&m th^!i fùo lâ thi°eu dén ch%u? Hay dén ch%u cùo nghïa lâ ph%ai phû h_!p vù!i quy)en h_an vâ l_!i ùich ri"ng c%ua m_çt ngè^!i nâo hay phe nhùom nâo? Hay lâ vî m_çt lùy do nâo khùac?. Nguy_"n v_ong c%ua thanh ni"n lâ chùinh fùang. Tiù"c r^&ng, nguy_"n v_ong c%ua h_o fä bº ba ùèng c%è vi"n ngè^!i Ch&m bùac b%o. Thanh ni"n lâm vi_"c nây, t°at nhi"n khçng ph%ai vî mèu c)au l_!i ùich ri"ng cho thanh ni"n, mâ tr"n th_èc t°e, vî lo éu cho m_çt s_è kh%ung ho%ang xä h_çi, n"n h_o ch%i cùo m_çt m! èù!c lâ lâm th°e nâo f%" hôa gi%ai. Vî ‹‹f^çng bâo Ch&m %! Ninh- Thu_én vùçn dén sùç ùit cho n"n h^éu hù"t f^"u quen biù"t thén tînh vù!i nhau ho_&c do li"n h_" gia fînh ho_&c do li"n h_" xä h_çi. Do fùo, vi_"c ba vº f^"u ra tranh c%è ù&t së géy m_çt tînh tr_ang xùao tr_çn géy go mâ chùinh thanh ni"n ph%ai chºu nh_én l%anh {sic} nh¨èng h_éu qu%a kh%ung khiù"p v^" sau›› (trang 23à. Jata Aneh cüng fä fèa ra m_çt nh_én xùet, ‹‹muùçn xéy d_èng xä h_çi, ph%ai cùo m_çt s_è foân kù"t th_ét s_è chùè khçng ph%ai thùè foân kù"t ''rao hâng''›› (trang 23à. ‰Y thùèc dén ch%u fä tr%! thânh m_çt ch%u f^" quan tr_ong trong bâi ‹‹Xin häy chùém dùèt¡›› c%ua Jata Aneh. Vî tùac gi%a fä cùo nh_én fºnh ‹‹cùo dén ch%u mù!i cùo tiù"n b_ç, vâ m_çt dén t_çc câng ch_ém tiù"n, câng c^én fù"n dén ch%u {...} nhèng dén ch%u fä fù"n vù!i ngè^!i Ch&m quùa f_çt ng_çt, nùo fä fù"n quùa sù!m trong m_çt thù" giù!i quùa giâ›› (trang 23à. Fèa ra nh_én fºnh v)e ùy thùèc dén ch%u nhè tr"n ph%ai ch&ng tùac giù%a Jata Aneh mu°on nùoi r^&ng, dén ch%u lâ t°ot khi m_oi ngè^!i f)eu ùy thùèc vâ tçn tr_ong nguy"n tù&c dén ch%u. Côn ngè_!c l_ai, thî thâ f^èng cùo dén ch%u l_ai t°ot h!n. Chùinh th°e, nù"u khçng cùo dén ch%u ‹‹cùo th%" tînh tr_ang xä h_çi Ch&m fä khçng fù"n n%çi {sic} rùçi rùém nhè ngây nay›› (trang 24à.

H_éu qu%a c%ua cu_çc tranh c%è

Bùac b%o nguy_"n v_ong thanh ni"n, ba ùèng c%è vi"n Ch&m bù&t f^éu

130 L_ç Trung Cén lao vâo chiù"n trè^!ng ho_at f_çng. H_o tîm ngè^!i c%ç vö, thânh l_ép fùam v¨ç tay cho bu%çi di¨"n thuy°et c%ua mînh, ùap d_ung nhi)eu phè!ng thùèc f%" v_én f_çng, géy %anh hè%!ng f%" thu hùut c%è tri. Trèù!c tînh thù" nây, tùac gi%a thânh th_ét thùu nh_én lâ çng ta së b%o phiù"u cho çng M, nhèng çng ta khçng ph%ai lâ ngè^!i theo phe phùai c%ua çng M. S_è l_èa ch_on c%ua tùac gi%a, cüng nhè m_çt sùç thanh ni"n trùi thùèc vâ cçng chùèc ch%i vî m_çt nguy"n nhén chùinh y°eu, fùo lâ quùa trînh ho_at f_çng xä h_çi c%ua çng M, vî çng ‹‹lâ ngè^!i thè^!ng g^én g%ui vù!i giù!i tr%e, cùo th%" t_ao fè_!c nhºp c^éu thçng c%am gi¨èa giù!i thanh ni"n vâ giù!i lù!n tu%çi››. Tùac gi%a cüng fèa ra m_çt nh_én fºnh khùac fùo lâ fùçi vù!i thanh ni"n, ba ùèng c%è vi"n nây ch%i lâ nh¨èng nhén v_ét ‹‹tè!ng fùçi›› trong m_çt bân c^! chùinh trº. Vâ vî cùai tè!ng fùçi fùo, n"n fa sùç thanh ni"n bu_çc ph%ai ch_on ‹‹cùai tè!ng fùçi›› nâo h_o thùéy ‹‹tè!ng fùçi khùa h!n.›› (trang 24à. Cüng theo Jata Aneh, s_è hi_"n di_"n ba èngù c%è vi"n X, M vâ C fä t_ao ra nhi^"u phe phùai trong xä h_çi nh^ém ch%i trùich phe theo ngè^!i kia. Ngè^!i thî cho lâ thanh ni"n theo %ung h_ç çng M lâ f%" f^"n cçng !n çng fä hèù!ng d¨én h_o tr"n con fè^!ng h_oc vùén. Cüng qua v°an f)e nây mâ tùac gi%a fä fùinh chùinh r^&ng, ‹‹%! th^!i bu%çi nây, nù"u côn ai nghï r^&ng thanh ni"n hânh f_çng ch%i vî !n nghïa thî th_ét lâ ngéy ngç quùa.›› (trang 25à. Qua v°an f)e tr"n, fä hùe l_ç cho th°ay tînh hînh xä h_çi Ch&m %! th^!i fi%"m nây r°at lâ c&ng th%&ng. Trong bâi ‹‹Xin häy chùém dùèt¡›› côn cùo fi%"m fùang chùu ùy khùac nhùét lâ v)e tè tè%!ng f_çc l_ép c%ua tùac gi%a trèù!c m_çt biù"n cùç xä h_çi. Tùac gi%a cüng nh_én fºnh r^&ng, ‹‹cùai t_" h_ai c%ua xä h_çi nây lâ s_è khiù"m khuyù"t ùanh sùang lùy trùi trong m_oi vi_"c xùet suy, do fùo thè^!ng fèa fù"n nh¨èng nh_én fºnh l_"ch l_ac mû quùang.›› (trang 25à. T°at nhi"n, cùai l_"ch l_ac thî d¨én tù!i cùai l_"ch l_ac khùac lù!n h!n, vâ cùai mû quùang thî l_ai kùeo theo hâng lo_at mû quùang khùac. Cùai nh_én fºnh nây fä cho ta th°éy r^&ng, xä h_çi Ch&m th^!i fùo lâ m_çt xä h_çi l%ong l%eo, thi°eu t%ç chùèc, thi°eu ngè^!i länh f_ao, m_çt xä h_çi nhè v_éy n"n d¨" bº chia ba x%e b%ay. Vâ ngè^!i mèu f)o chùinh trº cùo th%" l_!i d_ung y°eu t°o nây f%" mèu c)au danh v_ong hay quy)en l_!i ri"ng cho mînh. S_è thi°eu m_anh d_an trong cçng vi_"c phén tùich hay ph" phùan c%ua ngè^!i Ch&m fùçi vù!i cu_çc tranh c%è dén bi%"u fä tr%! thânh m_çt thçng l_" trong xä h_çi. Vî r^&ng ngè^!i Ch&m ch%i quen dûng tînh c%am f_&c thû c%ua dén t_çc mînh f%" x%è lùy trong t°at c%a m_oi vi_"c. Nhèng fùo cüng cùo th%" lâ y°eu t°o lâm cho xä h_çi Campa suy y°eu. Li"n quan vù!i fi%"m nây, Jata Aneh cüng fä l_ép lu_én vù!i f_ai ùy, t_ai sao chùung ta ch%i biù"t cùui f^éu fi

Xin häy Chùém Dùèt 131 theo mâ khçng c^én s%è d_ung lùy trùi f%" cùo m_çt nh_én fºnh hay ph" phùan. Vâ th"m m_çt l_ép lu_én khùac nhè sau, dû rùét f!n gi%an, nhèng nùo fä th%" hi_"n fè_!c fùung cùai th_èc tr_ang xä h_çi ngè^!i Ch&m th^!i fùo, thùi d_u, vù!i céu h%oi t_ai sao coi çng A lâ ngè^!i tùçt nhùét, ngè^!i Ch&m thè^!ng tr%a l^!i r^&ng, vî ‹‹çng A lâ ngè^!i cûng phe vù!i mînh, trong khi fùo çng A lâ ngè^!i mùét d__ay nhùét›› (trang 25à. Céu tr%a l^!i nây xuùét phùat t^è ùy thùèc f!n gi%an v^" ‹‹cùai mînh›› vâ ‹‹cùai c%ua ngè^!i ta››. Vâ theo Jata Aneh chùung ta cùo n"n ch&ng ‹‹h¨" cùai mînh lâ fùung, lâ hay, dû fùo lâ cùai ngu xu%én nhùét thù" gian›› (trang 25à. Chùinh vî thù", tùac gi%a c^én fèa vùén f^" nây l"n di¨"n fân f%" lâm thù" nâo cho ‹‹cùai ch%u quan b_"nh ho_an fùo sù!m cùao chung %! xä h_çi quùa fau thè!ng f%" m¨çi ngè^!i suy nghï fùung h!n vâ nh_én xùet ch%inh t^" h!n›› (trang 25à.

N_an nhén c%ua cu_çc tranh c%è

Nhè fä nhù&c s! qua %! ph)an tr"n: Cùo tranh giânh, thî cùo b°at f)ong. Qua bâi ‹‹Xin häy chùém dùèt¡›› Jata Aneh fä cho thùéy, f%" tranh th%u dè lu_én qu)an chùung, ba ùèng cùè vi"n fä dûng chiù"n thu_ét v_én f_çng thç b_ao vâ nguy h_ai, fùo lâ, thay vî dûng di¨"n v&n chùinh trº c%ua mînh f%" cho cçng chùung bi°et nh¨èng cçng tr_ang mâ mînh fä gùop ph^én xéy d_èng cho xä h_çi, giùup f¨! m_oi ngè^!i vâ b%ao v_" dén t_çc, hay gi%ai thùich cho qu^én chùung cùac ch%u trè!ng, cùac ho_ach fºnh së fè_!c th_èc hi_"n trong tè!ng lai, m_çt khi çng ta fä thù&ng c%è. Ngè_!c l_ai, bâi di¨"n v&n chùinh trº c%ua cùac vº nây ch%i nh^&m l_oai tr^è vâ bçi nh_o l¨én nhau. Vi_"c lâm nây fä géy n"n s_è xùao tr_çn cho xä h_çi ngè^!i Ch&m. Fùèng trèù!c tînh hu°ong nan gi%ai vâ th^!i fi%"m nhùa nhem tranh sùang, tranh t°oi, qu^én chùung nhén dén Ch&m qu" mûa fä bº kùeo vâo vông xoay c%ua quÿ f_ao chùinh trº ri"ng tè, f%" r^çi tr%! thânh n_an nhén c%ua chiù"n cu_çc: h_o t_è l_oai tr^è l¨én nhau f%" lâm v^èa lông ngè^!i th%u länh mâ h_o theo %ung h_ç. Jata Aneh cüng t_è f_&t céu h%oi cùo ch&ng ba çng ùèng c%è vi"n fä khçng ùy thùèc fè_!c vi_"c nây, hay h_o mu°on l^! fi, vî chùinh h_o lâ tùac gi%a fä fèa xä h_çi ngè^!i Ch&m fi vâo s_è h¨çn lo_an trong th^!i fùo. Vi_"c géy bê phùai hay phe nhùom cho ba ùèng c%è vi"n fä lâm cho c_çng f^çng ngè^!i Ch&m tr%! thânh xùich mùich, t_è fä phùa vâ hi^"m thû l¨én nhau, f%" r)oi qu"n fi tînh huynh f_", tînh dén t_çc cùo cûng ngu^çn gùçc, cùo cûng m_çt lºch s%è, cûng m_çt qu" hè!ng vâ m_çt vè!ng quùçc. Theo Jata Aneh, k°et qu%a c%ua cu_çc tranh giânh gh°e dén bi%"u n&m 1967 fä khçng mang l_ai cho dén t_çc Ch&m m_çt l_!i ùich nh%o nhoi nâo

132 L_ç Trung Cén c%a. Nhi)eu ngè^!i, trong fùo cùo c%a tùac gi%a, fä tr%! thânh n_an nhén c%ua chi°en cu_çc. Chùinh vî thù", tùac gi%a fä dûng ngôi bùut c%ua mînh f%" nùoi l"n cùai t_" n_an c%ua cu_çc tranh chùép dén ch%u nây. Trùai l_ai, k°et qu%a c%ua cu_çc tranh giânh gh°e dén bi%"u n&m 1967 fä mang l_ai cho m¨çi ùèng c%è vi"n m_çt k°et qu%a tè!ng f°oi kh%a quan. Áng X tr%! thânh dén bi%"u f_ai di_"n cho ngè^!i Ch&m %! nhâ L_ép Phùap. Áng M tr%! thânh thùè trè%!ng f_&c trùach dén t_çc Ch&m %! B_ç Phùat Tri%"n Sù&c T_çc, vâ Áng C vâo h_çi f^çng sù&c t_çc t%inh Ninh Thu_én. Côn ngè^!i dén Ch&m lâ n_an nhén vâ cüng lâ ch%u nhén fä mang l_ai thù&ng l_!i cho ba vº ùèng c%è dén bi%"u khçng fôi h%oi gî cho mînh. Theo Jata Aneh, ngè^!i ta cüng khçng rö, v)e sau, ba çng f_ai di_"n c%ua ngè^!i Ch&m trong chùinh quy^"n Vi_"t Nam cùo l_ép n"n cçng tr_ang gî hay khçng, vî ch%&ng cùo ai fè_!c bi°et hay cùo nghe nùoi f°en. Qua ngôi bùut c%ua Jata Aneh, ngè^!i ta fä thùéy r^&ng dén t_çc Ch&m sau cu_çc tranh c%è ch%i mong m%oi cùo m_çt s_è hôa gi%ai gi_èa ba ùèng c%è vi"n. Foân th%" thanh ni"n ch%i mong xä h_çi Ch&m khçng côn hi)em khùich hay chia rë n¨èa vâ k"u g_oi m_oi ngè^!i qu"n fi cùai dï väng fau bu)on, vâ vî danh d_è c%ua dén t_çc, n"n ng^çi l_ai vù!i nhau f%" hân gù&n l_ai vù"t thè!ng c%ua xä h_çi. Nhèng féu ph%ai d¨" dâng, vî cùac çng ùèng c%è vi"n v¨én chèa nh_én di_"n fè_!c r%o r_"t v^" ùy thùèc h_" c%ua m_çt th%" chù" dén ch%u. Cüng vî th°e, Jata Aneh fä nùoi l"n s_è ph¨én n_ç c%ua mînh: ‹‹Quùi vº fä to_ai nguy_"n r^çi¡ {...}. Thiù"t tè%!ng quùi vº fä cùo s¨&n trong tay nh¨èng fi^"u ki_"n thu_én ti_"n nhùét f%" xéy d_èng xä h_çi chùung ta. Quùi vº côn ch^! gî n¨èa mâ khçng cûng nhau bù&t tay thén h¨èu, quùi vº côn gî n¨èa mâ khçng h_!p tùac chén thânh vù!i nhau f%" mang l_ai tia sùang hy v_ong cho f^çng bâo chùung ta? M_çt l^én n¨èa chùung tçi tha thiù"t k"u g_oi quùi vº n"n vî quy^"n l_!i chung c%ua f^çng bâo, vî tè!ng lai c%ua con chùau mâ d_ep b%o m_oi tº hi^"m cùa nhén, chung lo f_ai cu_çc h^éu cùèu vän s_è suy s_up c%ua xä h_çi chùung ta fä tân t_a lù&m r^çi. Féy lâ tiù"ng k"u thù&m thiù"t c%ua m_çt thanh ni"n fang béng khuéng trèù!c hoân c%anh. Xin quùi vº cùç gù&ng chùém dùèt câng sù!m câng hay cùai trô tranh chùép hi%"m nghêo gi¨èa quùi vº cho con chùau quùi vº fè_!c y"n lông›› (trang 26-27à. Biù"n cùç b^éu c%è vâo n&m 1967 côn cùo m_çt tùac h_ai khùac, fùo lâ c_çng f^çng tçn giùao ngè^!i Ch&m fä tr%! thânh n_an nhén c%ua cu_çc tranh chùép dén ch%u nây. Vùén f^" b^éu c%è dén bi%"u cüng fä géy ra s_è r_an nùèt séu r_çng gi¨èa c_çng f)ong tçn giùao ngè^!i Ch&m. Jata Aneh fä vi°et, ‹‹chùung tçi bu)on f%" mâ vui... {cùai} can h_" h!n c%a lâ vùén f^" chia rë gi¨èa ngè^!i Ch&m H)oi giùao vâ ngè^!i Ch&m theo f–ao Balamçn›› (trang

Xin häy Chùém Dùèt 133

27à. Vù!i céu tém s_è nây tùac gi%a fä cho th°ay, m_&c dû phe mînh th°at c%è, nhèng f^èng n"n oùan h_én vâ bu)on bä mâ häy l°ay lâm vui, vî s_è foân k°et gi¨èa Ch&m H)oi giùao vâ Ch&m theo Balamçn lâ quan tr_ong h!n. Fi)eu nây cüng chùèng t%o, s_è chia rë gi¨èa cùac tçn giùao khçng bù&t ngu^çn t^è lùy do tçn giùao, nhèng lâ t^è m_çt sùç ngè^!i mang tè tè%!ng b_"nh ho_an mu°on xuy"n t_ac nùo: ‹‹vî mèu f^ç ri"ng tè vâ cüng cùç fºa vº c%ua mînh, fä l_!i d_ung tçn giùao f%" géy chia rë›› (trang 27à. Vâ chùinh nh¨èng vi khu%én b_"nh ho_an nây ‹‹d^én d^én lâm cho ngè^!i Châm nghi ng^! nhau vâ hi%"u l^ém l¨én nhau r^çi cuùçi cûng géy cho nhùom thi%"u sùç m_çt cùai m_&c c%am khçng tùçt v^" fùçi vù!i nhùom fa sùç›› (trang 27à. S–è r_an nùèt gi¨èa Ch&m H^çi Giùao vâ Ch&m Ahier (t_am g_oi lâ Bâ La Mçnà fä tr%! thânh cùai nhùèc nh°oi trong xä h_çi Ch&m. Tùac gi%a ch%i mong sao trong tè!ng lai vù"t thè!ng lông nây cùo th%" fè_!c hân gù&n l_ai. Vâ tùac gi%a f_&t ni)em hy v_ong vâo çng X, tin r^&ng çng ta cùo th%" fem l_ai m_çt chùut tia sùang cho cu_çc kh%ung ho%ang nây. Vî çng X ‹‹lâ ngè^!i H^çi giùao, tùèc thu_çc thânh ph^én thi%"u sùç. Vâ vi_"c çng fù&c c%è Dén Bi%"u, {cùo th%" xoa dºu} fè_!c m_&c c%am n!i m_çt sùç ngè^!i Ch&m H^çi giùao, vâ f^çng th^!i cùo th%" lùép fè_!c hùç chia rë gi¨èa ngè^!i Ch&m›› (trang 27à. Tùac gi%a cüng fä f)e nghº r^&ng khi cu_çc tranh chùép dén bi%"u fä qua r^çi, v°an f)e thi°et y°eu béy gi^! lâ c^én ph%ai h_!p tùac vù!i çng X. Dû sao fi n¨èa, çng X v¨én lâ Dén Bi%"u f_ai di_"n cho ngè^!i Ch&m, fùo cüng lâ phè!ng cùach ‹‹duy nhùét mang l_ai foân kù"t th_ét s_è. B^&ng khçng thî tînh tr_ang së tr%! y nhè cü›› (trang 27-28à. Tùac gi%a cüng fä lùy gi%ai, s_è c_çng tùac vù!i çng X lâ vi_"c lâm c)an thi°et vî cùo hai lùy do chùinh fùang. ‹‹Thùè nh°at, h_!p tùac vù!i çng X {khçng ph%ai lâ theo cùa nhén çng ta, nhèng} cùo nghïa lâ giùup çng ta ph_uc v_u cçng ùich fùung theo l_ép trè^!ng xéy d_èng cho thanh ni"n››. ‹‹Thùè hai, thanh ni"n chùung tçi tuy_"t fùçi tin vâo tâi khùeo lùeo khçn ngoan c%ua çng X v^" phè!ng di_"n cè x%è, xä giao lâ fi%"m vâng son duy nhùét c%ua çng ta.›› (trang 28à. Qua nh¨èng l^!i f)e nghº vâ lùy gi%ai tr"n, ta th°ay Jata Aneh lâ m_çt thanh ni"n sùang su°ot. Nhèng tr"n th_èc t°e cùo ai nghe çng ta khçng?

Bâi ‹‹Xin häy chùém dùèt¡›› ch%i lâ quan fi%"m ri"ng tè c%ua Jata Aneh v^" m_çt biù"n cùç xä h_çi trong fùo tùac gi%a lâ nhén chùèng tr_èc tiù"p. Tuy nhi"n, vù!i nh¨èng thçng tin vâ cùac s_è ki_"n fè_!c phén tùich trong b^ai c%ua çng ta fä cho chùung ta cùo m_çt khùai ni_"m v)e xä h_çi ngè^!i

134 L_ç Trung Cén

Ch&m trong m_çt giai fo_an th^!i gian nh°at fºnh, vâ nguy"n nhén chùinh y°eu nâo fä fèa xä h_çi nây vâo s_è kh%ung ho%ang. Ngè^!i Ch&m rù&t hänh di_"n fùçi vù!i th%" chù" dén ch%u nây. Tiù"c r^&ng, dén t_çc Ch&m th^!i fùo chèa lâm ch%u fè_!c v_én m_ang c%ua chùinh mînh. Nhèng féy ch%i lâ trè^!ng h_!p chung c%ua cùac dén t_çc %! khu v_èc Fçng Nam ‰A. Nù"u vùén f^" nây fä x%ay ra, cüng vî m_çt xä h_çi cùo h!n 80.000 ngân ngè^!i Ch&m mâ khçng cùo m_çt t%ç chùèc chung, cùo m_çt k%y cè!ng chung vâ m_çt fè^!ng lùçi chùinh trº th°ong nh°at, vî fºnh lu_ét t°at y°eu trong lºch s%è chùinh trº: bùét cùè xä h_çi nâo khçng cùo t%ç chùèc, xä h_çi fùo d¨" tr%! thânh n_an nhén cho cùa nhén tham quy^"n, tham l_!i thao tùung.

Vùén f^" fºnh cè c%ua ngè^!i Ch&m t_ai Hoa K^y

Hassan Poklaun* (Ioc-Campaà

Vi_"c thay f%çi th%" chù" chùinh trº t_ai Fçng Dè!ng vâo n&m 1975 fä fèa f%éy m_çt sùç ngè^!i Ch&m ch_ay theo lân sùong ngè^!i Vi_"t Nam vâ C&m Bùçt sang tº n_an %! cùac nèù!c tr"n thù" giù!i nhè Hoa K^y, Phùap, ‰Uc, Tén Téy Lan, Gia Nä F_ai v.v.., vâ f_&c bi_"t lâ Mä Lai ‰A. Féy khçng ph%ai lâ m_çt cu_çc vè_!t bi"n f^éu ti"n c%ua ngè^!i Ch&m mâ lâ m_çt trong nh¨èng cu_çc di dén fä t^èng x%ay ra trong lºch s%è Champa k%" t^è thù" k%y thùè mè^!i m_çt Téy lºch. M_çt sùç fä bº bù&t lâm tû binh vâ fä bº fây fi n!i khùac nhè %! Bù&c Vi_"t%! C&m Bùçt, vâ %! Siam (Thùai Lanà. Sùç côn l_ai fä bº bù&t bu_çc ch_ay sang cùac nèù!c lùang gi^"ng tº n_an trèù!c nh¨èng fôn tùén cçng nam tiù"n c%ua ngè^!i Vi_"t1. Vâo cuùçi thù" k%y thùè mè^!i tùam, vº vua Champa la Cei Brei2 vâ tri^"u fînh fä kùeo tân quén c%ua mînh ch_ay sang C&m Bùçt tº n_an f%" trùanh cu_çc tân sùat ngè^!i Ch&m do hai foân quén c%ua Nguy¨"n ‰Anh vâ Nguy¨"n Téy S!n fä dûng Panduranga3 c%ua Champa lâm bäi chiù"n trè^!ng giao tranh c%ua h_o. Con sùç ngè^!i Ch&m tº n_an %! nèù!c ngoâi sau 1975 g^çm kho%ang hai mè!i l&m ngân ngè^!i mâ hai mè^!i ngân fä sang fºnh cè %! Mä Lai ‰A. H^éu hù"t nh¨èng ngè^!i Ch&m tº n_an xuùét xùè t^è Chéu Fùçc (mi^"n Téy Nam Vi_"tà vâ C&m Bùçt f^"u theo H^çi Giùao (Islamà cho n"n fä ch_on

* Hassan Poklaun lâ ch%u t_ich c%ua h_çi International O==ice o= Campa (IOC-CAMPAà. 1 Xem “Les originaires du Campa â l'ùetranger: ùemigration, localisation et adaptation dans les pays d'acceuil“ c%ua U. Antypa trong Les Actes du Sùeminaire sur le Campa organisùe â l'Universitùe de Copenhague le 23 Mai 1987, TCHCPI, Paris, 1988, trang 121-131. 2 Xem Po Dharma, “ ‰Etudes cam, V)à. A prospos de l'exil d'un roi Cam au Cambodge“, BE+EO, LXXII (1983à trang 253-266. 3 Panduranga g^çm hai t%inh Ninh Thu_én vâ Bînh Thu_én %! mi^"n Nam Trung Vi_"t hi_"n t_ai. Champa lâ Chi"m Thânh theo lºch s%è Vi_"t Nam. 138 Hassan Poklaun

Mä Lai ‰A lâm n!i fºnh cè c%ua h_o. Sùç côn l_ai g^çm kho%ang vâi tr&m ngè^!i xuùét xùè t^è Phanrang vâ Phanrùi (mi^"n Nam Trung Vi_"tà lâ nh¨èng ngè^!i Ch&m Bani vâ Ch&m Ahier4. Nh¨èng ngè^!i nây khçng f_&t n_&ng vùén f^" tùin ngè¨!ng n"n fä sang fºnh cè %! bùét cùè quùçc gia nâo mâ ·Uy Ban Tùçi Cao c%ua Li"n Hi_"p Quùçc v^" vi_"c tº n_an fä quyù"t fºnh cho h_o. H_o sang fºnh cè t_ai cùac nèù!c thùè ba dèù!i danh nghïa lâ cçng dén Vi_"t Nam vâ cçng dén C&m Bùçt b%!i vî h_o ch%i g^çm m_çt thi%"u sùç sùçng l¨én l_çn vù!i ngè^!i Vi_"t vâ ngè^!i Mi"n. Hi_"n nay sùç ngè^!i Ch&m fºnh cè t_ai Hoa K^y g^çm kho%ang n&m ngân ngè^!i, sùçng r%ai rùac %! cùac ti%"u bang khùac nhau. Ri"ng t_ai bang Cali=ornia, h_o g^çm kho%ang hai ngân ngè^!i sùçng t_ép trung t_ai cùac thº xä San +rancisco, Sacramento, San Jose, Modesto, Santa Ana, vâ +ullerton. T_ai bang Washington State, h_o g^çm kho%ang 500 ngè^!i sùçng t_ép trung t_ai hai thº xä Seattle vâ Olympia. T_ai bang Pensylvania, h_o g^çm kho%ang vâi ch_uc gia fînh.

Ngè^!i Ch&m t_ai ti%"u bang Cali=ornia

Ngè^!i Ch&m fºnh cè fçng f%ao nhùét lâ t_ai bang Cali=ornia. Fè_!c k%" lâ cçng dén Vi_"t Nam vâ C&m Bùçt, h_o fä fè_!c fºnh cè cûng vù!i ngè^!i Vi_"t vâ ngè^!i Mi"n t_ai ti%"u bang nây. nh¨èng ngè^!i Ch&m sùçng r%ai rùac %! cùac ti%"u bang khùac, sau m_çt th^!i gian fºnh cè ngù&n ng%%ui c%ua h_o, fä tîm v^" Cali=ornia sùçng g^én güi bâ con c%ua mînh. Ngoâi ra, ti%"u bang Cali=ornia côn cùo nhi^"u èu fäi khùac nhè th^!i tiù"t ùém ùap, th_èc ph%ém ‰A Fçng d^çi dâo, tr_! cùép xä h_çi cao, nhi^"u cçng &n vi_"c lâm, fä thu hùut ngè^!i Ch&m tº n_an, phû h_!p vù!i céu “fùét lânh chim f_éu“. Fùçi vù!i ngè^!i Ch&m, hai yù"u tùç quan tr_ong nhùét fä chi phùçi vi_"c fºnh cè c%ua h_o: tùin ngè¨!ng vâ h_o hâng. H^éu hù"t nh¨èng ngè^!i Ch&m sùçng t_ai Santa Ana, +ullerton, San +rancisco, Sacramento f^"u lâ bâ con h_o hâng Muslim xa vâ g^én. H_o theo Islam Sunni c%ua trè^!ng

4 Bani lâ m_çt t^è ng¨è ·A-r_ép cùo nghïa lâ cùac fùèa con. Ngè^!i Ch&m bani theo f_ao Islam (H^çi giùaoà khçng chùinh thùçng. Ch&m Ahier lâ ngè^!i Ch&m fä ch_iu %anh hè%!ng ph^én nâo Bâ-la-mçn giùao. Vùén f^" fºnh cè c%ua ngè^!i Ch&m t_ai Hoa K^y 139 phùai Sa=i'i5. Tuy nhi"n, cùo m_çt fi%"m fùang lèu ùy n¨èa lâ ngè^!i Ch&m Muslim fºnh cè t_ai khu v_èc Santa Ana f^"u xuùét xùè t^è C&m Bùçt vâ ngè^!i Ch&m sùçng t_ai +ullerton thî xuùét xùè t^è Vi_"t Nam m_&c d^éu hai khu v_èc sinh cè c%ua h_o ch%i n^&m cùach xa nhau kho%ang 8 d_&m Anh. H_o sùçng t_ép trung xung quanh hay g^én Thùanh Fè^!ng tè!ng t_è hînh thùai fºnh cè c%ua h_o t_ai cùac lâng xä Ch&m %! Nam Vi_"t Nam vâ C&m Bùçt. C%a hai c_çng f^çng nây f^"u lâ ngè^!i Ch&m nùoi chung m_çt thùè tiù"ng, cùo cûng m_çt tùin ngè¨!ng, nhèng dº f^çng do khùac bi_"t h_o hâng vâ fºa phè!ng. H!n n¨èa, ngh^" nghi_"p cüng lâ m_çt yù"u tùç quan tr_ong khùac kù"t t_ao s_è dº f^çng fùo. Ngè^!i Ch&m t_ai khu v_èc Santa Ana vùçn lâ nh¨èng nçng dén vâ th_! rên. Ngçn ng¨è giao tù" c%ua h_o cùo chi^"u thu h_ep vâo vông ngh^" nghi_"p f!n gi%an. Ngè^!i Ch&m t_ai khu v_èc +ullerton g^çm nh¨èng ngè^!i buçn bùan l%e. Ngçn ng¨è giao tù" c%ua h_o vî thù" cùo m_&t phùèc t_ap h!n. Do fùo, hai t_ép th%" nây giao lèu theo hai chi^"u hèù!ng khùac bi_"t. Tuy sùçng bi_"t l_ép h%&n vù!i ngè^!i Vi_"t vâ ngè^!i Mi"n, ngè^!i Ch&m gùçc gùac %! Nam Vi_"t Nam thùich giao du vù!i ngè^!i Vi_"t h!n lâ vù!i ngè^!i Ch&m gùçc C&m Bùçt; ngè_!c l_ai, ngè^!i Ch&m gùçc C&m Bùçt thùich giao dºch vù!i ngè^!i Mi"n h!n lâ vù!i ngè^!i Ch&m gùçc Vi_"t Nam. Tuy rë lùçi, nhèng sinh ho_at c%ua h_o cuùçi cûng f^"u h_çi t_u vâo m_çt fi%"m. Fùo lâ vi_"c b%ao v_" vâ duy trî tùin ngè¨!ng c%ç truy^"n.

Sinh ho_at tçn giùao

Ngè^!i Ch&m rùét m_ç f_ao vâ sùçng vî f_ao. Sau khi %çn fºnh nhâ c%èa t_ai m_çt khu v_èc nâo fùo, cçng vi_"c f^éu ti"n c%ua h_o lâ tîm thu" m_çt c&n nhâ dûng lâm giùao fè^!ng (suraoà f%" sinh ho_at tçn giùao. Giùao fè^!ng v^èa lâ m_çt n!i hânh l¨" t_ép th%" v^èa lâ m_çt lù!p h_oc gi%ang gi%ai giùao lùy c%ua f_ao. H^&ng ngây, cùac em bùe Ch&m sau nh¨èng gi^! tan trè^!ng cçng l_ép f^"u fè_!c cùac b_éc cha m_e d¨én fù"n giùao fè^!ng f%" h_oc h%oi kinh sùach. Féy lâ m_çt hînh thùèc luy_"n t_ép con cùai duy trî n^" nù"p vâ tùin ngè¨!ng dén t_çc. Côn ngè^!i Ch&m lù!n tu%çi thî g_&p nhau h^&ng ngây t_ai giùao fè^!ng f%" thçng tin vâ trao d^çi h_oc h%oi lu_ét f_ao b^&ng tiù"ng m_e f%e.

5 Sa=i'i l^a m_çt trong bùçn trè^!ng phùai lù!n c%ua Islam v^" lu_ét h_oc g^çm cùo: Hani=i, Sa=i'i, Maliki v^a Hanbali. 140 Hassan Poklaun

H_o khuyù"n khùich con cùai fi du h_oc v^" tçn giùao t_ai cùac nèù!c Muslim tr"n thù" giù!i nhùét lâ xùè ·A-r_ép Sau-fi vâ Ai c_ép. Dû thi%"u sùç vâ sùçng g^én nh¨èng Thùanh fè^!ng (masajidà lù!n c%ua cùac dén t_çc Muslim khùac t_ai Cali=ornia, ngè^!i Ch&m Muslim khçng muùçn h_çi nh_ép vâo t_ép th%" Muslim nèù!c ngoâi mâ ch%i muùçn duy trî truy^"n thùçng cùa bi_"t c%ua çng cha mînh. Ngoâi ra, ngè^!i Ch&m Muslim Chéu Fùçc vâ C&m Bùçt côn ùap d_ung vi_"c kù"t hçn v^èa f%" thù&t ch_&t tînh bâ con h_o hâng v^èa f%" duy trî tùin ngè¨!ng c%ç truy^"n. Ngè^!i Ch&m khçng muùçn con cùai c%ua mînh l_ép gia fînh vù!i ngè^!i khùac f_ao. Khi fùèa con trai trong gia fînh sù&p fù"n tu%çi trè%!ng thânh, cha m_e bù&t f^éu chu%én bº tîm cho fùèa con c%ua mînh m_çt cç déu Muslim. Cùo m_çt cç déu ngo_ai ch%ung lâ m_çt fi^"u bùét fù&c dï nhèng vù!i fi^"u ki_"n lâ ph%ai tr%! thânh m_çt ngè^!i Muslim. Tuy nhi"n, m_çt ngè^!i cç déu Ch&m Muslim fè_!c èa chu_çng h!n lâ m_çt ngè^!i déu Muslim ngo_ai ch%ung. Nhèng fè_!c èa chu–çng h!n c%a lâ m_çt ngè^!i déu Ch&m cûng h_o hâng (sa mukà. Hçn l¨" thè^!ng fè_!c t%ç chùèc linh fînh t_ai nhâ cç déu. Vâ sau khi hçn l¨" chùém dùèt, châng r¨" %! l_ai sùçng b"n nhâ c%ua cha m_e v_! theo phong t_uc m¨éu cè (martrilocalà fä fè_!c duy trî t^è léu f^!i.

Ngè^!i Ch&m Bani vâ ngè^!i Ch&m Ahier fºnh cè t_ai ti%"u bang Cali=ornia f^"u xuùét xùè t^è Phanrang vâ Phanrùi (mi^"n Nam Trung Vi_"tà. H_o sùçng t_ép trung t_ai cùac thº xä San Jose, Modesto vâ Sacramento nhèng bi_"t l_ép h%&n vù!i ngè^!i Ch&m Muslim. Ngè^!i Ch&m Bani theo f_ao Islam nhèng khçng mùéy fè_!c chùinh thùçng vî fä tr_çn l¨én tùin ngè¨!ng Islam vù!i vi_"c cùung kiù"n th^én linh fºa phè!ng. Ngè^!i Ch&m Ahier th^! cùung cùac th^én linh fºa phè!ng h!n lâ th_èc hânh sùat fùung giùao lùy c%ua ‰„n F_ç giùao. M_&c d^éu theo hai tçn giùao khùac bi_"t vâ sùçng trong nh¨èng thçn ùép ri"ng bi_"t, ngè^!i Ch&m Bani vâ ngè^!i Ch&m Ahier khçng khùac bi_"t nhau bao nhi"u v^" nù"p sùçng, v^" t%ç chùèc xä h_çi vâ v^" c! cùéu gia fînh6. H_o f^"u nùoi m_çt thùè tiù"ng Ch&m mâ ngè^!i

6 Xem “Contribution ^a l'ùetude des structures sociales des Cham du Viet-Nam“ c%ua P.- B. La=ont, BE+EO, Tome LII, 1964. Vùén f^" fºnh cè c%ua ngè^!i Ch&m t_ai Hoa K^y 141

Ch&m Chéu Fùçc vâ C&m Bùçt khçng th%" hi%"u fè_!c vâ ngè_!c l_ai, h_o cüng khçng th%" hi%"u fè_!c tiù"ng Ch&m c%ua ngè^!i Chéu Fùçc vâ C&m Bùçt7. H_o g_oi ngè^!i Ch&m Muslim nây lâ Ch&m bahréu (Ch&m mù!ià. Vâ h_o fè_!c ngè^!i Ch&m Muslim g_oi lâ Ch&m Panang panùi (Phanrang- Phanrùi à. Thânh ph^én ngè^!i Ch&m Bani vâ Ch&m Ahier fºnh cè t_ai Hoa K^y g^çm m_çt sùç sï quan trong quén l–èc Vi_"t Nam C_çng Hôa, m_çt sùç cçng chùèc fä tùçt nghi_"p Trè^!ng Quùçc Gia Hânh Chùanh, m_çt c_èu Dén bi%"u, m_çt sùç vi"n chùèc c%anh sùat vâ quén nhén, m_çt sùç nhén vi"n y tù" cçng c_çng, m_çt sùç thuy^"n nhén vè_!t bi"n, m_çt sùç ngè^!i vè_!t bi"n theo fè^!ng b_ç ho_&c sang Hoa K^y theo di_"n ODP vâ HO8. Nùoi chung, h_o lâ thânh ph^én h_oc thùèc kh%a dï thùich ùèng fè_!c vù!i hoân c%anh xä h_çi c%ua Hoa K^y.

T%ç chùèc xä h_çi

Cùac c_çng f^çng Ch&m Muslim t_ai bang Cali=ornia f^"u fè_!c t%ç chùèc theo d_ang thùèc cùac lâng xä Ch&m t_ai Chéu Fùçc vâ C&m Bùçt. Fùèng f^éu cùo çng hak"m, gi¨è vai trô hèù!ng d¨én vâ tr_ong tâi. Kù" fù"n cùo çng imam, hèù!ng d¨én cùac cu_çc l¨" nguy_"n vâ cùç vùén giùao lùy. Ph_u tùa cùac imam cùo cùac tuan, th^éy d_ay h_oc vâ gi%ang kinh. Ngoâi cùac chùèc sù&c bùan chùinh thùèc nùoi tr"n, cùac c_çng f^çng Ch&m Muslim fä fè_!c t%ç chùèc theo h_çi foân khçng sinh l^!i (non pro=it corporationà theo lu_ét phùap c%ua Hoa K^y g^çm cùac vº ch%u tºch, thè kùy vâ th%u quÿ. Nhi^"u h_çi foân Ch&m nhè Cham Re=ugee League %! San +rancisco, Cham Muslim Association o= +ullerton, Indochinese Muslim Re=ugee Association o= Santa Ana v.v... fä fè_!c thânh l_ép t_ai bang Cali=ornia, vù!i m_uc fùich giùup f¨! cùac ngè^!i Ch&m tº n_an tè!ng tr_! vâ duy trî phong t_uc c%ç truy^"n.

7 Ph_u ém th c%ua ngè^!i Ch&m %! mi^"n Trung Vi_"t Nam fè_!c ngè^!i Ch&m %! mi^"n Nam Vi_"t Nam vâ C&m bùçt f%çi thânh ph_u ém s. Thùi d_u: sang(cùai nhâà c%ua ngè^!i Ch&m Chéu Fùçc vâ C&m bùçt fè_!c ngè^!i Ch&m mi^"n Trung VN f%çi thânh thang. Asaih (con ng_èaà f%çi thânh Athaih. 8 ODP (Orderly Departure Program ≠ Chè!ng trînh ra fi theo tr_ét t_èà; HO (Humanitarian Operation ≠ Chè!ng trînh Nhén F_aoà 142 Hassan Poklaun

C_çng f^çng ngè^!i Ch&m Bani vâ Ch&m Ahier t_ai San Jose, Modesto vâ Sacramento khçng fè_!c t%ç chùèc fùung theo d_ang thùèc cùac lâng xä c%ua h_o %! mi^"n Trung Vi_"t Nam. Khçng cùo cùac vº chùèc sù&c nhè cùac Áng Guru, Imèm, Katùip, Achar, länh f–ao tinh th^én ngè^!i Ch&m Bani; cüng khçng cùo Po Adhia hay Ong Basaih länh f_ao tinh th^én ngè^!i Ch&m Ahier. M_çt vâi gia fînh ngè^!i Ch&m Bani vî thiù"u chùèc sù&c länh f_ao tçn giùao fä h_çi nh_ép vâo t%ç chùèc ngè^!i Ch&m Muslim; vâ ngè^!i Ch&m Ahier sùçng bi_"t l_ép h%&n vù!i c_çng f^çng ngè^!i Ch&m Muslim. Ngè^!i Ch&m Bani vâ Ch&m Ahier t_ai San Jose v¨én duy trî mùçi tè!ng giao c%ua h_o giùçng nhè b"n Vi_"t Nam vâ fä thânh l_ép fè_!c hai t%ç nh^ém b%ao t^çn v&n hùoa Champa. T_èu chung, cùac h_çi foân nùoi tr"n f^"u fè_!c t%ç chùèc nh^&m m_uc fùich duy trî tùin ngè¨!ng vâ n^" nù"p c%ç truy^"n c%ua ngè^!i Ch&m.

Cùac tr%! ng_ai v^a khùo kh&n c%ua vi_"c fºnh cè

Ngè^!i Ch&m nùoi chung fä fè_!c hè%!ng nh¨èng quy^"n l_!i tº n_an giùçng nhè ngè^!i Vi_"t vâ ngè^!i Mi"n. Tuy nhi"n, vi_"c ngè^!i Ch&m Muslim hôa nh_ép vâo xä h_çi Hoa K^y fä g_&p ph%ai nh¨èng tr%! ng_ai vâ khùo kh&n do trînh f_ç v&n hùoa, kÿ n&ng, tçn giùao, tu%çi tùac vâ giù!i tùinh c%ua h_o. Trînh f_ç hi%"u biù"t lâ m_çt trong nh¨èng yù"u tùç chùinh chi phùçi vi_"c fºnh cè c%ua ngè^!i Ch&m. Ngoâi m_çt sùç rùét ùit giù!i trùi thùèc fä t^èng quen sùçng n!i cùac thº thânh c%ua Vi_"t Nam vâ C&m Bùçt vâ cùo m_çt vùçn kiù"n thùèc kh%a dï giùup h_o thùich ùèng vâo hoân c%anh mù!i c%ua quùçc gia fºnh cè, sùç côn l_ai g^çm nh¨èng ngè^!i dén qu" quen sùçng n!i thçn dä, m_çt khi fù"n fºnh cè n!i thânh thº së ph%ai fùçi phùo vù!i nh¨èng vùén f^" khùo kh&n v^" m_&t giùéy t^! hânh chùanh, v^" vi_"c di chuy%"n, v^" vi_"c tîm cçng &n vi_"c lâm, v^" vùén f^" sùèc kh%oe, v^" n!i &n chùçn %! v.v... vâ chùinh vî thù", h_o fä giao dºch vâ li"n l_ac vù!i ngè^!i Vi_"t vâ ngè^!i Mi"n n!i cùac v&n phông lâm vi_"c f%" nh^! thçng dºch vâ giùup f¨! gi%ai quyù"t cùac nhu c^éu c^én thiù"t c%ua f^!i sùçng h^&ng ngây. Anh ng¨è lâ m_çt phè!ng ti_"n giùup ngè^!i fºnh cè tîm kiù"m cçng vi_"c lâm. Vùçn lâ nçng dén, fa sùç ngè^!i Ch&m Muslim tº n_an fä khçng cùo m_çt trînh f_ç hi%"u biù"t v^" kÿ thu_ét vâ Anh ng¨è, cho n"n rùét khùo tîm cçng vi_"c lâm vâ t^è fùo b^&ng lông sùçng vù!i ti^"n tr_! cùép xä h_çi rùét Vùén f^" fºnh cè c%ua ngè^!i Ch&m t_ai Hoa K^y 143 khi"m nhè^!ng f%u tr%a ti^"n thu" nhâ vâ mua th_èc ph%ém. H_o sùçng trong nh¨èng khu v_èc nghêo nân cùo nhâ cho thu" giùa thùép vâ r%e. M_çt gia fînh vù!i n&m sùau fùèa con d^çn nhau trong m_çt c&n nhâ chung cè ch%i cùo m_çt hay hai phông ng%u ch_ét h_ep. Sûng f_ao, ngè^!i Ch&m Muslim sùçng t_ép trung g^én hay xung quanh giùao fè^!ng f%" d¨" dâng fi déng l¨" m_çt ngây f"m n&m l^én. Cùac giù!i cùém c%ua f_ao nhè khçng fè_!c dûng thºt heo, khçng fè_!c dûng thºt c%ua nh¨èng con v_ét do ngè^!i khùac f_ao cù&t c%ç vâ bùan, ph_u n¨è ph%ai choâng kh&n l"n f^éu khi fi ra ngoâi, khçng fè_!c thânh hçn vù!i ngè^!i khùac f_ao v.v... fä h_an chù" vi_"c giao dºch c%ua h_o. Do fùo, h_o sùçng bi_"t l_ép trong m_çt khu v_èc ri"ng bi_"t, vâ giao lèu trao f%çi gi¨èa h_o hâng vù!i nhau b^&ng tiù"ng m_e f%e Ch&m. Tè!ng t_è nù"p sùçng c%ua h_o t_ai Vi_"t Nam vâ C&m Bùçt, ngè^!i Ch&m t_ai Hoa K^y sùçng m_çt nù"p sùçng khùep kùin trong hâng râo tçn giùao. Tu%çi tùac lâ m_çt yù"u tùç khùac fä géy nhi^"u khùo kh&n trong vi_"c fºnh cè. Trèù!c nh¨èng fi^"u ki_"n xä h–çi vâ v&n hùoa hoân toân mù!i l_a, nh¨èng ngè^!i Ch&m tº n_an lù!n tu%çi c%am thùéy l_ac l%ong vâ b! v!. Fä t^èng quen vù!i nù"p sùçng khuçn phùep c%ua tçn giùao, nh¨èng ngè^!i Ch&m lù!n tu%çi khùo hôa nh_ép vâo m_çt xä h_çi t_è do vâ v_ét chùét c%ua Hoa K^y. Cùac em bùe Ch&m, ngè_!c l_ai, theo h_oc t_ai cùac trè^!ng cçng l_ép, tiù"p thu n^"n v&n hùoa mù!i m_çt cùach d¨" dâng. Lo_ai v&n hùoa nây hoân toân mù!i l_a, khùac vù!i n^"n v&n hùoa c%ç truy^"n c%ua ti^"n nhén n"n con cùai thè^!ng cùo dº bi_"t tè tè%!ng vù!i cha m_e. Ngoâi ra, cha m_e vâ con cùai nùoi chuy_"n vù!i nhau b^&ng hai lo_ai ngçn ng¨è khùac bi_"t, tiù"ng Anh vâ tiù"ng Ch&m cho n"n khçng thçng hi%"u l¨én nhau. D^én d^én, ùit cùo trao f%çi gi¨èa cha m_e vâ con cùai. Tînh c%am gia fînh vî thù" phai nh_at. H_éu qu%a lâ con cùai muùçn thoùat ly kh%oi vông ki%"m soùat c%ua gia fînh. H!n n¨èa, vî fè_!c fi h_oc t_ai cùac trè^!ng cçng l_ép c%ua Hoa K^y, con cùai thçng th_ao Anh ng¨è d¨" tîm fè_!c cçng vi_"c lâm vâ khçng côn bº l_" thu_çc vâo tâi chùanh gia fînh n¨èa. T_è l_ép, con cùai khçng côn véng l^!i vâ kùinh tr_ong cha m_e theo n^" nù"p xèa. Giù!i tùinh lâ m_çt trong nh¨èng yù"u tùç géy tr%! ng_ai trong vi_"c fºnh cè. ·Û qu" nhâ, ph_u n¨è Ch&m Muslim thè^!ng cùém cung trong nhâ lo vi_"c bù"p nùuc vâ trçng nom con cùai. T_ai Hoa K^y, fi^"u ki_"n kinh tù" mù!i fôi h%oi ngè^!i ph_u n¨è Ch&m ph%ai fi ra ngoâi lâm vi_"c ph_u giùup gia fînh v^" m_&t tâi chùinh. Tr_! cùép xä h_çi khi"m tùçn khçng f%u trang tr%ai 144 Hassan Poklaun chi phùi gia fînh nù"u ngè^!i ph_u n¨è khçng fi ra ngoâi lâm vi_"c ph_u giùup ch^çng kiù"m th"m l_!i tùèc. C! cùéu gia fînh vî thù" fä cùo chi^"u hèù!ng thay f%çi, nhèng khçng biù"t së fù"n mùèc f_ç nâo. Ngè^!i ph_u n¨è Ch&m Bani vâ Ch&m Ahier ngè_!c l_ai khçng bº giùao lu_ét râng bu_çc nhi^"u, n"n fè_!c t_è do fi ra ngoâi giao dºch vâ d¨" tîm cçng vi_"c lâm.

Tri%"n v_ong tè!ng lai

Sau h!n hai mè!i n&m fºnh cè t_ai Hoa K^y, ngè^!i ta chèa thùéy c_çng f^çng Ch&m phùat tri%"n fè_!c nh¨èng c! s%! v_ét chùét lù!n lao fùang chùu ùy. Tuy nhi"n, cüng cùo nhi^"u cùa nhén Ch&m phùén fùéu vè!n l"n trong xä h_çi fa n&ng fa d_ang c%ua Hoa K^y. Ch%&ng h_an, fä cùo m_çt ngè^!i Ch&m lâm ch%u ti_"m s%èa xe h!i %! +ullerton; m_çt ngè^!i m%! ti_"m bùanh donut t_ai Oakland g^én San +ranciso; m_çt ngè^!i lâm ch%u ti_"m may ùao qu^én %! Long Beach. Ngoâi ra, %! thº xä Seattle c%ua ti%"u bang Washington State, cùo m–çt ngè^!i lâm ch%u ti_"m s%èa xe; m_çt ngè^!i lâm ch%u ti_"m &n; m_çt ngè^!i m%! ti_"m bùan th_èc ph%ém khç. Giù!i thanh ni"n cüng fä cùo nhi^"u ngè^!i tùçt nghi_"p f_ai h_oc vù!i b^&ng cùép kÿ sè. Fâ phùat tri%"n khi"m nhè^!ng tr"n lâ m_çt dùéu hi_"u cho biù"t ngè^!i Ch&m fang cùç gù&ng vè!n l"n nhè cùac c_çng f^çng b_an kù" c_én. Cùac thanh ni"n Ch&m hi_"n lâm vi_"c cho cùac häng xè%!ng Mÿ t_ai Hoa K^y, mua nhâ %! ri"ng, khçng côn l_" thu_çc vâo ti^"n tr_! cùép xä h_çi n¨èa. Hy v_ong r^&ng trong tè!ng lai, giù!i thanh ni"n Ch&m t_ai Hoa K^y së t_ao fè_!c m_çt s_è khùac bi_"t fùang chùu ùy cho c_çng f^çng c%ua mînh.

S_è thânh hînh trè^!ng trung h_oc Po Klong

Bùao Thº Hoa*

Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c lâ trung tém giùao d_uc trung cùép f^éu ti"n dânh cho dén t_çc Ch&m %! t%inh Ninh Thu_én dèù!i th^!i Vi_"t Nam C_çng Hôa. Ngây 1 thùang 10 n&m 1965 lâ ngây khai gi%ang khùoa f^éu ti"n c%ua trè^!ng nây. Sau mè^!i n&m ra f^!i, ph%ai cçng nh_én r^&ng Trè^!ng An Phèù!c khçng nh¨èng fä fâo t_ao fè_!c m_çt l_èc lè_!ng nhén tâi cho ngè^!i Ch&m mâ côn fèa m_çt thù" h_" tr%e c%ua dén t_çc nây fù"n m_çt ùy thùèc h_" mù!i v^" vai trô c%ua h_o fùçi vù!i lºch s%è, xä h_çi vâ n^"n v&n minh Champa c%ua mînh. Tùét c%a c_çng f^çng ngè^!i Ch&m f^"u biù"t r^&ng Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c thânh l_ép vâo n&m 1965 do chùinh ph%u Saigon cho phùep, nhèng khçng ai f_&t nghi vùén lâ t_ai sao? S_è thânh hînh Trè^!ng An Phèù!c ph%ai ch&ng lâ vî theo l^!i y"u c^éu c%ua qu^én chùung nhén dén Ch&m, hay lâ vî sùèc ùep c%ua m_çt l_èc lè_!ng chùinh trº nâo fùo t^è b"n ngoâi fä bu_çc chùinh quy)en Vi_"t Nam th^!i fùo ph%ai th_èc hi_"n cùac y"u c)au tr"n. Viù"t v^" tiù"n trînh lºch s%è c%ua trè^!ng An Phèù!c lâ m_çt cçng vi_"c vç cûng khùo kh&n, vî thiù"u tè li_"u chùinh xùac. N_çi dung c%ua bâi nây ch%i d_èa vâo tin tùèc cung cùép b%!i m_çt sùç nhén chùèng tr_èc tiù"p hay giùan tiù"p cùo m_&t trong bùçi c%anh th^!i fùo. Nh¨èng tin tùèc nây cùo th%" vùép ph%ai nhi^"u yù"u t°o sai l_"ch hay thi"n vº vî vùén f^" gî fùo, nhèng tin tùèc nây cüng giùup cho chùung ta biù"t fè_!c vâi chi tiù"t s! lè_!c v^" lºch s%è c%ua trung tém giùao d_uc nây.

S_è thânh hînh An Phèù!c vâo 1965: t_ai sao?

* Bùao Thº Hoa lâ thânh vi"n c%ua Chè!ng Trînh Thù" Giù!i Mä Lai-Thù" Giù!i Fçng Dè!ng.

150 Bùao Th_i Hoa

Nù"u nhîn qua m_çt sùç bùao chùi Vi_"t Nam xuùét b%an %! Saigon th^!i fùo, s_è thiù"t l_ép trè^!ng trung h_oc nây ch%i n^&m trong d_è ùan c%ua chùinh ph%u Vi_"t Nam C_çng Hôa nh^&m néng f¨! dén t_çc thi%"u sùç, nhùét lâ v^" ngânh giùao d_uc, f%" con em ngè^!i Ch&m fè_!c tiù"n b_ç nhè ngè^!i Kinh. Nhèng t_ai sao l_ai vâo n&m 1965? Tè%!ng cüng nhù&c l_ai r^&ng, ngây 20 thùang 9 n&m 1964 lâ ngây fùanh dùéu cu_çc vûng d_éy c%ua phong trâo +ulro %! Sar Pa g^én bi"n giù!i Kampuchea nh^&m fôi quy^"n t_è trº %! khu v_èc Cao Nguy"n vâ quy^"n tùai l_ép vè!ng quùçc Champa. +ulro lâ tiù"ng viù"t tù&c c%ua +ront Uni=iùe de Libùeration de la Race Oprimùee (M_ét Tr__én Thùçng Nhùét Gi%ai Phùong Cùac Dén T_çc Bº ‰Ap Bùècà. Tr"n phè!ng di_"n t%ç chùèc chùinh trº, +ulro lâ m_çt c! quan trung è!ng t_ép trung 3 m_ét tr_én gi%ai phùong, fùo lâ M_ét tr_én gi%ai phùong Kampuchea Krom (f^çng b^&ng C%èu Longà, M_ét tr_én gi%ai phùong Kampuchea Nord (khu v_èc Campasak %! Laoà vâ M_ét tr_én gi%ai phùong Champa. Phong tr^ao +ulro do çng Chéu Dara, ngè^!i Kampuchea Krom l^am ch%u tºch. Áng Y Bham lâ f_" nhº phùo ch%u tºch, ki"m ch%u tºch M_ét Tr_én Gi%ai Phùong Champa1. Chùinh vî thù" Áng Y Bham khçng ph%ai lâ ch%u tºch +ulro nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^ém. S_è xuùét hi_"n c%ua m_ét tr_én +ulro mâ t%çng hânh dinh f_&t t_ai Kampuchea, dèù!i s_è ch%i f_ao c%ua trung tùa nh%ay dû Les Kosem, ngè^!i Ch&m %! Kampuchea, m_çt sï quan an ninh cao cùép c%ua quén f_çi hoâng gia Sihanouk, fä fèa bùçi c%anh chùinh trº Vi_"t Nam fi vâo m_çt khùuc quanh mù!i: m_çt m_&t n%ç l_èc fè!ng f^éu vù!i M_ét tr_én Gi%ai Phùong Mi^"n Nam vâ m_çt m_&t khùac ph%ai gi%ai quyù"t cùép bùach nh¨èng nguy_"n v_ong c%ua +ulro, m_çt l_èc lè_!ng vö trang cùo th%" géy nhi)eu khùo kh&n cho s_è sùçng côn c%ua vûng cao nguy"n th^!i fùo. Khçng côn lùçi thoùat nâo khùac, Nguy¨"n Khùanh (tùac gi%a c%ua cu_çc f%ao chùanh vâo ngây 29-1-1964à chùép nh_én gi%ai quyù"t vùén f^" chùinh trº nây b^&ng con fè^!ng thè!ng thuyù"t vù!i fi^"u ki_"n lâ +ulro ph%ai rùut quén ra kh%oi nh¨èng khu v_èc cao nguy"n f%" tr%! v^" vº trùi cü %! Kampuchea. Thù" lâ hâng lo_at vùén f^" fè_!c fèa ra trong phi"n h_op f%" bân th%ao gi¨èa chùinh ph%u Vi_"t Nam C_çng Hôa vâ M_ét Tr_én Champa-+ulro2.

1 +ront uni=iùe de lutte de la race opprimùee, 1965, trang 13. 2 Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969, trang 26; Hickey, 1982, trang 99.

S_è thânh hînh trè^!ng trung h_oc Po Klong 151

Cu_çc thè!ng thuyù"t f^éu ti"n fè_!c tiù"n hânh vâo ngây 15 thùang 10 n&m 1964 t_ai Pleiku dèù!i s_è ch%u t_oa c%ua tèù!ng Nguy¨"n H¨èu Cùo. Ngây 19-10-1994, Nguy¨"n Khùanh cùo m_&t %! Pleiku f%" kù"t thùuc h_çi nghº vù!i l^!i hùèa h_en lâ s¨e cùèu xùet m_oi nguy_"n v_ong c%ua +ulro li"n quan fù"n vùén f^" kinh tù", xä h_çi, v&n hùoa vâ giùao d_uc dânh ri"ng cho dén t_çc thi%"u sùç %! mi^"n trung Vi_"t Nam, ngo_ai tr^è vùén f^" tiù"p nh_én tr_èc tiù"p vi_"n tr_! t^è nèù!c ngoâi vâ thânh l_ép quén f_çi ri"ng %! vûng Cao Nguy"n. Li"n quan fù"n vùén f^" giùao d_uc, chùinh ph%u Saigon chùép thu_én tr"n nguy"n tùù&c së thânh l_ép m_çt trè^!ng thùi sinh quén vâ m_çt sùç trè^!ng trung h_oc f_" nhùét cùép %! khu v_èc cao nguy"n vâ f^çng b^&ng Champa dânh cho con em thi%"u sùç3. Bùçn thùang sau c%ua cu_çc h_çi fâm %! Pleiku, chùinh ph%u lém th^!i c%ua M_ét Tr_én Champa-+ulro fè_!c chùinh ph%u hoâng gia Sihanouk m^!i chùinh thùèc tham d_è H_çi Nghº Cùac Dén T_çc Fçng Dè!ng4 t%ç chùèc t_ai th%u fç Phnom-Penh vâo thùang 2 n&m 19655. S_è hi_"n di_"n c%ua M_ét Tr_én Champa-+ulro trong h_çi nghº quùçc tù" nây câng géy th"m khùo kh&n v^" m_&t chùinh trº cho chùinh quy^"n Saigon th^!i fùo. F%" tr%a l^!i cho s_è hi_"n h¨èu c%ua +ulro trong h_çi nghº nây, ngây 15-3-1965, Nguy¨"n Cao K^y tri_"u t_ép m_çt cu_çc h_çi fâm thùè hai t_ai Saigon f%" cùèu xùet l_ai h^ç s! fä th%oa thu_én trong h_çi nghº %! Pleiku 6. Vâo thè_!ng tu^én thùang 6 n&m 1965, chùinh ph%u Saigon vâ M_ét Tr_én Champa-+ulro chùép thu_én tr"n nguy"n tù&c lâ së cùo m_çt cu_çc h_çi fâm l)an thùè ba t_ai Banmethuot vâo ngây 6-6-1965. Trèù!c khi m%! cu_çc h_çi fâm, M_ét Tr_én +ulro muùçn fèa vâo chè!ng trînh phi"n h_op ba fi%"m chùinh yù"u sau: 1. Së cùo m_çt lùa c^! ri"ng f%" bi%"u thº cho s_è t_è trº c%ua vûng Cao Nguy"n. 2. Thânh l_ép 50.000 quén +ulro %! Cao Nguy"n. 3. M_çt h_çi nghº quùçc tù" %! Phi Lu_ét Tén ho_&c %! Thai Lan gi¨èa chùinh ph%u Saigon vâ M_ét Tr_én Champa-+ulro.

3 Le Viet-Nam, No 239, 19-10-64; Nguy¨"n Trù&c Dï, 1969, trang 21-22; Paul Nèr, 1966, trang 123-132; G. Hickey, 1982, trang 111-112. 4 Giùéy m^!i mang sùç 184/CTùe, SRN f^" ngây 19-2-1964. 5 Agence Khmer de Presse, No 5, 1965; Mayer, 1971, trang 270. 6 Hickey, 1982, trang 122.

152 Bùao Th_i Hoa

Trèù!c d¨è ki_"n nây, tèù!ng Vïnh L_çc, t%çng tè l_"nh vûng hai chiù"n thu_ét, rùét ph¨én n_ç chùçng l_ai nh¨èng l^!i y"u c^éu c%ua +ulro vâ kù"t t_çi Mÿ fä nhùung tay vâo n_çi b_ç Vi_"t Nam f%" thè!ng thuyù"t ri"ng vù!i +ulro7. Ngây 19-6-1965, Nguy¨"n V&n Thi_"u nù&m quy^"n ch%u tºch %uy ban länh f_ao quùçc gia %! Saigon. L_!i d_ung c! h_çi cùo s_è thay f%çi trong n_çi b_ç chùinh ph%u Vi_"t Nam hay lâ f%" tr%a l^!i cho thùai f_ç ki"u c&ng c%ua tèù!ng Vïnh L_çc, +ulro ra l_"nh tùén cçng %! khu v_èc Buon Brieng. Ngây 25-8-1965, tèù!ng Vïnh L_çc tri_"u t_ép phi"n h_op bùao chùi nh^&m ch%i trùich nhùom +ulro muùçn biù"n vûng cao nguy"n thânh m_çt quùçc gia f_çc l_ép8 v^a h&m d_oa së d^ung vü l_èc quén s_è f%" uy hiù"p. Nhèng m_ét tr_én Champa-+ulro ch%i coi fùo lâ l^!i h&m d_oa c%ua “con c_op giùéy“. Ngây 13 thùang 9 n&m 1965, chùinh ph%u Vi_"t Nam C_çng Hôa vî khçng côn gi%ai phùap nâo n¨èa, quyù"t fºnh tr%! l_ai bân h_çi nghº vù!i M_ét Tr_én Champa-+ulro. Cu_çc h_çi fâm nây mang l_ai cho dén t_çc thi%"u sùç %! mi^"n trung Vi_"t Nam m_çt sùç kù"t qu%a li"n quan fù"n vùén f^" kinh tù", xä h_çi, tè phùap vâ nhùét lâ vùén f^" giùao d_uc. Qua cu_çc th%oa thu_én v^" giùao d_uc nây, chùinh ph%u Vi_"t Nam C_çng Hôa chùép nh_én thânh l_ép m__çt Trè^!ng Thiù"u Sinh Quén %! Pleiku, m_çt Trè^!ng Sè Ph_am Cao Nguy"n vâ m_çt Trè^!ng Kÿ Thu_ét Y Ut t_ai Banmethuot. Ngoâi ba trè^!ng %! cao nguy"n nây, chùinh ph%u Saigon cüng chùép nh_én thânh l_ép m_çt sùç trè^!ng trung h_oc dânh cho dén t_çc thi%"u sùç %! vûng f^çng b^&ng9. Thù" lâ Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c fä tr%! thânh m_çt trong nh¨èng trè^!ng n^&m trong danh sùach c%ua cu_çc h_çi fâm gi¨èa chùinh quy^"n Saigon vâ l_èc lè_!ng +ulro vâo ngây 13-9-65 %! Banmethuot10. S_è ra f^!i c%ua Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c tînh c^! cùo m_çt ùy nghïa khùac, fùo lâ g^én ngây k%y ni_"m m_çt n&m c%ua cu_çc kh%!i nghïa +ulro %! Sar Pa (20-9-1965à. Fa sùç ngè^!i Ch&m vî khçng nù&m v¨èng tînh hînh chùinh trº Vi_"t Nam th^!i fùo, t_è suy foùan r^&ng s_è thânh hînh

7 Vïnh L_çc, 1965, trang 40-50. 8 Hickey, 1982, trang 135. 9 Hickey, 1982, trang 135. 10 Theo çng Dè!ng Tùén S%!, c_èu Qu_én Trè%!ng An Phùè!c th^!i fùo, s_è thânh c%ua trè^!ng nây lâ do ngh_i f_inh c%ua chùinh ph%u Vi_"t Nam C_çng Hôa cho phùep thânh l_ép %! Vi_"t Nam mùçt sùç lù!p f_" thùét dânh cho con em ngè^!i Kinh vâ dén t_çc Thi%"u Sùç tr"n toân quùçc.

S_è thânh hînh trè^!ng trung h_oc Po Klong 153 c%ua Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c nây ch%i xuùét phùat t^è chùinh sùach giùup f¨! ngè^!i Ch&m c%ua chùinh ph%u th^!i T%çng Thùçng Nguy¨"n V&n Thi_"u, gùçc ngè^!i Phan Rang, trong khi fùo ngè^!i cùo cçng nhi^"u nhùét trong vi_"c sùang l_ép trè^!ng nây lâ anh em +ulro, m_çt l_èc lè_!ng khùang chi°en, fùéu tranh khçng mâng xè!ng mùau, nhèng l_èc lè_!ng nây fä bº ngè^!i Ch&m b%o qu"n t^è 35 n&m qua.

Qu_én An Phùè!c tr%! thânh B_ç Giùao D_uc f)au ti"n c%ua Dén T_çc Ch&m

Trè^!ng An Phèù!c fè_!c thânh hînh trong m_çt bùçi c%anh chùinh trº rùét lâ f_&t bi_"t, vî ùap l_èc c%ua m_çt l_èc lè_!ng vü trang t^è b"n ngoâi. Chùinh vî thù", khi fä ban hânh nghº fºnh f%" thânh l_ép trè^!ng An Phèù!c, chùinh ph%u Vi_"t Nam C_çng Hôa cüng fä ph%ui tay, khçng côn quan tém gî n¨èa fù"n phè!ng ti_"n vâ ngén quÿ f%" xéy d_èng phông ùçc. Nù"u t_è h%oi, t_ai sao Trè^!ng Sè Ph_am Cao Nguy"n vâ Trè^!ng Kÿ Thu_ét Y Ut %! Banmethuot dû r^&ng ra f^!i c^ûng lùuc vù!i Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c, nhèng cùo f^éy f%u ti_"n nghi h!n, t^è phông ùçc fù"n khu kùy tùuc xùa? Nù"u cùo s_è may mù&n nây lâ vî hai trung tém giùao d_uc %! Banmethuot fè_!c xéy d_èng hoân toân nh^! vâo s_è tâi tr_! c%ua Mÿ 11. Khçng fè_!c s_è y%"m tr_! tâi chùanh t^^è trung è!ng, vi_"c xéy d_èng Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c fä tr%! thânh vùén f^" c%ua chùinh quy^"n qu_én An Phèù!c. Tr"n phùap lùy, m_oi c! s%! giùao d_uc lâ cçng vi_"c c%ua chùinh ph%u trung è!ng. Th"m vâo fùo chùinh ph%u Vi_"t Nam C_çng Hôa féu cùo nghêo fùoi cho lù&m, fù"n n%çi khçng tîm f%u ngén qu%y f%" xéy cùùét m_çt trè^!ng trung h_oc cho ngè^!i Ch&m. N&m 1965, qu_én l__y An Phèù!c, vî tè!ng lai c%ua con em dén t_çc, t_è fùèng ra f%" gùanh chºu tr"n vai mînh cçng trînh giùao d_uc nây. Thânh ra s_è ra f^!i c%ua trè^!ng nây cüng lâ nh^! s_è nhi_"t tînh c%ua çng f_ai ùuy Dè!ng Tùén S%!, qu_én trè%!ng qu_én An Phèù!c th^!i fùo. Dè!ng Tùén S%! lâ ai? Ai cüng biù"t çng ta m_çt nhâ quén s_è chuy"n nghi_"p, nùong tùinh vâ rùét cùèng rù&n vù!i bùét cùè nh¨èng ai dû cùép tr"n c%ua çng ta fi n¨èa, n°eu ngè^!i °ay cùo thùai f_ç khinh mi_"t hay lâm t%çn thè!ng fù"n danh d_è hay quy^"n l_!i dén t_çc Ch&m c%ua çng ta. Chùinh vî

11 Hickey, 1982, trang 135.

154 Bùao Th_i Hoa tùanh tînh cùèng rù&n vâ trung th_èc nây, mâ fa sùç ngè^!i Ch&m rùét quùi mù"n çng ta: biù"t cùèng rù&n f%" fem l_!i ùich cho qu^én chùung h!n biù"t lâm ngo_ai giao gi%a t_ao f%" fem l_ai quy^"n l_!i cho chùinh b%an thén mînh. Dèù!i con mù&t ngè^!i Ch&m, çng ta khçng ph%ai lâ çng qu_én trè%!ng trong h_" thùçng hânh chùanh Vi_"t Nam n¨èa, nhèng lâ m_çt ngè^!i länh f_ao tinh th^én dén t_çc Ch&m thu_çc qu_én c%ua mînh. Vùi ùy thùèc vai trô fùo, çng ta fä cùç gù&ng vù!i bùét cùè giùa nâo f%" Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c fè_!c thânh hînh vâ ho_at f_çng, dû Chùinh Ph%u Saigon khçng giùup f¨! ngén quÿ. Theo n_çi san »ù!c V_ong12 lùuc f^éu, chùinh quy^"n qu_én An Phèù!c fä trèng d_ung m_çt phông c%ua trè^!ng ti%"u h_oc B^éu Trùuc (lâng Vïnh Thu_énà f%" khai gi%ang m_çt lù!p f_" thùét f^éu ti"n. Thiù"u ti_"n nghi vâ thiù"u c%a ngè^!i gi%ang d_ay, çng Qu%an Fùçc Thânh Phùu Bùa ph%ai th^éu d_ay f%u cùac b_ç mçn. Fù"n thùang 2 n&m 1966, chùinh quy^"n qu_én quyù"t fºnh d^!i Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c v^" f_&t t_ai qu_én l___y %! g^én Thùap Châm cho thu_én ti_"n sinh ho_at. T_ai féy, n&m f^éu trè^!ng cüng ch%i mè_!n ngçi nhâ thanh ni"n f%" lâm phông h_oc. Qua n&m sau, cüng nh^! s_è giùup f¨! c%ua quén f_çi F_ai Hân, Trè^!ng Ti%"u H_oc Phùu Nhu_én %! g^én thçn ùép fè_!c xéy cùét. Sau fùo, chùinh quy^"n qu_én quyù"t fºnh giao ngçi trè^!ng cü Phùu Nhu_én nây cho Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c. T^è fùo, mù!i t_am f%u phông ùçc f%" h_oc. Fa sùç h_oc sinh c%ua Trè^!ng An Phèù!c lâ con em ngè^!i Ch&m %! cùach xa trè^!ng ùçc t^è 5 fù"n 20 céy sùùç, khçng phè!ng ti_"n di chuy%"n f%" v^" lâng. F%" gi%ai quyù"t vùén f^" nây, çng Dè!ng Tùén S%! f^" nghº vù!i nhùom sinh vi"n-h_oc sinh thi_"n chùi Ch&m th^!i fùo gùop ph^én xéy d_èng kùy tùuc xùa cho con em h_oc sinh. S_è gùop ph^én c%ua nhùom thi_"n chùi nây fä fèa s_è sinh ho_at c%ua trè^!ng fù"n m_çt khùuc quanh mù!i: An Phèù!c v^èa lâ m_çt c! quan giùao d_uc v^èa lâ trung tém truy^"n bùa ùy thùèc h_" dén t_çc.

Foân thi_"n chùi: h_o lâ ai?

12 Sùç 5, trang 5-7.

S_è thânh hînh trè^!ng trung h_oc Po Klong 155

Qua l^!i y"u c^éu c%ua çng Dè!ng Tùén S%! vâ nhùét lâ çng qu%an fùçc Thânh Phùu Bùa, foân thanh ni"n-h_oc sinh thi_"n chùi Ch&m %! Ninh Thu_én s¨&n sâng gùanh vùac cçng tùac. Foân thi_"n chùi nây ch%i lâ m_çt sùç anh em sinh vi"n h_oc sinh Ch&m, vî ùy thùèc h_" dén t_çc, t_è t_ép trung thânh m_çt nhùom f%" lâm cçng tùac thi_"n chùi f%" gùop ph^én xéy d_èng cçng tùac xä h_çi trong khuçn kh%ç kh%a n&ng c%ua mînh. Khçng n_çi qui t%ç chùèc, khçng giùéy phùep ho_at f_çng, khçng fân anh d¨én f^éu, foân thi_"n chùi fùung ra lâ m_çt phong trâo thanh ni"n Ch&m, sau ngây f%ao chùanh Ngç Fînh Di_"m vâo 01-11 1963, bù&t f^éu ùy thùèc v^" ngu^çn gùçc lºch s%è c%ua mînh. H_o thè^!ng f_&t vùén f^" h_o lâ ai? Vâ t_ai sao vè!ng quùçc Champa c%ua h_o fä tr%! thânh m_çt n_an nhén trong lºch s%è? H_o fä ùy thùèc r^&ng h_o lâ dén t_çc Champa, ch%u nhén c%ua m_çt f°at nèù!c fä bº k%e ngoâi chi°em fùong. H_o lâ dén t_çc vong quùçc nhèng h_o khçng muùçn tr%! thânh vong thén. M_oi nhi_"t tém vâ s_è hy sinh c%ua h_o trong cçng tùac xéy d_èng kùy tùuc xùa trè^!ng An Phèù!c f^"u xuùét phùat t^è ùy thùèc h_" dén t_çc mùét nèù!c nây. Th"m vâo fùo, lâm cçng tùac cho trè^!ng An Phèù!c lâ m_çt dºp may hiù"m cùo f%" giùup h_o cùo m_çt ùy thùèc h_" mù!i: h_o muùçn thoùat b%o vai trô nhùom thanh ni"n th_u f_çng ch%i biù"t lâm nhén chùèng cho th^!i cu_çc f%" tr%! thânh nh¨èng ngè^!i tr%e tùich c_èc dùam x%a thén vâo chiù"n trè^!ng xä h_çi vç cûng phùèc t_ap f%" lâm m_çt chùut ùit gî cùo l_!i cho dén t_çc. Lâm cçng tùac cho Trè^!ng An Phèù!c, h_o c%am thùéy lâ h_o fang lâm nghïa v_u cho dén t_çc c%ua mînh. Chùinh vî thù", h_o rùét nhi_"t tém, nhi_"t tînh, ch%i biù"t dûng sùèc l_èc vâ cçng lao c%ua mînh, khçng c^én thû lao hay ti^"n b_ac c%ua bùét cùè ai, h^éu hoân tùét kùy tùuc xùa nây. Chè!ng trînh xéy cùét kùy tùuc xùa lâ m_çt chè!ng trînh t_è tùuc. M_çt sùç v_ét li_"u do çng Dè!ng Tùén S%! tîm kiù"m trong kho c%ua qu_én mînh, m_çt sùç khùac do foân thi_"n chùi fi xin t^è thçn xùom c%ua ngè^!i Ch&m. Dén t_çc Ch&m hè%!ng ùèng rùét nhi_"t tînh chè!ng trînh nây, vî h_o cüng ùy thùèc fè_!c vâ coi fùo lâ nghïa v_u fùçi vù!i tè!ng lai c%ua con chùau mînh. Sau cûng, fùo lâ s_è giùup f¨! c%ua quén l_èc M_ÿ fùong %! phi trè^!ng Thùap Châm. S_è giùup f¨! c%ua Mÿ khçng ph%ai lâ ti^"n b_ac, nhèng lâ cho phùep foân thi_"n chùùi vâo phi trè^!ng f%" tîm d_ung c_u xéy cùét mâ quén f_çi Mÿ khçng dûng n¨èa. Ngoâi ra, quén f_çi Mÿ cüng cho m_çt ùit lè!ng th_èc, nhùét lâ f^ç h_çp f%" &n qua ngây. Sau ngây k"u g_oi c%ua Dè!ng Tùén S%!, hâng tr&m sinh vi"n h_oc sinh thi_"n chùi Ch&m mâ chùung tçi khçng th%" k%" hù"t %! féy, t_è tînh

156 Bùao Th_i Hoa nguy_"n vâo lâm cçng tùac. C!m g_ao c%ua h_o trong th^!i gian cçng tùac f^"u lâ c!m g_ao t_è tùuc. Chùinh vî thù", nù"u foân thi_"n chùi nây fä lâm fè_!c vi_"c, fùo cüng lâ nh^! s_è y%"m tr_! tinh th^én vâ v_ét chùét c%ua gia fînh c%ua h_o, m_çt c_çng f^çng khçng ng^én ng_ai hy sinh dû h_o biù"t khçng cùo con em c%ua h_o v^ao h_oc trong trè^!ng nây. Trong suùçt hai n&m thay phi"n nhau f%" lâm cçng tùac, h_o fä f%" l_ai cho trè^!ng nây ba däy nhâ kùy tùuc xùa tè!ng f°oi tè!m t°at v^a khùa f^éy f%u ti_"n nghi. Nhèng th_èc ra, m_uc ti"u c%ua foân thi_"n chùi khçng ph%ai lâ xéy d_èng nhâ c%èa cho con em ngè^!i Ch&m nhèng lâ truy^"n bùa l_ai cho nh¨èng anh em h_oc sinh nây m_çt triù"t lùy mù!i v^" t%ç chùèc xä h_çi. Kh%éu hi_"u mâ h_o thè^!ng fèa ra, fùo lâ ùy thùèc h_" foân kù"t fä tr%! thânh m_çt yù"u tùç quan tr_ong cho s_è sùçng côn c%ua dén t_çc Ch&m: ch%i c^én foân kù"t, sinh vi"n vâ h_oc sinh cüng xéy n%çi kùy tùuc xùa. Kh%éu hi_"u thùè hai: gùop ph^én xéy d_èng cho thù" h_" tr%%e lâ nghïa v_u c%ua thù" h_" fân anh, vî fùo lâ fºnh lu_ét c%ua lºch s%è, nù"u khçng xä h_çi nây ch%i r!i vâo con fè^!ng bù" tù&c.

B_éc fân anh vâ trùi thùèc: h_o fä lâm gî?

Ph%ai cçng nh_én r^&ng, ngoâi foân thi_"n chùi ra, m_çt sùç b_éc fân anh vâ trùi thùèc cüng gùop ph^én quan tr_ong trong chè!ng trînh xéy d_èng trè^!ng An Phèù!c. M_&c dû h_o khçng tham gia tr_èc tiù"p vâo cçng trînh xéy cùét trè^!ng ùçc, nhèng rùét nhi^"u trùi thùèc b_éc fân anh ngè^!i Ch&m thè^!ng ghùe qua trè^!ng, ph^én thî f%" coi cçng tùac tiù"n tri%"n nhè thù" nâo, ph^én thî y%"m tr_! tinh th^én cho foân thi_"n chùi, ph^én thî giùup ùit ti^"n ch_! cho foân thi_"n chùi. C%è ch%i n^ay rùét lâ quùi giùa, vî fä nùoi l"n lông hy sinh vâ ùy thùèc h_" c%ua mînh trèù!c vùén f^" xä h_çi: nù"u foân thi_"n chùi cùo cçng, thî h_o cüng cùo c%ua. Fùo lâ tînh nghïa dén t_çc th_ét s_è. Ngoâi sùç b_éc fân anh trùi thùèc y%"m tr_! tinh th^én, cüng cùo m_çt sùç fân anh dùén thén tr_èc tiù"p h!n. Ngè^!i f^éu ti"n fùang fè_!c ghi !n mâ foân thi_"n chùi thè^!ng nhù&c nh%! tù!i fùo lâ çng Dè!ng Tùén S%!, qu_én trè%!ng qu_én An Phèù!c. Áng ta lâ ngè^!i nhi_"t tînh nhùét vâ fçi lùuc çng ta coi s_è xéy d_èng trè^!ng nây lâ m_çt nghïa v_u c%ua çng ta. Th_ét ra

S_è thânh hînh trè^!ng trung h_oc Po Klong 157 nghïa v_u nây lâ nghïa v_u c%ua B_ç Giùao D_uc thî fùung h!n. Vî quùa nhi_"t tînh, fçi lùuc çng ta qu"n c%a chùèc v_u c%ua mînh f%" fi lâm cçng tùac thanh ni"n thi_"n chùi, trong khi fùo, m_çt sùç giùao sè &n lè!ng f%" d_ay %! trè^!ng nây khçng bao gi^! f_&t chén tù!i trè^!ng f%" coi foân thi_"n chùi fè!ng lâm gî. Nh¨èng ngây ch%u nh_ét, nù"u foân thi_"n chùi c^én, çng Dè!ng Tùén S%! khçng ng^én ng_ai khoùac ùao f%" lùai xe Jeep c%ua çng ta nh^&m v_én t%ai v_ét li_"u xéy cùét (cùat, xim&ng, v.v.à cho cçng trînh xéy d_èng kùy tùuc xùa. Chùinh vî s_è nhi_"t tînh nây m^a foân thi_"n chùi tçn çng ta l"n l^am f_ai di_"n tinh th^én c%ua foân. Tçn sûng çng l"n chùèc f_ai di_"n tinh th^én, khçng ph%ai vî çng ta lâ qu_én trè%!ng, nhèng vî kùinh tr_ong m_çt b_éc fân anh fä ùy thùèc, dùam tùach r^!i b%an thén mînh ra kh%oi khuçn kh%ç c%ç truy^"n Po praong doak ngaok danaok praong ( quan lù!n thî ng^çi %! vº trùi caoà f%" tham gia vâo nh¨èng cçng tùac gî mâ çng ta cùo th%" lâm fè_!c. Nhén v_ét thùè hai, fùo lâ çng Thânh Phùu Bùa vâ Fâng N&ng Qu_a, m_&c dû hai çng nây khçng xuùét thén t^è trè^!ng sè ph_am f%" d_ay cùép hai. Cçng trînh c%ua hai çng ta lâ tham gia thè^!ng tr_èc vâo cçng tùac c%ua foân thi_"n chùi f%" xéy d_èng trè^!ng tr_ai nây. Cçng tùac nây khçng ph%ai lâ nghïa v_u c%ua h_o, vî h_o &n lè!ng chùinh ph%u f%" fi d_ay chùè khçng ph%ai fi xéy cùét nhâ trè^!ng. So vù!i m_çt sùç giùao sè khùac cüng lâ ngè^!i Ch&m vâ d_ay %! trè^!ng nây mâ chùung tçi khçng muùçn n"u t"n ra, çng Bùa vâ çng Qu_a cùo m_çt ùy thùèc h_" rö râng h!n v^" nghïa v_u c%ua m_çt b_éc fân anh trong s_è sinh ho_at th^!i fùo.

T^è qu_én l_y fù"n t%inh thânh

Theo t^! »ù!c V_ong13, Vâo n&m 1969, B_ç Phùat Tri%"n Sù&c t_çc fä h_!p thùèc hùoa kùy tùuc xùa c%ua foân thi_"n chùi thânh kùy tùuc xùa cçng l_ép. Thù" lâ vai trô c%ua foân thi_"n chùi khçng côn n¨èa. Tè%!ng cüng n"n nhù&c th"m, theo s_è quyù"t fºnh c%ua B_ç Giùao D_uc (ND sùç 545-GDTN/PC/ND ngây 31.03.69à, Trè^!ng An Phèù!c fä fè_!c h_!p thùèc hùoa thânh Trè^!ng Trung H_oc F_" Nhùét Cùép k%" t^è n&m 1969 tùèc lâ 5 n&m sau ngây thânh l_ép.

13 Sùç 5, trang 6.

158 Bùao Th_i Hoa

Tiù"p fù"n thùang 2 n&m 1970, vî tînh hînh an ninh t_ai fºa fi%"m cü khçng fè_!c b%ao f%am, m_çt l^én n¨èa, nhâ trè^!ng l_ai fè_!c chùinh quy^"n T%inh, chiù"u theo v&n thè c%ua B_ç Giùao D_uc 3497/GD/TCTT ngây 9. 5. 1970, cho phùep f%çi v^" thº xä Phan rang, f_&t trong khuçn vi"n khu Ty Phùat Tri%"n Sù&c T_çc Ninh Thu_én. Qua thùang 2 n&m 1971, B_ç Giùao D_uc chùinh thùèc cho f%çi t"n Trè^!ng Trung H_oc An Phèù!c thânh Trè^!ng Trung H_oc Pç Klong (ND sùç 202/KH/PC/ND ngây 15.2.1971à theo th%inh c^éu c%ua f^çng bâo sù&c t_çc fºa phè!ng14. Khi mù!i d^!i v^" Phanrang, trè^!ng ch%i d_ay t_am t_ai cùac c&n nhâ Ty Phùat Tri%"n Sù&c T_çc. C^on kùy tùuc xùa b^&ng g¨ç thî do chùinh h_oc sinh t_è cùét lùéy. Mäi fù"n f^éu n&m 1971, vù!i s_è fùong gùop c%ua f^çng bâo sù&c t_çc cûng vù!i s_è h_ç tr_! c%ua chùinh quy^"n fºa phè!ng vâ trung è!ng, nhâ trè^!ng xéy fè_!c 5 phông fùuc. Cuùçi n&m 1972, h_çi ph_u huynh h_oc sinh xéy th"m 3 phông tr_"t, giùup gi%ai quyù"t ph^én nâo n_an khan hi°em phông h_oc c%ua trè^!ng. Trong t^ai khùoa 1973, nhâ trè^!ng fè_!c B_ç Giùao D_uc tr_! cùép th"m 4 tri_"u rè¨!i f%" xéy nùçt 5 phông %! t^éng tr"n. Cçng tùac fä kh%!i tiù"n t^è thùang 4 vâ fä hoân tùét vâo cuùçi thùang 5-197315. Cüng theo t^! »ù!c V_ong16, ngè^!i ta ph%ai cçng nh_én r^&ng Trè^!ng Trung H_oc Pç Klong phùat tri%"n h!i ch_ém so vù!i cùac trè^!ng b_an trong T%inh. Sau 9 n&m trè%!ng thânh vâ 8 ni"n khùoa ho_at f_çng, trè^!ng ch%i cùo 10 lù!p f_" nhùét cùép, vù!i t%çng sùç h_oc sinh kho%ang 500 ngè^!i. Tînh tr_ang thay f%çi fºa fi%"m nhi^"u l^én cûng s_è thiù"u thùçn phông ùçc dai d%&ng fä %anh hè%!ng rùét nhi^"u fù"n s_è phùat tri%"n c%ua trè^!ng. Vù!i m_çt lºch s%è ngù&n ng%ui, trè^!ng cüng fä thay f%çi 3 vº cùép fi^"u khi%"n: - Thânh Phùu Bùa, Qu%an Fùçc, t^è 1965 fù"n 1970. - Lèu Quang Sang, Hi_"u Trè%!ng t^è 1970-1971 (sau ni"n khùoa 1970-1971 Lèu Quang Sang t^è chùèc f%" ra tranh c%è dén bi%"u. M_çt khi fä fù&c c%è, çng ta vâo nh_ém chùèc %! Saigon. Tiù"c r^&ng chùung tçi khçng tin tùèc gî, vî thiù"u tâi li_"u, v^" quùa trînh fùéu tranh c%ua çng ta cho cçng trînh phùat tri%"n trè^!ng nâyà. - Nguy¨"n V&n T%y, Hi_"u Trè%!ng, t^è 1971 fù"n n&m 1975

14 »ù!c V_ong, sùç 5, trang 6. 15 »ù!c V_ong 5, trang 6. 16 Sùç 5, trang 6-7.

S_è thânh hînh trè^!ng trung h_oc Po Klong 159

Nùoi tùom l_ai, trè^!ng trung h_oc Po Klong ra f^!i f%" r^çi tr%ai qua nhi^"u giai fo_an gian nan. H!n 3 l^én f%çi fºa fi%"m vù!i c%anh “sùçng nh^! vâ sùçng kùe“, thiù"u thùçn m_oi phè!ng di_"n, nhèng c_çng f^çng ngè^!i Ch&m, sinh vi"n-h_oc sinh thi_"n chùi Ch&m, cùép l¨anh f_ao Qu_én vâ Ty Phùat Tri%"n Sù&c T_çc v¨én cùç vè!n l"n, vè!n l"n b^&ng ùy chùi vâ nghº l_èc. Vî r^&ng Trè^!ng Po Klong fä tr%! thânh linh h^çn c%ua ngè^!i Ch&m. Ch_&n fè^!ng nh_oc nh^&n, c! c_èc nhè fä vè_!t qua, t^! »ù!c V_ong17 ch%i biù"t thùç l_ç r^&ng: ‹‹vù!i thén xùac rù&n r%oi, khuçn m_&t r_ang r¨! f^éy ni^"m tin hi_"n nay, ngè^!i ta mong èù!c nùo së thu_én bu^çm xuçi giùo tr"n ch_&n fè^!ng tè!ng lai››. Ph%ai ch&ng féy lâ l^!i trén trùçi cuùçi cûng f%" bùao tin cho ngây suy tân c%ua bao m! èù!c c%ua dén t_çc ngè^!i Ch&m, khi biù"n cùç chùinh trº 1975 fä x%ay ra %! fºa bân Fçng Dè!ng.

Tâi li_"u tham kh%ao

»ù!c V_ong, ‹‹Lºch-S%%%è Trè^!ng Trung H_oc Pçklong›› trong »ù!c V_ong, Trè^!ng Trung H_oc Pçklong, Phanrang, sùç 5 (khçng f^" n&m xuùét b%anà, trang 5-7. Agence Khmer de Presse, Phnom-Penh, No 5, 15-3-1965. Hickey, G., +ree in the +orest, New Haven, Yale University Presse, 1982. Le Viet-Nam, Sùç 239, ngây 19-10-1994 Mayer, Ch., Derriêre le sourire Khmer, Plon, Paris, 1971. Nguy¨"n Trù&c Dï, Tîm hi%"u phong-trâo fùéu-tranh +.U.L.R.O. (1958- 1969à, B_ç Phùat-Tri%"n Sù&c-T_çc, Saigon, 1969. Paul-Nèr, S!-lè_!c v^" chùinh-sùach thè_!ng-v_u trong l_ich s%è Vi_"t-Nam, Ph%u F_&c-·Uy Thè_!ng-V_u, Saigon, 1966. Vïnh L_çc, Cùai g_oi lâ phong trâo t_è trº +ulro, Saigon, 1965. +ront Uni=iùe de Lutte de la Race Opprimùee (+ULROà, Historique, 1965.

17 Sùç 5, trang 7.

160 Bùao Th_i Hoa

Giù!i Thi_"u N_çi San Panrang

Dè!ng Tùén Thi*

Panrang lâ t"n c%ua m_çt n_çi san do H_çi F^çng C_çng F^çng Sù&c T_çc Ninh Thu_én xuùét b%an. H_çi f^çng nây fè_!c thânh l_ép qua b%an quyù"t fºnh sùç 342/HCTQ/QF do F_ai Tùa Tr^én V&n T_è, t%inh trè%!ng Ninh Thu_én kùy vâo ngây 21-11-1970 t_ai Phanrang. Sùç f^éu ti"n ra mù&t vâo thùang 9 n&m 1972, nhén dºp l¨" Katùe c%ua n&m nây. Cüng n"n nhùén m_anh r^&ng, Panrang lâ m_çt t_ép san f^éu ti"n do ngè^!i Ch&m xuùét b%an. Toân ban bi"n t_ép lâ ngè^!i Ch&m, m_&c dû, t_ép san nây dûng ngçn ng¨è Vi_"t f%" trînh bây quan fi%"m c%ua mînh.

Hînh Thùèc

V^" ph^én hînh thùèc, N_çi san Panrang cùo bîa b^&ng giùéy simili, kh%ç 210mm x 260mm. M¨çi t_ép g^çm kho%ang 50 trang vâ ùén loùat qua h_" thùçng ronùeo. Cho fù"n hçm nay, ngè^!i ta khçng biù"t n_çi san Panrang ra mù&t b_an f_oc fè_!c mùéy sùç, cüng nhè khçng biù"t lùy do t_ai sao t^! bùao n^ay ngèng xuùét b%an. Hi_"n trong thè vi_"n c%ua Ts. Po Dharma, ngè^!i ta ch%i tîm thùéy fè_!c 8 sùç fä xuùét b%an t^è thùang 9 n&m 1972 fù"n thùang 5 n&m 1974. T%çng sùç xuùét b%an rùét lâ eo h_ep, vî m¨çi sùç ch%i ùén hânh 180 quy%"n. N_çi san nây khçng bùan tr"n thº trè^!ng, nhèng ùén loùat f%" biù"u khçng. Dû lâ t^! bùao c%ua c_çng f^çng, nhèng n_çi san nây fè_!c s_è giùup f¨! c%ua chùinh quy^"n t%inh Ninh Thu_én, nhùét lâ T%inh Trè%!ng, F_ai Tùa Tr^én V&n T_è (xem: Thi"n Sanh C%anh, Panrang 5, 1973, trang 53à. Qua l^!i nùoi f^éu trong sùç 1 (1972, trang 3à, ban bi"n t_ép fä cho biù"t r^&ng, féy lâ:

* Dè!ng Tùén Thi lâ thânh vi"n nghi"n cùèu c%ua Chè!ng Trînh Thù" Giù!i Mä Lai-Thù" Giù!i Fçng Dè!ng.

164 Dè!ng Tùén thi

‹‹N_çi-San X]A-H–ÁI, GI‰AO-D–UC, VÆN-H‰OA, NGH–”-THU„T {...}, m_çt DI]”N-FÔAN t_ép-h_op nh¨èng ngè^!i lâm v&n-h_oc ngh_"-thu_ét fang ngây f"m sùçng trong thânh-phùç chùung ta mâ léu nay nh¨èng ngè^!i fùo chèa cùo hoân-c%anh f%" lâm gî cho QU”-H»ÛNG PA- NRANG1.›› ‹‹N_çi-san PA-NRANG lâ m_çt di¨"n-fân t_è-do c%ua hù"t th%ay m_oi ngè^!i, lâ m_çt fùét-fai cho TRÆM HOA FUA N]Û. N_çi-san PA- NRANG khçng ph%ai lâ di¨"n-fân f_çc-quy^"n, f_çc tho_ai cho m_çt nhùom ngè^!i nâo, cho m_çt phe-f%ang nâo k%" c%a chùinh-quy^"n.›› ‹‹Nhèng féy lâ m_çt n!i fùçi-tho_ai, trao-f%çi ùy-kiù"n v^" nh¨èng nguy_"n-v_ong thiù"t-tha c%ua mînh trèù!c nh¨èng vùén f^" anh em ru_çt thºt chùung ta.›› Cüng nhè nh¨èng t^! bùao khùac, n_çi san Panrang cùo m_çt ban bi"n t_ép f_&t dèù!i s_è fi^"u hânh c%ua ch%u bi"n lâ çng Thi"n Sanh C%anh, Ch%u Tºch C_çng F^çng Sù&c T_çc t%inh Ninh Thu_én; thè kùy lâ çng Fâng C%ai vâ ngè^!i trînh bây lâ çng N_ai Thânh Viù"t, vù!i s_è c_çng tùac cù%ua m_çt sùç anh em ngè^!i Ch&m nhè trong sùç ra mù&t: Jamètaharay, Fâng Thº M_çng M!, Huy^"n Hoa, Jaya Panrang, FFT, Fâng N&ng Giùao, Ngè^!i ‰Ao Trù&ng, Huy^"n K^y, Th^ém L_&ng, H¨èu Fùèc. Qua cùac nhén v_ét trong ban c_çng tùac viù"t bâi, fa sùç ngè^!i nây f^"u xuùét thén cûng lâng H¨èu Fùèc vù!i çng ch%u bi"n. Nhi^"u gi%a thuy°et cho r^&ng, vî çng Thi"n Sanh C%anh lâ ngè^!i thi"n v_i f_ia phè!ng tùinh, n"n fa sùç trùi thùèc Ch&m khùac khçng muùçn tham gia, D_èa vâo bùèc thè c%ua Fên Th^én (bùi danhà vâo ngây 19-4-1993 f&ng trong Panrang 5, 1973, trang 51, vùén f^" nây cüng cùo th%" phùat xuùét t^è m_çt nguy"n nhén khùac. Tùac gi%a c%ua bùèc thè f_&t nghi vùén t_ai sao çng Thi"n Sanh C%anh l_ai dùén thén vâo ngh^" bùao chùi, vâ lâm khçng lè!ng f%" giùup thi"n h_a, trong khi fùo nh¨èng ngè^!i Ch&m khùac ‹‹fang hèù!ng v^" ng_on fên H%ai F&ng {fùo lâ} ''ti^"n''››. F_oc qua bùèc thè nây, çng Thi"n Sanh C%anh tuy cùo thùai f_ç rùét lâ ph¨én n_ç trong bâi tr%a l^!i c%ua mînh (Panrang 5, 1973, trang 52à nhèng cüng thanh minh rö râng r^&ng, nù"u çng ta lâm ch%u bi"n c%ua t^! bùao nây lâ vî çng ta ‹‹b_i›› ch%i fºnh m_çt cùach h_!p lùy b%!i H_çi

1 Nh¨èng céu n^&m trong dùéu ngo_&c ‹‹...›› ch%i lâ sao y b%an chùanh t^è n_çi san Panrang.

Giù!i Thi_"u N_çi San Panrang 165

F^çng Sù&c T_çc t%inh Ninh Thu_én, chùè khçng ph%ai v^i tham ti^"n tham danh nhè F^en Th^én tè%!ng.

N_çi dung

Panrang khçng ph%ai lâ t^! bùao chuy"n f^" v^" nghi"n cùèu, nhèng lâ n_çi san c%ua m_çt c_çng f^çng thî fùung h!n. N_çi dung c%ua Panrang d_èa tr"n m_çt fi%"m t_èa duy nhùét, fùo lâ ‹‹...m_çt di¨"n-fân t_è-do c%ua hù"t th%ay m_oi ngè^!i, lâ m_çt fùét-fai cho TRÆM HOA FUA N]Û›› Chùinh vî trung thânh vù!i ch%u trè!ng nây mâ n_çi san fä fùon nh_én bùét cùè ngôi bùut c%ua ai, vù!i bùét cùè ch%u f^" nâo, dû lâ m_çt bâi th!, m_çt céu ca dao hay t_uc ng¨è, mi¨"n lâ ch%u f^" nây do ngè^!i Ch&m viù"t hay trînh bây, dû n_çi dung cùçt truy_"n fùo cùo hay khçng dùinh dùang gî vù!i ngè^!i Ch&m. N_çi dung t^! Panrang g^çm hai ph^én: ph^én nghi"n cùèu (li"n quan fù"n v&n hùoa, phong t_uc t_ép quùan, tçn giùao, xä h_çià vâ ph^én sùang tùac (nhè th!, truy_"n ngù&nà.

a. Ph^én nghi"n cùèu

Féy ch%i lâ m_çt lo_at bâi kùy ùèc, khçng chùèa chùét yù"u tùç phén tùich hay ph" bînh, nh^&m ghi l_ai nh¨èng s_è hi%"u biù"t vâ kinh nghi_"m ri"ng tè c%ua tùac gi%a li"n quan fù"n phong t_uc t_ép quùan vâ v&n chè!ng c%ua ngè^!i Ch&m. M_&c dû lâ kùy ùèc, nh¨èng bâi nây fä cung cùép nhi^"u tin tùèc quùi giùa cho vi_"c nghi"n cùèu sèu t^ém vâ fä fem l_ai cho f_çc gi%a m_çt khùai ni_"m v^" t%ç chùèc phong t_uc vâ xä h_çi c%ua dén t_çc Ch&m th^!i fùo. Ngoâi nh¨èng giùa trº nghi"n cùèu nây, fi^"u c^én nhù&c nh%! %! féy, fùo lâ m_çt sùç bâi kùy ùèc mang nhi^"u yù"u tùç sai l^ém v^" lºch s%è, v&n hùoa vâ ngu^çn gùçc ngçn ng¨è c%ua Champa vâ nhùét lâ c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga. S_è l¨çi l^ém nây xuùét phùat t^è nh¨èng nguy"n nhén chùinh yù"u sau. V^" phè!ng di_"n lºch s%è, tùac gi%a c%ua n_çi san n^ay khçng phén bi_"t fè_!c yù"u tùç lºch s%è c%ua Panduranga, m_çt ti%"u vè!ng quùçc mi^"n nam vâ lºch s%è li"n bang Champa mâ th%u fç f_&t %! Vijaya (Bînh Fºnhà. Panduranga lâ m_çt ti%"u vè!ng quùçc trong li"n bang Champa, chùinh thù", Panduranga cùo m_çt lºch s%è ri"ng, vua chùua vâ t%ç chùèc chùinh quy^"n ri"ng. Chùinh vî khçng phén bi_"t fè_!c c! cùéu chùinh trº gi¨èa ti%"u vè!ng

166 Dè!ng Tùén thi quùçc Panduranga vâ li"n bang Champa, cùac tùac gi%a c%ua bùao nây thè^!ng gùan cho vua Po Binasuar hay Po Binthuor (1316-1361 hay lâ 1328-1373 tûy theo bi"n ni"n s%èà c%ua ti%"u vè!ng quùùçc Panduranga vù!i vua Chù" B^çng Nga (1360-1390à c%ua li"n bang Champa %! Vijaya; hay Po Klaong Garay ch%i lâ m_çt çng vua huy^"n s%è c%ua Panduranga fä tr%! thânh çng vua Champa th_ét s_è %! Vijaya; cüng nhè nh¨èng fºa danh nhè Harek Kah Harek Dhei, Bal Sri Banéy, Bal Hangaow, Bal Anguei, Bal Batthinéng, v.v. lâ nh¨èng fºa danh c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga (t^è Phùu Y"n fù"n Saigonà fä tr%! thânh nh¨èng fºa danh c%ua Champa n^&m r%ai rùac t^è Qu%ang Bînh fù"n Bînh Fºnh. Fùo lâ vâi thùi d_u fi%"n hînh. Nù"u cùo s_è sai l_"ch c%ua yù"u tùç lºch s%è nây, cüng vî tùac gi%%a ch%i biù"t ngu^çn gùçc lºch s%è c%ua mînh qua m_çt sùç sùach bùao Vi_"t Nam vâ „u Chéu mâ nhi^"u d¨è ki_"n khçng côn phû h_!p vù!i n^"n t%ang lºch s%è Champa th_ét s_è fä fè_!c ch%inh fùçn t^è 30 n&m qua b%!i m_çt sùç chuy"n gia tr"n thù" giù!i. Tr"n phè!ng di_"n v&n hùoa vâ n^"n v&n minh Champa, ph%ai cçng nh_én r^&ng nhi^"u bâi kùy ùèc fä ghi l_ai nhi^"u d¨è ki_"n v&n hùoa quùi giùa c%ua ngè^!i ch&m nhè cùac l¨" h_çi, phong t_uc t_ép quùan v.v. Tiù"c r^&ng, nh¨èng bâi nây chùèa chùét nhi^"u s_è sai l^ém v^" m_çt sùç d¨è ki_"n li"n quan fù"n n^"n t%ang v&n hùoa c%ua ngè^!i Ch&m. S_è sai l^ém nây phùat xuùét t^è nhi^"u nguy"n nhén, fùo lâ m_çt sùç tùac gi%a khçng phén bi_"t fè_!c cùai gî g_oi lâ n^"n v&n minh %anh hè%!ng ‰„n F_ç Giùao c%ua li"n bang Champa trèù!c thù" k%y thùè 15 vâ cùai gî lâ n^"n v&n minh ri"ng c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! mi^"n nam. M_&c dû Panduranga lâ m_çt thânh ph^én c%ua li"n bang Champa, nhèng n^"n v&n minh Panduranga lâ ri"ng bi_"t vâ cùo nhi^"u d¨è ki_"n khçng dùinh dùang gî vù!i n^"n v&n minh Champa %! Vijaya (Bînh Fºnhà. M_çt thùi d_u fi%"n hînh, nhi^"u tùac gi%a fä f^" fù"n c_çng f^çng ngè^!i Ch&m %! vûng Phanrang lâ ngè^!i Ch&m Bâ La Mçn th^! ba th^én Siva, Brahma vâ Visnu. Th_ét ra, ngè^!i Ch&m %! Panduranga khçng ph%ai lâ ngè^!i f_ao Bâ La Mçn chùinh thùçng, vî h_o khçng biù"t gî v^" ba v_i th^én nây c%ua ‰„n F_ç Giùao thè^!ng fè_!c tçn th^! %! Vijaya. Nù"u cùo biù"t ch&ng, ch%i biù"t fù"n th^én Siva mâ ngè^!i Ch&m g_oi lâ Pç Sipalai. H!n n¨èa ngè^!i Ch&m khçng th^! ph_ung v_i th^én Siva nây qua hînh tè_!ng Linga, (hînh dè!ng v_étà xéy tr"n fù" fùa g_oi lâ Yani (hînh ém v_étà. B^&ng chùèng c_u th%", tè_!ng Linga ch%i fè_!c f_&t sau lèng cùac tè_!ng c%ua nh¨èng v_i th^én ho_&c vua chùua khùac %! Panduranga nhè

Giù!i Thi_"u N_çi San Panrang 167 trong f^"n Po Klaong Garai vâ Po Romùùe. Do fùo cùo th%" nùoi ngè^!i Ch&m %! Panduranga fä biù"n hùoa Bâ La Mçn giùao thânh m_çt f_ao ri"ng bi_"t c%ua mînh. Fi^"u cüng n"n nhùén m_anh r^&ng, danh t^è Bâ La Mçn Giùao %! Champa ch%i dûng f%" ùam ch%i tùin ngè¨!ng c%ua gia fînh vua chùua Champa, vî ngè^!i dén thè^!ng khçng th%" cùo phong t_uc t_ép quùan, ki%"u m¨éu nhâ c%èa ngay c%a f_ao giùao c%ua vua chùua fè_!c. Cüng vî hi%"u l^ém lâ cùo Bâ La Mçn Giùao %! vûng Phan Rang hçm nay, n"n cùo ngè^!i cho r^&ng l¨" Kat" lâ c%ua ngè^!i Ch&m Bâ La Mçn. Ngè_!c l_ai çng N_ai Thânh Viù"t (Panrang sùç 1, trang 5à khçng h%&n cûng quan fi%"m fä cho r^&ng l¨" Kat" fè_!c t%ç chùèc ch%&ng nh¨èng cho ngè^!i Ch&m gùçc Bâ La Mçn mâ c%a cho ngè^!i Ch&m gùçc H^çi Giùao. Vî r^&ng nhén d_ip l¨" nây, fçng fùuc ngè^!i gùçc H^çi Giùao cüng mang l¨" v_ét fù"n cùac F^"n, Thùap, cùung kùinh vâ côn tham gia cùac cu_çc vui khùac f%" m^èng ngây L¨". Trong n_çi san Panrang, danh t^è Ch&m vâ Bani thè^!ng hay xuùét hi_"n. L_am d_ung danh t^è nây cùo th%" fèa fù"n s_è hi%"u l^ém vç cûng tai h_ai. Ngè^!i Bâni gùçc cüng lâ ngè^!i Ch&m së t_è h%oi cùo ph%ai mînh lâ ngè^!i Ch&m khçng? Tr"n th_èc tù", %! Panduranga cùo hai c_çng f^çng Ch&m. Nhùom thùè nhùét lâ lâ Ch&m Ahier, tùèc lâ c_çng f^çng ngè^!i Ch&m cùo %anh hè%!ng ph^én nâo truy^"n thùçng Ba La Mçn. Nhùom thùè hai lâ Ch&m Awal, c_çng f^çng ngè^!i Ch&m ch_iu %anh hè%!ng truy^"n thùçng H^çi Giùao. Danh t^è Ahier, Awal fä cùo s%&n trong ngçn ng¨è Ch&m vâ fè_!c cùac nhâ trùi thùèc, cüng nhè cùac b_éc chùèc sù&c tçn giùao thè^!ng dûng fù"n. Thùi"t tè%!ng danh xèng Ahier vâ Awal, thay vî Ch&m vâ Bâni, lâ rùét h_!p lùy vù!i truy^"n thùçng v&n hùoa c%ua ngè^!i Ch&m. V^" ph)an ngçn ng¨è, n_çi san Panrang cùçt yù"u dûng tiù"ng Vi_"t f%" trînh bây n_çi dung c%ua t^! bùao. Nhèng trong n_çi san nây cüng cùo nhi^"u bâi viù"t b^&ng tiù"ng Ch&m vâ dºch ra tiù"ng Vi_"t. Ngçn ng¨è Ch&m lâ m_çt ngçn ng¨è rùét giâu m_anh vî fä chºu %anh hè%!ng séu f_ém tiù"ng Ph_an, Mä Lai, Arap, Vi_"t Nam vâ Kampuchea. Cüng vî khçng nù&m v¨èng fè_!c ngu^çn gùçc c%ua nhi^"u t^è, n"n m_çt sùç t^è Ch&m fä bº fºnh nghïa sai l_"ch nh^&m phû h_!p vù!i quan fi%"m ri"ng tè hay s_è suy foùan c%ua tùac gi%a mâ thçi. M_çt fi%"n hînh sau féy cùo th%" chùèng r^&ng nhi^"u t^è Ch&m fä bº hi%"u sai l_"ch vù!i gùçc t^è nguy"n th%uy c%ua nùo, thùi d_u, trong bâi Ariya Gleng Anak cùo céu:

168 Dè!ng Tùén thi

Balan tajuh {patao} lengka marai sumu, klau pakar marai saong nyu, Kawei angan Bhum Kawei.

çng Thi"n Sanh C%anh (Panrang 1, 1972:13-14à dºch lâ:

Trong thùang b%ay tiù"p thî l%èa thi"ng, T^ung lai tam vùét fùao ti"n nhèng theo T.S. Po Dharma thî n"n d_ich nhè sau:

Vâothùang b%ay vua {Minh M_ang} kºp f°en n!i, ba tèù!ng c^ung theo ngè^!i, tù!i Kawei t"n Bhum Kawei.

Lengka %! féy, theo tùac gi%a, cùo nghïa ‹‹l%èa thi"ng››. Tiù"c r^&ng, lengka lâ tiù"ng Ph_an ‹‹Langka›› cùo nghïa ‹‹si"u f_ç, vï f_ai, khçng ai vùi b^&ng››. Lengka trong bâi nây l^a ùam ch%i Hoâng Fù" Minh M_ang (1820- 1841à c%ua Vi_"t Nam. Th"m vâo fùo, tùac gi%a cüng cho r^&ng t^è pakar cùo nghïa lâ v_ét. Th_ét ra, pakar lâ t^è c%ua Mä Lai ‹‹pakar›› cùo nghïa ‹‹nhâ thçng thùai, quan l^am vi_"c trong tri^"u fînh; chuy"n gia››. Fùung ra, bâi Ariya Gleng Anak khçng ph%ai lâ bâi ti"n foùan hay m_çt lo_ai sùém kùy nhè ngè^!i ta thè^!ng hi%"u l^ém, nhèng lâ bâi mç t%a l_ai bùçi c%anh lºch s%è c%ua Panduranga vâo n&m Ng_o (1834à, n&m fùanh dùéu cu_çc vûng d_éy c%ua Ja Thak Wa lâng V&n Lém (Bhum Kaweià chùçng l_ai tri^"u fînh Huù". Féy cüng lâ n&m fùanh dùéu chùinh sùach tân b_ao nhùét c%ua vua Minh M__ang (Lengkaà nh^&m ti"u di_"t toân th%" ngè^!i Ch&m.

b. Ph^én sùang tùac

Ph^én sùang tùac g^çm hai lo_ai: truy_"n ngù&n vâ th!. Féy lâ ph^én fä chiù"m sùç trang nhi^"u nhùét c%ua n_çi san nây. M_çt thùi d_u fi%"n hînh, l^a trong t_ép ra mù&t sùç 1, nù"u f_çc gi%a ch%i thùéy cùo 4 bâi kùy ùèc ghi l_ai vùén f^" v&n hùoa vâ phong t_uc t_ép quùan ngè^!i Ch&m, thî f_çc gi%a së khçng ng_ac nhi"n khi f_oc qua 8 bâi th!: Kùinh déng anh hûng li_"t sï c%ua Thi"n Sanh C%anh; Chi"m n¨è !i c%ua Fâng N&ng Giùao; Cho lùèa tu%çi hai mè!i c%ua Th^ém L_&ng; Tîm nghïa mù!i c%ua Huy)en K^y; Trong vù&ng c%ua

Giù!i Thi_"u N_çi San Panrang 169

Huy^"n Hoa; Chiù"c ùao c%ua F.F.T.; Gi^! fä fi%"m r^çi em !i c%ua Huy^"n Hoa; M_çt bçng h^çng c%ua Fâng Thº M_çng M!. Trong ph^én sùang t_ao c%ua sùç ra mù&t nây, n_çi san fä dânh cho f_oc gi%a c%ua mînh bùçn bâi truy_"n ngù&n: F"m thao thùèc c%ua Th^ém L_&ng; Mèa chi^"u thùè b%ay c%ua H¨èu Fùèc: H_anh phùuc nâo cho chº c%ua Ngè^!i ‰Ao Trù&ng; M_çt chuyù"n viù"ng thùap c%ua F.F.T. Trong ph^én sùang tùac nây, fa sùç tùac gi%a n_çi san Panrang khçng cùo m_çt khuynh hèù!ng rö râng. Nh¨èng bâi sùang tùac ch%i lâ nh¨èng tùac ph%ém v&n chè!ng gi%ai trùi, giùup f_çc gi%a qu"n fi th^!i gian nh_oc nh^&n hay n¨çi èu bu^çn ri"ng tè c%ua mînh. Tùom l_ai, n_çi san Panrang khçng thoùat kh%oi ch%u f^" gi%ai trùi mâ m_çt sùç bùao chùi Vi_"t Nam nhè Ph_u N¨è Di¨"n Fân, V&n Ngh_" Ti^"n Phong fä t^èng ch%u trè!ng. Ngoâi ch%u f^" v&n chè!ng gi%ai trùi nây, f_çc gi%a cüng khçng qu"n fè_!c nhi^"u tùac gi%a c%ua n_çi san Panrang fä tîm cùach g%!i gùém chùut ùit tém tr_ang c%ua mînh trèù!c d¨è ki_"n lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Champa thiù"u may mù&n . Qua ngôi bùut c%ua Thùai Chi"m (Panrang 8, 5-1974, trang 47à vù!i f^" t_èa Tînh Chi"m Vi_"t , tùac gi%a lùy lu_én r^&ng nù"u xèa kia fä cùo khùuc tînh s%è gi¨èa cçng chùua Huy^"n Trén c%ua Vi_"t Nam vù!i hoâng t%è Champa Jaya Simhavarman III (Chù" Ménà, thî hçm cüng cùo th%" x%ay ra:

Ngè^!i anh Vi_"t vù!i lông bùac ùai, Dîu em Chi"m trùanh kh%oi tr^ém luén.

Ngè_!c l_ai, trong bâi th! c%ua Chi"m T%è Thè!ng H_én (Panrang 8, 5- 1974, trang 47à tùac gi%a ch%i biù"t nùoi l"n s_è fau bu^çn c%ua mînh trèù!c bùçi c%anh hoang tân c%ua Champa f%" r^çi f_&t l_ai vùén f^" ai lâ tùac gi%a fä fèa vè!ng quùçc nây fù"n s_è suy vong:

Côn féu n¨èa nh¨èng ngây oai hûng cü. Khi thùap Ch^am %u rü dèù!i mân sè!ng. ... Thânh thùap ngây xèa sao vù&ng ngù&t? Ch_anh lông tim se thù&t t^èng c!n. Ai géy n"n c%anh fo_an trè^!ng.

170 Dè!ng Tùén thi

V%a l_ai, trong tùac ph%ém Tînh Chi"m N¨è (Panrang 5, 1973, trang 36à, tùac gi%a tîm cùach xéy d_èng cùçt truy_"n tr"n ch%u f^" tînh y"u c%ua m_çt sùç Chi"m n¨è f%" r^çi gùoi ghùem vâo fùo m_çt hoâi bäo c%ua mînh:

Tçi cûng em së f_ep ph_én duy"n lânh. Ngây vinh quang c%ua Non Nèù!c Chi"m Thânh.

Vù!i bâi th! Kinh Thânh F^ç Bân c%ua Tr^én Thuy Mai (Panrang 6, 1973, trang 30à, tùac gi%a khçng nùoi gî th"m ngoâi vi_"c thè!ng tiù"c cho s_è s_up f%ç c%ua thânh F^ç Bân. Cüng nhè Huy^"n Hoa (Panrang 5, 1973, trang 54à, m_çt tùac gi%a fä f&ng th! nhi^"u nhùét trong n_çi san nây, fä b%o fi nh¨èng ch%u f^" m! tè%!ng giùo tr&ng f%" tr%! v^" ngu^çn c_çi cü gùop ph^én thè!ng tiù"c cho s_è suy tân F^ç Bân vâ khùoc than cho Chù" B^çng Nga:

Khùoc huy hoâng m_çt thu%! Chù" B^çng Nga. Khùoc anh linh c%ua dén Châm g_uc chù"t.

Cuùçi cûng, fùo lâ Lynh Uy"n Thçn N¨è (Panrang 4, 1973, trang 23à, fä vè_!t qua th%" thùèc c%ua m_çt nhâ th! viù"t gi%ai trùi hay than khùoc cho chuy_"n dï väng u s^éu f%" fi th%&ng vâo vùén f^" th^!i s_è nh^&m kù"t ùan nh¨èng k%e lèu manh fùanh cùép 5 tè_!ng Ch&m %! thùap Po Klaong Garay vâo f"m 30 thùang 12 n&m 1972. Vù!i t_èa f^" Nhù&n k%e lèu manh, tùac gi%a fä dûng ngôi bùut c%ua mînh f%" nùoi l"n s_è ph¨én n_ç c%ua dén Ch&m th^!i fùo:

Tè_!ng Ch&m mùét ngè^!i dén ta thùan. Thùap fi"u tân ngao ngùan dè^!ng bao.

Nù"u cùac tùac gi%a nây cùo khuynh hèù!ng gi%ai trùi hay than khùoc cho Champa fi"u tân nhèng cüng géy fè_!c ùit nhi^"u xùuc f_çng n!i f_çc gi%a trèù!c m_çt bùçi c%anh xä h_çi th^!i ùéy. Than khùoc, ai oùan, tiù"c h_én, cho Champa vùçn lâ b%an chùét c%ua ngè^!i Ch&m t^è ngây mùét nèù!c.

* *

Giù!i Thi_"u N_çi San Panrang 171

Trèù!c khi ngèng xuùét b%an, t^! n_çi san Panrang chèa k_ip f^" c_ép fù"n vùén f^" Kinh tù" Giùao d_uc xä h_çi nhè fä ch%u trè!ng lùuc thânh l_ép, nhèng t^! bùao cüng fä cung cùép nhi^"u tè li_"u quùy giùa cho vi_"c sèu t^ém nghi"n cùèu v^" phong t_uc t_ép quùan, v&n hùoa l_ich s%è ngè^!i Ch&m. H!n n¨èa, t^! bùao cüng fä khuyù"n khùich nhi^"u nhâ v&n, nhâ th! ngè^!i Ch&m, tuy khçng ph%ai lâ chuy"n nghi_"p, fä cùo d_ip bi%"u l_ç tè tè%!ng c%am nghï cüng nhè di¨"n t%a fè_!c nh¨èng xùuc f_çng c%ua mînh trèù!c c%anh ng_ç fau thè!ng c%ua dén t_çc. Dû ch%i cùo tùam sùç ra mù&t, nhèng n_çi san Panrang fä gùop ph^én lù!n lao trong chè!ng trînh b%ao t^çn vâ ph%ç biù"n v&n hùoa dén t_çc ngè^!i Ch&m. Kù"t qu%a nây cüng nh^! s_è hy sinh lù!n lao c%ua tùét anh em trong ban bi"n t_ép, nhùét lâ çng Thi"n Sanh C%anh, ch%u bi"n c%ua t^! bùao, cüng lâ ngè^!i cùç cçng nhi^"u nhùét trong cçng trînh xuùét b%an t^! n_çi san f^éu ti"n c%ua c_çng f^çng Ch&m.

Phi"n ém tiù"ng Ch&m

Ban Bi"n So_an

Tiù"ng Ch&m thu_çc h_" ng¨è Mä Lai, m_çt lo_ai ngçn ng¨è hi_"n fè_!c 250 tri_"u ngè^!i c%ua vûng Fçng Nam ‰A s%è d_ung. Nh_én thùéy mùçi quan h_" ch_&t chë gi¨èa hai ngçn ng¨è Ch&m vâ Mä Lai, Trè^!ng Vi¨"n Fçng Bùac C%ç Phùap fä quyù"t f_inh vâo n&m 1996 dûng phi"n ém c%ua Mä ng¨è viù"t theo d_ang la tinh f%" ùap d_ung cho Ch&m ng¨è. Fi%"m fùang lèu ùy lâ nh¨èng ai khçng quen thu_çc vù!i Mä ng¨è së c%am thùéy b¨! ng¨! vâ lùung tùung trong bèù!c f^éu lâm quen vù!i lùçi phi"n ém nây. Ch%&ng h_an, ph_u ém ∆ c%ua Ch&m ng¨è së fè_!c phi"n ém nhè sau: nd (∆V_ndua ≠ f_çi %! tr"n f^éuà; ph_u ém b ≠ b (bU_bu ≠ chùaoà. „m thanh c%ua Ch&m ng¨è khùac vù!i ém thanh c%ua Vi_"t ng¨è, cho n"n ngè^!i Vi_"t hay ngè^!i nèù!c ngoâi khçng th%" phùat ém chùinh xùac nh¨èng ph_u ém vâ nguy"n ém trong h_" thùçng phi"n ém Ch&m ng¨è nây, nù"u khçng cùo s_è hèù!ng d%én s! kh%!i. Sau féy lâ nh¨èng ch¨è cùai c%ua m%éu t_è Ch&m ng¨è d_i f^çng vù!i m¨éu t_è c%ua Vi_"t ng¨è: g g gru {-} th^éy giùao G gh ghur {-} bäi cùat c c cuh {tiù"ng vi_"t: ch} bù&n j j jalan {-} con fè^!ng J jh jhik {-} may Ô nj njuh {-} c%ui d d daok {-} ng^çi D dh dhan {-} cânh céy Î nd ndih {tiù"ng vi_"t: f} ng%u b b baoh {-} trùai B bh bhang {-} mûa nù&ng ı mb mboh {tiù"ng vi_"t: b} thùéy ª é méh {tiù"ng vi_"t: è} vâng

176 Ban Bi"n So_an

I. Iné akhar (ch¨è cùaià F_oc theo tiù"ng Vi_"t a a akhar {a} ch¨è i i ikan {i} cùa u u urang {u} ngè^!i ta e ùe ùew {"} g_oi A ai aik {ai} nh%a ra o o ong {ç} çng k k kau {k} ta, tçi K kh khan {kh} vùay, ch&n g g gru {-} th^éy giùao G gh agha {-} r¨", gùçc q ng angan {ng} t"n Q ng ngap {ng} lâm = ng thang {ng} nhâ c c cuh {ch} bù&n C ch chai {ch} gi%a, quay j j jalan {-} con fè^!ng J jh jhik {-} may z ny nyu {nh} nùo Z ny nyuk {nh} l_&n xuùçng Ô nj njuh {-} c%ui t t tuh {t} f%ç T th thun {th} n&m d d daok {-} ng^çi D dh dhan {-} cânh céy n n ni {n} cùai nây N n nan {-} cùai fùo Î nd ndih {f} ng%u

Phi"n ém tiù"ng Ch&m 177 p p pang {p} nghe l^!i w p po {p} çng, ngâi P ph phun {ph} céy b b baoh {-} trùai B bh bhang {-} mûa nù&ng m m min {m} nhèng mâ M m matah {m} côn sùçng ı mb mboh {b} thùéy y y yang {y} th^én thùanh r r rai {r} tri^"u f_ai l l laow {l} Trung Hoa v w wah {v} céu s s suan {s} h^çn S s sap {s} gi_ong h h huec {h} s_! :: m malam {m} f"m H h atah {h} xa

II. Takai akhar (dùéuà

_ {-} (dùéu dâi khçng cùo giùa tr_i trong tiù"ng Ch&mà

I i gilai {i} thuy^"n

ï i di {i} %!, t_ai

E ei adei {ay} em

U u halun {u} f^éy tù!

O + ùe pagùe {"} bu%çi sùang

+ e deng {!} fùèng

O o ndon {ç} nùon 178 Ban Bi"n So_an

Æ ai padai {ai} lùua

O ù ao nao {ao} fi

U+ au thau {au} biù"t

Y i tian {ia} b_ung

R r trun {r} xuùçng

L l glaong {l} cao

V u- dua {-} hai

ª é méh {è} vâng

III. Angka (sùçà

1 2 3 4 5

6 7 8 9 0

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng trong Ariya Nai Mai Mang Makah

Abdul Karim*

Trong s‚ cüc tüc ph∏m ChØm hiŒn ñ¨ sıu taàm ñıÏc, tüc ph∏m n‰i b∫t c‹ tœnh nghŒ thu∫t vØn chıÁng cao v° c‹ tœnh hiŒn th˙c sµu s∞c ph®i ñıÏc kÃ tËi Ariya Nai Mai Mang Makah1. Thi ph∏m Nai Mai Mang Makah laàn ñaàu ti≈n ñıÏc giËi thiŒu mÊt cüch khüi quüt trong quyÃn VØn H‡c ChØm cuûa Inrasara2 køm theo b®n phi≈n µm La-tinh v° b®n dŸch ti∆ng ViŒt. V° t˜ ñ‹ cho ñ∆n nay chıa c‹ mÊt b°i nghi≈n cˆu chuy≈n ñÀ n°o vÀ thi ph∏m n°y. Chœnh v÷ th∆, chÓng t·i mong ñ‹ng g‹p mÊt phaàn n°o v°o kho®ng thi∆u v∞ng ñ‹. B°i nh∫n ñŸnh n°y tr‡ng tµm chuû y∆u ch◊ l° g‹p phaàn phµn tœch vÀ khœa c≠nh nghŒ thu∫t vØn chıÁng, c›n nh˘ng g÷ li≈n quan ñ∆n b‚i c®nh lŸch s¯, th˙c tr≠ng x¨ hÊi v.v..., s¡ ñıÏc tr÷nh b°y mÊt cüch chi ti∆t trong cu‚n süch Ariya Nai Mai Mang Makah3 do BÊ VØn H‹a M¨ Lai v° ViŒn ViÕn á·ng Phüp s∞p phüt h°nh trong nØm 1999. CØn cˆ theo Inrasara, thi t∫p n°y ñıÏc ·ng Than TiÁng, ngıÈi l°ng Cha Klaing (M˛ NghiŒp, Ninh Thu∫n) chæp l≠i v°o nØm

* Abdul Karim l° gi®ng vi≈n cuûa Phµn Khoa Ng·n Ng¯ H‡c Í á≠i H‡c Putra Ma Lai. 1 Phaàn nhiÀu cüc tüc ph∏m vØn chıÁng ChØm kh·ng c‹ t≈n ñÀ, cho n≈n ngıÈi ta thıÈng l∂y cµu ñaàu c‹ ˚ nghÿa h°m chˆa ñıÏc nÊi dung cuûa tüc ph∏m hay t≈n tüc gi® ñÃ ñ¥t t≈n cho n‹, nhı Ariya Gleng Anak, Paoh Catuei, Ariya Muk Thruh Palei, Ariya Pataow Adat, v.v... Laàn ñaàu ti≈n, tüc ph∏m n°y ñıÏc mang t≈n Ariya Bini-Cam trong t∫p VØn H‡c ChØm cuûa Inrasara (1994, trang 296- 320). V÷ th∂y cüi t≈n ñÀ Ariya Bini-Cam kh·ng phÔ hÏp vËi nÊi dung cuûa tüc ph∏m, n≈n chÓng t·i t≠m dÔng cµu ñaàu Nai Mai Mang Makah. ñÃ ñ¥t t≈n cho tüc ph∏m n°y. 2 Inrasara, 1994, trang 296-320. 3 MÊt b°i nghi≈n cˆu chuy≈n ñÀ cuûa Po Dharma, G. Moussay, Abdul Karim.

180 Abdul Karim

1903, d°i kho®ng 650 cµu ´lÚc bütª. V÷ b®n g‚c ñ¨ bŸ th∂t l≠c, cho n≈n thi ph∏m n°y ch◊ c›n 324 cµu4. Gi® thuy∆t n°y thi∆u cÁ sÍ khoa h‡c, v÷ kh·ng c‹ mÊt s˙ dπn chˆng n°o, v° r±ng, n∆u cØn cˆ v°o nÊi dung thi t∫p th÷ c‹ l¡, kh·ng c‹ ño≠n bŸ th∂t l≠c tr≈n. Ariya Nai Mai Mang Makah c‹ mÊt taàm quan tr‡ng v° vŸ trœ ñ¥c biŒt trong nÀn t®ng vØn h‡c ChØm. V÷ phong cüch nghŒ thu∫t vØn chıÁng, v÷ nÊi dung ch∂t chˆa tœnh lŸch s¯ v° x¨ hÊi ñıÁng thÈi trong n‹, vËi vØn phong mËi m¿ v° c∂u trÓc ñ¥c biŒt cuûa thÃ thÁ, tüc ph∏m n°y ñ¨ ñ≠t ñ∆n mˆc ñÊ tuyŒt cao trong nghŒ thu∫t vØn chıÁng ChØm5. N‹ r∂t xˆng ñüng l° tüc ph∏m ti≈u biÃu trong nÀn t®ng VØn ChıÁng v° VØn H‡c ChØm hiŒn nay. Ariya Nai Mai Mang Makah l° h„i k˚ b±ng thÁ, ghi l≠i nh˘ng h„i tıÍng v° c®m nh∫n cuûa mÊt ho°ng thµn Campa (thuÊc vÔng Panduranga) vÀ t÷nh y≈u cuûa ch°ng vËi n°ng c·ng chÓa ñ∆n t˜ Makah (tiÃu bang Kelantan, Malaysia)6 cÒng nhı t÷nh y≈u cuûa ch°ng ñ‚i vËi ñ∂t nıËc trong b‚i c®nh ñ¥c biŒt cuûa lŸch s¯ Campa. Trong Ariya Nai Mai Mang Makah ngıÈi ta nh∫n th∂y ch◊ c‹ hai nhµn v∫t chœnh ñ‹ l° ho°ng thµn Campa v° c·ng chÓa M¨ Lai, nhıng qua ñ‹ tüc gi® ñ¨ thÃ hiŒn v° tr÷nh b°y ñıÏc nh˘ng quan ñiÃm cuûa m÷nh vÀ mÊt b‚i c®nh lŸch s¯ v° x¨ hÊi m° tüc gi® l° nhµn chˆng h°ng ñaàu.

4 Inrasara, 1994, trang 161. 5 Nh˘ng th°nh t˙u nghŒ thu∫t vØn chıÁng ti≈u biÃu trong vØn chıÁng ChØm c‹ thÃ l° : Akayet Dewa Mano, Akayet Inra Putra, Akayet Um Marup, Ariya Gleng Anak, Paoh Catuei ... 6 Theo Gs. D. Lombard (1990, trang 183), Makah trong truyÀn th‚ng M¨ Lai l° mÊt thünh ñŸa Í th∆ giËi si≈u h÷nh, chœnh v÷ th∆ n≈n ngıÈi thıÈng kh·ng thÃ ñ∆n ch‚n n°y ñıÏc. Nh∫n ñŸnh n°y cuûa Gs. Lombard r∂t l° chœ l˚, v÷ ngıÈi ChØm cÒng c‹ cµu: ìnao makah danahî. Cµu n°y c‹ nghÿa ñen l° ´ñi thünh ñŸa Makah v° Medinahª, nhıng nghÿa b‹ng th÷ ´ra ñi kh·ng bao giÈ trÍ l≠iª. CÒng theo Gs. D. Lombard (1990, trang 196-197), trıËc th∆ kyû thˆ 16, danh t˜ Makah ñıÏc dÔng trong vØn chıÁng M¨ Lai kh·ng üm ch◊ thünh ñŸa H„i Giüo Í nıËc Ä R∫p, nhıng l° tiÃu vıÁng qu‚c Melaka (M¨ Lai). Sau th∆ kyû thˆ 16, khi Melacca bŸ quµn B„ á°o Nha chi∆m ñ‹ng, Ts. Po Dharma (1999, trang 198) cho r±ng thünh ñŸa Makah ñıÏc dÈi t˜ Malacca ñ∆n Kelantan (M¨ Lai), mÊt tiÃu bang c‹ nhiÀu m‚i li≈n hŒ khØn khœt vËi vıÁng qu‚c Campa.

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 181

NÊi Dung SÁ LıÏc

C· c·ng chÓa M¨ Lai theo ñıÈng biÃn ñ¨ ñ∆n Harek Kah Harek Dhei7, C· ñ∆n Campa vËi mÚc ñœch chœnh y∆u l° t÷m cüch bi∆n h‹a Campa th°nh mÊt qu‚c gia H„i Giüo. Mu‚n ñ≠t tËi k∆t qu® n°y, viŒc ñaàu ti≈n cuûa c· l° l°m th∆ n°o ñÃ chinh phÚc cho ñıÏc trüi tim cuûa vŸ ho°ng thµn Campa g‚c Cam Bani8 ñÃ trÍ th°nh mÊt ngıÈi H„i Giüo chœnh th‚ng. Trong thÈi gian c·ng chÓa M¨ Lai lıu l≠i Í Campa, vŸ ho°ng thµn Campa ñ¨ ñıa n°ng ñi thØm r∂t nhiÀu ñŸa danh cuûa ñ∂t nıËc m÷nh. Xuy≈n qua cuÊc h°nh tr÷nh d°i n°y, vŸ ho°ng thµn Campa ñ¨ th∫t s˙ say m≈ n°ng c·ng chÓa M¨ Lai xinh ñ¬p. áüp l≠i t÷nh y≈u cuûa vŸ ho°ng thµn Campa, n°ng c·ng chÓa xˆ Makah cÒng hæ mÍ trüi tim m÷nh. N°ng ñ¨ y≈u ho°ng thµn Campa nhıng c›n r∂t dø d¥t trıËc m‚i t÷nh cuûa h‡. Ri≈ng ñ‚i vËi vŸ ho°ng thµn Campa, dπu r∂t y≈u n°ng c·ng chÓa ñ∆n t˜ Makah, nhıng v÷ trüch nhiŒm lËn lao cuûa ·ng ñ‚i vËi qu‚c gia v° dµn tÊc, ñ‚i vËi truyÀn th‚ng cuûa t‰ ti≈n, n≈n ·ng kh·ng ch∂p nh∫n chuû trıÁng cuûa c·ng chÓa ñ∆n t˜ Makah. V÷ r±ng, chuû trıÁng cuûa c·ng chÓa xˆ Makah kh·ng thÃ ñem l≠i k∆t qu® t‚t ñ¬p hÁn cho qu‚c gia v° dµn tÊc trong b‚i c®nh lŸch s¯ thÈi b∂y giÈ. NgıÏc l≠i, n‹ l≠i l°m cho x¨ hÊi khuûng ho®ng th≈m. áµy l° khÓc m∞c kh·ng l‚i thoüt trong cuÊc t÷nh gi˘a c·ng chÓa H„i Giüo v° vŸ ho°ng thµn Campa g‚c Cam Bani9. V÷ l° mÊt sˆ gi® H„i Giüo sang truyÀn giüo, c·ng chÓa M¨ Lai kh·ng thÃ n°o k∆t h·n vËi mÊt

7 Danh xıng Harek Kah Harek Dhei cÒng l° mÊt danh xıng üm ch◊ chung cho tiÃu vıÁng qu‚c Panduranga. 8 Theo Ts. Po Dharma (1978), kÃ t˜ Po Kabrah (1448-1482/ 1460-1494), cüc vua Í Panduranga ñÀu theo H„i Giüo Bani nhıng vπn c›n gi˘ nh˘ng nghi lÕ truyÀn th‚ng cuûa ho°ng gia. Po Rome (1627-1651) l° mÊt thœ dÚ ñiÃn h÷nh. Khi ñ¨ t˜ traàn, xüc cuûa ng°i ñıÏc ñıa v°o nh° chÔa H„i Giüo Bani ñÃ l°m lÕ trıËc khi ñıa l≈n gi°n hoûa ñÃ thi≈u. 9 T∂t nhi≈n, ñµy kh·ng ph®i l° khÓc m∞c gi˘a dµn tÊc Campa v° M¨ Lai, m° l° khÓc m∞c gi˘a hai ˚ thˆc hŒ t·n giüo.

182 Abdul Karim ngıÈi ngo≠i ñ≠o. C›n vŸ ho°ng thµn Campa, ·ng kh·ng thÃ v÷ t÷nh y≈u ri≈ng tı m° qu≈n ñi xˆ m≠ng cao c® cuûa mÊt l¨nh ñ≠o qu‚c gia, qu≈n truyÀn th‚ng dµn tÊc cÒng nhı hŒ th‚ng t‰ chˆc x¨ hÊi cuûa dµn tÊc m÷nh. Chœnh khÓc m∞c tr≈n ˚ thˆc hŒ n°y ñ¨ ñıa cuÊc t÷nh cuûa ho°ng thµn Campa v° c·ng chÓa xˆ Makah ñi ñ∆n ñ‰ vÎ10. CÒng do ho°n c®nh cuûa ñ∂t nıËc Campa, c·ng chÓa kh·ng thÃ Í l≠i, n°ng trÍ vÀ Malaysia. VŸ ho°ng thµn Campa ch∂p nh∫n s˙ chia ly n°y vËi bao nÂi bu„n ray rˆt. çng ch∂p nh∫n hy sinh cuÊc t÷nh ri≈ng ñÃ l°m tr›n sˆ m≠ng cuûa mÊt ngıÈi l¨nh ñ≠o trıËc t÷nh th∆ kh‹ khØn v° gian nan nh∂t trong lŸch s¯ dµn tÊc m÷nh.

ThÃ ThÁ v° C∂u TrÓc

Ariya Nai Mai Mang Makah kh·ng ph®i l° tüc ph∏m b±ng thÁ ñÁn thuaàn n‹i vÀ t÷nh y≈u, hay ñÁn thuaàn ñÀ c∫p ñ∆n v∂n ñÀ lŸch s¯ v° x¨ hÊi. CØn cˆ v°o t÷nh ti∆t v° nÊi dung ch∂t chˆa c® tœnh ch∂t t÷nh y≈u, lŸch s¯ v° x¨ hÊi trong n‹, chÓng ta c‹ thÃ x∆p Ariya Nai Mai Mang Makah v°o thÃ lo≠i thÁ ìt÷nh y≈u v° th∆ s˙î. V° dπu r±ng, ñıÏc vi∆t v°o cu‚i th∆ kyû XVII hay ñaàu th∆ kyû XVIII, nhıng thÃ thÁ v° h°nh vØn cuûa n‹ r∂t mËi m¿. B±ng nh˘ng cµu ng∞n g‡n, b±ng nh˘ng ng·n t˜ chµn xüc v° h°m nghÿa cao nh° thÁ l°m n≈n nh˘ng cµu thÁ ñ¬p v° thanh thoüt:

mata mey bingun aia throh, asar intan jruh, krµh wang canar,, M∞t em gi∆ng nıËc trong xanh, h≠t kim cıÁng rÚng, gi˘a v›ng, ñiÃm tµm (cµu 146)

suan ai laik tamµ blaoh mblung, o thei ra dung, o thei ra weh,, H„n anh rÁi rÚng ñ∞m ch÷m,

10 C›n mÊt y∆u t‚ chœnh y∆u khüc khi∆n cho cuÊc t÷nh cuûa vŸ ho°ng thµn Campa v° c·ng chÓa M¨ Lai ñ‰ vÎ, ñ‹ l° vıÁng qu‚c Campa-Panduranga bŸ quµn xµm lıÏc t∂n c·ng v° chi∆m ñ‹ng, (Nai Mai Mang Makah cµu 72).

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 183

ch≤ng ai kæo l≠i, ch≤ng ngıÈi vËt l≈n (cµu 147)

VÀ thÃ thÁ Ariya11, Ariya Nai Mai Mang Makah kh·ng gi‚ng nhı thÃ thÁ trong Dewa Mano, Inra Patra hay Um Marup (l° nh˘ng akayet)12. Cüc akayet thıÈng vi∆t hay diÕn ñ≠t theo l‚i diÕn ca (nghÿa l° b±ng nh˘ng cµu vØn d°i, hay dÔng th≈m ñŒm t˜ ni ñÃ cho dÕ ngµm). Trong Ariya Nai Mai Mang Makah thıÈng dÔng nh˘ng cµu vØn ng∞n v° ng·n t˜ chœnh xüc ñÃ tr˙c ti∆p ñi th≤ng v°o s˙ viŒc:

Nai mai mang Makah, blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei,, N°ng ñ∆n t˜ Makah, r„i n°ng d˜ng chµn, [Í] Harek Kah Harek Dhei (cµu 1)

BÍi v∫y, œt khi chÓng ta t÷m th∂y t˜ ng˘ n°o th˜a, hay kh·ng th∫t caàn thi∆t trong cµu vØn. áiÀu n°y ñ¨ l°m cho cµu vØn trong süng hÁn, ch∞c v° m≠nh hÁn. CÒng v÷ ng·n ng˘ ChØm l° ng·n ng˘ ña µm ti∆t, cüch tœnh µm ti∆t trong mÂi cµu thÁ l° kh·ng nh∂t ñŸnh, v÷ c›n tÔy thuÊc v°o cüch tœnh cuûa mÂi ngıÈi. N≈n kh·ng thÃ b®o ch∞c ch∞n l° thÁ ChØm theo thÃ thÁ ´lÚc büt c‰ ñiÃn, bi∆n thÃ hay kh·ng bi∆n thÃ13ª, nhıng chÓng ta c‹ thÃ n‹i mÊt cüch khüi quüt hÁn, trong Ariya ChØm c‹ nh˘ng lo≠i cµu ng∞n v° d°i khüc nhau, c›n l‚i gieo vaàn th÷ r∂t ña d≠ng, gieo vaàn lıng, vaàn n‚i liÀn hai v∆, vaàn cüch t˜ v° v.v... S‚ lıÏng t˜ v° µm (c® µm chœnh v° µm phÚ) trong mÂi cµu thÁ l° c›n tÔy thuÊc, nhı thœ dÚ dıËi ñµy:

11 Hay l° Ariya c‹ g‚c t˜ ti∆ng ph≠n Arya c‹ nghÿa l° thÁ, cµu vØn c‹ gieo vaàn hay vØn vaàn (ti∆ng phüp: texte versifiæ). 12 Trong kho t°ng vØn chıÁng ChØm hiŒn nay c‹ 5 tüc ph∏m ñıÏc kÃ l° akayet ñ‹ l°: akayet Dewa Mano, akayet Inra Putra, akayet Um Marup, Pram Dit Pram Lak v° akayet Seng Junda v° Puteri Kasan Dara (Sri Bikan). 13 Inrasara, 1994, trang 21-23

184 Abdul Karim

Nai mai mang Makah (4 t˜) 1 1 1 1 Nai mai mang Ma-kah (5 µm) 1 1 1 2 blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei (8 t˜) 1 1 1 1 1 1 1 1 blaoh ta-kai nai deh, Ha-rek Kah Ha-rek Dhei (11 µm) 1 2 1 1 2 1 2 1 v° cµu n°y c‹ thÃ l°:

Nai mai mang Makah (4 t˜ v° 5 µm) blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei (8 t˜ v° 11 µm) c›n cüc cµu ñÁn c¯ theo sau c‹ thÃ l°:

nai nao tel Pajai (4 t˜ v° 5 µm) mang lamngµ Pajai, nai jaoh akaok seng (7 t˜ v° 10 µm) darak dih pur wang tel (5 t˜ v° 6 µm) riyak har har, gilai nai rayem thiip (7 t˜ v° 10 µm) ni bhummi drei taluic (4 t˜ v° 6 µm) tapeng agha tabuic, glai cek thu layau (7 t˜ v° 10 µm)

Nhı v∫y, trong Ariya ChØm n‹i chung v° trong t∫p thÁ n°y n‹i ri≈ng, s‚ lıÏng t˜ v˙ng v° µm ti∆t trong mÂi cµu l° kh·ng ho°n to°n gi‚ng nhau14. ChÓng ta kh·ng n≈n v° cÒng ch≤ng caàn thi∆t ñÃ x∆p n‹ v°o thÃ thÁ ´lÚc büt, thÁ th∂t ng·n büt cÓ hay thÁ tˆ tuyŒt...ª, nhı trong cüc thÃ thÁ cuûa Trung Qu‚c hay ViŒt Nam (v÷ thuÊc hŒ ng˘ ñÁn µm ti∆t, n≈n xüc ñŸnh µm ti∆t roõ hÁn). Th∫t ra, Ariya c‹ mÊt qui lu∫t ri≈ng biŒt. Th·ng thıÈng Ariya g„m t˜ mÊt ñ∆n nhiÀu kanaing ariya kØnÏ a_roõy_ (cµu thÁ). MÂi kanaing ariya ñıÏc chia l°m ba v∆. MÂi v∆ c‹ lıÏng t˜ v° µm kh·ng nh∂t ñŸnh. áiÀu quan tr‡ng ñ‹ l°: vaàn cu‚i cuûa v∆ thˆ nh∂t

14 TrıÈng hÏp n°y c‹ thÃ l° trıÈng hÏp chung cho cüc hŒ ng·n ng˘ ña µm ti∆t.

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 185 gieo vËi vaàn cu‚i cuûa v∆ thˆ hai. Sau cÔng, vaàn cu‚i cuûa v∆ thˆ ba gieo v°o vaàn cu‚i cuûa v∆ thˆ nh∂t cuûa kanaing ariya thˆ hai:

Kanaing ariya 1: Nai mai mang Makah, blaoh takai nai deh, Harek Kah Harek Dhei,, Kanaing ariya 2: nai nao tel Pajai, mang lamngµ Pajai, nai jaoh akaok seng,,

Chœnh v÷ th∆, nhiÀu tüc gi®15 t˙ suy ñoün kh·ng caàn suy xæt r„i gün cho Ariya ChØm v°o thÃ thÁ ´lÚc bütª cuûa ViŒt Nam, m° tr≈n th˙c t∆ Ariya ChØm chıa ch∞c ñ¨ c‹ dœnh lœu g÷ vËi quy lu∫t cuûa thÁ ´lÚc bütª n°y.

NghŒ Thu∫t VØn ChıÁng

Ariya Nai Mai Mang Makah ñœch th˙c l° mÊt tüc ph∏m mang tœnh nghŒ thu∫t vØn chıÁng. VËi nh˘ng cµu diÕn ñ≠t hay m· t® trong n‹ ñ¨ cho th∂y vØn chıÁng cuûa Ariya Nai Mai Mang Makah ñ¨ ñ≠t ñ∆n tr÷nh ñÊ th∏m m˛ kh‹ c‹ ngıÈi so b÷ ñıÏc:

hali haleng mey thaik hayuak, sa-ai kuer bak, wang tangin ranam,, Em m˛ miÀu, lıng ong düng mıÏt, anh ·m ñaày, v›ng tay ñ∞m y≈u (cµu 144)

mbuk dhiai hamac hanguw siam, sa-ai rap rajam, halong bak thruk,, T‹c d°i hıÁng tho®ng phong nhi≈u, anh xµy gi°n, nµng niu cho thoûa (cµu 145)

mata mey bingun aia throh, asar intan jruh, krµh wang canar,,

15 Inrasara (1994, trang 21-23), Lıu Quœ Tµn...

186 Abdul Karim

M∞t em gi∆ng nıËc trong xanh, h≠t kim cıÁng rÚng, gi˘a v›ng, ñiÃm tµm (cµu 146)

suan ai laik tamµ blaoh mblung, o thei ra dung, o thei ra weh,, H„n anh rÁi rÚng ñ∞m ch÷m, ch≤ng ai kæo l≠i, ch≤ng ngıÈi vËt l≈n (cµu 147)

S˙ uy≈n büc cuûa nh° thÁ, s˙ am tıÈng vÀ nhiÀu l¨nh v˙c lŸch s¯, x¨ hÊi, cÊng vËi s˙ uy≈n thµm ng·n ng˘ ChØm ñ¨ cho phæp cho nh° thÁ diÕn ñ≠t tı tıÍng cuûa m÷nh mÊt cüch chµn xüc v° dÕ d°ng. Nhı khi nh÷n th∂y s‹ng biÃn vÂ bÈ, tüc gi® ñ¨ g‹i ghæm l≠i trong cµu thÁ so sünh ng∞n g‡n, ñaày ñiÃn tœch, ñaày ∏n dÚ v° thÃ hiŒn ñıÏc m‚i xÓc c®m v° ñau thıÁng cuûa l›ng m÷nh:

riyak paoh baoh aia per, asar aia liman, dreh kakuer ber,, S‹ng vÂ h≠t nıËc tung bay, h≠t nıËc mÀm nhı sıÁng mu‚i (cµu 137)

riyak paoh baoh aia hajan, asar aia liman, dreh aia mata,, S‹ng vÂ h≠t nıËc mıa rÁi, h≠t nıËc mÀm nhı ng∂n lŒ (cµu 138)

riyak caoh dreh aia sua, danµy mang di hia, ribuw thun sep riyak,, S‹ng tr°o nhı nıËc lÒ, v‡ng ti∆ng ng°n xıa, ti∆ng s‹ng ng°n nØm (cµu 139)

Hay ñÃ h„i tıÍng mÊt quü khˆ, mÊt chuyŒn t÷nh (cuûa ngıÈi, cuûa ta), tüc gi® ñ¨ li≈n tıÍng mÊt cüch tr‡n v¬n v° ñaày ñuû, trong nh˘ng cµu thÁ ng∞n g‡n, thi vŸ, chµn ch∂t v° bao h°m ñaày ñuû nghÿa l˚ vÀ t÷nh y≈u t˜ c‰ chœ kim:

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 187

mayut halei mayut ndung ba, mayut oh kuhria, ray hadei pa-ndik,, T÷nh n°o cıu mang, t÷nh n°o b®o dıÎng, t÷nh thi∆u c∏n tr‡ng, ng°y sau h∫n t÷nh (cµu 150)

mayut tader hatai tablek phik, mayut tuei tama Parik, mayut wek Aia Trang,, T÷nh mÔ con tim, t÷nh nh›a tµm tıÍng, theo v°o Phan Rœ, t÷nh l≠i Aia Trang (cµu 151)

mayut tagok glai klaoh suan, mayut panah nµm ngan, sakkarai sarak,, T÷nh theo l≈n nÓi ch∆t oan, t÷nh cÒng lıu danh, t÷nh v°o thi≈n c‰ (cµu 152)

mayut ni payau yut klak, mayut pa-mbak, ngan yut pataba,, T÷nh n°y cÒng nhı t÷nh cÒ, t÷nh y≈u n„ng th∞m, t÷nh y≈u nh≠t nh›a (cµu 153)

krung krµc mang di hia, kau caik di takai ala, kau o pahaluh,, S¯ t÷nh c‹ t˜ thi≈n thu. ta ñ≠p dıËi chµn, ta kh·ng l˚ gi®i (cµu 154)

Hay khi qua cüc ñŸa danh, qua nh˘ng nÁi mang d∂u v∆t hay chˆng tœch lŸch s¯, tüc gi® thıÈng gÏi nhË l≠i vËi nh˘ng cµu thÁ xÓc tœch v° ng∞n g‡n, thÃ hiŒn ñıÏc nh˘ng næt ti≈u biÃu trong n‹, cÔng vËi nh˘ng x‹t xa hay thıÁng c®m cuûa l›ng m÷nh:

asaih tuei tel Bal Riya,

188 Abdul Karim

duissak po bia, ni jeh Mih Ai16,, Ng˙a theo tËi Bal Riya, thıÁng x‹t po bia, n°y hÎi Mih Ai (cµu 120)

po nao hapak o mai, nager Yuen atah dhuai, atuw po payua wek,, Po ñi ch≤ng th∂y tµm hÁi, ñ∂t ViŒt xa vÈi, xüc thµn Po g¯i l≠i (cµu 121)

riyak kraong paoh po thek bek, kal pep bep, tanµh aia bikan,, B∫p bÀnh xüc Po s‹ng vÂ, ThuÍ lang b≠t, Í ñ∂t nıËc ngıÈi (cµu 122)

nao tah palei karei angan, halei po di kal, thau yaom tian that,, Xa qu≈, t≈n h‡ ñ‰i dÈi, thuÍ sinh thÈi, ai bi∆t l›ng d≠ Po son s∞t (cµu 123)

el dak mata klaong hapuak, ganah po Sah,17 ganah Mih Ai,, LŒ ˆa tr°o, tay ta vu‚t m¥t, phaàn cho Po Sah, phaàn cho Mih Ai (cµu 124)

16 Trong VØn H‡c ChØm (1994, trang 314-315), Inrasara ñ¨ kh·ng trœch dπn mÊt d˘ kiŒn lŸch s¯ n°o, t˜ suy ñoün ·ng ta ñ¨ cho r±ng Bia Mih Ai l° ho°ng h∫u MŸ â, vÏ Jaya Singhavarman II m° ViŒt Nam g‡i ·ng l° Sa á∏u, vua Campa Í Vijaya (xem, Maspero, 1928, trang 134). Ho°ng h∫u MŸ â bŸ quµn á≠i ViŒt b∞t ñıa vÀ ThØng Long v°o nØm 1044. Nhıng qua cüc s¯ liŒu cuûa Panduranga-Campa Í miÀn nam, v° nh∂t l° trong cµu 120 cuûa Nai Mai Mang Makah ñ¨ cho th∂y Bia Mih Ai l° ngıÈi qu≈ Í Bal Riya (Bœnh Nghÿa, Phan Rang) thuÊc tiÃu vıÁng qu‚c Panduranga. Nhı v∫y, kh·ng bi∆t ho°ng h∫u Mih Ai v° ho°ng h∫u MŸ â c‹ li≈n quan g÷ kh·ng? Hai ngıÈi n°y l° hai nhµn v∫t ri≈ng biŒt? V÷ dπu r±ng cÔng chung mÊt li≈n bang, nhıng tiÃu vıÁng qu‚c Vijaya v° Panduranga l° hai tiÃu vıÁng qu‚c c‹ t‰ chˆc h°nh chünh v° chœnh trŸ ri≈ng biŒt. 17 Po Sah ch„ng cuûa ho°ng h∫u Mih Ai

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 189

Tüc gi® l° mÊt thi h°o, hay mÊt ñ≠i thi h°o th÷ ñÓng hÁn. çng lu·n lu·n mang trong tµm h„n mÊt xÓc c®m m¨nh liŒt, vËi ·ng t∂t c® nh˘ng v∫t thÃ v· tri ñ¨ trÍ th°nh c‹ tri giüc, khi cuÊc t÷nh ñ¨ xa, ch◊ c›n l≠i ho°i v‡ng v° nhË nhung, ·ng ñ¨ tµm s˙ cÔng vËi t∂t c® nh˘ng hiŒn h˘u t˙ nhi≈n m° ·ng ñ¨ g¥p, v° vËi mÊt chÓc l¨ng m≠n thi sÿ vi∆t:

ciim ley hµ mboh nai kau, pok yam nao, bilai nai liti litaih,, Chim Ái! c‹ th∂y em t·i, bıËc chµn ñi, düng em mÀm m≠i (cµu 19)

ginum ley hµ mboh nai kau, mata nai chai, jih aia craoh jangaih,, Mµy Ái! c‹ th∂y em t·i, ünh m∞t em, su‚i nıËc trong ngaàn (cµu 20)

CuÊc t÷nh cÒng ñıÏc thi vŸ h‹a, v° c∂p ñÊ thi vŸ h‹a cuûa ·ng ñ¨ ñ≠t ñ∆n mˆc ñÊ tuyŒt cao, kh‹ so b÷ ñıÏc:

dom nan mey nao Makah, mayut ai calah, tapien halei o thau,, R„i em vÀ xˆ Makah, t÷nh anh lıu l≠c, ch≤ng bi∆t nÁi ñµu (cµu 155)

tuer ngaok glaong phun kayau, deh ngaok raong kabaw, dac krµh kraong aia,, T÷nh treo tr≈n ng‡n cµy cao, ñ∫u gi˘a lıng trµu, ñ‰ v°o s·ng nıËc (cµu 156)

tuei takai dom tapuer ara, thruw saong kiak gaha, maluk saong hala pah,,

190 Abdul Karim

Theo d∂u chµn ara18 ñi l≠c, lπn trong ñ∂t cüt, lπn v°o coû cµy (cµu 157)

thek ndong tanong thek rah, thek nao ganah, hatai kulidong,, L≈nh ñ≈nh tr·i gi≠t b∆n bÈ, tr·i tœt khÁi mÔ, v°o l›ng biÃn c® (cµu 158)

riyak paoh tayah ndang rang, manµng tama pabah ikan, manµng karem trun tasik,, S‹ng x· vÎ t÷nh, l¨ ch¨, n¯a v°o miŒng cü, n¯a ch÷m biÃn sµu (cµu 159)

NgıÈi ta cÒng c‹ thÃ t÷m th∂y b°n b≠c trong su‚t b°i thÁ nh˘ng ti∆t t∂u hay nhŸp ñiŒu r∂t h°i h›a cuûa thanh nh≠c, nhı nh˘ng cµu ñ¨ dπn Í tr≈n. NgıÈi ta cÒng c‹ thÃ t÷m th∂y nh˘ng næt sinh ñÊng b„i h„i nhı hÁi thÍ nhŸp s‚ng, nh˘ng ng·n t˜ ñıÏc s¯ dÚng nhı kh·ng ph®i ch◊ c‹ chˆc nØng chuy≈n chÍ ˚ nghÿa ñÃ th·ng tri mÊt s˙ viŒc ñ∆n cho m‡i ngıÈi, nh˘ng ng·n t˜ ñıÏc k∆t hÏp nhı mÊt sinh thÃ s‚ng ñÊng phÁi b°y nh˘ng næt ñ¬p uyÃn chuyÃn:

ca-ndieng liti litaih ni sa krµn, ai pan damµn, dom hanuk yawa,, Ng‹n Ót thon mÀm m≠i, anh mπn nh÷n, anh nµng caàm, b„i h„i bao nhŸp s‚ng (cµu 57)

ka-nduel kanai patih ni mula19, ai tapong ba, o bak ka-ndom,, G‹t chµn em, ·i! tuyŒt tr∞ng. anh nµng caàm, chıa tr‡n l‡t v‚c tay (cµu 58)

18 ara = chim le le (vŸt ñ„ng). 19 mula (g‚c t˜ M¨ Lai) c‹ nghÿa l° nguy≈n thuûy, ban ñaàu, b∞t ñaàu; patih mula = m°u tr∞ng nguy≈n trinh.

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 191

Nh˘ng ñiŒp ng˘ cÒng ñıÏc s¯ dÚng mÊt cüch ñi≈u luyŒn, ngıÈi ñ‡c c‹ thÃ g¥p mÊt ng˘ nghÿa ñıÏc l∫p ñi l∫p l≠i nhiÀu laàn trong mÊt cµu hay ño≠n cµu m° kh·ng c®m th∂y ñÁn ñiŒu hay bu„n chün, ngıÏc l≠i, n‹ l≠i t≠o th°nh ti∆ng dÊi, ti∆ng vang v‡ng trong tµm thˆc cuûa mÂi ngıÈi:

[dak yau ñ th° nhı] (cµu 41-44) [o kan ñ ch≤ng] (cµu 45-46) [gleng ñ nh÷n] (cµu 113-114) [su-aen ñ nhË] (cµu 115-116) [riyak ñ s‹ng] (cµu 137-139) [mayut ñ t÷nh] (cµu 148-153)

C›n r∂t nhiÀu cµu thÁ mang tœnh h°i h›a ñ¬p ñ¡ khüc n˘a vÀ c®nh trœ v° s∞c thüi vÀ tœnh chµn xüc cuûa s˙ kiŒn lŸch s¯, vÀ th˙c tr≠ng cuûa x¨ hÊi m° chÓng ta kh·ng thÃ ñıa h∆t ra ñµy ñıÏc.

V°i Nh∫n áŸnh vÀ Tüc Gi®

Qua cuÊc phµn tœch cuûa chÓng t·i, Ariya Nai Mai Mang Makah l° tüc ph∏m c‹ l¡ ñıÏc vi∆t trong kho®ng cu‚i th∆ kyû XVII hay ñaàu th∆ kyû XVIII (1693-1771)20. V÷ qua cüc s˙ kiŒn, b‚i c®nh lŸch s¯ v° th˙c tr≠ng x¨ hÊi, s˙ hiŒn diŒn cuûa nh˘ng nhµn v∫t lŸch s¯ thÈi Po R·m≈, Bia Ut, Sah Bin21,... cÒng nhı nh˘ng t÷nh ti∆t trong tüc ph∏m, cho ta xüc ñŸnh r±ng, tüc ph∏m n°y kh·ng thÃ ra ñÈi sËm hÁn hay muÊn hÁn. N‹ cÒng cho chÓng ta bi∆t r±ng tüc gi® l° mÊt ngıÈi thuÊc d›ng tÊc ho°ng gia, hay œt nh∂t l° mÊt ngıÈi n±m trong triÀu ñ÷nh v° c‹ tham gia v°o chœnh quyÀn v° chœnh s˙ thÈi b∂y giÈ.

20 Xem Nai Mai Mang Makah, do BÊ VØm H‹a M¨ Lai v° ViŒn ViÕn á·ng Phüp xu∂t h°nh cu‚i nØm 1999. 21 MÊt quan voõ n‰i ti∆ng dıËi thÈi Po Rome.

192 Abdul Karim

C‹ thÃ nh∫n r±ng, tüc gi® l° nh° thÁ lÂi l≠c. Trong t∫p thÁ cuûa ·ng dÔ ch◊ c‹ 162 kanaing ariya nhıng chˆa ñaày nh˘ng s˙ kiŒn lŸch s¯, ñ¨ hæ lÊ cho th∂y nhiÀu ñiÀu quan tr‡ng ñ‹ l° s˙ du nh∫p H„i Giüo v°o Campa Í cu‚i th∆ kyû XVII. Nh˘ng s˙ kiŒn vÀ nhiÀu chuû trıÁng, nhiÀu khuynh hıËng khüc nhau trong nÊi bÊ triÀu ñ÷nh Campa, hay s˙ thi∆u ño°n k∆t trong cÊng ñ„ng dµn tÊc, ñ¨ dπn tËi s˙ phµn r¨ x¨ hÊi nhanh ch‹ng, l°m cho x¨ hÊi suy y∆u, v° ñ‹ cÒng l° nguy≈n nhµn kh·ng thÃ ch‚ng c˙ l≠i vËi quµn xµm lıÏc, ñ¨ ñıa qu‚c gia n°y ñ∆n chÂ bŸ diŒt vong:

Jaguk ba buol pa-mblaong kalin, Cam tagok Madræn,22 Bini tama Caraih,,23 Quµn thÔ mang quµn d∂y lo≠n, Cam ch≠y l≈n Madræn, Bini ch≠y v°o Caraih (cµu 72)

darah sua nyaom kæn asaih, limµn bak glaih, dac ngaok haluw paran,, Müu tr°n th∂m daàm g‹t ng˙a, voi bØng mŒt, nho°i l≈n c® ñaàu lµu [nho°i l≈n c® ñaàu lµu cuûa quµn v° dµn] (cµu 73)

çng l° mÊt nh° x¨ hÊi h‡c, mÊt nh° chœnh trŸ h‡c v° l° mÊt nh° cüch m≠ng. Chœnh v÷ th∆, m° nhiÀu y∆u t‚ x¨ hÊi cÒng ñıÏc ·ng ñıa ra suy xæt, ·ng kh·ng ch∂p nh∫n v° ph≈ phün quy∆t liŒt nh˘ng khuynh hıËng mang l≠i s˙ mµu thuπn gµy ra nh˘ng chia r¡ trong cÊng ñ„ng dµn tÊc v° qu‚c gia:

dalam nager Pangdarang karæng karang, Bini su Cam, dom thun talah,, Trong nıËc Pandarang nh‚n nhüo,

22 è T◊nh Ninh Thu∫n, c‹ hai khu v˙c mang t≈n ñŸa danh Madræn, mÊt l° khu ñ∫p Mar≈n (phœa tµy-b∞c l°ng VÚ B‰n v° phœa tµy-nam l°ng H∫u Sanh) , hai l° khu ñ∫p áa-nhim, S·ng Pha. 23 Caraih (Chµu Hanh, Phan Rœ), mÊt ñŸa danh Í B÷nh Thu∫n.

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 193

Bini vËi Cam, ñ¨ m∂y nØm qua (cµu 70)

çng cÒng l° mÊt ngıÈi c‹ l∫p trıÈng roõ rŒt vÀ t·n giüo. Theo ·ng, H„i Giüo v°o Campa trong thÈi k¸ n°y l° kh·ng c‹ lÏi lÊc g÷, n‹ ch◊ l°m cho x¨ hÊi Campa phµn r¨ th≈m nhanh ch‹ng, t÷nh ño°n k∆t trong cÊng ñ„ng Campa c°ng t„i tŒ hÁn, v° chœnh v÷ th∆ ·ng kh·ng thÃ ñ„ng t÷nh vËi n‹:

hajieng kæræ kaknan, hajieng ew Cam tanran,24 hajieng tau [atau] Cam cek,,25 á¨ th°nh luûng cuûng, trÃ b≈, th°nh g‡i Cam Tanran, th°nh Tau Cam Cek (cµu 127)

hajieng pangan Cam Gok26, hajieng Cawa Bini Ralaoh27, pacalah bhummi,, Th°nh t≈n Cam Gok, th°nh Cawa Bini Ralaoh, ñ‰ nüt qu≈ hıÁng (cµu 128)

çng cÒng ˚ thˆc r∂t roõ rŒt vÀ vai tr› cuûa m÷nh ñ‚i vËi t‰ qu‚c v° nhµn dµn. çng y≈u dµn tÊc v° qu‚c gia m÷nh. N≈n ·ng ch∂p nh∫n hy sinh cuÊc t÷nh ri≈ng, ñÃ cÔng chŸu chung s‚ ph∫n vËi dµn tÊc. çng ñ¨ th∫t s˙ thıÁng tµm khi th∂y dµn tÊc ·ng li tün, ·ng v· cÔng x‹t xa khi th∂y nhµn dµn ·ng ñau kh‰. çng ñ¨ kh‰ tµm khi th∂y trong nhµn dµn m÷nh c‹ s˙ xung kh∞c, hay t˙ giøm pha lπn nhau:

wey ra Makah juai sanµng, buol drei karang, yang drei gilac pa-mbluak,, HÎi ngıÈi Makah ñ˜ng r±ng,

24 Cam Tanran = Cam B÷nh Nguy≈n hay Cam á„ng B±ng (n‹i chung) 25 Cam Cek = Cam Í vÔng cao 26 Cam Gok = Cam Øn thŸt heo, thŸt gi·ng hay n‹i mÊt cüch khüc, Cam l°m ñüm thi≈u khi ch∆t. 27 Cawa = Ma Lai; Bini = Cam Bani; Ralaoh = ngıÈi theo H„i Giüo (theo Allaoh)

194 Abdul Karim

dµn anh thıa, thaàn th÷ l≠i l∞m (cµu 97)

duissak hai ka than dahlak, mey juai pangap, tawak jeh suan likei,, H¨y tÊi cho thµn ta [laàm lπn], em ñ˜ng l°m, vıÁng v∂n linh h„n ta (cµu 98)

V° chœnh b®n thµn ·ng ñ¨ t÷m m‡i cüch ñÃ dung h›a nh˘ng khuynh hıËng mµu thuπn, v° nh˘ng s˙ xung kh∞c trong cÊng ñ„ng dµn tÊc:

wer glai klaong hareh wey po, than daok krµh dhua, trun tagok o thraong,, HÎi trÈi! bÈi r‚i l›ng con, ñˆng gi˘a ng¨ ñıÈng, ti∆n thoüi n°o an (cµu 102)

danuh mang halei ndua naong, khing ngap bi siam, khing paligaih,, TÊi n°o con ph®i cıu mang, ch◊ mong ñiÀu l°nh, ch◊ caàu ñiÀu thu∫n (cµu 103)

L° mÊt ngıÈi am tıÈng v° hiÃu bi∆t rÊng rï vÀ ñ∂t nıËc cuûa ·ng hÁn nh˘ng ngıÈi khüc. çng hiÃu lai lŸch cuûa tñg ñŸa dı, cÒng nhı lŸch s¯ cuûa tñg khu v˙c, nh˘ng nhµn v∫t lŸch s¯ cuûa tñg ñŸa phıÁng. N≈n mÂi khi bıËc chµn ñıÏc ñ¥t ñ∆n ñµu l° ·ng ñ¨ ti∆t lÊ cho th∂y nh˘ng næt chœnh y∆u vÀ nh˘ng d˘ kiŒn lŸch s¯ quan tr‡ng cuûa ch‚n ∂y:

- Harek Kah, Harek Dhei, khu v˙c PhÓ Y≈n. - Aia Trang, thünh ñŸa Kauthara, mÊt xˆ sÍ thanh khi∆t v° phong nhi≈u. - Sri Banµy, mÊt ñŸa danh lŸch s¯ Í Panduranga. - Bal Lai, Bal Huh, nÁi mÊt thÈi boû ngu„n g‚c t‰ ti≈n ñÃ theo vØn h‹a ngo≠i lai.

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 195

- Bal Riya, vËi lŸch s¯ Po Bia Mih Ai v° Po Sah. - Po Rom≈, vËi Bia Ut (Ho°ng h∫u ViŒt), v° danh tıËng Sah Bin. - Mbol Hala Bimong Yang, vËi lŸch s¯ Po Klaong Giray. - Po Nai, vËi c·ng tr≠ng v° s˙ tœch cuûa b° (NÓi Ch° Bang- VØn Lµm) - Bi Cam (Tünh Linh, Phan Rœ), mÊt chi∆n khu quan tr‡ng cuûa nghÿa quµn Campa v° cÒng chi∆n trıÈng khuûng khi∆p nh∂t Í phœa nam ch‚ng quµn xµm lıÏc. ... Ri≈ng n‹i vÀ thÁ t÷nh y≈u, ·ng l° b∫c thaày v° c‹ thÃ ·ng s¡ m¨i m¨i l° b∫c thaày. V÷ theo ri≈ng t·i, kh‹ c‹ ngıÈi c‹ thÃ so b÷ ñıÏc. Ho¥c gi®, n∆u c‹ ngıÈi l°m ñıÏc th÷ ch◊ l° mÊt phi∆n diŒn so vËi tüc gi®, hay ñang v∫n dÚng l≠i nh˘ng th°nh qu® ñ¨ c‹ trong Ariya Nai Mai Mang Makah m° th·i. çng gi‚ng nhı mÊt tri∆t gia, ·ng hiÃu ñıÏc b®n ch∂t s˙ v∫t, tµm tr≠ng v° tµm l˚ cuûa mÂi s˙ viŒc, v∫t thÃ, cuûa mÂi nhµn v∫t, BÍi v∫y, t∂t c® ñıÏc ph· b°y roõ næt trong cüch m· t® cuûa ·ng. L° mÊt trœ thˆc c‹ sˆc hiÃu bi∆t lËn rÊng, ·ng ˚ thˆc r∂t roõ vÀ ngu„n g‚c qu‚c gia v° dµn tÊc m÷nh. çng mu‚n m‡i viŒc ñÀu h°i h›a, t‚t ñ¬p. çng hiÃu m‡i ngıÈi, hiÃu mÂi viŒc, nhıng dıÈng nhı kh·ng ai hiÃu ·ng, n≈n ·ng lu·n lu·n l° mÊt con ngıÈi ñÁn ñÊc:

than kau yang halei mboh, sa baoh puh, tajuh gilaong,, Thµn t·i Yang n°o bi∆t, mÊt ñüm rπy, b®y ng¨ ñıÈng (cµu 132)

kau daok hagait dalam tangin, yaom sa drei ciim, per tama lawah,, Ta c›n g÷ n˘a trong tay, ch◊ l° con chim, bay v°o v· t∫n (cµu 162)

196 Abdul Karim

Ariya Nai Mai Mang Makah l° mÊt trong nh˘ng tüc ph∏m ñaàu ti≈n vıÏt thoüt ra khoûi khuynh hıËng Akayet thıÈng xµy d˙ng t÷nh ti∆t tüc ph∏m d˙a tr≈n c‚t truyŒn hoang ñıÈng, ñÃ ñi v°o th˙c tiÕn lŸch s¯, x¨ hÊi cuûa ñ∂t nıËc v° dµn tÊc. VËi bÓt phüp ñi≈u luyŒn tüc gi® ñ¨ t≠o n≈n ñıÈng næt sinh ñÊng cuûa nh˘ng cµu thÁ ñÁn gi®n, cho cµu thÁ mÊt v¿ ñ¬p duy≈n düng. Nh˘ng cµu thÁ ñıÏc t≠o n≈n nhı c‹ sˆc s‚ng tiÀm ∏n, v° ñıÏc t· ñiÃm bÍi s∞c v° hıÁng. Thi sÿ ñ¨ nµng taàm v‹c ng·n ng˘ cuûa dµn tÊc ChØm l≈n cao hÁn. Thi sÿ ñ¨ ñÃ l≠i cho ñÈi mÊt thi ph∏m nghŒ thu∫t, mÊt b°i h‡c vÀ cüch ti∆p c∫n s˙ v∫t, cüch h°nh vØn, cÒng nhı phong cüch thÁ cho h∫u th∆. T∂t nhi≈n, Ariya Nai Mai Mang Makah kh·ng ph®i ch◊ c‹ giü trŸ vÀ m¥t vØn chıÁng, nhıng n‹ cÒng r∂t giü trŸ vÀ m¥t lŸch s¯, vÀ ñŸa chœ v° vÀ x¨ hÊi h‡c. Thi ph∏m Ariya Nai Mai Mang Makah l° b®n t÷nh ca bu„n. Tüc gi® vi∆t n‹ cho ri≈ng m÷nh, nhıng th∫t ra ·ng ñ¨ vi∆t n‹ cho dµn tÊc ·ng, cho m‡i ngıÈi v° cuÊc s‚ng. Tüc gi® cÒng vi∆t n‹ cho mÊt thÈi ñ≠i, mÊt lŸch s¯, cho s˙ s‚ng v° s˙ ch∆t hay cho s˙ t„n t≠i v° s˙ diŒt vong cuûa mÊt qu‚c gia. NgıÈi ñÈi c‹ thÃ c‹ nh˘ng c®m nh∫n ri≈ng tı vÀ c® h÷nh thˆc lπn nÊi dung cuûa thi ph∏m n°y. Ri≈ng ñ‚i vËi t·i, thi ph∏m n°y ñ¨ cho t·i cüi ∂n tıÏng sµu s∞c v° m‚i xÓc c®m m¨nh liŒt, v° l›ng t·i lu·n trµn tr‡ng, bi∆t Án ñ‚i vËi tüc gi®.

T°i liŒu tham kh®o

Anion Abu Bakar (Ed.), Telaah Sastera Melayu, Dewan Bahasa Pustaka, Kuala Lumpur 1993. Aymonier, E., A. Cabaton, Dictionnaire Cam-Franºais, Publications de l'EFEO, VII, 1906.

V°i nh∫n ñŸnh vÀ nghŒ thu∫t vØn chıÁng 197

Inrasara, VØn H‡c ChØm, Nh° Xu∂t B®n VØn H‹a Dµn TÊc, TPHCM, 1994. Lombard, D., Le Carefour javanais. Essai d'histoire global. II. Les ræseaux asiatiques. Editions de l'EHESS, Paris, 1990. Maspero, G., Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928. Moussay, G., Akayet Devamano, Paris (Thøse de l'EPHE) 1975. Moussay, G., ''Um Mrup dans la litterature cam'', in Le Campa et le Monde malais, TCHCPI, Paris, 1991, trang 95-107. Nara Vija, Une …popæe classique cam : Inra Patra. Præsentation, texte et traduction, Paris (Thøse de l'EPHE) 1976. Po Dharma, Les Chroniques du Panduranga, (Thøse de l'EPHE, IVe siction), Paris, 1978. Po Dharma, Le Panduranga (Campa) 1802-1835. Ses rapports avec le Vi≈tnam, (Public. de l'EFEO CXLIX) Paris, 1987, 2 tomes. Po Dharma, G. Moussay, Abd. Karim, Akayet Inra Patra = Epopæe Inra Patra, Perpustakaan Negara Malaysia & Ecole Franºaise d'Extr≈me-Orient, Kuala Lumpur, 1997. Po Dharma, G. Moussay, Abd. Karim, Akayet Dowa Mano = Epopæe Dowa mano, Perpustakaan Negara Malaysia & Ecole Franºaise d'Extr≈me-Orient, Kuala Lumpur, 1998. Po Dharma, Quatre lexiques malais-cam anciens rædigæs au Campa, Public. de l'EFEO, Paris, 1999. Richard Winstedt, A History of Classical Malay Literature, M.B.R.A.S, Reprint No. 12, 1989. Shahnon Ahmad, Literature as a seismograph of life, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur, 1994.

Dalukal Cei Balaok La-u

Majid Yunos*

Cei Balaok La-u nan angan sa baoh dalukal krung thei jang thau dalam palei pala anak Campa drei. Dalukal ni hu asal (ar. ngu^çn gùçcà krung pagam saong kadha (cùçt truy_"nà phun la-u jang yau kadha phun panang di nagar Campa. Tuei sakaray caik wek, meng di kal dahlau, nagar Campa hu parabha jieng dua janah: sa bhum birak (mi^"n bù&cà saong sa bhum maraong (mi^"n namà. Bhum birak hu tanah aia meng palei Quang Binh nao tel Binh Dinh. Bhum maraong, meng palei Aia Trang nao tel palei Malathit (Phan Thiù"tà. Dalam dalukal caik wek tel harei ni, patao bia Campa di bhum birak brei thau lac ong kok muk kei drei krung kréc tabiak mai meng phun la-u blaoh padeng rai patao di Bal Vijaya (Binh Fºnhà. Karei di nan, patao bia Campa di bhum maraong tabiak mai meng phun panéng blaoh padeng rai pakréng nagar di Panduranga. Tuei sakaray caik wek, dua calei paga (Melayu: keluarga ≠ gia fînhà phun la-u saong phun panéng ni mesuh matak gep pieh jieng Raja Diraja (hoâng fù"à apan akaok nagar Campa. Hadom thun mesuh matak, hu thei khin alah di thei o. Hu sa hari nan, dua calei paga ni sanéng mboh lac mayah khin pataom gep wek, dua gah bhum birak saong bhum maraong duah jalan ngap paruei para saong gep. Blaoh di nan, dua calei paga ni hu ngap likhah caga pieh putra saong putri (Ph_an. ≠ hoâng t%è vâ cçng chùuaà dua gah drei khing gep. Kaoh meng harei nan nao, dua calei paga phun la-u di Viajaya saong phun panéng di Panduranga hu mai pataom njep gep wek. Kayua yau nan yeh, mayah ndem tel dalukal balaok la-u, urang thau lac kadha ni mai meng asal (ngu^çn gùçcà calei paga phun la-u krung pakréng nagar di Bal Vijaya.

* Majid Yunos lâ thânh vi"n nghi"n cùèu c%ua (Chè!ng trînh Thù" Giù!i Mä Lai-Thù" Giù!i Fçng Dè!ng.

200 Majid Yunos

Dalukal Cei Balaok La-u dalam harak Campaka 1 nan sa baoh dalukal hu pawah (fè_!c sao l_aià meng tapuk çng Parang angan A. Land. Harei ni, tapuk ni daok dalam sang tapuk (thè vi_"nà E+EO di Paris di ala angka: Campa 22. Dalukal Cei Balaok La-u mada 78 hala, wak di ngaok ba-ar eropah („u Chéuà, atah katut nyu: 210mm x 310mm. Tuei çng A. Lande lac wek, tapuk dalukal ni hu pawah wek meng khaol Cam ngap gruk saong ong Parang angan E. Aymonier di thun 1885 di Saigon. Hu pawah di thun 1885 dalam rup thaik (th%"à prosa (v&n xuçià, kayua yau nan jeh, kanaing akhar (hânh v&nà di hu hadah hadai pieh ka urang puec o. Di ralo libik, kanaing akhar di oh mada mul { , } (dùéu ph%éyà ngan mul { ,, } (dùéu chùémà. Kayua kurang mul ni yeh ngap ka kadha Cei Balaok La-u jieng sup palup. Kadha Cei Balaok La-u krung kami pawah wek nan sa program roh duah akhar Cam krung Ioc-Campa daok khin pataom rami ramik. Yau nan yeh, kami njep khik wek hadom hagait yang mada hu dalam tapuk klak caik wek pieh krung kréc ni juai lahik di dun-ya ni.

dlUk| c‡ bOl@ lu_

Dalukal Cei Balaok La-u 201

-- nfl dlUkÒ k c‡ bOl@ lu_ md t dfl kÒ nˆ S_ o! S_ tOc@◊ kOT@Ê rıH m^ˆ, nˆ m! dV_ o! tOc@◊ nˆ On@ m ÔUH b_ lS‡ nˆ S_ cY⁄Ê aY_ nˆ S_ kOd@H Rt_ aRm_ S_ Øı w_OjY⁄! Oq@ rØdH, ObL@H RtV On@ m ÔUH p Oq@ rOl!, On@ t⁄Ò Oq@ rOl! o! tOc@◊ hV ı⁄! ObL@H On@ m ÔUH t⁄Ò RkËH w_NY mhU_ aY_ nˆ m! tOc@◊ nˆ On@ dVH aY_ mzU* On@ OıH aY_ tmUH dfl RkËËH tlfl b S_ tlfl [2] brU_◊ tOc@◊ nˆ mzU* ObL@H zU_ mn‡, nˆ m! zU v⁄ mØr aKˆ OS# o! nˆ brU_◊ m! o! nˆ d_NÂ tOc@◊ nˆ b_ On@ w_Ot@◊ aY_ nˆ k o! nˆ kY⁄! mzU*, nˆ m! tOc@◊ nˆ b_ w_Ot@◊ On@ OıH aY_ dfl tlfl nˆ TU_ v⁄ ab^H, brU_◊ m! o! nˆ tqfl tOc@◊ nˆ lÇ hbÂ lÇ ObL@H OıH Od* n* bTH dfl tlfl nfl ObL@H o OıH aY_ o, brU_◊ m! tOc@◊ nˆ lÇ v⁄ lÇ m! k_rnfl dhL OıH aY_ ØRTÁ tlfl dhL mzU* RTU∏ mhU_ ObL@H dhL mn‡ b Rd‡ b jˆ hbÂ kÇ ar nfl ObL@H aY_ TU_ ab^H Øc, o! nˆ mhU_ aY_ dfl TU⁄ [3] lb^ kY⁄! Q@∏ hbÂ o, nˆ m! o! nˆ w_NÂ tOc@◊ nˆ rv ÔUH mØr w_OjY⁄! ObL@H RtV rØdH On@ S!, brU_◊ m! tOc@◊ nˆ Od@ dfl S! Oy tjUH hr‡ gˆ ObL@H mtYˆ j—, nˆ m! Od* Ow⁄ gnV⁄Â l! Os ORp# aØnH dl* pl‡ m o! OS# mU nˆ, lÇ hbÂ tOc@◊ o! SU mU nˆ tYˆ ObL@H o OıH w_S! o, nˆ m! o! OS# mU lÇ whL lkU⁄ N° v⁄ OS# Ow⁄ gnV⁄Â l! Os hl‡ tOc@◊ dhL m! aØnH N— nfl dfl hU_ TU⁄ N° d_Rk¨_ OkL@ OS# T‡ o tOc@◊ dhL t dfl kÒ zU tV‡ o! zU On@ m ÔUH p Oq@ [4] rOl! ObL@H tOc@◊ dhL mhU_ aY_ Ob@LH zU On@ dVH aY_ mzU* zU On@ OıH aY_ tmUH dfl RkËH tlfl ObL@H zU mZU* OS# zU mn‡ ObL@H ZU mØr aKˆ OS# o! zU ObL@H o! zU w_NÂ zU b_ o! zU On@ mzU*, nˆ m! zU b_ On@ mzU* OıH aY_ dfl tlfl nˆ TU_ v⁄ ab^H ObL@H dV_ o! tOc@◊ pOjY⁄! ÔUH v⁄ mØr S! j—, md tOc@◊ dhL m_tYˆ kyV_ mzU* aY_ dfl tlfl nˆ m^ˆ, nˆ l! Os Ow⁄ gnV⁄Â ur! dfl m o! OS# mU Rt_ o, brU_◊ m! tOc@◊ nˆ mtYˆ dl_pˆ blˆ N^H dfl apV‡ anË lk‡ v^Ò OjY⁄! [5] bOl@ lu_ md hr‡ md ORp# t⁄Ò t^jUH blˆ TU⁄ Î° b Ot TUˆ TU⁄ ÎV⁄Ç miˆ rH tØk ØgL b kLU⁄ TUˆ TU⁄ gL⁄! w_ØbÁ, nˆ zU Øm m! gL⁄! w_ØbÁ zU w_ÎÂ Øm zU w_apH zU dfl pOt@ k zU kY⁄! gL⁄! kUb◊ w_Ot@ nˆ m! ØM zU lÇ v⁄, lÇ h¨_ tq^ˆ tØ o hU_ Od* dfl glU! On@ glU! ØM yU⁄ nˆ, gL⁄! w_ØbÁ Ot kLU⁄ Rd‡ w_ØbÁ m^ˆ ØM Od@ ku hV⁄Ç Î_ k_ lh^ m^ˆ ObL@H an¨ w_ÎÂ ØM w_apH anË dfl

202 Majid Yunos w_Ot@ k_ anË kY⁄! gL⁄! kUb◊ w_Ot@ hbÂ kÇ kY⁄! [6] kLH dfl lh^, kUb◊ ur! rOl— yU⁄ Nˆ, ØM zU dfl w_apH zU o zU dfl p⁄! o S_ dV_ zU w_ÎÂ ØM zU On@ pV⁄Ç OS# w_Ot@ bfl hU_ k_ zU j—, Nˆ m! ØM zU cY^∏ On@ pV⁄Ç OS# w_Ot@ k_ zU j—, brU_◊ m! ØM zU On@ pV⁄Ç OS# w_Ot@, ØM zU On@ t⁄Ò w_bH ı⁄! j! w_Ot@ ObL@H aTU⁄ ORg@H, Nˆ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU e◊ tqfl, lÇ T‡ mØr ObL@H aTU⁄ ORg@H, Nˆ m! ØM bOl@ lu_ lÇ dhL m^ˆ, brU_◊ w_ORn# i◊ w_ORn# hnU tqfl lÇ ØM hOt@ bY⁄ˆ nfl, Nˆ m! ØM bOl@ lu_ lÇ dhL mØr pV⁄Ç OS# [7] Ow⁄ gRn⁄H w_ØRt md an¨ dhL j_ bOl@ lu_ w_ÎÂ dhL Øm pV⁄Ç w_apH zU dfl Ow⁄ gRn⁄H w_ØRÊ k_ zU kY⁄! gL⁄! kUb◊ Ow⁄ gRn⁄H w_ØRÊ brU_◊ m! w_ORn# i^◊ w_ORn# hnU tm_ On@ w_TU⁄ wOt@, lÇ kn_ DUÒ pl tØ mH gRn⁄H w_ØRÊ md w_nV⁄Ç ØM bOl@ lu_ mØr pV⁄Ç kUb◊ Ow⁄ gRn⁄H w_ØRÊ k_ an¨ zU gL⁄!, Îˆ m! w_Ot@ w_ÎÂ w_ORn# i◊ w_ORn@# hnU e◊ bOl@ lu_ OS# Øm j_ bOl@ lu_ mØr, brU_◊ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU e◊ ØM bOl@ lu_ OS# bOl@ lu_ mØr [8] brU_◊ m! ØM bOl@ lu_ j_ bOl@ lu_ mØr, Îˆ m! tqfl lÇ Øm j_ bOl@ lu_ b_ j_ bOl@ lu_ ØM hOt@, Nˆ m! ØM bOl@ lu_ lÇ kn_ DUÒ w_l tØ mH Ow⁄ md anË dhL j_ bOl@ lu_ w_ÎÂ dhL mØr w_apH zU k_ zU kY⁄! gL⁄! kUb◊ Ow⁄ Îˆ m! w_Ot@ Îˆ lÇ v⁄ lÇ kUb◊ kU⁄ kLU⁄ pLUH ur! Ob@Ò ObL@H gL⁄! dflfl k_j∏ o wfl kLH wfl lhfl o, kUb◊ t⁄Ò kLU⁄ rtUH tmˆ, ObL@H j_ bOl@ lu_ gL⁄! hbÂ kY⁄! k_ kj∏, brU_◊ m! w_Ot@ e◊ j_ bOl@ lu_ mØr tqfl lÇ kUb◊ kU⁄ t⁄Ò kLU⁄ rtUH tmˆ [9] h_Ë gL⁄! wfl kj∏ o Î_ nˆ m! j_ bOl@ lu_ lÇ dhL gL⁄! kj∏ m^ˆ, brU_◊ m! w_Ot@ lÇ v⁄ OS# ØM j_ bOl@ lu_ lÇ yH yU⁄ Îˆ j— j_ bOl@ lu_ ØlV k_ zU Od@ v⁄ p nfl w_gUH m! w_g— k_ zU On@ gL⁄! kb◊, ØM bOl@ lu_ v⁄ On@ S! Øb, Îˆ m! Øm bOl@ lu_ v⁄ On@ S!, j_ bOl@ lu_ Od@ v⁄ OS# w_Ot@ t⁄Ò hdH m! pg— Od* Ob@Ò w_Ot@ p⁄H kb◊ k_ j_ bOl@ lu_ On@ gL⁄! p⁄H kb◊ tbY dfl vÂ ObL@H ur! Ow_ j_ bOl@ lu_ ORc! Oq@ Or# kb◊ ObL@H ur! tY∏ kb◊ w_rOl@ On@ k zU gL⁄! [10] p Oq@ rOl! Od* Ob@Ò w_Ot@ tY∏ kb◊ w_Ol@ t⁄Ò Oq@ rOl! k_ j_ bOl@ lu_ ObL@H v⁄ mØr S! ObL@H zU ON° OS# g⁄∏ zU rH jlˆ ØM lÇ Od* w_On@ Rd‡ ObL@H tY∏ kb◊ w_rOl@ On@ k_ bOl@ lu_ gL⁄! Îˆ Q@∏ yU⁄ Rd‡ tY∏ kb◊ On@ w_lh^ OT@H Od* ur! Îˆ zU Od@ N° OS#

Dalukal Cei Balaok La-u 203 g⁄∏ zU lÇ j_ bOl@ lu_ gL⁄! kb◊ nˆ dfl kLH dfl lh^ o, nˆ m! t⁄Ò jl_ ORp# kØÎ tlV^Ç anË w_Ot@ b_ lS‡ On@ k_ bOl@ lu_ On@ OıH Od* kb◊ Od@ ı⁄! gUÒ g⁄∏ ObL@H dfl OıH bOl@ lu_ o, Îˆ m! ØÎ tlV^Ç e◊, lÇ [11] bOl@ lu_ On@ hOt@ ObL@H o OıH o y nfl ØlÁ, nˆ m! bOl@ lu_ lÇ Ow⁄ ObL@H bOl@ lu_ glU! ØM Ot ØÎ tlV^Ç ObL@H m lS‡ On@ hV Îˆ m! ØÎ tlV^Ç v⁄ mØr S!, t⁄Ò bY⁄Â hr‡ bOl@ lu_ tY∏ kb◊ mØr S! ObL@H bOl@ lu_ ØsÊ tOg Od@ Oq@ Or# kb◊ ObL@H tY∏ kb◊ mØr S! kb◊ OıH ab^H dfl hU_ lh^ S_ Rd‡ hl‡ o tÒ ab^H Îˆ m! w_Ot@ N^Ê dl* hØÊ sn! lÇ mnVÍ ur! wOt@ S_ dpV⁄Ò ObL@H gL⁄⁄! kUb◊ Îˆ dfl k_j∏ o ObL@H ar nfl j_ bOl@ lu_ tq^ˆ o hU_ yH tØ l^j! o hU_ ObL@H [12] zU gL⁄! kb◊ Îˆ kj∏ Øc md dl* r_U∏ zU hU_ hbÂ a—, Îˆ m! hr‡ hd‡ w_ÎÂ j_ bOl@ lu_ b_ g* aRm_ ObL@H yH OıH hØr Îˆ rVUÇ hØr ObL@H gv! v dfl dOk_ kb◊ Îˆ b_ mØr S! Øh w_g_ Rd‡ tyH w_j— rVUÇ w_Ot S_ hr‡ S_ d! j! hU_ S_ hr‡ 2 d! j! hU_ m^ˆ md hr‡ md Rd‡ rUVÇ w_Ot w_Ot@ kk‡ OS# j_ bOl@ lu_ yU⁄ Nˆ, t⁄Ò tU hr‡ ur! p⁄H kb◊ k_ ObL@ lu_ On@ gL⁄! Nˆ ur! Ow_ j_ ObL@ lu_ ORc! Oq@ Or# kb◊ OS# m aRm_ ORc! Oq@ Or# kb◊ OS# bOl@ lu_ Ob@LH ur! tY∏ kb◊ [13] w_rOl@ On@ k_ bOl@ lu_ gL⁄! j—, Îˆ m! dfl hr‡ Îˆ ØÎ tlV^Ç b_ lT‡ On@ k_ j_ bOl@ lu_ ObL@H ØÎ tlV^Ç On@ t⁄Ò cOm@H zU gL⁄! kb◊ Îˆ ObL@H ØÎ tlV^Ç Rk kY⁄! gL⁄! bÎfl b^ØnY bOl@ lu_ rVUÇ hØr hbÂ Î_ tq^ˆ o hU_ tØ o hU_, Îˆ m! ØÎ tlV^Ç On@ OıH bOl@ lu_ Rc⁄! mnUV^Ç ur! Ob@Ò B∏ rbU◊ tmˆ OkV⁄ˇ rtUH hU mD^Â r^y_ w_ØbÁ w_bV‡ mnU kOÔ@ aTU⁄ ORg@H hmU_ OS# s⁄∏ rb∏ m_rfl hgÂ OcŒ aOd@H w_Rm— j_ bOl@ lu_, lk‡ kUm‡ as^Ê ORp# d* dr_ mn! On@ dVH rV^Ç [14] hØr m!n! ur! gL⁄! kb◊, Îˆ m! ØÎ tlV^Ç Rk Om# OıH b mt_ b adU!, TU⁄ k_ bOl@ lu_ gRn⁄H ObL@H ØÎ tlV^Ç Øc dl* tYˆ dfl Î° tbY k_ ur! TU⁄ o, nˆ m! ØN tlV^Ç e◊ Q@∏ m! Q@∏ dVH zU, ØN tlV^Ç e◊, lÇ ØM m lT‡ hV l— ØA bOl@ lu_ l⁄Á, Îˆ m! bOl@ lu_ w_ÎÂ Od* mnVÍ ur! Ob@Ò B∏ lV tm_ tnËH r^y_ ab^H, Îˆ m! bOl@ lu_ glU! ØM Ot ØÎ tlV^Ç ObL@H m lT‡ On@ hV, Îˆ m! ØN tlV^Ç v⁄ mØr S! ObL@H w_Ot@ tqfl lÇ mU_tlV^Ç b_ lT‡ S_ ı⁄! nfl hbÂ ObL@H j_l_ Ol— [15] Îˆ m! ØN tlV^Ç lÇ dhL On@ vÂ ØgL jlˆ m^ˆ Ow⁄, Îˆ ØN tlV^Ç pV⁄Ç w_gÊ

204 Majid Yunos w_Ot@ m^ˆ ØN tlV^Ç Od@ jl_ Ol_ Îˆ kyV_ Od@ Rk aY⁄ bÎfl bØnY bOl@ lu_ m^ˆ, nˆ m! t⁄Ò bY⁄Â hr‡ bOl@ lu_ tY∏ kb◊ mØr S! bOl@ lu_ Rc! v⁄ zU e◊ Od* Ob@Ò B∏ mnVUÍ ur! tOg m! al_ tn¨H r^y_ mØr mlY⁄! kn_ zU mn! On@ gv! hØr ObL@H v dfl tOk— kb◊ mn! On@ tY∏ kb◊ mØr w_Ot g⁄∏ mn! ur! Od@ m⁄lY!kn_ zU, nˆ m! Od* Ob@Ò [16] B∏ gv! hØrH ObL@H v dfl tOk— kb◊ v dfl Rg⁄∏ Rd‡ kbv ObL@H zU tY∏ kb◊ w_rOl@ bOl@ lu_ mØr m⁄tËH jlˆ ObL@H bOl@ lu_ w_ÎÂ Od* mnVÍ ur! lV tm_ tn¨H r^y_ v⁄ ab^H, nˆ m! bOl@ lu_ tY∏ kb◊ mØr t⁄Ò S! Nˆ wOt@ Od* dfl Od@ m⁄Oy OS# ab^H S_ ngÂ lk‡ Q@ˆ km‡ d* Q@ˆ dr_ as^Ê ORp# mOy bOl@ lu_, w_Ot@ e◊ Od* Ob@Ò mØr hØd v hØr dfl tOk— kb◊ Nˆ Î! tjUH w_l‡ Ob@Ò Nˆ m! v hØr [17] dfl dOk_ kb◊ ObL@H ab^H, v hØr dfl Rg⁄∏ Rd‡ kb◊ ObL@H w_Ot Î! S_ pLUH rØdH hØr, Nˆ m! t⁄Ò hr‡ hd‡ bOl@ lu_ On@ gL⁄! kUb◊ ObL@H ØN tlV^Ç b_ lT‡ v⁄ S_ ı!⁄ Rt_ ObL@H ØN tlV^Ç Rk v⁄, Nˆ OıH bOl@ lu_ Rc!⁄ v⁄ S_ ı⁄! Rt_, Nˆ ØN tlV^Ç OıH mnV^Í ur! lk‡ km‡ d* dr_ b ıL! b kt! rbU◊ rbU◊ tmˆ tmˆ, Od@ mlY⁄! kn_ bOl@ lu_, ab^H aTUÂ bY⁄∏ dfl ØgL RkU rS_ l^mˆ Ok@ rÔm# cgU◊ OS# ab^H mt_ cYfl dfl ØgL OtY# by⁄ˆ aRm cgUÂ ØıÇ kRtU◊ cr◊ tØvÊ dfl dˆ dfl [18] dˆ Ol nfl mØr Ok# bOl@ lu_ mRkË_ d^ TU⁄ lb^ kY⁄! w_g∏ o, hmU_ OS# s∏ rb∏ mrfl Oc! hgÂ s_rU_ØN aOd@H w_ORM_ bOl@ lû_, mnU kOZ@ aTU⁄ ORg@H Q@∏ yU⁄ pl‡ ngÂ ur! p Îˆ, ØN tlV^Ç N^ Oq@ kUyU⁄ ObL@H ØN tlV^Ç Od@ Om#, ØN tlV^Ç wfl hU_ Rb‡ rU_∏ ØN tlV^Ç k_ bOl@ lu_ OıH o, ØN tlV^Ç Oj@H hl_ kyU⁄ j* r_U∏ v⁄, ØN tlV^Ç Om# OıH bOl@ lu_ kY!⁄ gL⁄!, myH ØN tlV^Ç o Î^ kyU⁄ ObL@H Om# o nˆ ØN tlV^Ç Om# wfl OıH bOl@ lu_ kY⁄! gL⁄! o, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î^ Oq@ kyU⁄ ObL@H ØN tlV^Ç Od@ gL⁄! OıH bOl@ lu_ [19] tbY dfl hrU* lu_ SY* l^k‡ dfl TU⁄ lb^ kY!⁄ w_g∏ o, gnUH bOl@ lu_ tRz hdH SY** lk‡ yU⁄ pU_r_mfl S_ kL* ObL@H Od* Ob@Ò B∏ Od@ aOt# hgÂ aOt# Oc! aV rb∏ ayU mrfl aOd@H w_ORm— ObL@H Ok# bOl@ lu_ Ot dÂ r_U∏ bOl@ lu_, hl‡ bOl@ lu_ Nˆ zU Od@ tp RkËH, Nˆ m! ØN tlV^Ç Om# OıH yU⁄ Nˆ ObL@H ØN tlV^Ç w_K∏ dl* hØÊ wfl Î° tbY o, Nˆ m! bOl@ lu_ hdÂ RkU! tU b jl_ bY⁄ˆ Nˆ s⁄! ØN tlV^Ç b_ lT‡ mØr, Nˆ m! bOl@ lu_ w_ÎÂ Od*

Dalukal Cei Balaok La-u 205

Ob@Ò B∏ lV tm_ [20] tnËH ry_ v⁄ ab^H bOl@ lu_ Nˆ dfl k_ tm_ hrU* lu_ v⁄ o, Nˆ ØN tlV^Ç Om# OıH SY* l^k‡ Î‡ ØN tlV^Ç K∏ dfl TU⁄ lb^ kY⁄! Q@∏ hbÂ o, Nˆ m! ØN tlV^Ç OıH Ol— w_j— ObL@H ØN tlV^Ç RtUˆ m! Oq@ kUyU⁄ mØr ObL@H ØN tlV^Ç Q@∏ m! Q@∏ e◊, ØN tlV^Ç lÇ ØA bOl@ lu_ l⁄Á ØM m lT‡ On@ hV, Îˆ m! bOl@ lu_ pL⁄Œ kd⁄Œ pL! kd! lV tm_ bOl@ lu_ v⁄ Îˆ m! bOl@ lu_ glU! mØr Ot ØN tlV^Ç ObL@H m lT‡, Nˆ m! bOl@ lu_ Î° OS# ØN tlV^Ç lÇ ØN ØjV e◊ dhL ObL@H e◊ ØA ØjV ØN dhL Nˆ [21] an¨ Ob@Ò anË B∏, ØN e◊ dhL yU⁄ m! dhLU⁄ Øb e◊ bˆ j_ bOl@ lu_ Nˆ Øb, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î° v⁄ lÇ m! dhLU⁄ Nˆ dhL dfl k__ rÎ∏ OS# ØA bOl@ lu_ o hOjY⁄! OS# dhL e◊ w_j_ w_Oa# ØA, t⁄Ò ar nfl ØA gL⁄! kb◊ k_ dhL Ot S_ Rd‡ ØA ObL@H S_ dpV⁄Ò kb◊ dhL ObL@H ØA rUÇ hØr k_ dhL, m! dhLU⁄ mnVUÍ ur! dhL S_ wpV⁄Ò ObL@H gL⁄! kb◊ ObL@H dfl hU_ rUÇ hØr b_ k_ dhL o t⁄Ò ar nfl S_ Rd‡ ØA ObL@H gL⁄! S_ dpV⁄Ò kb◊ ObL@H ØA rUÇ g* hØr kÇ, dhL OıH ØA cY^∏ rıH rı¨∏ ObL@H [22] gL⁄! kb◊ jV_ S_ Rd‡ ØA dfl Oq@ rOl! ObL@H dhL b_ lT‡ ØM k_ ØA S_ Rd‡ dhL, ObL@H dhL ØM OıH ØA bOl@ lu_ Od@ gL⁄! kb◊ jV_ S_ Rd‡ ØA dfl Oq@ rOl!, dhL sn! w_an^Ê ØA bOl@ lu_ h⁄ˆ dfl ØA S_ tYˆ OS# dhL, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ lÇ v⁄ lÇ dhL dfl TU⁄ o yH ØN kY⁄! e◊ bˆ j! dhL o K^ˆ lÇ hbÂ myH ØN kY⁄! e◊ dhL ObL@H ØN e◊ ØA l^j! dhL o K^ˆ lÇ hbÂ o r‡, Nˆ m! ØN tlV^Ç v⁄ mØr S! dl* tYˆ ØN tlV^Ç K∏ dfl ØA bOl@ lu_ dfl TU⁄ lb^ kY⁄! Q@∏ hbÂ o, Nˆ m! ØN [23] tlV^Ç mOr t⁄Ò S! nˆ aY_ hr‡ gL⁄H m! t⁄Ò S!, brU_◊ m! w_Ot@ tqfl, lÇ m_tlV^Ç b_ lT‡ S_ ı⁄! nfl hbÂ ObL@H ØsV Ol— t⁄Ò bY⁄Â hr‡ m! ØM t⁄Ò S!, l^j! ØN tlV^Ç pV⁄Ç w_gÊ w_Ot@ lÇ On@ vÂ ØgL jlˆ Nˆ r‡, Nˆ m! w_Ot@ e◊ m_tËH tB_ OS# m_kcV_ mØr w_ÎÂ lÇ hr‡ hd‡ Nˆ m_tËH tB_ OS# m_kcV_ dV_ ur! Oh_Ë b_ lT‡ On@ k_ bOl@ lu_, Nˆ m! m_kcV_ OS# m_tËH tB_ dV_ ur! zU lÇ dfl b_ lT‡ k_ bOl@ lu_ o ØlV k_ m_tlV^Ç b_ lT‡ k_ bOl@ lu_ Øb, mtËËH tB_ OS# m_kcV_ dV_ ur! zU lÇ zU l^mU d^ bOl@ lu_ Ol—, [24] tq^ˆ o hU tØk o hU_ Od* dfl glU! On@ glU! ØM tbL@H zU b_ lT‡ On@ ObL@H bOl@ lu_ glU! ØM m lT‡ ObL@H ktV dhL ObL@H dhL RbUH Oh@ lT‡ ab^H ObL@H a⁄ j_ bOl@ lu_ j—, Ô⁄∏ OS# r⁄

206 Majid Yunos rOl_ p Oq@ rOl! Ô⁄∏ OS# j_ bOl@ lu_ glU! ØM ObL@H mg‡ r⁄ Nˆ tObL@H dhL lÇ rÔm@! ObL@H dhL ÎV⁄Ç Oh@ lT‡ ab^H j—, ØlV k_ m_tlV^Ç b_ lT‡ Øb m_tlV^Ç Nˆ zU hU rN∏ OS# j_ bOl@ lu_ w_j—, mtËH tB_ OS# m_kcV_ Î° v⁄ OS# w_Ot@ yU⁄ Îˆ m! w_Ot@ Î° v⁄ lÇ yH [25] yU⁄ Îˆ j— ObL@H ØlV k_ m_tlV^Ç b_ lT‡ k_ bOl@ lu_, Îˆ m! ØN tlV^Ç Øiˆ tbV⁄ˆ dl* hØt lÇ hU_ k zU kY⁄! b_ lT‡ k_ ØA bOl@ lu_ v!, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ Od@ p Oq@ rOl! Rc⁄! Ob@Ò B∏ mnVUÍ ur! v⁄, ObL@H t⁄Ò bY⁄Â hr‡ hjˆ OS# rbU sU∏ ØgL sU∏ OkL@◊, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ w_ÎÂ Od* Ob@Ò B∏ mnVUÍ ur! zU gv! hØr ObL@H v dfl dOk_ kb◊ ObL@H tY∏ kb◊ w_r_Ol@ ØA bOl@ lu_ mØr S!, w_r_Ol@ mtËH aDV_ k_ Øj kY⁄! t⁄Ò S! Nˆ ØA bOl@ lu_ w_ÎÂ Od* Ob@Ò lV tm_ [26] tnËH r^y_ v⁄ ab^H, Nˆ m! ØA b_Ol@ lu_ tY∏ kb◊ mØr S! tY∏ kb◊ mØr t⁄Ò S! Nˆ ØA bOl@ lu_ ØlV kb◊ Nˆ Od@ d! dfl ıL! k_ ur! v hØr dfl dOk_ kb◊ Nˆ ObL@H ØA bOl@ lu_ ÎV⁄Ç tm_ g^^Œ mG! apV‡ Nˆ m! ØN tËH tB_ OS# ØN k_cV_ dV_ ur! ØN Nˆ Od@ tnË dl* g^Œ, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ Od@ mG! apV‡ ObL@H dV_ ur! ØN Nˆ pV⁄Ç J k_ ØA bOl@ lu_ lÇ mG! apV‡ Od— nˆ Øb On@ aY⁄∏ kb◊ Øb Ot ln! k_ kU⁄ kY⁄! tUH aY_ bU_, Nˆ m! bOl@ lu_ Q@∏ mQ@∏ glU! Og@ Ob@H bt^H ØN [27] kcV_ ObL@H ØN kcV_ pV⁄Ç J ØN kcV_ lÇ j_ bOl@ lu_ nfl av avÂ hr⁄H t_ObL@H zU glU! ØM Og@ P_ kU⁄ kÇ, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ lkU⁄ On@ ObL@H Q@∏ m!Q@∏ m! dfl TU⁄ o Og@ tØ ØN tËH tB_ ObL@H ØN tËH tB_ pV⁄Ç J, lÇ b_Ol@ lu_ nfl zU glU! ØM w_Øj Rd‡ Ot bOÎ@ zU m^ˆ hØg ØkÇ, ØlV k_ zU mG! zU Øb ØA kcV_ yH tY∏ zU Ol— Ok@◊ zU On@, zU dfl On@ Rt_ o pj— kˆ, Îˆ m! dV_ ur! ØÎ Îˆ ØlV k_ ØA bOl@ lu_ Od@ mG! apV‡ t Nˆ j—, ØN tlV^Ç Od@ dl* S! ObL@H mh^Ê ØN tËH tB_ [28] OS# ØN kcV_ pV⁄Ç J k_ ØA bOl@ lu_ Nˆ ØN tlV^Ç Od* dfl Od@ gOn# dfl ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_, Nˆ m! t⁄Ò hr‡ hd‡ ØA bOl@ lu_ On@ gL⁄! kb◊ v⁄ Nˆ w_Ot@ kk‡ OS# ØA bOl@ lu_ lÇ hØr Nˆ rOl— w_Oj— ar nfl ØlV rVÇ hØr Nˆ yH On@ OıH w_g_ t w_g_ Øb t w_Ot S_ Øı dV_ Øı w_ıU t Nˆ OpY⁄H k_ w_Ot@ w_ÎÂ ur! On@ w_jY⁄!, hl‡ dl* tYˆ w_Ot@ Nˆ TU⁄ k_ ØA bOl@ lu_ gRn⁄H w_j—, Nˆ m! hr‡ hd‡ ØA bOl@ lu_ On@ gL⁄! kb◊ v⁄, Nˆ ØN tlV^Ç b_

Dalukal Cei Balaok La-u 207 lT‡ v⁄ Nˆ ØN tlV^Ç c^H hl__ S_ [29] tRz hl_ b_ On@ k_ ØA bOl@ lu_ Nˆ m! ØN tlV^Ç b_ lT‡ On@ mØj kY⁄! t⁄Ò cOm@H ØA bOl@ lu_ gL⁄! kb◊ Nˆ ObL@H mh^Ê s∏ ur! t w_g_ b m! Oq@ rOl! OS# mh^Ê s∏ ur! Î° pRk¨_ OkL@ b m! Oq@ rOl!, ObL@H ØN tlV^Ç On@ t⁄Ò c_Om@H Nˆ D^Ê s∏ ur! t w_g_ OS# D^Ê s∏ ur! Î° OıH Od* n* t w_g_ OS# OıH w_g_ ur! w_ıU t Nˆ j—, OS# OıH ØA bOl@ lu_ Od@ gL⁄! kb◊ t nˆ j—, Nˆ m! ØN tlV^Ç Rb‡ cY⁄Ê lT‡ OS# Rb‡ tRz h_l_ k_ ØA bOl@ lu_, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ tØlH tRz hl_ [30] Nˆ OıH hl_ c^H Nˆ m! ØA bOl@ lu_ lÇ hl_ T‡ c^H yU⁄ nfl ØN Nˆ m! ØN tlV^Ç lÇ v⁄ lÇ dhL m^ˆ c^H k_ ØA ı⁄! Oy hl_ dhL c^H dfl tq^ˆ dhL OSY⁄H hd‡ ØA bOl@ lu_ On@ kY⁄! km‡ p hl‡ Nˆ ØA hdÂ dhL Øh m^˜ ØA ØjV aKˆ OS# ur! ØjV lÇ dhL c^H hl_ k ØA ØjV, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ lÇ dhL ÎV_ a⁄ˆ ØN dfl ab^H o ObL@H dhL sfl Î° w_nV⁄Ç nfl tbY v⁄, Nˆ m! ØN tlV^Ç tqfl ØA bOl@ lu_ lÇ ØA t w_g_ hbY⁄ˆ kÇ ObL@H rOl— Ol— y nfl, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ [31] lÇ dhL t m! w_Og_, Nˆ m! ØN tlV^Ç lÇ Ok_ ØA bOl@ lu_ t S_ Øı w_g_ k_ dhL Om# aY⁄, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ lÇ dhL l^Mˆ dfl Rd‡ Ol_ dfl OıH RpËˆ kY⁄! t o, Nˆ m! ØN tlV^Ç OkL@ ObL@H ØN tlV^Ç v⁄ On@ S! j—, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ Rc! Ob@Ò B∏ v⁄ Od* Ob@Ò Nˆ t w_g_ S_ h_r‡ Nˆ Î! S_ rtUH rØdH Nˆ m! t⁄Ò bY⁄Â hr‡ ØA bOl@ lu_ tY∏ kUb◊ mØr S! Nˆ m! ØA bOl@ lu_ Î° OS# w_Ot@ lÇ w_g_ dhL t ObL@H w_j— Ow⁄ azYfl rØdH On@ w_jY⁄! Øb, Nˆ m! [32] w_Ot@ lÇ rØdH Rd‡ mØÇ m^ˆ t⁄Ò hdH m! w_Og_ w_Ot@ w_ÎÂ mnVUÍ ur! RtV rØdH On@ w_jY⁄! Ot dV_ RTUH rØdH, Nˆ m! Od* Ob@Ò RtV rØdH On@ t⁄Ò cOm@H ØA bOl@ lu_ t w_g_ Nˆ ObL@H OıH w_g_ ØA bOl@ lu_ t ObL@H w_ıU p Nˆ Î! S_ rtUH rØdH, Nˆ m! Od* Ob@Ò Nˆ w_jY⁄! dfl ab^H o, Nˆ m! w_jY⁄! ØM S! ObL@H Od* Ob@Ò Nˆ aKˆ OS# w_Ot@ lÇ w_g_ rOl— Ol— ad‡ sØA dhL w_jY⁄! dfl ab^H o w_Ot@ tqfl lÇ Od@ hOd* Nˆ m! Od* Ob@Ò nˆ lÇ Od@ Î! S_ rtUH [33] rØdH, Nˆ m! w_Ot@ ÎV⁄Ç hr tk_ rØdH dfl Rg⁄∏ w_l‡ b^ b S_ r_tUH RTUH rØdH b_ mØr ObL@H w_OjY⁄! w_g_ Nˆ m! ab^H, ab^H S_ n_gÂ as^Ê ORp# lk‡ kUM‡ Od* dfl Od@ w_n¨s_ k_ ØA bOl@ lu_ lÇ tq^ˆ o hU tØk o hU ObL@H t w_g_ rVUÇ hØr hbÂ kÇ ObL@H g_Rn⁄H

208 Majid Yunos

Ol— y Nˆ, ur! Od@ w_n¨s_ lÇ md ØA bOl@ lu_ gRn⁄H j— brU_◊ m! rVÇ hØr t w_g_ rOl_ y Nˆ, Od* hØr OS# w_g_ ur! w_OjY# mØr l⁄H b ıL! b kt! T‡ On@ gˆ ıL! w_Ot@ ObL@H Om# OıH w_[g_] OS# hØr Nˆ Od* dfl [34] mOy ØA bOl@ lu_, Nˆ m! ØA b_Ol@ lu_ Od@ gL⁄! kUb◊ k_ w_Ot@ Oy S_ mtËH blˆ Nˆ m! ØA bOl@ lu_ v⁄ On@ p S! ØM zU ObL@H zU w_ÎÂ ØM zU mØr pV⁄Ç ØN tlV^Ç an¨ w_Ot@ k_ zU Nˆ m! ØM zU dfl K^ˆ On@ pVÇ o ØM zU Î° v⁄ lÇ Oh_¨ tq^ˆ j! o hU myH tØ l^j! o hU myH l^k‡ rU_∏ an¨ l^j! J lk‡ Ol—, ObL@H anË w_ÎÂ ØM On@ pV⁄Ç ØN tlV^Ç k_ anË, ØM dfl K^ˆ On@ pV⁄Ç o, Nˆ m! ØA bOl@ lu_ dfl p⁄! o S_ dV_ zU w_ÎÂ ØM zU On@ pV⁄Ç ØN tlV^Ç bfl hU k_ zU j—, Nˆ m! ØM [35] zU dfl K^ˆ On@ pV⁄Ç o, Nˆ m! ØA b_Ol@ lu_ Î° v⁄ OS# ØM zU lÇ ØM On@ pV⁄Ç OS# w_Ot@ Øb dfl hU_ hbÂ o, Øg dfl dhL c—, Nˆ m! ØM zU cY^∏ On@ pV⁄Ç k zU j—, ØM ØA bOl@ lu_ On@ t⁄Ò w_bH ı⁄! j! w_Ot@ ObL@H aTU⁄ ORg@H Nˆ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU e◊ tqfl lÇ T‡ mØr ObL@H aTU⁄ ORg@H, Nˆ m! Øm ØA bOl@ lu_ lÇ dhL m^ˆ, w_ORn# i◊ w_ORn# hnU tqfl ØM ØA bOl@ lu_ lÇ ØM hOt@ bY⁄ˆ nfl, Nˆ m! ØM ØA b_Ol@ lu_ lÇ dhL mØr md hU_ w_nV⁄Ç m^ˆ, Nˆ m! w_ORn# i◊ w_ORn# [36] hnU tqfl lÇ w_nV⁄Ç hØg ØM ØA bOl@ lu_ lÇ anË dhL j_ b_Ol@ lu_ w_ÎÂ dhL ØM pV⁄Ç ØN tlV^Ç k zU ObL@H dhL dfl K^ˆ mØr pV⁄Ç o, zU w_ÎÂ S_ dV_ dhL mØr pV⁄Ç OS# w_Ot@ b^ hU_ k_ zU j—, dhL cY^∏ alH dfl zU ObL@H dhL mØr j—, Nˆ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU tm_ w_TU⁄ w_Ot@ Nˆ m! w_Ot@ e◊ ØM ØA bOl@ lu_ On@ tqfl, Nˆ m! ØM ØA bOl@ lu_ Î° v⁄ lÇ md pnV⁄Ç anË dhL j_ bOl@ lu_ w_ÎÂ dhL mØr pV⁄Ç anË Ow⁄ k zU ObL@H dhL dfl K^ˆ mØr pV⁄Ç o ObL@H zU dfl [37] p⁄! o zU w_ÎÂ S_ dV_ dhL mØr pV⁄Ç b^ h_U k zU j—, dhL cY^∏ dfl hU_ OS# zU o ar nfl dhL mØr aKˆ OS# Ow⁄ j—, Nˆ m! w_Ot@ Î° v⁄ lÇ pnV⁄Ç yU⁄ Nˆ ar nfl Rd‡ an^Ê m^ˆ j_ bOl@ lu_ Nˆ hl‡ kLU⁄ ur! an¨ Nˆ dfl TU⁄ lb^ k_ mØgÊ hl‡ an^Ê bOl@ lu_ r‡ y nfl, Nˆ m! w_Ot@ e◊ ØN kcV_ OS# ØN t¨H tB_ OS# ØN tlV^Ç kLU⁄ ur! ØN Nˆ mØr ObL@H tqfl lÇ ar nfl kLU⁄ ur! hË_ an^Ê bOl@ lu_ r‡, yH T‡ an^Ê j— ObL@H Or# b__ bOl@ lu_, Nˆ m! ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ Î° v⁄ lÇ dhL dfl kY⁄! o kY⁄! hbÂ kÇ

Dalukal Cei Balaok La-u 209 tq^ˆ o hU_ yH tØk [38] l^j! o hU_ kY⁄! ObL@H kY⁄! Q@∏ hØg OjY⁄!, Nˆ m! w_Ot@ e◊ S_ Rd‡ ØN tlV^Ç Rt_ mØr tqfl, lÇ m_tlV^Ç Ok@◊ h_¨ Or# b_ bOl@ lu_ r‡, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î° v⁄ lÇ hl‡ tYˆ dhL Nˆ dhL an^Ê m^ˆ, ar nfl Ow⁄ w_ÎÂ dhL K⁄! ØA bOl@ lu_ m^ˆ, myH Ow⁄ w_ÎÂ dhL K⁄! RcU_ K⁄! rØgL j! dhL K⁄! r‡, Nˆ m! w_Ot@ Î° v⁄ OS# ØM ØA b_ Ol@ lu_ lÇ ar nfl mU_tlV^Ç cY^∏ Or# b_ bOl@ lu_ m^ˆ, ar nfl c! tU SY* hr‡ tRzVH l^ØgH dfl bUÊ aN nfl ObL@H w_Î^H w_Od@ dV_ ur! zU, ar nfl ØM bOl@ lu_ v⁄ On@ [39] S! ObL@H Î° v⁄ OS# mU zU OS# o! zU Øb, Nˆ m! ØM ØA bOl@ lu_ v⁄ mØr S! j—, Nˆ m! w_Ot@ w_ÎV⁄Ç hr On@ dfl Rg⁄∏ w_l‡ dfl Rh⁄∏ ngÂ aKˆ lÇ t⁄Ò hr‡ bUÊ Îˆ w_Ot@ w_Î^H anËË mtU◊ da_ mØr mzU* al, Nˆ m! w_Ot@ w_ÎÂ w_ORn# jOb@Ò On@ aMÒ w_tY∏ rS_ RÔVH tw_Á aRm b^TÂ m! aTUÂ bY⁄∏ dfl ØgL b_ mØr OpY⁄H ı!⁄ mzU* ØN tlV^Ç OS# c‡ bOl@ lu_, Nˆ m! t⁄Ò hr‡ bUÊ Nˆ m! dfl Rg⁄∏ pl‡ dfl Rg⁄∏ ngÂ mØr RcUH w_Ot@, b_ Od* aTUÂ bY⁄∏ dfl ØgL rS_ Q@ˆ RÔVH tw_Á Q@ˆ aRm dflfl rfl mt_ nfl Q@ˆ Ob@H kyU⁄ dfl ØgL Od* Ob@H [40] ur! ı⁄! hU Q@ˆ Ob@H ur! w_l_ dfl w_l‡ dfl rflrfl mt_ nfl ur! b_ mØr RcUH w_Ot@ Od* Ob@Ò dfl Rg⁄∏ w_l‡ dfl Rg⁄∏ ngÂ mØr Od# w_Ot@, mnVUÍ jV r⁄ mØt jV ØgL l^bUH rbU◊ rbU◊ tmˆ tmˆ l^k‡ kUM‡ d* dr_ Î pV⁄Ç w_Rk¨_ OkL@ bV‡ ØbÁ dfl TU⁄ l^b^ kY⁄! w_g∏ o, dfl h_U T‡ t⁄⁄Ò o, ı⁄! mzU* S_ rtUH hr‡ ml*, Nˆ m! b kLU⁄ hr‡ ml* w_Ot@ e◊ ØN tlV^Ç mØr Î° lÇ kLU⁄ hr‡ kLU⁄ ml* mnfl bOl@ lu_ Î° hbÂ OS# h¨_ Øh lÇ bÎfl b^ØnY zU hbÂ OS# h¨_, h_¨ On@ Î° v⁄ OS# ØM h_¨ w_ab^H Î° adÂ ØjV Î° K! ØjV, Nˆ m! ØN tlV^Ç v⁄ On@ Î° v⁄ OS# Ow⁄ [41] bY_ ab^H w_nV⁄Ç kD Î° lÇ c‡ bOl@ lu_ Î° pV⁄Ç Î^H Od@ OS# dhL Q@∏ yU⁄ ab^H ur! m^ˆ, Nˆ m! Ow⁄ bY_ Nˆ tqfl ØN tlV^Ç lÇ hbÂ kÇ ObL@H lÇ yU⁄ ab^H ur!, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î° lÇ c‡ bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ w_t^H ı⁄Œ h⁄ˆ dfl dhL Øc, ObL@H cU g* krH mt_ mH ObL@H SY* l^k‡ h⁄ˆ dfl Øg, Nˆ m! Ow⁄ bY_ Nˆ aKˆ v⁄ OS# w_Ot@, Nˆ m! ØN kcV_ ØN tËH tB_ Nˆ Od@ Rk p⁄! mh^Ê Ow⁄ bY_ Nˆ Od@ aKˆ OS# w_Ot@ lÇ ØN tlV^Ç Î° lÇ c‡ bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ SY* lk‡ Ol—, Nˆ m! ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ dV_ ur! zU [42] dfl ml* Nˆ b_ g⁄∏ On@ Rk aY⁄ c‡ b_Ol@ lu_ OS# ØN tlV^Ç, Nˆ m! ØN tËH tB_ OS# ØN kcV_ Rk OıH c‡ bOl@

210 Majid Yunos lu_ tbY dfl hrU* lu_ SY* l^k‡ gnUH tbY dfl rU_∏ hdH yU⁄ pU_rfl S_ kL* tVH l∏ B∏ g∏ Rk¨_ dfl TU⁄ lb^ kY⁄! w_g∏ o SY* l^k‡ dfl hU T‡ t⁄Ò o, br_U◊ m! ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ K∏ dfl c‡ bOl@ lu_ dfl TU⁄ lb^ kY⁄! q@∏ hbÂ o, dV_ ur! Nˆ Od* dfl Od@ dmˆ ØN tËH tB_ OS# ØN kcV_ ØbY g⁄∏ lÇ ar nfl m_tlV^Ç K⁄! k_ zU w_j— ObL@H dV_ ur! Rd‡ Q@∏ hbÂ kÇ y nfl, dV_ ur! zU lÇ TU⁄ Oy k_ c‡ bOl@ lu_ gRn⁄H Øb Rd‡ K⁄! k Rd‡ c— aH, btVH m_tlV^Ç hr⁄H, [43] dl* tYˆ ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ kY⁄! Q@∏ hbÂ K⁄! k_ hU_ c‡ bOl@ lu_ k_ zU K⁄! v⁄, Nˆ m! ı⁄! mzU* b S_ rtUH hr‡ ml* Nˆ m! Od* m^ v_ ad‡ sØA ur! lkU⁄ Rd‡ dfl w_Ot@ ObL@H v⁄ On@ S!, t⁄Ò ur! ON@ S! jV_ Nˆ m! ØN tlV^Ç OÎ° OS# c‡ bOl@ lu_ lÇ ur! On@ S! jV_ ab^H w_j— ar nfl ØjV Od@ dl* hrU* lu_ Rt_ ØjV tbY On@ a⁄Y∏ kb◊ OTV⁄Á ıL! k_ ur! OıH Øh, Nˆ m! c‡ b_Ol@ lu_ dfl tbY dfl hrU* lu_ o, c‡ bOl@ lu_ c! RkËH ml* jV_ ur! Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_, RkËH ml* c‡ bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ ObL@H Î^H OS# ØN tlV^Ç t⁄Ò [44] hdH Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ tm_ hrU* v⁄ rOl— ı⁄! yU⁄ Nˆ Ol— Nˆ m! ØN tlV^Ç m hrU* lu_ Nˆ w_d⁄∏ dfl c‡ bOl@ lu_ D^Ê, Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ Î^H t⁄Ò hdH m⁄d⁄H mØr On@ tp hrU* lu_ ObL@H dfl OıH hrU* lu_ o, Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ tm_ dl* cY⁄◊ Î^H ObL@H tqfl ØN tlV^Ç lÇ ØN tlV^Ç hU m hr* Nˆ w_d⁄∏ r‡, Nˆ m! ØN tlV^Ç lÇ OT@H m^ˆ Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ Od@ Î^H dl* cY⁄◊ Î^H Nˆ j—, c‡ bOl@ lu_ dfl Î° pV⁄Ç OS# ØN tlV^Ç o Od* Od@ Î^H ObL@H kRm◊ j—, c‡ bOl@ lu_ rÎ⁄∏ Od@ dl* hrU* lu_ t⁄Ò dfl hU_ [45] hrU* lu_ o Nˆ c‡ bOl@ lu_ laˆ Od* dfl Od@ kRm◊, hl‡ ØN tlV^Ç Od* dfl m w_l^dU_ OS# s_klÊ ObL@H w_mT* c‡ bOl@ lu_, t⁄Ò l^m_ N* hr‡ Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ rÎ⁄∏ Nˆ m! kLH dfl laˆ, Nˆ m! ØN tlV^Ç aKˆ tp lÇ hrU* Nˆ ØN tlV^Ç m b_ On@ dÂ D^Ê w_j— Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ OkL@ w_lV^Ç j—, ØN tlV^Ç lÇ Od@ dl* hrU* lu_ ØA kcV_ OS# ØA tËH tB_ K! dfl OkL@ Ol— lÇ ØA tq^ˆ o hU_ tØk o hU_ hOjY⁄! OS# dhL m hrU* lu_ Nˆ w_d⁄∏ Øc, Nˆ m! dV_ ur! zU OkL@ OS# g⁄∏ zU v⁄ j— Nˆ m! ØN t¨H tB_ OS# ØN kcV_ On@ miˆ p [46] adU ØN tlV^Ç ObL@H OıH c‡ bOl@ lu_, Nˆ m! ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ K∏ dfl c‡ bOl@ lu_ TU⁄ lb^ kY⁄! Q@∏ hbÂ o ab^H RpËˆ ab^H yv_ Od* dfl Od@ dmˆ OS# TV yv_, dV_ ur! Nˆ OdÒ tYˆ dfl Od@

Dalukal Cei Balaok La-u 211 pV⁄Ç OkL@ OS# c‡ bOl@ lu_ Nˆ j—, Nˆ m! t⁄Ò c‡ bOl@ lu_ tbY On@ aY⁄ kb◊ Nˆ m! g⁄∏ l˜ m^ v_ w_l_ w_l‡ ur! OıH, ab^H Rd‡ m^ v_ ur! ØAˆ tbV⁄ˆ k_ ØN tlV^Ç SY* v Ol— kY⁄! Og@ c‡ bOl@ lu_, Nˆ m! ur! ØıÊ mh^Ê On@ dfl Rg⁄∏ w_l‡ dfl Rg⁄∏ ngÂ lÇ c‡ bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ SY* lk‡ Ol—, Nˆ m! ur! Q@∏ ahÂ [47] mØr rv! ØN tlV^Ç OS# c‡ bOl@ lu_ dfl Rg!∏ w_l‡ dfl Rg!∏ ngÂ as^Ê ORp# lk‡ kUm‡ d* Q@ˆ dr_ mØr rv! c‡ bOl@ lu_ ObL@H kY⁄! aY⁄ c‡ bOl@ lu_, Nˆ m! m^ v_ ad‡ sØA ur! mØr OıH c‡ bOl@ lu_, SY* l^k‡ dfl TU⁄ lb^ kY⁄! w_g∏ Rt_ o, Nˆ m! m^ v_ ur! dfl Rg∏ ngÂ ObL@H TU⁄ k_ c‡ bOl@ lu_ gRn⁄H, Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ b_ ØN tlV^Ç On@ rv!⁄ ØM c‡ b_ Ol@ lu_ Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ On@ t⁄Ò S! ØM bOl@ lu_ ObL@H ØM c‡ bOl@ lu_ dfl TU⁄ RkËˆ c‡ bOl@ lu_ Rt_ o, t⁄Ò c‡ bOl@ lu_ w_ÎÂ ØN tlV^Ç p⁄H cY⁄Ê [48] ahÂ ObL@H m ahÂ bUH dfl dl* lTV⁄Â ObL@H Ow_ On@ k_ ØM c‡ bOl@ lu_ Nˆ m! ØM c‡ bOl@ lu_ TU⁄ lÇ k_ c‡ bOl@ lu_ Nˆ anË Ow⁄ Od_bt_ Rb‡, Nˆ m! o! OS# c⁄ c‡ bOl@ lu_ mØr apˆ dfl tq^ˆ c‡ bOl@ lu_ ObL@H ØAˆ ObL@H o! OS# c⁄ OS# ØM c‡ bOl@ lu_ an^Ê c‡ bOl@ lu_ dfl TU⁄ lb^ kY⁄! Q@∏ hbÂ o kyV_ c‡ bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ ObL@H SY* lk‡ Ol—, ØM c‡ bOl@ lu_ g* an^Ê c‡ bOl@ lu_ ObL@H g* hV⁄Ç dfl c‡ bOl@ lu_ v⁄, mdUH yU⁄ Nˆ Nˆ k_ m! kÒ [49] c‡ bOl@ lu_ Od@ OS# ØM c‡ bOl@ lu_ Nˆ d^ hU tbY dfl hrU* lu_ o ObL@H dfl hU OjY⁄! mnVUÍ o OjY⁄! bOl@ lu_ m^ˆ t⁄Ò c‡ bOl@ lu_ mØr Od@ gL⁄! kb◊ k_ w_Ot@ ObL@H hU_ gRn⁄H Ob@LH c‡ bOl@ lu_ tbY dfl hrU* lu_ ObL@H SY* lk‡ Ol— brU_◊ m! ØM c‡ bOl@ lu_ OS# o! OS# c⁄ c‡ bOl@ lu_ vÂ RkËˆ c‡ bOl@ lu_ Øc Nˆ m! ØN tlV^Ç OS# c‡ bOl@ lu_ b_ g⁄∏ v⁄ mØr S! ObL@H Od@ dfl S! w_g∏ Oy S_ mtËH blˆ ObL@H c‡ bOl@ lu_ kY⁄! rm^ aOh@ ObL@H kY⁄! On@ k, Nˆ m! ØÎ [50] kcV_ OS# ØN tËH tB_ lkU⁄ Î^ aOh@ On@ k OS# c‡ bOl@ lu_, nˆ m! t⁄Ò dfl hr‡ rmfl rm^ kY⁄! RtUˆ aOh@ Nˆ m! ØN tlV^Ç m krH mt_ mH dfl c‡ bOl@ lu_ ObL@H cU dfl tq^ˆ Nˆ m! ØN tlV^Ç j ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ RtUˆ aOh@ ObL@H Od@ OS# g⁄∏ S_ bLH cY⁄◊ S_ Rd‡ c‡ bOl@ lu_ Nˆ Od@ kr‡, Nˆ m! gnV⁄‰ aOh@ b_ ab^H Rd‡ Od* Ob@Ò RtUˆ aOh@ Nˆ m! rmfl rm^ aOh@ ObL@H tbY On@, Nˆ m! aOh@ On@ mt¨H tS^, Nˆ m! ØN tlV^Ç OS#

212 Majid Yunos

ØN tËH tB_ OS# ØN kcV_ kLU⁄ ur! ØN Nˆ Od@ Î° w_Rk¨_ OkL@ OS# g⁄∏, Nˆ m! ØN tËH tB_ [51] OS# ØN kcV_ w_ÎÂ ØN tlV^Ç TV krH mt_ mH c‡ bOl@ lu_ dfl tq^ˆ ØN tlV^Ç k_ ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ aY⁄, Nˆ m! ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ aY⁄ ObL@H Q@∏ m⁄Q@∏ Ol— g⁄∏ ObL@H ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ Q@∏ m⁄Q@∏ tØbLÊ tq^ˆ ObL@H Øl tm_ dl* aY_ tS^ m! dl* tYˆ ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ m_irÊ kY⁄! w_ Øl m^ˆ, Nˆ m! ØN kcV_ OS# ØN mtËH tB_ Q@∏ m⁄Q@∏ pV⁄Ç lÇ an_ Oy@◊ ObL@H j— kU⁄ krH h¨_ Øl tm_ tS^ w_j— m_tlV^Ç h⁄Á tØbLÊ tq^ˆ kU⁄ Nˆ m! ØN tlV^Ç tl mt_ gL⁄! b^ Î! [52] OıH krH Nˆ hdH OB! dl* tS^ Nˆ m! ØN tlV^Ç kL Rd‡ tm_ dl* aY_ tS^ tV‡ OkL@ˆ krH Nˆ, hOjY⁄! OS# ØN tlV^Ç kL Rd‡ tm_ dl* aY_ tS^ Nˆ ØN tlV^Ç hV⁄Ç dfl c‡ b_Ol@ lu_ pV⁄Ç J k_ ØN tlV^Ç, Nˆ m! ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ Od@ w_Rk∏ dfl aKˆ OS# c‡ bOl@ lu_ o, t⁄Ò On@ mtËH tT^ Nˆ m! ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ aKˆ OS# c‡ bOl@ lu_ lÇ ØN tlV^Ç Øl tm_ dl* aY_ tS^ w_j—, ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ Î° w_gÊ c‡ bOl@ lu_ lÇ ØN tlV^Ç Q@∏ Øl krH tm_ dl* aY_ tS^ [53] ObL@H ØN tlV^Ç hV⁄Ç kÎ_ k_ c‡ bOl@ lu_ pV⁄Ç J k zU br_U◊ m! zU SUb^ Rd‡ zU tm_ dl* aY_ tS^ tV‡ OkL@ˆ krH Nˆ w_j—, krH Nˆ Nˆ ØN k_cV_ OS# ØN tËH tB_ w_Øl tm_ dl* aY_ tS^ m^ˆ ObL@H ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ Î° OS# c‡ bOl@ lu_ lÇ ØN tlV^Ç m^ˆ Q@∏ Øl krH Nˆ, Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ mØr cOm@H cY⁄◊ RkU! ØN tlV^Ç Od@ Nˆ, ObL@H OıH v⁄ S_ bLH abˆ RkU! ØN tlV^Ç mT* ObL@H ØN tlV^Ç ØlV v⁄ Od@ dfl Oq@ cY⁄◊ Nˆ OS# S_ Op@ tRz hl_ Rt_ ObL@H dfl OıH ØN tlV^Ç o Nˆ m! [54] c‡ bOl@ lu_ hY_ lT‡ o hV yH aY_ l^j! o mzU* Od* dfl Od@ hY_ brU_◊ m! c‡ bOl@ lu_ w_ÎÂ gnV⁄Â aOh@ w_g_lÇ aOh@ ObL@H v⁄ mØr S! v⁄, hl‡ ØN kcV_ OS# Øn t¨H tB_ S_ gH tYˆ hY_ dmˆ ad‡ S_ gH tYˆ Rt_ K∏ dfl c‡ bOl@ lu_, Nˆ m! aOh@ mØr t⁄Ò S! ObL@H c‡ bOl@ lu_ mØr aKˆ OS# Ow⁄ bY_ Nˆ lÇ ØN tlV^Ç Q@∏ hbÂ dfl TU⁄ o tØbLÊ tq^ˆ ObL@H Øl krH tm_ dl* aY_ tS^ ObL@H zU hV⁄Ç kÎ_ k_ dhL pV⁄Ç J k zU ObL@H zU SUb^ Rd‡ zU tm_ dl* tT^ aY_ tT^ ıLU! D^Ê w_j—, dhL [55] l^j! dfl hU_ OıH zU SUb^ Rd‡ zU tm_ tT^ o Ot dfl ØA kcV_ OS# ØA tËH tB_ aKˆ v⁄ m^ˆ Nˆ m! Ow⁄ bY_ Nˆ aKˆ OS# w_Ot@ ObL@H w_Ot@ Nˆ e◊ ØN kcV_

Dalukal Cei Balaok La-u 213

OS# ØN tËH tB_ OS# c‡ bOl@ lu_ tqfl, w_Ot@ OS# Ow⁄ bY_ tqfl c‡ bOl@ lu_ Î° lÇ dhL dfl hU_ OıH zU kL Rd‡ zU tm_ tS^ o dhL Ot dfl ØA kcV_ OS# ØA tËH tB_ Î° v⁄ OS# dhL m^ˆ, c‡ bOl@ lu_ S_ gH Î° OS# w_Ot@ S_ gH Od@ pY_ Ow⁄ bY_ OS# w_Ot@ Nˆ l^j! S_ gH tqfl c‡ bOl@ lu_ ObL@H S_ gH Rt_ Od@ hY_ k_ ØN tlV^Ç, Nˆ m! w_Ot@ OS# Ow⁄ bY_ Nˆ [56] tqfl ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_, Nˆ m! dV_ ur! ØN Nˆ S_ gH pY_ k_ ØN tlV^Ç S_ gH tYˆ Rt_ hY_ an^Ê lÇ k_ c‡ bOl@ lu_ Od@ jV_ S_ Rd‡ S_ jˆ S_ gH tYˆ Rt_ OS# K∏ dfl c‡ bOl@ lu_ S_ gH hY_ S_ gH Î° v⁄ OS# Ow⁄ bY_ OS# w_Ot@ Nˆ, lÇ dV_ ur! dhL Od@ Î° w_Rk_ OkL@ OS# zU ObL@H dV_ ur! dhL w_ÎÂ zU TV krH mt_ mH Nˆ k_ dV_ dhL aY⁄ ObL@H dV_ ur! dhL Rb‡ k_ zU v⁄ pj— ObL@H zU Q@∏ hbÂ dfl TU⁄ o tØbLÊ tq^ˆ zU ObL@H Øl krH tm_ dl* aY_ tS^ ObL@H zU Od@ Om# krH Nˆ aOh@ Od@ RkËH ÎV⁄Ç ObL@H zU Om# OıH krH Nˆ [57] hdH OB! dl* aY_ tS^ ObL@H zU Od@ Om# dV_ ur! dhL dfl hU_ TU⁄ lÇ k zU kY⁄! SUb^ Rd‡ tm_ tS^ o m_yH dV_ ur! dhL ObL@H TU⁄ lÇ k_ zU kY⁄! SUb^ Rd‡ tm_ tS^ Nˆ dV_ ur! dhL OT@◊ v⁄ j—, Nˆ m! zU Om# OıH krH Nˆ hdH OB! dl* aY_ tS^ ObL@H zU SUb^ Rd‡ zU tm_ dl* tS^ dfl hmU_ kY⁄! OıH o Nˆ m! dV_ ur! dhL ÎV⁄Ç On@ aKˆ OS# c‡ bOl@ lu_ zU j—, Nˆ m! Ow⁄ bY_ OS# w_Ot@ Nˆ Î° v⁄ OS# c‡ bOl@ lu_ lÇ ar nfl an¨ ØjV Od@ hY_ Oc@ Rt_ ØjV khL v anË OS# m_tlV^Ç dfl tVH Rt_ o ar nfl [58] anË Od@ v⁄ k_ Ow⁄ OjY⁄! dfl anËË S_ TUˆ nfl Øb khL v m_tlV^Ç yU⁄ Nˆ j— OpY⁄H k_ Ow⁄ Om# OıH rU∏ an¨ l^j! yU⁄ Ow⁄ OıH rU_∏ m_tlV^Ç kÇ m^ˆ, Ow⁄ bY_ OS# w_Ot@ Î° v⁄ OS# c‡ bOl@ lu_ yU⁄ Nˆ g* Î° g* hY_, Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ Î° v⁄ OS# Ow⁄ bY_ OS# w_Ot@ Nˆ lÇ hbY⁄ˆ TUˆ hl‡ blˆ hl‡ abflH SuH ab^H SØAˆ dhL Nˆ m! dhL TU⁄ S_ ı⁄! j— hl‡ ar nfl dhL Od@ OS# Ow⁄ tnfl j—, c‡ bOl@ lu_ g* Î° g* hY_, c‡ bOl@ lu_ hdÂ RkU! m! kÒ ØN tlV^Ç b_ l^T‡ k_ c‡ bOl@ lu_ p [59] Oq@ rOl! S_ Rd‡ ØN tlV^Ç gˆ ØgL gˆ OkL@◊ hdÂ RkU! m! kÒ gL⁄! kb◊ p Oq@ rOl! S_ Rd‡ c‡ bOl@ lu_ ObL@H S_ Rd‡ ØN tlV^Ç b_ lT‡ rıH rı¨∏ OS# g⁄∏ c‡ bOl@ lu_ hr‡ hl‡ ml* hl‡ l^j! hY_ p dl* cY⁄◊ Î^H j— hY_ dfl hU_ Rb‡ k_ OıH o, g⁄∏ g˜ m^ v_ ur! S_ Ob@H ngÂ T‡ l^j! hY_ dmˆ ØN tlV^Ç, hl‡ ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ Od* dfl Od@ psY_ K∏ dfl c‡

214 Majid Yunos bOl@ lu_ myH Ow_ sl◊ lT‡ On@ k_ c‡ bOl@ lu_ hV l^j! K& OkL@ myH Ow_ jlU aY_ On@ k_ c‡ bOl@ lu_ mzU* l^j! K& OkL@, ml* hl‡ l^j! dV_ ur! ØN Nˆ c^H hl_ Rb‡ k_ c‡ bOl@ lu_ ı⁄! j— [60] OS# Od@ Î^H w_m⁄Oy c‡ bOl@ lu_ OS# b_ c‡ bOl@ lu_ Î° w_RkË_ OkL@ l^j! o kLH dfl c‡ bOl@ lu_ hY_ SØAˆ ØN tlV^Ç o r‡, hl‡ ØN tlV^Ç Nˆ t dfl kÒ ØN tlV^Ç kL Rd‡ tm_ aY_ tT^ ObL@H ØN tlV^Ç zU m hU_ krH mt_ mH Nˆ ObL@H ØN tlV^Ç cU dfl tq^ˆ ObL@H aY_ tS^ ıLU! dfl hU_ Rt_ o, mdUH yU⁄ Nˆ krH mt_ mH Nˆ gRn⁄H brU_◊ m! ØN tlV^Ç cU krH Nˆ ObL@H ØN tlV^Ç gRn⁄H Nˆ m! ØN tlV^Ç OyV— Rd‡ OjY⁄! an kMÂ ObL@H lV tm_ dl* ab◊ s_rl! ObL@H ØN tlV^Ç Od@ dl* Nˆ m! md_ hr‡ md_ r^y Op@H [61] ab◊ s_rl! Nˆ OS# ØN tlV^Ç tbY r^y Op@H ab◊ s_rl! Nˆ OS# ØN tlV^Ç Ot TUˆ Nˆ m! t⁄Ò gH tT^, ObL@H ab◊ s_rl! Nˆ T⁄ mØr Øj dfl tpY⁄ˆ RkU! ur! m Rk! aORm@◊, Nˆ m! ØN tlV^Ç tbY dfl ab◊ s_rl! Nˆ ObL@H ØN tlV^Ç tOg Oq@ kY⁄! On@ S! Nˆ m! dfl TU⁄ lb^ ngÂ wl‡ Od@ p hl‡ o ØN tlV^Ç Od* dfl Od@ hY_ SØAˆ c‡ bOl@ lu_ Nˆ m! ØN tlV^Ç lV tm_ Od@ dl* ab◊ s_rl! ObL@H Od@ dl* ab◊ s_rl! v⁄, ØN tlV^Ç SØAˆ c‡ bOl@ lu_ ObL@H Od* dfl Od@ hY_ dfl dl* ab◊ [62] s_rl! Î! S_ blˆ S_ mtËH Nˆ m! OıH S_ ur! o! S_ ur! mU mØr m Rk! aORm@◊, Nˆ ØN tlV^Ç lV tm_ Od@ dl* ab◊ s_rl! ObL@H ØN tlV^Ç hY_ yU⁄ r ØnH kMÂ, Nˆ m! o! OS# mU Nˆ mh^Ê ObL@H o! OS# mU Nˆ ÎV⁄Ç On@ aY⁄ dfl OıH anË kMÂ o OıH S_ Ob@H ab◊ s_rl! OÎ— lifl ObL@H mh^Ê kMÂ Od@ dl*, br_U◊ m! o! OS# mU Nˆ dfl hr‡ Îˆ dfl OjY⁄⁄! m Rk! o ÎV_ ab◊ Nˆ On@ S! ÎV_ On@ t⁄Ò S! ObL@H mU Nˆ b_ ab◊ Nˆ On@ Øc dfl dl* ck p l^kU S!, o! SU mU Nˆ kOT@Ê pÎ∏ Ol— Od* dfl On@ dVH m Rk! w_bL‡ m^ˆ OS# m [63] ÔUH w_bL‡ ı⁄! m^ˆ, Nˆ m! o! Nˆ On@ m ÔUH mU Nˆ On@ w_bL‡ Rk! ØlV S! Od@ jV_, Nˆ m! ØN tlV^Ç tbY dfl ab◊ s_rl! Nˆ mØr Rc! lT‡ aY_ hl_ w_n! ahÂ mn! dfl rfl mt_ aY_ Øc tUH w_ıYH t Nˆ ObL@H Øc dfl dl* S! mU Nˆ ObL@H ØÎ tlV^Ç lV tm_ Od@ dl* ab◊ Nˆ v⁄, t⁄Ò o! SU mU Nˆ v⁄ mØr S! OıH lT‡ bUH dfl sl◊ hl_ c^H bUH dfl OhV⁄∏ ahÂ m⁄n! dfl rfl mt_ bUH Øc p Nˆ, Nˆ m! o! SU mU Nˆ lw_ tYˆ ObL@H kY⁄! hV, brU_◊ m! mU Nˆ G o! Nˆ v⁄ hV⁄Ç Î_ k_ ur! Q@∏ iØnY dfl dl* lT‡ Nˆ, brU_◊

Dalukal Cei Balaok La-u 215 m! o! Nˆ l^w_ tYˆ Ol— o! Nˆ dfl p⁄! o o! Nˆ [64] at kÒ ObL@H o! Nˆ hV o! Nˆ hV S_ w_bH ObL@H o! Nˆ Ô z* aY⁄ dfl OıH ıU◊ hØg o, Nˆ m! o! hV ab^H dV_ w_q^ˆ ObL@H dfl OıH hbÂ o brU_◊ m! o! Nˆ j mU Nˆ hV, dV_ o! mU Nˆ hV dfl OıH hbÂ o, Nˆ m! dV_ o! mU Nˆ hV j—, Nˆ m! d hr‡ d o! SU mU Nˆ On@ RtUH Nˆ m! d hr‡ d ØN tlV^Ç Nˆ tbY dfl ab◊ Nˆ mØr Rc! lT‡ Nˆ r‡ rOl— ı⁄! yU⁄ Nˆ Ol— brU_◊ m! o! SU mU Nˆ Rk aY⁄ Nˆ m! OıH ØN tlV^Ç tbY dfl ab◊ s_rl! Nˆ ObL@H Od@ bUH l^T‡ Nˆ brU_◊ m! o! SU mU w_lV‡ mØr apˆ dfl tq^ˆ Od@, o! SU mU Nˆ ØAˆ tbV⁄ˆ Ow_ Øc Oq@ P_ ObL@H tqfl lÇ [65] Oc@◊ Øh T‡ bUH l^S‡ bUH ahÂ c^H hl_ bUH dfl h⁄∏ w_ÎY aY_ bUH Øc tUH dfl w_tflÊ ObL@H Øc dfl dl* S! o! m! OdH tnfl ØM, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î° v⁄ g* Î° g* hY_ Î° lÇ o! OS# mU OdV⁄ˆ dhL ØM Or# dhL dfl h_U RbU hØg ObL@H kY⁄! Q@∏ k_ o! OS# mU z— tk_ o dhL tnË lT‡ Q@∏ ahÂ w_ÎY aY_ c^H hl_ OpY⁄H k_ o! OS# mU ØM m! m ÔUH ObL@H o! OS## mU hV, Nˆ m! o! OS# mU Nˆ OıH ØN tlV^Ç Nˆ SY* b^ØN Ol— ObL@H ØN tlV^Ç Nˆ cU dfl tq^ˆ S_ Ob@H krH mt_ mH hdH SY* Ol— OS# v azU mH azU w_rY b tq^ˆ b tOkVÁ Nˆ m! o! OS# mU Nˆ sn! lÇ md Ow⁄ [66] alVHtal_ Rb‡ ØM k_ o! OS# mU Nˆ, brU_◊ m! o! OS# mU Nˆ tqfl ØN tlV^Ç lÇ Oc@◊ Q@∏ hbÂ ObL@H OjY⁄! l^T‡ OjY⁄! ahÂ rOl_ y nfl, Nˆ ØN tlV^Ç Od* dfl Od@ hY_ brU_◊ m! o! OS# mU Nˆ tqfl ØN tlV^Ç lÇ hbÂ kÇ ObL@H Oc@◊ hY_ Ol—, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î! v⁄ lÇ dhL SØAˆ Ol—, Nˆ m! o! SU mU Nˆ tqfl ØN tlV^Ç lÇ Oc@◊ hØAˆ T‡, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î° v⁄ lÇ dhL SØAˆ s⁄H SØAˆ ØC, brU_◊ m! o! OS# mU Nˆ Î° v⁄ lÇ yH yU⁄ Nˆ j— ØlV k_ o! Q@∏ l^TUŒ ØC k_ Od* d* dr_ ur! mØr ØC RbH ObL@H ur! Î° w_RkË_ OkL@ k_ Oc@◊ OjY⁄!, Nˆ m! o! Nˆ Q@∏ l^TU! ØC, brU_◊ m! d* dr_ aOd@H ay⁄Œ w_Rk¨_ [67] OkL@ Nˆ m! ØN tlV^Ç OdÒ tYˆ dfl ur! hr‡ hl‡ jV_ ur! Nˆ ØN tlV^Ç hY_, hOjY! OS# ØN tlV^Ç hY_ Ol— Nˆ kyV_ hdÂ ØM hdÂ am_ OS# SØAˆ w_S! brU_◊ m! ØN tqfl o! OS# mU Nˆ lÇ dfl ngÂ nfl hU_ w_Ot@ r‡ o!, Nˆ m! o! OS# mU Nˆ lÇ hU_, Nˆ m! ØN tlV^Ç tqfl lÇ w_Ot@ Nˆ hU_ an¨ r‡, o! SU mU Nˆ lÇ w_Ot@ Nˆ hU_ kLU⁄ ur! an¨ kUM‡ S_ ur! an¨ w_Ot@ aQ@ˆ ØN tlV^Ç Nˆ K⁄! c‡ bOl@ lu_ ObL@H c‡ bOl@ lu_

216 Majid Yunos b_ Î^ aOh@ On@ k ObL@H ØN tlV^Ç? tØbLˇ tq^ˆ Øl krH mt_ mH c‡ ObL@ lu_ tm_ dl* aY_ tS^ ObL@H ØN tlV^Ç Nˆ dmˆ krH Ol— ObL@H ØN tlV^Ç kL Rd‡ tm_ [68] tS^ aY_ tT^ ıLU! mØÊ D^Ê w_j— Od@ v⁄ ØN tËH tB_ OS# ØN kcV_ m^ˆ, Nˆ m! ØN tV^Ç tqfl lÇ c‡ bOl@ lu_ Ok@◊ Od@ t Nˆ OS# w_Ot@ Øh kY⁄! kUM‡ w_j—, o! OS# mU Nˆ lÇ c‡ bOl@ lu_ Od* dfl Od@ hY_ hr‡ l‡ j! hY_ ml* l‡ j! hY_ Ot TUˆ mnfl Od* dfl Od@ hY_, l⁄H pbH o! OS# mU Nˆ Î° ObL@H ØN tlV^Ç hY_ hdU Î— y N— Øl, brU_◊ m! o! OS# mU Nˆ tqfl ØN tlV^Ç lÇ hbÂ kÇ o! Î° bU◊ t⁄Ò aQ@ˆ c‡ bOl@ lu_ ObL@H Oc@◊ hY_, ØN tlV^Ç lÇ o! Î° Ô⁄∏ ur! hY_ SØAˆ hdY∏ Nˆ dhL ORdÁ Ol—, o! OS# mU Nˆ dfl TU⁄ lÇ tOc@◊ Nˆ ØN tlV^Ç hdY∏ c‡ bOl@ lu_ o, o! OS# [69] mU Od* dfl ØAˆ tbV⁄ˆ lÇ tOc@◊ Ow⁄ alVHtal_ Rb‡ k_ o! OS# mU Nˆ, o! SU mU Nˆ dfl TU⁄ tOc@◊ Nˆ ØN tlV^Ç an¨ w_Ot@ o, Nˆ m! ØN tlV^Ç Î° v⁄ OS# mU OS# o!L Nˆ w_ÎÂ mU Nˆ On@ bL‡ kbV mØr k_ ØN tlV^Ç mzfl S_ OS# wlH k_ mU Nˆ On@ w_bL‡, Nˆ m! mU Nˆ On@ bL‡ kbV mØr k_ ØN tlV^Ç mzfl, br_U◊ m! ØN tlV^Ç mzfl hU_ S_ OS# dlH Nˆ ObL@H ØN tlV^Ç Rb‡ k_ mU Nˆ On@ w_bL‡, ObL@H ØN tlV^Ç TV krH mt_ mH dfl tq^ˆ ØN tlV^Ç Rb‡ k_ mU Nˆ cU ObL@H ØN tlV^Ç kk‡ OS# mU Nˆ w_ÎÂ mU Nˆ ØjV On@ w_bL‡ p hl‡ ØjV On@ tm_ dl* mD^Â w_Ot@ [70] ObL@H mU e◊ w_bL‡ brU_◊ m! mU Nˆ p⁄! kD_ tOc@◊ Nˆ ObL@H mU Nˆ b_ dlH Nˆ On@ w_bL‡ p mD^Â w_Ot@, brU_◊ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU e◊ tqfl lÇ T‡ b_ hØg w_bL‡, Nˆ m! mU Nˆ lÇ dhL b_ dlH, brU_◊ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU On@ w_TU⁄ OS# w_Ot@ Nˆ m! w_Ot@ w_ÎÂ w_ORn# i◊ w_ORn# hnU e◊ mU Nˆ b_ dlH mØr k_ w_Ot@ bL‡ brU_◊ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU e◊ mU Nˆ mØr, brU_◊ m! w_Ot@ w_ÎÂ mU Nˆ m dlH Nˆ k_ w_Ot@ aY⁄, br_U◊ m! mU Nˆ m dlH Nˆ k_ w_Ot@ aY⁄, w_Ot@ OıH dlH Nˆ Ow_ bq_ Rd⁄H tq^ˆ ØN tlV^Ç mzfl Ol— ObL@H w_Ot@ [71] Oh@ aY_ mt_ ObL@H w_Ot@ e◊ Ow⁄ bY_ OS# ØN kcV_ ØN tËH tB_ OS# c‡ bOl@ lu_ mØr aY⁄ dlH mU Nˆ, brU_◊ m! ab^H Rd‡ Od* ur! Nˆ mØr aY⁄ ObL@H OıH dlH Nˆ Rd⁄H tq^ˆ ØN tlV^Ç mzfl Ol— brU_◊ m! Ow⁄ bY_ hY_ OS# c‡ bOl@ lu_ hY_ yH ØN kcV_ OS# ØÎ tËH tB_ l^j! hY_ r‡, brU_◊ m! w_Ot@ tqfl mU Nˆ lÇ T‡ mzfl dlH nfl, mU Nˆ Î° v⁄ lÇ

Dalukal Cei Balaok La-u 217 tOc@◊ dhL m^ˆ, w_Ot@ tqfl lÇ tOc@◊ tOgL@H dfl P^ Øh lÇ tOc@◊ hbÂ, brU_◊ m! mU Nˆ Î° v⁄ lÇ dfl Ô⁄∏ tOgL@H dfl P^ RpËˆ dhL o tOc@◊ dhL OdVˆ m^ˆ, t dfl kÒ Nˆ dhL OS# w_S! dhL On@ m Rk! ObL@H mh^Ê s∏ kMÂ hY_ dl* ab◊ [72] s_rl! brU_◊ m! dV_ hdY∏ w_S! dhL m ab◊ Nˆ b_ mØr S! brU_◊ m! tOc@◊ dhL tbY dfl dl* ab◊ s_rl! Nˆ mØr Od@ OS# hdY∏ w_S! dhL ObL@H Or# hdY∏ w_S! dhL, mU Nˆ Î° OS# w_Ot@ yU⁄ Îˆ ObL@H w_ÎÂ mU Nˆ Øc dlH p mD^Â w_Ot@ k_ w_ORn# i◊ w_ORn# hnU K^ ObL@H w_Ot@ w_ÎÂ mU Nˆ v⁄ On@ S! ObL@H b_ tOc@◊ mU Nˆ mØr k_ w_Ot@ aY⁄ k_ m! w_Ot@ w_Oy dlH mU Nˆ, brU_◊ m! mU Nˆ kY⁄! t_lbÊ w_Ot@ ObL@H mU Nˆ On@ S!, Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ Om# OıH krH mt_ mH mU Nˆ cU dfl tq^ˆ mU Nˆ brU_◊ m! c‡ bOl@ lu_ w_ÎÂ mU Nˆ Rb‡ krH Nˆ [73] k_ c‡ bOl@ lu_ aY⁄ brU_◊ m! c‡ bOl@ lu_ RkËˆ kUrH mt_ mH Nˆ, ObL@H c‡ bOl@ lu_ b_ krH Nˆ On@ k_ ØN kcV_ OS# ØN tËH tB_ RkËˆ, brU_◊ m! dV_ ur! ØN RkËˆ lÇ bY krH c‡ bOl@ lu_ brU_◊ m! c‡ bOl@ lu_ tV‡ OkL@ˆ mU Nˆ On@ p S! mU Nˆ, brU_◊ m! mU Nˆ b_ c‡ bOl@ lu_ On@ m! Øj kY⁄! t⁄Ò S! mU Nˆ brU_◊ m! ØN tlV^Ç OM# OıH c‡ bOl@ lu_ ObL@H ØN tlV^Ç tm_ dl* S! mU Nˆ ObL@H Od@ dl*, Nˆ m! mU Nˆ mØr t⁄Ò S! ObL@H mU Nˆ e◊ ØN tlV^Ç lÇ Oc@◊ l⁄Á tbY ØM k_ c‡ aY⁄ Nˆ m! ØN tlV^Ç Nˆ lÇ c‡ hl‡ kY⁄! aY⁄ dhL ObL@H tm_ dl* S! ØM aY⁄ hl‡ tbY nˆ dhL dfl tbY o, Nˆ m! c‡ bOl@ lu_ RkËˆ s⁄∏ ØN tlV^Ç [74] brU_◊ m! c‡ bOl@ lu_ lkU⁄ dfl mU Nˆ w_ÎÂ mU Nˆ b_ c‡ bOl@ lu_ tm_ S! On@ aY⁄, brU_◊ m! mU Nˆ b_ c‡ bOl@ lu_ tm_ On@ aY⁄ c‡ bOl@ lu_ On@ t⁄Ò ObL@H ØN tlV^Ç kL Rd‡ dfl Oq@ P_ c‡ bOl@ lu_ ObL@H ØN tlV^Ç hY_ ObL@H ØN tlV^Ç aKˆ v⁄ OS# c‡ bOl@ lu_ ab^H Ob@H w_nV⁄Ç RkU! ØN tËH tB_ OS# ØN kcV_ Q@∏ Øl krH Nˆ tm_ tS^ ObL@H ØN tlV^Ç hV⁄Ç dfl c‡ bOl@ lu_ pV⁄Ç J brU_◊ m! ØN tlV^Ç kL Rd‡ tm_ tS^ tV‡ OkL@ˆ krH Nˆ ØN tlV^^Ç Î° ab^H Ob@H w_nV⁄Ç brU_◊ m! c‡ bOl@ lu_ j! hY_ yH ØN tlV^Ç j! hY_, brU_◊ m! mU Nˆ ØlV k_ c‡ bOl@ lu_ OS# ØN tlV^Ç Od@ [75] hY_ OS# g⁄∏ zU dl* S! Nˆ ObL@H mU Nˆ tbY ØM Od@ p l^q^◊ ObL@H mU Nˆ OS# o! Îˆ Od@ sn! OS# Od@ p⁄! ØN tlV^Ç Î° OS# c‡ bOl@ lu_, Nˆ

218 Majid Yunos m! ØN tlV^Ç OS# c‡ bOl@ lu_ hY_ Oc@ Î° pV⁄Ç OS# g⁄∏ ObL@H ØN tlV^Ç OS# c‡ bOl@ lu_ tbY mØr Î° OS# dV_ o! mU o! Nˆ ab^H Ob@H w_nV⁄Ç ObL@H c‡ bOl@ lu_ b_ o! OS# mU Nˆ OS# ØN tlV^Ç mØr S! c‡ bOl@ lu_, Nˆ m! c‡ Nˆ b_ ØN tlV^Ç mØr t⁄Ò S! ObL@H c‡ bOl@ lu_ tm_ mD^Â w_TU⁄ OS# w_Ot@, Nˆ m! w_Ot@ OS# Ow⁄ bY_ ÎV⁄Ç tbY mØr kV⁄Â dfl tOkV⁄Á ØN tlV^Ç ObL@H w_Ot@ OS# Ow⁄ bY_ Nˆ hY_ Î— Og@ Î— gLH, hl‡ ØN tËH tB_ OS# ØN kcV_ l^j! hY_ m! g* hY_ g* hV⁄Ç dfl [76] ØN tlV^Ç, Nˆ m! ab^H Rd‡ w_ORn# i◊ w_ORn# hnU OS# ab^H Rd‡ m^ v_ ad‡ sØA ur! mØr ØAˆ dfl ØN tlV^Ç dfl Rg⁄∏ ngÂ mØr ØAˆ, brU_◊ m! ØN tlV^Ç Î° ab^H Ob@H w_nV⁄Ç RkU! rUıH r^ı¨∏ dfl dl* aY_ tT^ hbÂ l^j! ØN tlV^Ç Î° ab^H, brU_◊ m! w_ORn# i◊ w_ORn# hnU m^v_ ad‡ sØA ur! hl‡ l^j! Oh@ aY_ mt_ k_ ØN tlV^Ç j—, brU_◊ m! w_Ot@ Ok@H S_ b^NH w_l‡ Rb‡ k_ o! OS# mU Nˆ byÂ a⁄ˆ ØQ@ o! SU mU Nˆ, ObL@H w_Ot@ Rb‡ dlH RkU! ØN tlV^Ç mzfl Nˆ k_ mU Nˆ, ObL@H w_Ot@ Rb‡ k_ o! OS# mU Nˆ S_ rtUH rØdH pØd OS# S_ rtUH Ojˆ ObL@H t⁄Ò w_Ot@ lV^Ç Ør c‡ bOl@ lû_ [77] tOg Ør jY⁄! w_Ot@ myH hd‡ c‡ bOl@ lu_ lV^Ç Ør Nˆ an¨ c‡ bOl@ lu_ tOg Ør jY⁄! w_Ot@ v⁄ --

Dalukal Cei Balaok La-u

Dalukal Cei Balaok La-u 219

Ni dalukal ka Cei Balaok La-u mada tak di kal nan sa ong sa tacaow kathaot ra-mbah min. Nan mâng dua ong tacaow nan nao mâk njuh ba lasei nan sa ciet aia nan sa kadaoh tra amara sa mbaik pajieng ngaok radaih, blaoh truak nao mâk njuh pak ngaok ralong. Nao tel ngaok ralong ong tacaow huak mbeng blaoh nao mâk njuh tel krâh pa-ndiak mahu aia nan mâng tacaow nan nao duah ia ma-nyum nao mboh aia tamuh di krâh tali bak sa tali [2], baruw tacaow nan ma-nyum blaoh nyu manei. Nan mâng nyu wek marai akhan saong ong nan baruw mâng ong nan pa- ndar tacaow nan ba nao pataow aia nan ka ong nan kieng ma-nyum. Nan mâng tacaow nan ba pataow nao mboh aia di tali nan thu wek abih. Baruw mâng ong nan tangi tacaow nan lac habar lac blaoh mboh dom nâm bathah di tali ni blaoh o mboh aia o. Baruw mâng tacaow nan lac wek lac mâng karani dahlak mboh aia thraiy tali dahlak ma-nyum thrup mahu blaoh dahlak manei bak drei bak jan habar kac arak ni blaoh aia thu abih caik. Ong nan mahu aia di thau [3] labik kieng ngap habar o, nan mâng ong nan pa-ndar tacaow nan rawak njuh marai pajieng blaoh truak radaih nao sang. Baruw mâng tacaow nan daok di sang yaom tajuh harei gan blaoh matian je. Nan mâng dom po ganuer lang saom praong anaih dalam palei mâk ong saong muk nan. Lac habar tacaow ong su muk nan tian blaoh o mboh pasang o. Nan meng ong saong muk lac dahlak lakau ndem wek saong po ganuer lang saom halei tacaow dahlak mâng anaih nde ni di hu thau ndem pakrâ klao saong thei o tacaow dahlak tak di kal nyu tuei ong nyu nao mâk njuh pak ngaok [4] ralong blaoh tacaow dahlak mahu aia blaoh nyu nao duah aia ma-nyum nyu nao mboh aia tamuk di krâh tali blaoh nyu ma-nyum saong nyu manei blaoh nyu marai akhan saong ong nyu blaoh ong nyu pa-ndar nyu ba ong nyu nao ma-nyum. Nan mâng nyu ba nao ma-nyum mboh aia di tali nan thu wek abih blaoh dua ong tacaow pajieng njuh wek marai sang je. Mada tacaow dahlak matian kayua ma-nyum aia di tali nan min. Nan lang saom po ganuer urang di mâk ong saong muk tra o. Baruw mâng tacaow nan matian dalapan balan ndih di apuei anâk lakei wil jieng [5] blaok la-u mada harei mada praong tel tijuh balan thau ndem bak taom thun thau nduec ma-in rah takai glai bak klau thun thau gleng pabaiy. Nan nyu mai mâng gleng pabaiy nyu pa-ndar maik nyu pa-apah nyu di patao ka nyu kieng gleng kubaw patao nan mâng maik nyu lac wek, lac hâ ta-ngin takai o hu dom di galung nao galung mai yau nan, gleng pabaiy tok klau drei pabaiy min maik daok ka-uk huec nda ka lahik min blaoh anâk pa-ndar maik pa-apah anâk di patao ka anâk kieng gleng kubaw patao habar kac kieng [6] klah di lahik. Kubaw urang ralé yau nan. Maik nyu di pa-apah nyu o nyu di peng o sa dua nyu pa-ndar maik nyu nao puec saong patao bi hu ka nyu je. Nan meng maik nyu ciip nao puec saong patao ka nyu je. Baruw mâng maik nyu nao puec saong patao. Maik nyu nao tel pabah mbeng jang patao blaoh athau graoh. Nan mâng pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew tangi. Lac thei marai blaoh athau graoh. Nan mâng maik Balaok La-u lac dahlak min. Baruw pa-nraong iw pa-nraong

220 Majid Yunos hanuk tangi lac mai hatao bien ni. Nan mâng maik Balaok La-u lac dahlak marai puec saong [7] po ganreh patrai mada anâk dahlak ja Balaok La-u pa-ndar dahlak mai puec pa-apah nyu di po ganreh patrai ka nyu kieng gleng kubaw po ganreh patrai baruw mâng pa-nraong iw pa-nraong hanuk tamâ nao pathau patao. Lac kana dhul palak takai mah ganreh patrai mada panuec maik Balaok La-u marai puec kubaw po ganreh patrai ka anâk nyu gleng. Nan mâng patao pa-ndar pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew Balaok La-u saong maik ja Balaok La-u marai. Baruw mâng pa- nraong iw pa-nraong hanuk ew maik Balaok La-u saong Balaok La-u marai [8] baruw mâng maik Balaok La-u ja Balaok La-u marai. Nan mâng tangi lac maik ja Balaok La-u ba ja Balaok La-u mai hatao. Nan meng maik Balaok La-u lac kana dhul palak takai mah po mada anâk dahlak ja Balaok La-u pa-ndar dahlak marai pa-apah nyu ka nyu kieng gleng kubaw po nan mâng patao nan lac wek lac kubaw kau klau pluh urang baol blaoh gleng di kajap o di klah di lahik o. Kubaw tel klau ratuh taman, blaoh ja Balaok La-u gleng habar kieng ka kajap. Baruw mâng patao ew ja balaok la-u marai tangi lac kubaw kau tel klau ratuh taman [9] hâ gleng di kajap o nda nan mâng ja Balaok La-u lac dahlak gleng kajap min. Baruw mâng patao lac wek saong maik ja Balaok La-u lac yah yau nan je ja Balaok La-u luai ka nyu daok wek pak ni paguh mâng pagé ka nyu nao gleng kabaw. Maik Balaok La-u wek nao sang baik. nan mâng maik Balaok La-u wek nao sang. Ja Balaok La-u daok wek saong patao tel hadah mâng pagé dom baol patao peh kabaw ka ja Balaok La-u nao gleng peh kabaw tabiak di war blaoh urang pok ja Balaok La-u crong ngaok raong kabaw blaoh urang tiap kabaw paralao nao ka nyu gleng [10] pak ngaok ralong dom baol patao tiap kabaw palao tel ngaok ralong ka ja Balaok La-u blaoh wek marai sang blaoh nyu ndem saong gep nyu rah jalan mai lac dom pa-naok drei blaoh tiap kabaw paralao nao ka Balaok La-u gleng nan ngap yau drei tiap kabaw nao palahik thaoh dom urang nan nyu daok ndem saong gep nyu lac ja Balaok La-u gleng kabaw nan di klah di lahik o. Nan mâng tel jala praong kanai taluic anâk patao ba lasei nao ka Balaok La-u nao mboh dom kabaw daok mbeng gul gep blaoh di mboh Balaok La-u o. Nan mâng nai taluic ew. Lac [11] Balaok La-u nao hatao balaoh o mboh o ya ni laiy. Nan mâng Blaok La-u lac po blaoh Balaok La-u galung mai taom nai taluic blaoh mâk lasei nao huak nan mâng nai taluic wek marai sang. tel bier harei Balaok La-u tiap kabaw marai sang blaoh Balaok La-u sait tagok daok ngaok raong kabaw blaoh tiap kabaw marai sang kabaw mboh abih di hu lahik sa drei halei o tal abih nan mâng patao nit dalam hatai sanâng lac manuis urang patao sa dapuel blaoh gleng kubaw nan di kajap o blaoh arak ni ja Balaok La-u tangin o hu yah takai lijang o hu blaoh [12] nyu gleng kabaw nan kajap caik mada dalam rup nyu habar e. Nan mâng harei hadei pa-ndar ja Balaok La-u ba gam amra blaoh yah mboh haraik nan ruic haraik blaoh gawang wak di také kabaw nan ba marai sang hai paga drei tayah paje ruic pataom sa harei sa dang jang hu sa harei 2 dang jang hu min mada

Dalukal Cei Balaok La-u 221 harei mada drei ruic pataom patao kakei saong ja Balaok La-u yau nan, tel tuk harei urang peh kabaw ka Balaok La-u nao gleng nan urang pok ja Balaok La-u craong ngaok raong kabaw saong mâk amra crong ngaok raong kabaw saong Balaok La-u blaoh urang tiap kabaw [13] paralao nao ka Balaok La-u gleng je. nan mâng di harei nan nai taluic ba lathei nao ka ja Balaok La-u blaoh nai taluic nao tel ca-maoh nyu gleng kabaw nan blaoh nai taluic krak kieng gleng ba-ndi baniai Balaok La-u ruic haraik habar nda tangin o hu takai o hu. Nan mâng nai taluic nao mboh Balaok La-u creng manuis urang baol bhap rabuw taman kuec ratuh hu madhir riya pabaiy pabuei manuk kanjaok athau graoh hamu saong sep rabap mari hagar ceng adaoh pamre ja Balaok La-u lakei kumei asit praong dam dara manâng nao duah ruic [14] haraik mâng nâng urang gleng kabaw. Nan mâng nai taluic krak maong mboh bak mata bak adung thau ka Balaok La-u ganreh blaoh nai taluic caik dalam tian di ndem tabiak ka urang thau o. Nan mâng nai taluic ew ngap mâng ngap duah nyu. Nai taluic ew, lac mai mâk lathei huak le ai Balaok La-u ley. Nan mâng Balaok La-u pa-ndar dom manuis urang baol bhap luak tamâ tanâh riya abih. Nan mâng Balaok La-u galung mai taom nai taluic bloah mâk lathei nao huak. Nan mâng nai taluic wek marai sang blaoh patao tangi lac ma-taluic ba lathei sa mbeng ni habar blaoh jala lé [15] Nan mâng nai taluic lac dahlak nao war glai jalan min po. Nan nai taluic puec pagat patao min nai taluic daok jala lo nan kayua daok krak aiek ba-ndi baniai Balaok La-u min. Nan mâng tel bier harei Blaok La-u tiap kabaw marai sang Balaok La-u creng wek nyu ew dom baol bhap manuis urang tagok mâng ala tanâh riya marai malieng kanâ nyu manâng nao gawang haraik blaoh wak di daké kabaw manâng nao tiap kabaw marai pataom gep manâng urang daok mâng lieng kanâ nyu. Nan mâng dom baol [16] bhap gawang haraih blaoh wak di daké kabaw wak di grep drei kabaw blaoh nyu tiap kabaw paralao Blaok La-u marai mâng tâh jalan blaoh Balaok La-u pa-ndar dom manuis urang luak tamâ tanâh riya wek abih. Nan mâng Blaok La-u tiap kabaw marai tel sang nan patao dom di daok mayaom saong abih sa nagar lakei ngan kamei dam ngan dara asit praong mayaom Blaok La-u. Patao ew dom baol marai hadei wak haraik di daké kabaw nan ndang tajuh palei baol nan mâng wak haraik [17]di daké kabaw blaoh abih. Wak haraik di grep drei kabaw blaoh pataom ndang sa pluh radaih haraik. Nan mâng tel harei hadei Blaok La-u nao gleng kubaw blaoh nai taluic ba lathei wek sa mbeng tra blaoh nai taluic krak aiek. Nan mboh Blaok La-u creng wek sa mbeng tra, nan nai taluic mboh manuis urang lakei kamei dam dara bak mblang bak katang rabuw rabuw taman taman. Daok malieng kanâ Blaok La-u. Abih athur biep di glai kruk rasa liman kaok rimaong caguw saong abih mata cim di glai tiaong bayen amrak cagur mbaic katruw caraw tawait di dan didan [18] lok ni marai kaong Blaok La-u makrâ di thuw labik kiang pagap o. hamu saong sap rabap mari ceng hagar sarunai adaoh pamre Blaok Li-u. Manuk kanjaok athuw graoh ngap yau palei nagar urang pak nan. Nai taluic

222 Majid Yunos ndik ngaok kuyau blaoh nai taluic daok maong. Nai taluic di hu brei rup nai taluic ka Blaok La-u mboh o. Nai taluic jaoh hala kayau jam rup wek. Nai taluic maong mboh Blaok La-u kieng gleng. Mayah nai taluic o ndik kayau blaoh maong o nan nai taluic maong di mboh Blaok La-u kieng gleng o. Nan mâng nai taluic ndik ngaok kayau blaoh nai taluic daok gleng mboh Blaok La-u [19] tabiak di harum la-u siam likei di thau labik kieng pagap o. Ganuh Blaok La-u tanyrak hadah siam lakei yau purami sa klam blaoh dom baol bhap daok ataong hagar ataong ceng uak rabap ayuk mari adaoh pamre blaoh kaong Blaok La-u taom dar rup Blaok La-u. Halei Blaok La-u nan nyu daok tapak krâh. Nan mâng nai taluic maong mboh yau nan blaoh nai taluic pakhap dalam hatai di ndem tabiak o. Nan mâng Blaok La-u krung tuk bak jala bien nan seng nai taluic ba lathei marai. Nan mâng Blaok La-u pa-ndar dom baol bhap luak tama [20] tanâh riya wek abih Blaok La-u nan di ka tama harum la-u wek o. Nan nai taluic maong mboh siam likei ndei nai taluic khap di thau labik kieng ngap habar o. Nan mâng nai taluic mboh lé paje blaoh nai taluic trun mâng ngaok kuyau marai blaoh nai taluic ngap mâng ngap ew. Nai taluic lac ai Blaok La-u ley mai mâk lathei nao huak. Nan mâng Blaok La-u pleng kadeng plang kadang luak tamâ blaok la-u wek nan mâng Blaok La-u lakau marai taom nai taluic blaoh mak lathei. Nan mâng Blaok La-u ndem saong nai taluic lac nai juai ew dahlak blaoh ew ai juai nai dahlak nan [21] anâk baol anâk bhap. Nai ew dahlak yau mâng dahlau baik ew ban ja Blaok La-u nan baik. Nan mâng nai taluic ndem wek lac mâng dahlau nan dahlak di ka ra-ndap saong ai Blaok La-u o hajieng saong dahlak ew paja pa-ong ai, tel arak ni ai gleng kabaw ka dahlak tok sa drei ai blaoh sa dapuel kabaw dahlak blaoh ai ruic haraik ka dahlak. Mâng dahlau manuis urang dahlak sa dapuel blaoh gleng kabaw blaoh di hu ruic haraik ba ka dahlak o tel arak ni sa drei ai blaoh gleng sa dapuel kabaw blaoh ai ruic gam haraik kac. Dahlak mboh ai ciip ra-mbah ra- mbâp blaoh [22] gleng kabaw jua sa drei ai di ngaok ralong blaoh dahlak ba lathei mai ka ai sa drei dahlak. Blaoh dahlak mai mboh ai Blaok La-u daok gleng kabaw jua sa drei ai di ngaok ralong. Dahlak sanâng pa-anit ai Blaok La-u hen di ai sa tian saong dahlak. Nan mâng ai Balaok La-u lac wek lac dahlak di theu o yah nai kieng ew ban jang dahlak o khin lac habar mayah nai kieng ew dahlak blaoh nai ew ai lijang dahlak o khin lac habar o rei. Nan mâng nai taluic wek marai sang dalam tian nai taluic khap di ai Balaok La-u di theu labik kieng ngap habar o. Nan mâng nai [23] taluic marai tel sang nan aia harei gleh mâng tel sang. Baruw mâng patao tangi, lac ma-taluic ba lathei sa mbeng ni habar blaoh suai lé tel bier harei mâng mai tel sang. Lijang nai taluic puec pagat patao lac nao war glai jalan nan rei. Nan mâng patao ew matâh tabha saong makacua marai pa-ndar lac harei hadei nan matâh tabha saong makacua dua urang hâ ba lathei nao ka Balaok La-u. Nan mâng makacua saong matâh tabha dua urang nyu lac di ba lathei ka Balaok La-u o luai ka mataluic ba lathei ka Balaok La-u baik. Matâh tabha saong makacua dua urang nyu

Dalukal Cei Balaok La-u 223 lac nyu limuk di Balaok La-u lé. [24] Tangin o hu takai o hu dom di galung nao galung mai tablaoh nyu ba lathei nao blaoh Balaok La-u galung mai mâk lathei blaoh katuak dahlak blaoh dahlak bruh haok lathei abih blaoh aek ja Balaok La-u je. Njep saong rek ralo pak ngaok ralong njep saong ja Balaok La-u glung mai blaoh magei rek nan tablaoh dahlak lac rimaong blaoh dahlak nduec haok lathei abih je. Luai ka mataluic ba lathei baik mataluic nan nyu hu ra-ndap saong ja Balaok La-u paje. Matâh tabha saong makacua ndem wek saong patao yau nan mâng patao ndem wek lac yah [25] yau nan je blaoh luai ka mataluic ba lathei ka Balaok La-u. Nan mâng nai taluic on tabuen dalam hatai lac hu ka nyu kieng ba lathei ka ai Balaok La-u wek. Nan mâng ai Balaok La-u daok pak ngaok ralong creng baol bhap manuis urang wek. Blaoh tel bier harei hajan saong rabuk sup glai sup klaow. Nan mâng ai Balaok La-u pa-ndar dom baol bhap manuis urang nyu gawang haraik blaoh wak di daké kabaw blaoh tiap kabaw paralao ai Balaok La-u marai sang. paralao matâh adhua ka jaik kieng tel sang nan mâng ai Balaok La-u pa-ndar dom baol luak tamâ [26] tanâh riya wek abih. Nan mâng ai Balaok La-u tiap kabaw marai sang tiap kabaw marai tel sang nan ai Blaok La-u luai kabaw nan daok deng di mblang ka urang wak haraik di daké kabaw nan blaoh ai Balaok La-u nduec tamâ ging maghang apuei nan mâng nai tâh tabha saong nai kacua dua urang nai nan daok tanâk dalam ging. Nan mâng ai Balaok La-u daok maghang apuei blaoh dua urang nai nan puec jhak ka ai Balaok La-u lac maghang apuei dé nan baik nao aiek kabaw baik tok lanâng ka kau kieng tuh aia bu. Nan mâng Balaok La-u ngap ma ngap glung gaok baoh patih nai [27] kacua blaoh nai kacua puec jhak nai kacua lac ja Balaok La-u ni awak awar hareh tablaoh nyu glung mai gaok pha kau kac. Nan mâng ai Balaok La-u lakau nao blaoh ngap mâng ngap di theu o gaok takai nai tâh tabha blaoh nai tâh tabha puec jhak, lac Balaok La-u ni nyu glung mai pajaik drei tok ba- ndao nyu min hagaik kac. Luai ka nyu maghang nyu baik ai kacua yah tiap nyu lo kaow nyu nao, nyu di nao tra o paje kan. Nan mâng dua urang nai nan luai ka ai Balaok La-u daok maghang apuei tak nan je. Nai taluic daok dalam sang blaoh mahit nai tâh tabha [28] saong nai kacua puec jhak ka ai Balaok La-u nan nai taluic dom di daok ganaong di nai kacua saong nai tâh tabha. Nan mâng tel harei hadei ai Balaok La-u nao gleng kabaw wek nan patao kakei saong ai Balaok La-u lac haraik nan ralé pajé arak ni luai ruic haraik nan yah nao mboh paga tak paga baik tak pataom sa mbaik dua mbaik pa-mbuk tak nan pieh ka patao pa-ndar urang nao pajieng. Halei tian patao nan thau ka ai Balaok La-u ganreh paje nan mâng harei hadei ai Balaok La-u nao gleng kabaw wek. nan nai taluic ba lathei wek nan nai taluic cih hala sa [29] tanyrak hala ba nao ka ai Blaok La-u nan mâng nai taluic ba lathei nao majaik kieng tel ca-moah ai Balaok La-u gleng kabaw nan blaoh mahit sap urang tak paga bak mâng ngaok ralong sang mahit sap urang ndem pakrâ klao bak mâng ngaok ralong. Blaoh nai taluic nao tel ca-maoh nan dhit sap urang ndem mboh dom nam

224 Majid Yunos tak paga mboh paga urang pa-mbuk tak nan ja. Saong mboh ai Balaok La-u daok gleng kabaw tak nan je. Nan mâng nai taluic brei ciet lathei saong brei tanyrak hala ka ai Balaok La-u. Nan mâng ai Balaok La-u talaih tanyrak hala [30] nan mboh hala cih nan mâng ai Balaok La-u lac hala thei cih yau ni nai nan mâng nai taluic lac wek dahlak min cih ka ai mbeng yaom hala dahlak cih di tangin dahlak pieh hadei ai Balaok La-u nao kheng kamei pak halei nan ai hadar dahlak hai mâng ai juai akhan saong urang juai lac dahlak cih hala ka ai juai. Nan mâng ai Balaok La-u lac dahlak ndua en nai di abih o blaoh dahlak si ndem panuec ni tabiak wek. Nan mâng nai taluic tangi ai Balaok La-u lac ai tak paga habien kac blaoh ralé lé ya ni. Nan mâng ai Balaok La-u [31] lac dahlak tak mâng pagé. Nan mâng nai taluic lac ké ai Balaok La- u tak sa mbaik paga ka dahlak aiek. Nan mâng ai Balaok La-u lac dahlak liman di drei lo di mboh prân kieng tak o. Nan mâng nai taluic klao blaoh nai taluic wek nao sang je. Nan mâng ai Balaok La-u creng baol bhap wek dom baol nan tak paga sa harei nan ndang sa ratuh radaih nan mâng tel bier harei ai Balaok La-u tiap kubaw marai sang nan mâng ai Balaok La-u ndem saong patao lac paga dahlak tak blaoh paje po anyim radaih nao pajieng baik. Nan mâng [32] patao lac radaih drei macai min tel hadah mâng pagé patao pa-ndar manuis urang truak radaih nao pajieng tok dua thruh radaih. Nan mâng dom baol truak radaih nao tel ca-maoh ai Balaok La-u tak paga nan blaoh mboh paga ai Balaok La-u tak blaoh pa-mbuk pak nan ndang sa ratuh radaih, nan mâng pajieng mai sang blaoh dom baol nan akhan saong patao lac paga ralo lo adei sa-ai dahlak pajieng di abih o patao tangi lac daok ha dom nan mâng dom baol nan lac daok ndang sa ratuh [33] radaih. Nan mâng patao nduec harak taka radaih di grep palei bi bak sa ratuh thruh radaih ba marai blaoh pajieng paga nan mâng abih, abih sa nagar asit praong lakei kumei dom daok panâksa ka ai Balaok La-u lac tangin o hu takai o hu blaoh tak paga ruic haraik habar kac blaoh ganreh lo ya nan. Urang daok panâksa lac ai Balaok La-u ganreh je baruw mâng ruic haraik tak paga ralo ya nan. Dom haraik saong paga urang pajieng marai leh bak mblang bak katang thei nao gan mblang patao blaoh maong mboh [paga] saong haraik nan dom di [34] ma-yaom ai Balaok La-u. Nan mâng ai Balaok La-u daok gleng kubaw ka patao yaom sa matâh balan nan mâng ai Balaok La-u wek nao pak sang maik nyu blaoh nyu pa-ndar maik nyu marai puec nai taluic anâk patao ka nyu nan mâng maik nyu di khin nao puac o maik nyu ndem wek lac hâ tangin jang o hu mayah takai lijang o hu mayah likei rup anâk lijang jhak lakei lo. Blaoh anâk pa-ndar maik nao puec nai taluic ka anâk. Maik di khin nao puec o. Nan mâng ai Balaok La-u di peng o sa dua nyu pa-ndar maik nyu nao puec nai taluic bi hu ka nyu je. Nan mâng maik [35] nyu di khin nao puec o. Nan mâng ai Balaok La-u ndem wek saong maik nyu lac maik nao puec saong patao baik di hu habar o. Gaik di dahlak ce. Nan mâng maik nyu ciip nao puec ka nyu je, maik ai Balaok La-u nao tel pabah mbeng jang patao blaoh atheu graoh nan mâng pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew tangi lac

Dalukal Cei Balaok La-u 225 thei marai blaoh athau graoh. Nan mâng maik ai Balaok La-u lac dahlak min. Pa- nraong iw pa-nraong hanuk tangi maik ai Balaok La-u lac mai hatao bien ni. Nan mâng maik ai Balaok La-u lac dahalk marai mada hu panuec min. Nan mâng pa- nraong iw pa-nraong [36] hanuk tangi lac panuec hagaik maik ai Balaok La-u lac anâk dahlak ja Balaok La-u pa-ndar dahlak mai puec nai taluic ka nyu blaoh dahlak di khin marai puec o. Nyu pa-ndar sa dua dahlak marai puec saong patao bi hu ka nyu je. Dahlak ciip alah di nyu blaoh dahlak marai je. Nan mâng pa-nraong iw pa- nraong hanuk tamâ pathau patao nan mâng patao ew maik ai Balaok La-u nao tangi. Nan mâng maik ai Balaok La-u ndem wek lac mada panuec anâk dahlak ja Balaok La-u pa-ndar dahlak marai puec anâk po ka nyu blaoh dahlak di khin marai puec o blaoh nyu di [37] peng o nyu pa-ndar sa dua dahlak marai puec bi hu ka nyu je. Dahlak ciip di hu saong nyu o arak ni dahlak marai akhan saong po je. Nan mâng patao ndem wek lac panuec yau nan arak ni drei anit min ja Balaok La-u nan halei klau urang anâk nan di thau labik ka magait halei anit Balaok La-u rei ya ni. Nan mâng patao ew nai kacua saong nai tâh tabha saong nai taluic klau urang nai nan marai blaoh tangi lac arak ni klau urang hâ anit Balaok La-u rei. Yah thei anit je blaoh raong ba Balaok La-u. Nan mâng nai kacua saong nai tâh tabha ndem wek lac dahlak di khieng o khieng habar kac tangin o hu yah takai [38] lijang o hu khieng blaoh khieng ngap hagaik jieng. Nan mâng patao ew sa drei nai taluic tra marai tangi, lac mataluic kaow hâ raong ba Balaok La-u rei. Nan mâng nai taluic ndem wek lac halei tian dahlak nan dahlak anit min. Arak ni po pa-ndar dahlak khieng ai Balaok La-u min. Mayah po pa-ndar dahlak khieng Cru khieng Raglai jang dahlak khieng rei. Nan mâng patao ndem wek saong maik ai Balaok La-u lac arak ni mataluic ciip raong ba Balaok La-u min. Arak ni cang tuk siam harei ta-nyruah ligaih di but anak ni blaoh pa-ndih padaok dua urang nyu. Arak ni maik Balaok La-u wek nao [39] sang blaoh ndem wek saong muk nyu saong ong nyu baik. Nan mâng maik ai Balaok La-u wek marai sang je. Nan mâng patao pa-nduec harak nao di garep palei di garep nagar akhan lac tel harei but nan patao pa-ndih anâk matuw da-a marai ma-nyum alak. Nan mâng patao pa-ndar pa-nraong jabaol nao amal patiap rasa njruah tapai amrak bithar mâng athur biet di glai ba marai pieh mbeng ma-nyum nai taluic saong cei Balaok La-u. Nan mâng tel harei but nan mâng di grep palei di grep nagar marai cruh patao. Ba dom athur biet di glai rasa ngan njruah tapai ngan amrak di rim mata ni ngan baoh kayau di glai dom baoh [40] urang mbeng hu ngan baoh urang pala di palei di rim rim mata ni urang ba marai cruh patao dom baol di grep palei di grep nagar marai daong patao. Manuis juak rek matai juak glai libuh rabuw rabuw taman taman likei kumei dam dara ndem puec pakrâ klao buai baiy di thau libik kieng pagap o. Di hu thei tel o. Mbeng ma-nyum sa ratuh harei malam. Nan mâng bak klau harei malam patao ew nai taluic ndem lac klau harei klau malam mani Balaok La-u ndem habar saong hâ hai lac ba-ndi baniai

226 Majid Yunos nyu habar saong hâ. Hâ nao ndem wek saong maik hâ pa-abih ndem adar juai ndem kheng juai. Nan mâng nai taluic wek nao ndem wek saong po [41] bia abih panuec kadha ndem lac cei Balaok La-u ndem puec ndih daok saong dahlak ngap yau abih urang min. Nan mâng po bia nan tangi nai taluic lac habar kac blaoh lac yau abih urang, nan mâng nai taluic ndem lac cei Balaok La-u tabiak di harum la-u patih mbeng hen di dahlak caik. Blaoh cuk gam krah mata mah blaoh siam likei hen di gaik. Nan mâng po bia nan akhan wek saong patao. nan mâng nai kacua nai tâh tabha nan daok krak peng mahit po bia nan daok akhan saong patao lac nai taluic ndem lac cei Balaok La-u tabiak di harum la-u siam lakei lo. Nan mâng nai kacua saong nai tâh tabha dua urang nyu [42] di malam nan ba gep nao krak aiek cei Balaok La-u saong nai taluic. nan mâng nai tâh tabha saong nai kacua krak mboh cei Balaok La-u tabiak di harum la-u siam likei ganuh tabiak di rup hadah yau puri sa klam tuah lap bhap gap krâ di thau labik kieng pagap o siam likei di hu thei tel o. Baruw mâng nai kacua saong nai tâh tabha khap di cei Balaok La-u di thau labik kieng ngap habar o. Dua urang nan dom di daok daman nai tâh tabha saong nai kacua biai gep lac arak ni ma taluic khieng ka nyu paje blaoh dua urang drei ngap habar kac ya ni. Dua urang nyu lac thau yaom ka cei Balaok La-u ganreh baik drei khieng ka drei ce ah. Batuah mataluic hareh. [43] dalam tian nai kacua saong nai tâh tabha kieng ngap habar kieng ka hu cei Balaok La-u ka nyu khieng wek. Nan mbeng manyum bak sa ratuh harei malam nan mâng dom mik wa adei sa-ai urang lakau drei di patao blaoh wek nao sang. Tel urang nao sang jua nan mâng nai taluic ndem saong cei Balaok La-u lac urang nao sang jua abih paje arak ni juai daok dalam harum la-u tra juai tabiak nao aiep kabaw thuei mblang ka urang mboh hai. Nan mâng cei Balaok La-u di tabiak di harum o. Cei Balaok La-u cang krâh malam jua urang nan mâng cei Balaok La-u tabiak di harum la-u. Krâh malam cei Balaok La- u tabiak di harum la-u blaoh ndih saong nai taluic tel [44] hadah nan mâng cei Balaok La-u tamâ harum wek ralo mbeng yau nan lo nan mâng nai taluic mâk harum la-u nan padep di cei Balaok La-u dhit. Nan mâng cei Balaok La-u ndih tel hadah mâng hadah marai nao tapak harum la-u blaoh di mboh harum la-u o. Nan mâng cei Balaok La-u tamâ dalam ciew ndih blaoh tangi nai taluic lac nai taluic hu mâk harum nan padep rei. Nan mâng nai taluic lac thaoh min nan mâng cei Balaok La-u daok ndih dalam ciew ndih nan je. Cei Blaok La-u di ndem puec saong nai taluic o dom daok ndih blaoh kamraw je. Cei Balaok La-u ra-ndap daok dalam harum la-u tel di hu [45] harum la-u o nan cei Balaok La-u la-an dom di daok kamraw. Halei nai taluic dom di mâk palidu saong sakalat blaoh pa-matham cei Balaok La-u. tel lima nam harei nan mâng cei Balaok La-u ra-ndap nan mâng klah di la-an. Nan mâng nai taluic akhan tapak lac harum nan nai taluic mâk ba nao dar dhit paje nan mâng cei Balaok La-u klao paluic je. Nai taluic lac daok dalam harum la-u ai kacua saong ai tâh tabha khang di klao lo lac ai tangin o hu takai o hu hajieng

Dalukal Cei Balaok La-u 227 saong dahlak mâk harum la-u nan padep caik. Nan mâng dua urang nyu klao saong gep nyu wek je nan mâng nai tâh tabha saong nai kacua nao ma-in pak [46] aduk nai taluic blaoh mboh cei Balaok La-u. Nan mâng nai kacua saong nai tâh tabha khap di cei Balaok La-u thau labik kieng ngap habar o abih prân abih yawa dom di daok damân saong thuak yawa. Dua urang nan dol tian di daok puec klao saong cei Balaok La-u nan je. Nan mâng tel cei Balaok La-u tabiak nao aiek kabaw nan mâng gep gan mik wa pala palei urang mboh. Abih drei mik wa urang aen tabuen ka nai taluic siam wak lo kieng gaok cei Balaok La-u. Nan mâng urang mbait mahit nao di grep palei di grep nagar lac cei Balaok La-u tabiak di harum la-u siam lakei lo. Nan mâng urang ngap ahar [47] marai rawang nai taluic saong cei Balaok La-u di grep palei di grep nagar asit praong lakei kumei dam ngan dara marai rawang cei Balaok La-u blaoh kieng aiek cei Balaok La-u. Nan mâng mik wa adei sa-ai urang marai mboh cei Balaok La-u siam likei di thau labik kieng pagap tra o, nan mâng mik wa urang di grap nagar blaoh thau ka cei Balaok La-u ganreh. Nan mâng cei Balaok La- u ba nai taluic nao raweng maik cei Balaok La-u nan mâng cei Balaok La-u nao tel sang maik Balaok La-u blaoh maik cei Balaok La-u di thau krân cei Balaok La-u tra o. Tel cei Balaok La-u pa-ndar nai taluic peh ciet [48] ahar blaoh mâk ahar buh di dalam lathuer blaoh pok nao ka maik cei Balaok La-u nan mâng maik cei Balaok La- u thau lac ka cei Balaok la-u nan anâk po débata brei. nan mâng ong saong cek cei Balaok La-u marai apan di tangin cei Balaok La-u blaoh aen blaoh ong saong cek saong maik cei Balaok La-u anit cei Balaok La-u di thau labik kieng ngap habar o kayua cei Balaok La-u tabiak di harum la-u blaoh siam lakei lo. Maik cei Balaok La-u gam anit cei Balaok La-u blaoh gam huec di cei Balaok La-u wek. Maduh yau nan nan ka mâng kal [49]cei Balaok La-u daok saong maik cei Balaok La-u nan di hu tabiak di harum la-u o. Blaoh di hu jieng manuis o jieng balaok la-u min tel cei Balaok La-u marai daok gleng kabaw ka patao blaoh hu ganreh blaoh cei Balaok La- u tabiak di harum la-u blaoh siam lakei lo baruw mâng maik cei Balaok La-u saong ong saong cek cei Balaok La-u war krân cei Balaok La-u caik nan mâng nai taluic saong cei Balaok La-u ba gep wek marai sang blaoh daok di sang pagap yaom sa matâh balan blaoh cei blaok la-u kieng ramik ahaok blaoh nao kak. Nan mâng nai [50] kacua saong nai tâh tabha lakau ndik ahaok nao kak saong cei Balaok La-u. Nan mâng tel di harei rami ramik kieng trun ahaok nan mâng nai taluic mâk karah mata mah di cei Balaok La-u blaoh cuk di tangin nan mâng nai taluic jak nai kacua saong nai tâh tabha trun ahaok blaoh daok saong gep sa blah ciew sa drei cei Balaok La-u nan daok karei. Nan mâng ganuer ahaok ba abih drei dom boal trun ahaok nan mâng rami ramik ahaok blaoh tabiak nao. Nan mâng ahaok nao matâh tasik. Nan mâng nai taluic saong nai tâh tabha saong nai kacua klau urang nai nan daok ndem pakrâ klao saong gep. Nan mâng nai tâh tabha [51] saong nai kacua pa- ndar nai taluic thuak krah mata mah cei Balaok La-u di tangin nai taluic ka nai kacua

228 Majid Yunos saong nai tâh tabha aiek. Nan mâng nai kacua saong nai tâh tabha aiek blaoh ngap mâng ngap lue gep blaoh nai kacua saong nai tâh tabha ngap mâng ngap tablait tangin blaoh laik tamâ dalam aia tasik mâng dalam tian nai kacua saong nai tâh tabha ma-irat kieng palaik min. Nan mâng nai kacua saong nai tâh tabha ngap mâng ngap puec lac ana yaow blaoh je kau karah hâ laik tamâ tasik paje mataluic hey tablait tangin kau nan mâng nai taluic talak mata gleng bi ndang [52] mboh karah nan hadah bhong dalam tasik nan mâng nai taluic klak drei tama dalam aia tasik tuei klaon karah nan. Hajieng saong nai taluic klak drei tama dalam aia tasik nan nai taluic huec di cei Balaok La-u puec jhak ka nai taluic. Nan mâng nai kacua nai tâh tabha daok pakrap di akhan saong cei Balaok La-u o. Tel nao matâh tathik nan mâng nai kacua saong nai tâh tabha akhan saong cei Balaok La-u lac nai taluic laik tama dalam aia tasik paje. Nai kacua saong nai tâh tabha ndem pagat cei Balaok La-u lac nai taluic ngap laik karah tama dalam aia tasik [53] blaoh nai taluic huec ka-nda ka cei Balaok La-u puec jhak ka nyu baruw mâng nyu subik drei nyu tama dalam aia tasik tuei klaon karah nan paje. Karah nan nan nai kacua saong nai tâh tabha palaik tama dalam aia tasik min blaoh nai kacua saong nai tâh tabha ndem saong cei Balaok La-u lac nai taluic min ngap laik karah nan. Nan mâng cei Balaok La-u marai ca-maoh ciew krung nai taluic daok nan, blaoh mboh wek sa blah aban krung nai taluic matham blaoh nai taluic luai wek daok di ngaok ciew nan saong sa paok tanyrak hala tra blaoh di mboh nai taluic o nan mâng [54] cei Balaok La-u hia lathei o huak yah aia lijang o ma-nyum dom di daok hia baruw mâng cei Balaok La-u pa- ndar ganuer ahaok pagalac ahaok blaoh wek marai sang wek. Halei nai kacua saong nai tâh tabha sa gah tian hia damân adei sa gah tian tra khap di cei Balaok La-u. Nan mâng ahaok marai tel sang blaoh cei Balaok La-u marai akhan saong po bia nan lac nai taluic ngap habar di thau o tablait tangin blaoh laik karah tama dalam aia tasik blaoh nyu huec ka-nda ka dahlak puec jhak ka nyu blaoh nyu subik drei nyu tama dalam tathik aia tathik mblung dhit paje. Dahlak [55] lijang di hu mboh nyu subik drei nyu tama tathik o tok di ai kacua saong ai tâh tabha akhan wek min nan mâng po bia nan akhan saong patao blaoh patao nan ew nai kacua saong nai tâh tabha saong cei Balaok La-u tangi. Patao saong po bia tangi cei Balaok La-u ndem lac di hu mboh nyu klak drei nyu tama tasik o dahlak tok di ai kacua saong ai tâh tabha ndem wek saong dahlak min. Cei Balaok La-u sa gah ndem saong patao sa gah daok hia po bia saong patao nan lijang sa gah tangi cei Balaok La-u blaoh sa gah tra daok hia ka nai taluic. Nan mâng patao saong po bia nan [56] tangi nai kacua saong nai tâh tabha. Nan mâng dua urang nai nan sa gah hia ka nai taluic sa gah tian tra hia anit lac ka cei Balaok La-u daok jua sa drei sa jan sa gah tian tra saong khap di cei Balaok La-u sa gah hia sa gah ndem wek saong po bia saong patao nan. Lac dua urang daok ndem pakrâ klao saong nyu blaoh dua urang dahlak pa-ndar nyu thuak karah mata mah nan ka dua dahlak aiek blaoh dua urang dahlak brei ka nyu wek

Dalukal Cei Balaok La-u 229 paje blaoh nyu ngap habar di thau o tablait tangin nyu blaoh laik karah tama dalam aia tasik blaoh nyu daok maong karah nan ahaok daok krâh nduec blaoh nyu maong mboh karah nan [57] hadah bhong dalam aia tasik blaoh nyu daok maong dua urang dahlak di hu thau lac ka nyu kieng subik drei tama tasik o mayah dua urang dahlak blaoh thau lac ka nyu kieng subik drei tama tasik nan dua urang dahlak thaow wek je. Nan mâng nyu maong mboh karah nan hadah bhong dalam aia tasik blaoh nyu subik drei nyu tama dalam tasik di hamu kieng mboh o nan mâng dua urang dahlak nduec nao akhan saong cei Balaok La-u nyu je. Nan mâng po bia saong patao nan ndem wek saong cei Balaok La-u lac arak ni anâk juai daok hia caok tra juai kahlaom wak anâk saong mataluic di tuah tra o arak ni [58] anâk daok wek ka po jiong di anâk sa thun ni baik kahlaom wak mataluic yau nan je pieh ka po maong mboh rup anâk lijang yau po mboh rup mataluic kac min. po bia saong patao ndem wek saong cei Balaok La-u yau nan gam ndem gam hia. Nan mâng cei Balaok La-u ndem wek saong po bia saong patao nan lac habien thun halei balan halei abih sa-uh abih sa-aen dahlak nan mâng dahlak thau sa mbeng je halei arak ni dahlak daok saong po tak ni je. Cei Balaok La-u gam ndem gam hia. Cei Balaok La-u hadar krung mâng kal nai taluic ba lithei ka cei Balaok La-u pak [59] ngaok ralong sa drei nai taluic gan glai gan klaow hadar krung mâng kal gleng kabaw pak ngaok ralong sa drei cei Balaok La-u blaoh sa drei nai taluic ba lathei ra- mbah ra-mbâp saong gep cei Balaok La-u harei halei malam halei lijang hia pak dalam ciew ndih je hia di hu brei ka mboh o. Gep gan mik wa urang sa baoh nagar thei lijang hia damân nai taluic. Halei nai kacua saong nai tâh tabha dom di daok pasia khap di cei Balaok La-u mayah pok salaw lathei nao ka cei Balaok La-u huak lijang khim klao. Malam halei lijang dua urang nai nan cih hala brei ka cei Balaok La- u mbeng je [60] saong daok ndih pa-mayok cei Balaok La-u saong ndem pakrâ klao lijang o klah di cei Balaok La-u hia sa-aen nai taluic rei. Halei nai taluic nan tak di kal nai taluic klak drei tama aia tathik blaoh nai taluic nyuk mak hu karah mata mah nan blaoh nai taluic cuk di tangin blaoh aia tasik mblung di hu tra o. Maduh yau nan karah mata mah nan ganreh baruw mâng nai taluic cuk karah nan blaoh nai taluic ganreh nan mâng nai taluic yué drei jieng anak kamar blaoh luak tama dalam abaw saralang blaoh nai taluic daok dalam nan mâng mada riyak paoh [61] abaw saralang nan saong nai taluic tabiak riyak paoh abaw saralang nan saong nai taluic taom thun nan mâng tel gah tathik. Blaoh abaw saralang nan thek marai jai di tapien krung urang mak krang amraow. Nan mâng nai taluic tabiak di abaw saralang nan blaoh nai taluic tagok ngaok kieng nao sang nan mâng di thau labik nagar palei daok pak halei o nai taluic dom di daok hia sa-aen cei Balaok La-u nan mâng nai taluic luak tama daok dalam abaw saralang blaoh daok dalam abaw saralang wek. Nai taluic sa-aen cei Balaok La-u blaoh dom di daok hia di dalam abaw [62] saralang ndang sa balan sa matâh nan mâng mboh sa urang ong sa urang muk marai mak

230 Majid Yunos krang amraow. Nan mâng nai taluic luak tama daok dalam abaw saralang blaoh nai taluic hia yau ra naih kamar. Nan mâng ong saong muk nan mahit blaoh ong saong muk nan nduec nao aiek di mboh anâk kamar o mboh sa baoh abaw saralang nde la-i blaoh mahit kamar daok dalam. Baruw mâng ong saong muk nan di harei nan di jieng mak krang o ndua abaw nan nao tel sang blaoh muk nan ba abaw nan nao caik di dalam cakak pak likuk sang. Ong su muk nan kathaot pa-ndap lo dom di nao duah mak krang pablei min saong mak [63] njuh pablei mbeng min. Nan mâng ong nan nao mak njuh muk nan nao pablei krang luai sang daok jua. Nan mâng nai taluic tabiak di abaw saralang nan marai crang lathei aia hala panang ahar manang di rim mata aia caik tuh pa-mbiah tak nan blaoh caik di dalam sang muk nan blaoh nai taluic luak tama daok dalam abaw nan wek. Tel ong su muk nan wek marai sang mboh lathei buh di salaw hala cih buh di huep ahar mâng nang di rim mata buh caik pak nan. Nan mâng ong su muk nan lapa tian blaoh kieng huak. Baruw mâng muk nan ghak ong nan wek huec nda ka urang ngap i-niai di dalam lathei nan. Baruw mâng ong lipa tian lo ong nan di pang o ong nan [64] atak kal blaoh ong nan huak ong nan huak sa pabah blaoh ong nan njak nyâm aiek di mboh mbuw hagaik o. Nan mâng ong huak abih dua pangin blaoh di mboh habar o baruw mâng ong nan jak muk nan huak. Dua ong muk nan huak di mboh habar o. Nan mâng dua ong muk nan huak je. Nan mâng dak harei dak ong su muk nan nao truh nan mâng dak harei dak nai taluic nan tabiak di abaw nan marai crang lathei nan rei ralé mbeng yau nan lé baruw mâng ong su muk nan krak aiek nan mâng mboh nai taluic tabiak di abaw saralang nan blaoh daok buh lithei nan baruw mâng ong su muk paluai marai apan di tangin daok. Ong su muk nan aen tabuen pok caik ngaok pha blaoh tangi lac [65] caow hai thei buh lithei buh ahar cih hala buh di hep pa- ndiak aia buh caik tuh di patit blaoh caik di dalam sang ong mâng déh tani mai. Nan mâng nai taluic ndem wek gam ndem gam hia ndem lac ong saong muk duen dahlak mai raong dahlak dihu bruk hagaik blaoh kieng ngap ka ong saong muk nye taka o dahlak tanâk lathei ngap ahar pa-ndiak aia cih hala pieh ka ong saong muk mai mâng mak njuh blaoh ong saong muk huak. Nan mâng ong saong muk nan mboh nai taluic nan siam binai lé blaoh nai taluic nan cuk di tangin sa baoh karah mata mah hadah siam lé saong wak anyuk mah anyuk pariak bak tangin bak takuai nan mâng ong saong muk nan sanâng lac mada po [66] aluah-tak-ala brei mai ka ong saong muk nan. Baruw mâng ong saong muk nan tangi nai taluic lac caow ngap habar blaoh jieng lithei jieng ahar ralo ya ni. Nan nai taluic dom di daok hia baruw mâng ong saong muk nan tangi nai taluic lac habar kac blaoh caow hia lé. Nan mâng nai taluic ndang wek lac dahlak su-aen lé. Nan mâng ong su muk nan tangi nai taluic lac caow su-aen thei. Nan mâng nai taluic ndem wek lac dahlak su-aen seh su-aen chai. baruw mâng ong saong muk nan ndem wek lac yah yau nan je luai ka ong ngap lithung chai ka dom dam dara urang marai chai brah blaoh urang ndem

Dalukal Cei Balaok La-u 231 pakrâ klao ka coaw jiong. Nan mâng ong nan ngap lithung chai. Baruw mâng dam dara adaoh ayeng pakrâ [67] klao nan mâng nai taluic dol tian di harei halei jua urang nan nai taluic hia. Hajieng saong nai taluic hia lé nan kayua hadar maik hadar ama saong su-aen pasang baruw mâng nai tangi ong saong muk nan lac di nagar ni hu patao rei ong. Nan mâng ong saong muk nan lac hu. Nan mâng nai taluic tangi lac patao nan hu anâk rei. Ong su muk nan lac patao nan hu klau urang anâk kumei sa urang anâk patao angan nai taluic nan kieng cei Balaok La-u blaoh cei Balaok La- u ba ndik ahaok nao kak blaoh nai taluic tablait tangin laik karah mata mah cei Balaok La-u tama dalam aia tasik blaoh nai taluic nan daman karah lé blaoh nai taluic klak drei tama [68] tasik aia tathik mblung matai dhit paje daok wek nai tâh tabha saong nai kacua min. Nan mâng nai taluic tangi lac cei Balaok La-u kaow daok tak nan saong patao hai kieng kumei paje. Ong saong muk nan lac cei Balaok La-u dom di daok hia harei lei jang hia malam lei jang hia taom thun mang ni dom di daok hia. Leh pabah ong saong muk nan ndem blaoh nai taluic hia haduk nde yak nde laik. Baruw mâng ong saong muk nan tangi nai taluic lac habar kac ong ndem buw tel angan cei Balaok La-u blaoh caow hia. Nai taluic lac ong ndem njep urang hia su-aen hadiip nan dahlak druai lé. Ong saong muk nan di thau lac tacaow nan nai taluic hadiip cei Balaok La-u o. Ong saong [69] muk dom di aen tabuen lac tacaow po aluah-ta-ala brei ka ong saong muk nan. Ong su muk nan di thau tacaow nan nai taluic anâk patao o. Nan mâng nai taluic ndem wek saong muk saong ong nan pa-ndar muk nan nao blei kabuak marai ka nai taluic ma-nyim sa saong dalah ka muk nan nao pablei. Nan mâng muk nan nao blei kabuak marai ka nai taluic ma- nyim. Baruw mâng nai taluic brei ka muk nan nao pablei. Blaoh nai taluic thuak karah mata mah di tangin nai taluic brei ka muk nan cuk blaoh nai taluic kakei saong muk nan pa-ndar muk nan juai nao pablei pak halei juai nao tama dalam madhir patao [70] blaoh muk ew pablei baruw mâng muk nan peng kadha tacaow nan blaoh muk nan ba dalah nan nao pablei pak madhir patao. Baruw mâng pa- nraong iw pa-nraong hanuk ew tangi lac thei ba hagaik pablei. Nan mâng muk nan lac dahlak ba dalah. Baruw mâng pa-nraong iw pa-nraong hanuk nao pathau saong patao nan mâng patao pa-ndar pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew muk nan ba dalah marai ka patao blei baruw mâng pa-nraong iw pa-nraong hanuk ew muk nan marai. Baruw mâng patao pa-ndar muk nan mak dalah nan ka patao aiek. Bruw mâng muk nan mâk dalah nan ka patao aiek. patao mboh dalah nan pok bingu dreh tangin nai taluic ma-nyim lé blaoh patao [71] haok aia mata blaoh patao ew po bia saong nai kacua nai tâh tabha saong cei Balaok La-u marai aiek dalah muk nan. Baruw mâng abih drei dom urang nan marai aiek blaoh mboh dalah nan dreh tangin nai taluic ma-nyim lé bruw mâng po bia hia saong cei Balaok La-u hia yah nai kacua saong nai tâh tabha lijang hia rei. Baruw mâng patao tangi muk nan lac thei ma-nyim dalah ni. Muk nan ndem wek lac tacaow dahlak min. Patao tangi lac tacaow taglaoh di phik

232 Majid Yunos hai lac tacaow habar. Baruw mâng muk nan ndem wek lac di njep tacaow di phik prân dahlak o tacaow dahlak duan min. Tak kal nan dahlak saong pasang dahlak nao mak krang blaoh mahit sap kamar hia dalam abaw [72] saralang baruw mâng dua hadiip pasang dahlak mak abaw nan ba marai sang baruw mâng tacaow dahlak tabiak di dalam abaw saralang nan marai daok saong hadiip pasang dahlak blaoh raong hadiip pasang dahlak. Muk nan ndem saong patao yau nan blaoh pa-ndar muk nan caik dalah pak madhir patao ka pa-nraong iw pa-nraong hanuk khik blaoh patao pa-ndar muk nan wek nao sang blaoh ba tacaow muk nan marai ka patao aiek ka mâng patao payaom dalah muk nan. Baruw mâng muk nan kieng talabat patao blaoh muk nan nao sang. Nan mâng cei Balaok La-u maong mboh karah mata mah muk nan cuk di tangin muk nan baruw mâng cei Balaok La-u pa-ndar muk nan brei karah nan ka cei Balaok La-u aiek baruw mâng cei Balaok La-u ba karah nan nao ka nai kacua saong nai tâh tabha krân. Baruw mâng dua urang nai krân lac biak karah cei Balaok La-u bruw mâng cei Balaok La-u tuai klaon muk nan nao pak sang muk nan. Baruw mâng muk nan ba cei Balaok La-u nao mâng jaik kieng tel sang muk nan baruw mâng nai taluic maong mboh cei Balaok La-u blaoh nai taluic tama dalam sang muk nan blaoh daok dalam. Nan mâng muk nan marai tel sang blaoh muk nan ew nai taluic lac caow ley tabiak mai ka cei aiek nan mâng nai taluic nan lac cei halei kieng aiek dahlak blaoh tama dalam sang mai aiek halei tabiak nan dahlak di tabiak o. Nan mâng cei Balaok La-u krân sep nai taluic [74] baruw mâng cei Balaok La-u lakau di muk pa-ndar muk nan ba cei Balaok La-u tama sang nao aiek. Baruw mâng muk nan ba cei Balaok La-u tama nao aiek cei Balaok La-u nao tel blaoh nai taluic klak drei di ngaok pha cei Balaok La-u blaoh nai taluic hia blaoh nai taluic akhan wek saong cei Balaok La-u abih baoh panuec krung nai tâh tabha saong nai kacua ngap laik karah nan tama tasik blaoh nai taluic huec di cei Balaok La-u puec jhak baruw mâng nai taluic klak drei tama tasik tuei klaon karah nan nai taluic ndem abih baoh panuec baruw mâng cei Balaok La-u jang hia yah nai taluic jang hia. Baruw mâng muk nan luei ka cei Balaok La-u saong nai taluic daok [75] hia saong gep nyu dalam sang nan blaoh muk nan tabiak mai daok pak lingiw blaoh muk nan saong ong nan daok sanâng saong daok peng nai taluic ndem saong cei Balaok La-u. Nan mâng nai taluic saong cei Balaok La-u hia caok ndem puec saong gep blaoh nai taluic saong cei Balaok La-u tabiak marai ndem saong dua ong muk nan abih baoh panuec blaoh cei Balaok La-u ba ong saong muk nan saong nai taluic marai sang cei Balaok La-u. Nan mâng cei nan ba nai taluic marai tel sang blaoh cei Balaok La-u tama madhir pathau saong patao. Nan mâng patao saong po bia nduec tabiak marai kuer di takuai nai taluic blaoh patao saong po bia nan hia nde gaok nde glah. Halei nai tâh tabha saong nai kacua lijang hia mâng gam hia gam huec di [76] nai taluic. Nan mâng abih drei pa-nraong iw pa-nraong hanuk saong abih drei mik wa adei sa-ai urang marai aen di nai taluic di grep nagar marai aen. Baruw mâng

Dalukal Cei Balaok La-u 233 nai taluic ndem abih baoh panuec krung ru-mbah ri-mbâp di dalam aia tathik habar lijang nai taluic ndem abih. Baruw mâng pa-nraong iw pa-nraong hanuk mik wa adei sa-ai urang halei lijang haok ia mata ka nai taluic je. Bruw mâng patao kaoh sa binah palei brei ka ong saong muk nan bayar en ngai ong su muk nan. Blaoh patao brei dalah krung nai taluic manyim nan ka muk nan. Blaoh patao brei ka ong saong muk nan sa ratuh radaih padai saong sa ratuh jien blaoh tel patao luic rai cei Balaok La-u [77] tagok rai jieng patao mayah hadei cei Balaok La-u luic rai nan anâk Balaok La-u tagok rai jieng patao wek.

Ariya Cam-Bini

Hoa +atimah*

Ariya Cam-Bini nan sa baoh ariya mayut (th! tînh y"uà. Ariya ni hu 118 kanaing ariya (céu th!à. Ariya ni ac (cùo th¬eà ngap jieng dalam abad (th°e k%yà XIX. Kayua mboh ndong dom akhar panuec hu maluk gem baoh panuec Yuen: r)éu (ruw rU◊à{céu 22...}; kh%ç (khç OK_à {céu 82}; l^ang xùom (lang saom l!! Osà {céu 91-92, 94...}; fùang (ndang Î!à {céu 100...}; lo (laow Ol@◊à {céu 114}

Ariya ni hu pawah ngap jieng rilo baoh tapuk karei di gap, dom kanaing-kanaing ariya (nh¨èng céu th!à dalam sa baoh sa baoh (m¨çià tapuk nan mboh oh dreh yau gap tra. Pieh pakhik ramik wek ném krung ariya ni, saong pieh akhan wek ka abih grep drei, khaol dahlak tok ruah pilih mék sa baoh dalam nyu ba tabiak pieh ka urang thau. Tapuk ariya ni krung mang Thanh Phan palei Balap (Phèù!c Nh!nà, taong tama dalam computer tuei danak dak (theo thùè t_è, theo mä s°oà: TP., N˚41. Jang yuw abih ariya Cam bikan, ariya ni oh mada angan urang panéh tuak (tùac gi%aà. Min, ariya ni nan sa baoh ariya hu rilo urang thau hamiit tel dalam bhap paran Cam drei. Ariya Cam-Bani ndom bino (nùoi, k%" l_aià ka sa urang kamei Cam Cuh khap di sa urang likei Cam Bini. Mayut ini, mayut biak klaoh hatai, blaoh mai dua urang oh hu pataom saong gap. Amé saong amaik kamei nan klah anéh, ngap ka dua urang hajieng ra-mbi ra- mbép ka thar bi thar (khçng nùoi h°et fè_!cà. Urang kamei nan klaoh hatai ranam saong uranam (ngè^!i y"u thè!ngà. Hajieng amé amaik nyu ataong nyu harei malam, min hatai nyu oh mada war subharriya (ch)ong, v_!, ngè^!i b_an f^!ià. Kayua amé amaik ataong saong ngap di

* Hoa +atimah lâ thânh vi"n nghi"n cùèu c%ua Chè!ng Trînh Thù" Giù!i Mä Lai-Thù" Giù!i Fçng Dè!ng.

236 Hoa +atimah nyu ra-mbah lo ndei, prén yawa nyu abih di drei blaoh nyu matai. Urang likei anit lo ka adei, tian nyu that saong kamei, nyu nao likau mék atau ba mai ngap, ndam cuh. Apuei ghueh glaong tagok taom hader, abih urang palei mai daok padeng pa-ndang (nhîn, xemà. Likei nan nao yeng taom hader apuei, maong rup athaik kamei nyu apuei daok mbeng, nyu caik wek sa kabon ariya, blaoh nyu kadau tamé dalam apuei, halar matai saong subharriya sa subik. Mang ariya ni, mboh di gruk panéh cuak (vi_"c sùang tùacà ngap di angaok dua urang (tr"n hai nhén v_étà likei Bini saong kamei Cam hu tawak pagem (cùo li"n quanà dalam adat ca-mbac Cam Cuh saong Cam Bini. Mayut dua urang ni di klah anéh kayua amaik saong amé. Ini, ukan (khçng ph%aià mai mang adat ca-mbac saong agama Cam oh brei ka dua urang khing gep, kayua hu mboh jreh rei, di nagar Pandarang- Campa , dalam adat ca-mbat Campa, anak Cam saong anak Cam, anak Bini saong anak Bini jang ngap klah anéh dreh yau nan rei. Jhak saong siam ngap yau sibar (d¨éu th°e n^aoà, ariya ni jang hu brei ka urang thau lac: Dom dam dara Cam (Cam Cuh, Cam Bini...à oh mada ka-ndah gap di adat ca-mbat saong di agama. Min ka-ndah biak nao (th_ét raà mai mang dom urang sanéng kahria oh njap libik, kayua yau nan, dalam sastera Cam (V&n H_oc Ch&mà jang hu ew lac:

Cam saong Bini hakùe kan, Hamu sa karan, aia sa balaok. c* OS# b^nﬂ hOk— k˜, hmU_ S_ kr˜, aY_ S_ bOl@,,

Cam saong Bini hu min, Thei lac onkhin, duis-sak nyu ndoa. c* OS# b^nﬂ hU m^˜, T‡ lÇ o˜K^˜, dV^Ís zU_ ÎV_,,

a_rfly_ c* bflnfl*

Ariya Cam-Bini 237

1 nﬂ a_rﬂy_ ØA v, pn¨H b_ tbY, pY⁄H k_ r_ p!!⁄,, 1. Ni ariya ai wak, panâh ba tabiak, pieh ka ra peng,,

2 myUÊ Rd⁄H yU⁄ nﬂ a⁄Á hl!⁄, kU⁄ Q∏ ObL@H pd⁄!, Od* ay_Mˆ,, 2. mayut dreh yau ni aey haleng, kau ngap blaoh padeng, dom ayaman,,

3 an^Ê OS# rN* OkL@H RpËˆ, hOk— dmˆ, ı!!!⁄ OS# aQV‡,, 3. anit saong ranam klaoh prân, haké daman, mbeng saong anguei,,

4 kU⁄ hV⁄Ç Î_ k c‡ OÎ* cØıV, kL kU⁄ mtV‡, ØlV w_rıH,, 4. kau huec nda ka cei ndom ca-mbuai, klak kau matuei, luai para-mbah,,

5 kU⁄ o_ kL ØN aH, kU⁄ hV⁄Ç dﬂ gH, aØm OS# am_,, 5. kau o klak nai ah, kau huec di gah, amaik saong ama,,

6 c‡ l⁄Á tYˆ kU⁄ ORp# k_ h_Ë, aØm OS# am_, kU⁄ ÎV_ S_ gH,, 6. cei ley tian kau praong ka hâ, amaik saong ama, kau ndua sa gah,,

7 c‡ l⁄Á kU⁄ ØbY yU⁄ nﬂ Øb aH, T⁄ˆ Rd‡ rıH, o_ b^ pyU⁄,, 7. cei ley kau biai yau ni baik ah, then drei ra-mbah, o bik payau,,

238 Hoa +atimah

8 ad‡ l⁄Á aØm am_ o_ TU⁄, kU⁄ cY^∏ ÎV_ mlU◊, g⁄∏ gˆ r OkL@,, 8. adei ley amaik ama o thau, kau ciip ndua maluw, gep gan ra klao,,

9 g⁄∏ gˆ r_ OÎ* Ot Øt, kU⁄ jV al_ tØk, tm_ bﬂnﬂ,, 9. gep gan ra ndom tok tai, kau juak ala takai, tama Bini,,

10 S! SV⁄Â c^H in_g^rÁ, Ot d⁄Â kj!, Ow gÂ S_ gH,, 10. sang suer cih inagiray, taom der kajang, pok gar sa gah,,

11 myH lÇ mØt kU⁄ kLH, On@ aK^rH, Ot v⁄ SU kU⁄,, 11. mayah lac matai kau klah, nao akhirah, taom wek su kau,,

12 yH pDﬂ b kLU⁄ b pLUH, Rd⁄∏ aÂ kU⁄ bUH, pKÊ k_ Ow⁄,, 12. yah padhi bak klau bak pluh, drep ar kau buh, pakhat ka po,,

13 an^ˇ OS# rN* ORp# Ol_, l^kU⁄ D⁄‰ dﬂ Ow⁄, Ot S_ an^H,, 13. anit saong ranam praong lo, likau dher di po, taom sa anih,,

14 bY tY˜ dhL OkL@H c^H, jY⁄! S_ an^H, OkL# TU⁄ k_ Ow⁄,, 14. biak tian dahlak klaoh cih,

Ariya Cam-Bini 239

jieng sa anih, klaong thau ka po,,

15 pOnVÇ OÎ* tk^ jY!⁄ rOl_, kj∏ kOr_, OkL# hlÂ tp,, 15. panuec ndom takik jieng ralo, kajap karo, klaong halar tapak,,

16 dhL OÎ* in¨_ p!⁄ bY, am_ mh^Ê, e◊ Øm tzﬂ,, 16. dahlak ndom inâ peng biak, ama mahit, ew mai tanyi,,

17 kU⁄ mh^Ê dfl ur! OÎ* yU⁄ nfl, lÇ h_¨ K∏ dfl, l^k‡ bflnfl,, 17. kau mahit di urang ndom yau ni, lac hâ khap di, likei Bini,,

18 Op@H Ot# dhL cY^∏ r‡, Oj@H Øg hv‡, cY^∏ dﬂ pÎ^,, 18. paoh taong dahlak ciip rei, jaoh gai hawei, ciip di pa-ndik,,

19 lOQ Î^H hOl⁄◊ ObL@H p^, md⁄H Øm gn^, Oc@ rU◊ dﬂ tYˆ,, 19. la-ngaom ndih haléw blaoh pik, madeh mai ganik, caok ruw di tian,,

20 Nˆ j⁄H kU⁄ rU◊ dﬂ tYˆ, RbU RkUŒ kU⁄ BYˆ, Q∏ vÂ ab^H,, 20. nan jeh kau ruw di tian, bruk krung kau bhian, ngap war abih,,

21 tm_ S! kU⁄ bH Oc⁄◊ Î^H, hd⁄Â Øm ab^H, ObL@H Øk cNU◊,,

240 Hoa +atimah

21. tama sang kau bah céw ndih, hader mai abih, blaoh kaik canuw,,

22 v! RgU sn¨! ObL@H rU◊, hd⁄Â m! Od*, dﬂ hØt rk,, 22. wang gruk sanâng blaoh ruw, hader mang dom, di hatai rakak,,

23 SUA⁄ˆ Ol_ oH TU⁄ K^Œ Q∏, kU⁄ t PUˆ Rh, Q∏ ØT pyV_,, 23. su-aen lo oh thau khing ngap, kau tak phun hrak, ngap thaik payua,,

24 Rk tU in¨_ Î^H jV_, kU⁄ lV_ Î^ pg_, ObL@H On@ r^v⁄!,, 24. krak tuk inâ ndih jua, kau lua ndik paga, blaoh nao riweng,,

25 kU⁄ On@ OıH c‡ Î^H jV_, tOÔ@H aY_ mt_, dV^Ís dﬂ hØgÊ,, 25. kau nao mboh cei ndih jua, tanjaoh aia mata, duissak di hagait,,

26 tm_ gL⁄! adU c‡ Î^H, kU⁄ Ow aOk@ al^H, ORcŒ OQ@ P_,, 26. tama gleng aduk cei ndih, kau pok akaok alih, crong ngaok pha,,

27 kU⁄ kV⁄Â tØkV ObL@H hY_, tOÔ@H aY_ mt_, kU⁄ Ô⁄∏ pc‡,, 27. kau kuer takuai blaoh hia, tanjaoh aia mata, kau njep pacei,,

28 kU⁄ a⁄ dﬂ aY_ lﬂS‡,

Ariya Cam-Bini 241

kU⁄ kL Od* hr‡, tYˆ d l^w_,, 28. kau aek di aia lisei, kau klak dom harei, tian dak lipa,,

29 sn¨! Rg⁄∏ g^Ol# Rg⁄∏ DV_, sn¨! k_ BÂr^y_, c‡ Od@ hk^,, 29. sanâng grep gilaong grep dhua, sanâng ka bharriya, cei daok hakik,,

30 S_ ı⁄! c‡ hk^ rV, ØrÁ rU∏ dhL, Oy Î— cOÎY⁄Œ,, 30. sa mbeng cei hakik ruak, raiy rup dahlak, yaom nde ca-ndiéng,,

31 gV⁄ˆ b_ l^S‡ Øm hV, hd⁄Â Øm tTV, ØRsÁ aY_ mt_,, 31. guen ba lisei mai huak, hader mai tathuak, sraiy aia mata,,

32 v! RgU dhL Od@ hY_, ıVH Ol_ g^l_, o_ Rd⁄H ur!,, 32. wang gruk dahlak daok hia, mbuah lo gila, o dreh urang,,

33 kU⁄ Ow Oıˆ pt‡ kM!, S_ j* ahÂ, l^u_ kM!,, 33. kau pok mbon patei kamang, sa jam ahar, li-u kamang,,

34 dhL Oıˆ ab^H Rg⁄∏ y!, tMY_ dﬂ ıL!, S_ Rd‡ pØbÁ,, 34. dahlak mbon abih grep yang, tamia di mblang, sa drei pabaiy,,

242 Hoa +atimah

35 ukˆ OkL# Oıˆ k_ ØRTÁ, S_ Rd‡ pØbÁ, pKÊ k_ Ow⁄,, 35. ukan klaong mbon ka thraiy, sa drei pabaiy, pakhat ka po,,

36 S^b⁄Â K^Œ kj∏ kOr_, l^kU⁄ ayUH dﬂ Ow⁄, Rd⁄∏ o_ dm¨ˆ,, 36. siber khing kajap karo, likau ayuh di po, drep o damân,,

37 mh^Ê lÇ c‡ hU_ Rp¨ˆ, Nˆ m! l^n!¨, ad‡ On@ rv⁄!,, 37. mahit lac cei hu prân, nan mang linâng, adei nao raweng,,

38 bH ı⁄! in¨_ cU Øt, dV^Ís hØgÊ, ObLH Øm S_ Rd‡,, 38. bah mbeng inâ cuk taik, duissak hagait, blaoh mai sa drei,,

39 hd⁄Â RkUŒ pnV⁄Ç c‡ kk‡, hjY!⁄ ØM S_ Rd‡, tU Rk¨H ml*,, 39. hader krung panuec cei kakei, hajieng mai sa drei, tuk krâh malam,,

40 l^kU⁄ Rd‡ dfl c‡ On@ S!, lÔM# Od@ tRg!, dfl Rk¨H jlˆ,, 40. likau drei di cei nao sang, limaong daok tagrang, di krâh jalan,,

41 dhL Od⁄◊ r^OM# OÎVÇ On@, dhL dV‡ a◊, aV aY_ mt_,, 41. dahlak déw rimaong nduoc nao, dahlak duei aw, uak aia mata,,

Ariya Cam-Bini 243

42 pØl OkL@ˆ dhL Od@ hY_, r^OM# ØM tPY_, Ok— OıH sgL⁄!,, 42. palaik klaon dahlak daok hia, rimaong mai taphia, ké mboh sagleng,,

43 Nˆ m! in¨_ p⁄H ı!!⁄, dhL Od@ g^Î⁄!, ObL@H lV_ tm_,, 43. nan mang inâ peh mbeng, dahlak daok gi-ndeng, blaoh lua tama,,

44 tm_ o_ k_ t⁄Ò dU, in_¨ ptU, hV⁄Ç Î_ md⁄H,, 44. tama o ka tel duk, inâ patuk, huec nda madeh,,

45 apˆ dﬂ pı!!⁄ dV‡ p⁄H, am_ aØM md⁄H, e◊ ØM tzﬂ,, 45. apan di pa-mbeng duei peh, ama amaik madeh, ew mai tanyi,,

46 On@ Ot@ ØM ObY⁄ˆ nﬂ, dhL ØNH srﬂ, lÇ On@ mi^,, 46. nao tao mai bién ni, dahlak naih sari, lac nao ma-ik,,

47 ml° Î^H sn¨! Or# P^, kU⁄ ØkL ıVH l^Q^, o_ dV‡ pOt,, 47. malam ndih sanâng raong phik, kau klaik mbuah li-ngik, o duei pataom,,

48 kU⁄ ıVH kÂ Ol_ k_ Os, zU Od@ pOr#, kU⁄ dﬂ in¨_,, 48. kau mbuah kar lo ka saom,

244 Hoa +atimah

nyu daok paraong, kau di inâ,,

49 kU⁄ ıVH Ol_ dﬂ h_¨, hV o_ tm_, Î^H j! o_ v⁄Â,, 49. kau mbuah lo di hâ, huak o tama, ndih jang o wer,,

50 kU⁄ Rk tU in¨_ v⁄Â jV_, a⁄Á BÂr^y_, ØM ObL@H tm_,, 50. kau krak tuk inâ wer jua, aey bharriya, mai blaoh tama,,

51 pbH ı⁄! kp^ dV_ gH, v⁄Á c‡ rıH, cY^∏ dﬂ mØt,, 51. pabah mbeng kapik dua gah, wey cei ra-mbah, ciip di matai,,

52 yH lÇ pc‡ Sﬂ ØM, cY^∏ dﬂ mØt, Î^H S_ lb!,, 52. yah lac pacei si mai, ciip di matai, ndih sa labang,,

53 kU⁄ hlÂ T⁄ˆ cY^∏ mØt, hl‡ k_ SØN, tYˆ kU⁄ o_ kL,, 53. kau halar then ciip matai, halei ka sanai, tian kau o klak,,

54 kU⁄ cY^∏ dﬂ in¨_ Øb c‡, kU⁄ cY^∏ dﬂ hv‡, in¨_ Op@H Ot#,, 54. kau ciip di inâ baik cei, kau ciip di hawei, inâ paoh taong,,

55 l^m_ Øı hv‡ Oj@H Or#, in_¨ kU⁄ Ot#, g^r dﬂ g⁄!,,

Ariya Cam-Bini 245

55. lima mbaik hawei jaoh raong, inâ kau taong, girak di geng,,

56 ObL@H Nˆ e◊ pl‡ ØM, g⁄∏ ur! Ød, an^Ê tV‡ l^kU⁄,, 56. blaoh nan ew palei mai, gep urang dai, anit tuei likau,,

57 in¨_ Q∏ K^Œ w_mlU◊, S_ ı⁄! dhL l^kU⁄, OÎ* tp,, 57. inâ ngap khing pa-maluw, sa mbeng dahlak likau, ndom tapak,,

58 cN ıU in¨_ kU⁄ yV, ObL@H m¨ g^r, dﬂ g!⁄ ctUÒ,, 58. canak mbuk inâ kau yuak, blaoh mâk girak, di geng catul,,

59 hOÎ@H dﬂ hv‡ cØd, hOÎ@H dﬂ hØr, ØM tV tØkV,, 59. ha-ndaoh di hawei cadaik, ha-ndaoh di haraik, mai tuak takuai,,

60 g^r ObL@H in¨_ o_ ØlV, am_ aØM l⁄Á, rıH T⁄ˆ dhL,, 60. girak blaoh inâ o luai, ama amaik ley, ra-mbah then dahlak,,

61 TH Î◊ am_ On@ hV, am_ lÇ kU⁄ t, K^Œ w_mØt,, 61. thah ndaw ama nao huak, ama lac kau tak, khing pamatai,,

62 Nˆ j⁄H ur! OÎVÇ ØM,

246 Hoa +atimah

mbLH m Øg, kL ØlV S_ gH,, 62. nan jeh urang nduoc mai, mablah mak gai, klak luai sa gah,,

63 rıH T⁄ˆ dhL Ol_ aH, aØM am_ w_clH, kU⁄ Øc dﬂ c‡,, 63. rambah then dahlak lo ah, amaik ama pacalah, kau caik di cei,,

64 Nˆ j⁄H zU e◊ Rg⁄∏ Rd‡, a◊ Kˆ dﬂ Rd‡, in¨_ TV ab^H,, 64. nan jeh nyu ew grep drei, aw khan di drei, inâ thuak abih,,

65 mØt kU⁄ hlÂ cY^∏ Î^H, hl‡ k_ l^p^H, kU⁄ j! o_ kL,, 65. matai kau halar ciip ndih, halei ka lipih, kau jang o klak,,

66 mØt ØN kU⁄ OgY° tÔ, tYˆ j! o_ kL, v⁄Á Ow⁄ l^Q^,, 66. matai nai kau giem tanjak, tian jang o klak, wey po lingik,,

67 t⁄Ò TUˆ hØt lV P^, Ot# v⁄Â pÎ^, pV⁄Ç v⁄Â mlU◊,, 67. tel thun hatai luak phik, taong wer pandik, puec wer maluw,,

68 sn¨! ØM ab^H Rg⁄∏ DV_, ı⁄! aY_ mt_, Oc@ e◊ l^Q^,, 68. sanâng mai abih grep dhua, mbeng aia mata, caok ew lingik,,

Ariya Cam-Bini 247

69 in¨_ dhL m Øg, yH c‡ OkL@H hØt, ØM pˆ in¨_,, 69. inâ dahlak mak gai, yah cei klaoh hatai, mai pan inâ,,

70 in¨_ Øl ØıL aËˆ k_, kU⁄ ØCÊ Î^ pg_, ObL@H tm_ pkLH,, 70. inâ laik mblaik ân ka, kau chait ndik paga, blaoh tama paklah,,

71 tØlH ObL@H kU⁄ Rb‡ Kˆ Øı, pkLH ØN Øc, kU⁄ cY^∏ al_,, 71. talaih blaoh kau brei khan mbaik, paklah nai caik, kau ciip ala,,

72 nﬂ j⁄H mØt v⁄Á c‡, mØt dﬂ hv‡, in¨_ aOt#,, 72. ni jeh matai wey cei, matai di hawei, inâ ataong,,

73 l^m_ Øı hv‡ Oj@H Or#, hOÎ@H g⁄Â Oj#, Op@H gˆ ki^Œ,, 73. lima mbaik hawei jaoh raong, ha-ndaoh ger jaong, paoh gan ka-ing,,

74 Op@H m^ˆ kU⁄ v!Â sn¨!, Ô⁄∏ gˆ ki^Œ, kØj mØt,, 74. paoh min kau wer sanâng, njep gan ka-ing, kajaik matai,,

75 pcH P^ pÎ^ hØt, hOÎ@H dﬂ Øg, Oj⁄ dﬂ aOk@,, 75. pacah phik pa-ndik hatai, ha-ndaoh di gai, jék di akaok,,

248 Hoa +atimah

76 in¨_ OS# am_ hY_ Oc@, rv⁄ dﬂ aOk@, OıH Od* drH,, 76. inâ saong ama hia caok, rawek di akaok, mboh dom darah,,

77 v⁄Â ØgL dhL v⁄Á v_, OıH BÂr^y_, OkL# p hl‡,, 77. wer glai dahlak wey wa, mboh bharriya, klaong pak halei,,

78 kU⁄ OıH S_ ur! km‡, oH hU a◊ dﬂ Rd‡, hY_ On@ p OQ@,, 78. kau mboh sa urang kamei, oh hu aw di drei, hia nao pak ngaok,,

79 kU⁄ On@ OıH ØN Od@ hY_, dﬂ al_ PUˆ hr_, tÊ t⁄Á r^ıH,, 79. kau nao mboh nai daok hia, di ala phun hara, tat tey ri-mbah,,

80 Kˆ Øı dﬂ ki^Œ S_ bLH, a◊ Øt prH, j! yU⁄ o_ hU,, 80. khan mbaik di ka-ing sa blah, aw taik parah, jang yau o hu,,

81 ur nﬂ kU⁄ cY^∏ OS# h_¨, a◊ j! o_ hU, in¨_ pOr#,, 81. urak ni kau ciip saong hâ, aw jang o hu, inâ paraong,,

82 jOm@ Øk kU⁄ pH dﬂ Or#, c‡ l⁄Á ıL OM#, T⁄ˆ OK_ r^ıH,, 82. jamaok kaik kau pah di raong,

Ariya Cam-Bini 249

cei ley mblak maong, then kho ri-mbah,,

83 kU⁄ ØbY yU⁄ nﬂ Øb aH, k_ T⁄ˆ Rd‡ r^ıH, Od* TUˆ m! nﬂ,, 83. kau biai yau ni baik ah, ka then drei ri-mbah, daom thun mang ni,,

84 wlH c* S_ gH bflnfl, Ok— BYˆ yU⁄ nfl, tÊ t⁄Á S_ Rd‡,, 84. palah Cam sa gah Bini, ké bhian yau ni, tat tey sa drei,,

85 dhL ØbY yU⁄ nﬂ Øb c‡, On@ dVH hØd, d⁄H tYˆ l^w_,, 85. dahlak biai yau ni baik cei, nao duah hadai, deh tian lipa,,

86 sn!¨ ØM dﬂ Rg⁄∏ aDV_, tOÔ@H aY_ mt_, dﬂ PUˆ hb‡,, 86. sanâng mai di grep adhua, tanjaoh aia mata, di phun habei,,

87 hOk— kU⁄ BYˆ nﬂ r‡, kl‡ hb‡, ı⁄! tV‡ rıH,, 87. haké kau bhian ni rei, kalei habei, mbeng tuei ra-mbah,,

88 kU⁄ d ıVH dﬂ T‡ o_ aH, k_ T⁄ˆ r^ıH, m! Od@ dﬂ ØgL,, 88. kau dak mbuah di thei o ah, ka then ri-mbah, mang daok di glai,,

89 hOk— kˆ dhL hU BYˆ, g⁄∏ gˆ ur!, TUÂ Øc dﬂ kU⁄,,

250 Hoa +atimah

89. haké kan dahlak hu bhian, gep gan urang, thur caik di kau,,

90 Nˆ ObL@H sn¨! ØM rU◊, hd⁄Â k_ r^bU◊, TUˆ o_ v⁄Â,, 90. nan blaoh sanâng mai ruw, hader ka ribuw, thun o wer,,

91 kU⁄ ıVH Ol_ dﬂ tYˆ l! Os, in¨_ kU⁄ g^On#, ObL@H tYˆ hb,, 91. kau mbuah lo di tian lang saom, inâ kau ginaong, blaoh tian habak,,

92 l!! Os ur! kˆ bY, v! m dhL, dﬂ S! in¨_,, 92. lang saom urang kan biak, wang mak dahlak, di sang inâ,,

93 Nˆ j⁄H pc‡ kU⁄ hY_, v⁄Á BÂr^y_, hlÂ cY^∏ mØt,, 93. nan jeh pacei kau hia, wey bharriya, halar ciip matai,,

94 l! Os ur! OÎVÇ ØM, Op@H w_mØt, pÎ° aØRM,, 94. lang saom urang nduoc mai, paoh pamatai, pa-ndem a-mraik,,

95 pÎ° s_r_ aØRM Î! bY, in¨_ Ot# dhL, ml* hr‡,, 95. pa-ndem sara a-mraik ndang biak, inâ taong dahlak, malam harei,,

96 am_ Ot# ObL@H tzﬂ v⁄ r‡,

Ariya Cam-Bini 251

in¨_ m hv‡, ØM S_ gl°,, 96. ama taong blaoh tanyi wek rei, inâ mak hawei, mai sa galem,,

97 am_ Ot# in¨_ pV⁄Ç kL, h¨_ bY mr, J pÎ° s_r_,, 97. ama taong inâ puec klak, hâ biak marak, jhak pa-ndem sara,,

98 Nˆ j⁄H rU∏ jY⁄! l^k_, rv⁄ Ô⁄∏ hY_, ObL@H e◊ l^q^,, 98. nan jeh rup jieng lika, rawek njep hia, blaoh ew lingik,,

99 tOg d!⁄ dhL pÎ^, m j^H a◊ c^, aV aY_ mt_,, 99. tagok deng dahlak pa-ndik, mak jih aw cik, uak aia mata,,

100 thU rU∏ dhL bY Î!, g⁄∏ gˆ ur!, j! o_ an^Ê,, 100. tahu rup dahlak biak ndang, gep gan urang, jang o anit,,

101 l^k_ OS# thU o_ D^Ê, l! Os o_ an^Ê, Rd‡ kˆ K^Œ Od@,, 101. lika saong tahu o dhit, lang saom o anit, drei kan khing daok,,

102 am_ dﬂ Ob⁄Ò OıH Oı@, Ot# RtUH tOl@, rU∏ kU⁄ ab^H,, 102. ama di bél mboh mbaok, taong truh talaok, rup kau abih,,

252 Hoa +atimah

103 tm_ S! dhL K^Œ Î^H, rU◊ Ol_ l^p^H, dﬂ rY& hr‡,, 103. tama sang dahlak khing ndih, ruw lo lipih, di riim harei,,

104 nﬂ j⁄H cn_U hv‡, an^Ê rU∏ pc‡, ØrÁ rU∏ dhL,, 104. ni jeh canu hawei, anit rup pacei, raiy rup dahlak,,

105 myH lÇ l^w_ K^Œ hV, yH lÇ hk, o_ b pq^ˆ,, 105. mayah lac lipa khing huak, yah lac hakak, o bak pangin,,

106 yH On@ hp c‡ rY⁄!, yH lÇ hjY⁄!, ı⁄! OS# aQV‡,, 106. yah nao hapak cei rieng, yah lac hajieng, mbeng saong anguei,,

107 yH lÇ l^q^ K^Œ dV‡, hjY⁄! Od@ mtV‡, l! Os o_ an^Ê,, 107. yah lac lingik khing duei, hajieng daok matuei, lang saom o anit,,

108 mØt SØN kU⁄ cUH D^Ê, yV_ tYˆ kU⁄ an^Ê, cV jY⁄! a_rﬂy_,, 108. matai sanai kau cuh dhit, yua tian kau anit, cuak jieng ariya,,

109 pØjH ØN pØjH cY& h⁄!, kU⁄ Q∏ cUH a°, r⁄∏ Oc⁄Œ hgÂ,, 109. pajaih nai pajaih ciim heng, kau ngap cuh aem, rep céng hagar,,

Ariya Cam-Bini 253

110 pØjH cUH mrU∏ pt⁄Â, r⁄∏ Oc⁄Œ hgÂ, S! SV⁄Â pØtH,, 110. pajaih cuh marup pater, rep céng hagar, sang suer pataih,,

111 cUH ØN Om# bY l^ØgH, S! SV⁄Â pØtH, ØRj OBŒ kU⁄ Øl,, 111. cuh nai maong biak ligaih, sang suer pataih, jrai bhong kau laik,,

112 ppˆ Ob# pOa@ b^Øk, cOkŒ ØM pØj, OZ aY_ mrˇ,, 112. papan baong pa-aok bikaik, cakong mai pajaik, nyaom aia marat,,

113 hl_ c‰ jg w Øı, cOkŒ ØM pØj, ObL@H bUH l^Om@◊,, 113. hala car jagak pak mbaik, cakong mai pajaik, blaoh buh limaow,,

114 cUH a° aØM o_ Ol@◊, cY& h⁄! l^Om@◊, On@ b_ jlˆ,, 114. cuh aem amaik o laow, ciim heng limaow, nao ba jalan,,

115 Î* cUH kØN bY Î!, bØsH rl!, bUH tÒ kb◊,, 115. ndam cuh kanai biak ndang, basaih ralang, buh tal kabaw,,

116 cOkŒ Ob# kØN b_ On@, dhL OÎ@H dﬂ a◊, ObL@H tV‡ hd‡,, 116. cakong baong kanai ba nao,

254 Hoa +atimah

dahlak ndaoh di aw, blaoh tuei hadei,,

117 hl_ cÂ cUH kØN kU⁄ hY_, kU⁄ kL a_rﬂy_, ObL@H ØCÊ tm_,, 117. hala car cuh kanai kau hia, kau klak ariya, blaoh chait tama,,

118 apV‡ ı⁄! ab^H g° dV_, a⁄Á BÂr^y_, OkL@H hØt OS# g⁄∏,,, 118. apuei mbeng abih gem dua, aey bharriya, klaoh hatai saong gep,,,

Etienne Aymonier Chuy"n gia f^éu ti"n v^" lºch s%è vâ n^"n v&n minh Champa

Po Dharma

Sinh ngây 2 thùang 1 n&m 1844 t_ai Le Chatelard, mi^"n nam C_çng Hoâ Phùap, çng Etienne +ranÇois Aymonier bº f_çng vi"n quén dºch vâ ph_uc v_u cho trung foân 54 vâo ngây 3 thùang 7 n&m 1862. Sau fùùo çng ta fè_!c ttuy%"n c%è vâo Saint Cyr, m_çt trè^!ng quén s_è n%çi tiù"ng c%ua Phùap. Sau khi tùçt nghi_"p, çng ta fè_!c th&ng chùèc Chu%én ‰Uy ph_uc v_u cho trung foân 2 Thu%y Quén L_uc Chiù"n c%ua quén f_çi vi¨"n chinh Phùap %! Fçng Dè!ng, vâ f%ç b_ç %! Saigon vâo ngây 19 thùang 10 n&m 1869. Fä lâ m_çt nhâ quén s_è chuy"n nghi_"p, Aymonier khçng thùich cho lù&m vai trô th_u f_çng c%ua mînh trong ngh^" quén f_çi %! Fçng Dè!ng. Lùy lºch c%ua çng ta fè_!c ghi nh_én vâo ngây 7 thùang 11 n&m 1870 hi_"n côn lèu tr¨è t_ai Aix en Provence fä chùèng minh rö r_"t fi^"u nây.

S_è nghi_"p quén s_è vâ cçng trînh nghi"n cùèu

N&m 1870, lùuc fùo çng ta vâo kho%ang 26 tu%çi, Aymonier fè_!c b%ç nhi_"m f%" fi^"u hânh cçng vi_"c hânh chùanh fºa phè!ng %! Trâ Vinh. Sau fùo fè_!c b%ç nhi_"m vù!i chùèc v_u Ph_u Tùa cho J. Moura, quan toân quy^"n Phùap Thu_çc %! vè!ng quùçc Kampuchea vâ cüng lâ m_çt nhâ chùinh trº rùét chùu tém v^" vi_"c nghi"n cùèu khoa h_oc c%ua xùè Kampuchea nây. N&m 1874, Aymonier tr%! l_ai Hâ Ti"n f%" f%am trùach vùén f^" bi"n giù!i trong khu v_èc nây. Cüng nh^! s_è thçng suùçt tiù"ng Kampuchea, çng ta tr%! thânh gi%ang vi"n d_ay tiù"ng Kampuchea trong trè^!ng b%ç tùuc dânh cho cçng chùèc cao cùép Phùap t_ai fçng Dè!ng vâo n&m 1875. Cüng vâo n&m 1875, çng ta ki"m c%a chùèc t%çng thè kùy Phùap Thu_çc %! vè!ng quùçc nây. T^è ngây 8 thùang 7 n&m 1875 fù"n ngây 2 thùang 7 n&m 1876, l_!i d_ung ngây ngh%i hê b"n Phùap, çng ta hoân thânh hai cuùçn sùach mang ch%u f^" Khùai Ni_"m V^" Kampuchea xuùét b%an vâo n&m 1875 vâ Fºa Dè Kampuchea xuùét b%an vâo n&m 1876.

258 Po Dharma

Tr%! v^" Saigon vâo ngây 2 thùang 8 n&m 1876, çng ta fè_!c b%ç nhi_"m vù!i chùèc v_u Ph_u Tùa Toân Quy^"n Phùap %! Kampuchea. Ngây 9 thùang 1 n&m 1878, çng tr%! thânh giùam fùçc trè^!ng quùçc gia hânh chùanh b%ç tùuc Phùap. Ngây 6 thùang 1 n&m 1879, çng lâ ngè^!i thay m_&t Quan Toân Quy^"n Phùap %! Kampuchea. Ngây 20 thùang 5 n&m 1881, çng ta v^" ngh%i hê b"n Phùap. Trong th^!i gian nây, çng ta thè^!ng l"n di¨"n fân h_çi th%ao khoa h_oc f%" trînh bây v^" nh¨èng tè li_"u quùi giùa v^" bia fùa mâ çng ta fä tîm thùéy f^éu ti"n %! Fçng Dè!ng. ^Ngoâi ra, çng ta cüng y"u c^éu chùinh quy^"n Phùap n"n tiù"p t_uc phùat tri%"n m_anh më cçng vi_"c nghi"n cùèu nây. N&m 1882, çng ta fè_!c b%ç nhi_"m f%" fi^"u hânh chè!ng trînh kh%ao sùat khoa h_oc t^è thùang 3 n&m 1882 fù"n thùang 6 n&m 1883 t_ai Kampuchea, vâ t^è thùang 7 n&m 1883 fù"n thùang 9 n&m 1884 t_ai L^ao vâ Thùai Lan; cuùçi cûng t^è thùang 12 n&m 1884 fù"n thùang 7 n&m 1885 t_ai khu v_èc Champa. Trong suùçt 42 thùang tr^!i, çng ta sùçng hoân toân trong r^èng séu nèù!c f_çc f%" kh%ao sùat toân di_"n nh¨èng di tùich lºch s%è, ghi chùep toân b_ç nh¨èng gî cùo li"n quan fù"n nhén ch%ung h_oc, xä h_çi h_oc hay lâ ghi chùu nh¨èng biù"n cùç chùinh trº trong khu v_èc nây. M_çt thùi d_u fi%"n hînh, ch%i trong vông 7 thùang %! Champa, Aymonier fä ghi chùep 14 t__ép s%ç tay c%ua mînh. Tr%! v)e Phùap ngh%i hê trong m_çt th^!i gian, Aymonier tr%! l_ai Fçng Dè!ng gi¨è chùèc quan toân quy^"n t%inh Bînh Thu_én vâo ngây 13 thùang 3 n&m 1886. V^èa mù!i nh_ém chùèc, çng ta ph%ai fè!ng f^éu chùçng l_ai Phong Trâo C^én Vè!ng fä chiù"m cùè t%inh Bînh Thu_én. Chùinh vî thù", cçng tùac nghi"n cùèu khoa h_oc Champa c%ua çng ta bº fînh tr_". Lâ m_çt nhâ quén s_è, m_&t dû quén lùinh c%ua çng ta th_ét ùit %oi, nhèng cùo s_è h%ç tr_! nhén dén Champa th^!i fùo, Aymonier fä fùanh fu%çi tân quén C^én Vè!ng vâ lâm ch%u tînh hînh T%inh Bînh Thu_én vâo thùang 8 n&m 1886. Tiù"c thay, vâo mûa xuén n&m 1887, çng ta l_ai lém bºnh n_&ng, n"n ph%ai l"n fè^!ng f%" fè_!c fi^"u trº trong nhâ thè!ng %! H^çng Kçng, sau fùo çng ta sang Phùap vïnh vi¨"n vâo ngây 27 thùang 7 n&m 1887. Hai n&m sau, çng ta fè_!c b%ç nhi_"m f%" gi¨è chùèc F_ai Di_"n Trung K^y vâ Bù&c K^y trong cu_çc tri%"n läm quùçc tù" %! Paris vâo n&m 1889. Sau fùo, çng ta tr%! thânh giùam fùçc trè^!ng hânh chùanh Phùap Thu_çc. L_!i d_ung c! h_çi nây, çng ta t_ép trung tùét c%a tè li_"u fä théu th_ép f%" gùop ph^én vâo vi_"c nghi"n cùèu khoa h_oc c%ua mînh. Trong suùùçt th^!i gian

Etienne Aymonier 259 nây, çng ta dânh m_oi n%ç l_èc f%" nghi"n cùèu v^" dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa. Cçng trînh nghi"n cùèu f^éu ti"n fùo lâ V&n Ph_am Ch&m xuùét b%an vâo n&m 1889. Féy lâ cuùçn sùach f^éu ti"n v^" ngçn ng¨è Ch&m v¨én côn lèu hânh cho fù"n hçm nay. Hai n&m sau, çng ta xuùét b%an hai bâi khoa h_oc nhan f^" Ngè^!i Ch&m v^a tçn giùao . Féy lâ bâi f^éu ti"n v^" t%ç chùèc xä h_çi vâ tçn giùao ngè^!i Ch&m vâ nhùét lâ nh¨èng dº bi_"t tùin ngè¨!ng gi¨èa hai c_çng f^çng Ch&m Ahier vâ Ch&m Awal trong khu v_èc Phanrang vâ Phanri. Cüng vâo n&m 1891, çng ta hoân thânh cuùçn sùach M%! f^éu nghi"n cùèu v^" bia fùa b^&ng tiù"ng Ch&m xuùét b%an b%!i Journal Asiatique. Qua cuùçn sùach nây, çng ta fä chùèng minh s! kh%!i v^" n^"n t%ang lºch s%è Champa vâ nhùét lâ trînh bây khùai quùat v^" tiù"ng Ch&m c%ç khù&c tr"n bia fùa. Trong nh¨èng n&m sau, çng tiù"p t_uc nghi"n cùèu nh¨èng b%an v&n bia fùa Champa fè_!c sèu t_ép b%!i quan toân quy^"n Phùap %! Quäng Nam t"n lâ C. Paris. N&m 1906, çng ta vâ A. Cabaton xuùét b%an cuùçn t_è fi%"n Ch&m-Phùap. Féy lâ m_çt cuùçn t_è fi%"n cùo m_çt giùa trº khoa h_oc fä tr%! thânh m_çt kim ch%i nam cho nh¨èng nhâ nghi"n cùèu v^" Champa cho tù!i hçm nay. Qua bâi giù!i thi_"u nây, Aymonier fä gùop ph^én to tùac trong cçng trînh nghi"n cùèu khoa h_oc %! Fçng Dè!ng. Áng ta lâ nhâ ti"n phong f^éu ti"n nghi"n cùèu v^" Kampuchea vâ Champa. Cçng trînh mâ khçng ai qu"n fè_!c fùo lâ çng lâ ngè^!i sùang l_ép vi"n chè!ng trînh nghi"n cùèu v&n bia Kampuchea vâ Champa, m_çt tè li_"u v^èa quùi giùa, v^èa c! b%an trong cçng tùac tîm hi%"u n^"n t%ang lºch s%è vâ n^"n v&n minh Fçng Dè!ng. Cho fù"n hçm nay, tùét c%a nh¨èng nhâ nghi"n cùèu v^" Fçng Nam ‰A f^"u biù"t v^" tè li_"u khoa h_oc c%ua Aymonier. Nh¨èng nhâ nghi"n cùèu v^" Ch&m v¨én coi hai cuùçn sùach V&n Ph_am Ch&m vâ T_è Fi%"n Ch&m-Phùap lâ tè li_"u c! b%an trong cçng trînh nghi"n cùèu v^" vè!ng quùçc Champa. Ri"ng v^" dén t_çc Ch&m, çng ta v¨én lâ m_çt fùèa con trong f_ai gia fînh ngè^!i Ch&m hçm nay, vî dû sao fi n¨èa çng ta cüng lâ cha ru_çt c%ua çng Bùç Thu_én %! Phan Rùi, m_çt trong nh¨èng trùi thùèc t"n tu%çi %! lâng Ch&m. Aymonier fä chù"t, nhèng t"n tu%çi çng ta v¨én côn sùçng trong v&n chè!ng Ch&m, nhùét lâ qua bâi th! nhan f^" Po Prang mâ trùi thùèc Ch&m ai cüng f^"u biù"t fù"n.

Nghi"n cùèu khoa h_oc fä xuùét b%an

260 Po Dharma

1881 – Recherches et Mélanges sur les Chams et les Khmers, Saigon (Imprimerie du Gouvernement) 1881, 2 Fascicules (34 vâ 22 trang). Bâi nây cüng f&ng trong t_ap chùi Excursions et Reconnaissances IV-10 (1881), trang. 167-186. (Nghi"n cùèu vâ kh%ao sùat v^" ngè^!i Ch&m vâ Khmerà. Féy lâ bâi nghi"n cùèu khoa h_oc f^éu ti"n c%ua Aymonier v^" Kampuchea. Ph^én thùè hai, çng ta nghi"n cùèu v^" m_çt bia fùa tiù"ng Ch&m %! Dambang Dek, thu_çc t%inh Kompong Siem %! Kampuchea, v^a nhùét lâ nghi"n cùèu v^" ch¨è viù"t vâ tiù"ng nùoi Ch&mà.

1885 – Les Chams, trong Revue d'Ethnographie IV (1885), trang: 158-160. (Ngè^!i Ch&mà. Bâi nghi"n cùèu rùét lâ s! lè_!c.

1885 – Lettre de M. Aymonier au Gouverneur de la Cochinchine sur son voyage au Binh-thuân, trong Excursions et Reconnaissances IX-22 (1885), trang: 247-254. (Thè c%ua çng Aymonier g%!i cho Quan Toân Quy^"n Phùap %! Fçng Dè!ng li"n quan fù"n cu_çc viù"ng th&m c%ua çng ta %! t%inh Bînh Thu_énà. Féy lâ tè li_"u f^éu ti"n nùoi v^" bi"n giù!i c%ua khu v_èc Panduranga.

1886 – Notes sur l'Annam : I . Le Binh-thuân; II . Le Khanh-hoa, trong Excursions et Reconnaissances IX-24 (1885), trang: 199-340; XI-26 (1886), trang: 179-208; XII-27 (1886), trang: 5-20. (Chùu thùich v^" Annam: I. T%inh Bînh Thu_én, II. T%inh Khùanh Hôaà. Féy lâ b%an tè^!ng trînh v^" cçng trînh kh%ao sùat trong hai khu v_èc c%ua Champa. Trong bâi nây, tùac gi%a kh%ao t%a nh¨èng s_è ki_"n fºa dè, nhén ch%ung vâ nhùét lâ nh¨èng di tùich lºch s%è trong hai t%inh nây.

1890 – Légendes historiques des Chams, trong Excursions et Reconnaissances XIV-32 (1890), trang: 145-206.

Etienne Aymonier 261

(Truy^"n thuyù"t lºch s%è Ch&mà. D_èa tr"n bâi nghi"n cùèu nhan f^" ''Bi"n ni"n s%è Ch&m (sakaray dak rai patao camà'' f&ng vâo n&m 1889, tùac gi%a cho r^&ng nh¨èng tè li_"u lºch s%è Ch&m viù"t tr"n giùéy khçng cùo giùa trº lºch s%è, vî nùo khçng phû h_!p vù!i nh¨èng d¨è ki_"n mâ bia fùa hay tè li_"u Vi_"t Nam cung cùép. Quan fi%"m nây fä bº bùac b%o trong cùac bâi nghi"n cùèu c%ua çng E.M. Durand, P-B La- font vâ Po Dharma.

1891 – Les Tchames et leurs religions, trong Revue d'Histoire des Re- ligions XXIV (1891), trang: 187-237 et 261-315. (Ngè^!i Ch&m vâ Tçn Giùao c%ua h_oà. Féy lâ bâi nghi"n cùèu s! lè_!c f^éu ti"n v^" tçn giùao vâ t%ç chùèc xä h_çi c%ua ngè^!i Ch&m.

1891 – Première étude sur les inscriptions tchames, trong Journal Asiatique XVII-1 (1891), trang: 5-86. (Nghi"n cùèu f^éu ti"n v^" v&n bia Ch&mà. Féy lâ bâi tiù"p nùçi vù!i nh¨èng cçng trînh nghi"n cùèu v^" bia fùa Champa mâ çng A. Bergaigne fä f&ng trong t_ap chùi Journal Asiatique vâo n&m 1888. Trong bâi nây, çng Aymonier ch%i phén tùich vâ dºch thu_ét nh¨èng v&n bia b^&ng tiù"ng Ch&m. Qua bâi nây, çng ta fä phùat h_oa s! lè_!c v^" n^"n t%ang lºch s%è Champa vâ trînh bây s! lè_!c v^" ngu^çn gùçc tiù"ng Ch&m c%ç.

1893 – The History of Tcampa (The Cyamba of Marco Polo, now Annam or Cochinchina), trong Imperial and Asiatic Quarterly Review VI (1893), trang: 140-148 vâ 365-381. (Lºch s%è Champa. Champa qua cùai nhîn c%ua Marco Polo, hçm nay lâ An Namà

1895 – Note sur les découvertes de M. C. Paris à Quâ-my, Phu kieu, Khuong-my, trong Bulletin de Géographie Historique et Descriptive 1895, trang: 437. (Chùu thùich nh¨èng phùat hi_"n mù!i c%ua çng M. C. Paris %! khu v_èc Qua Mÿ, Phùu Ki_"u vâ Khè!ng Mÿà.

262 Po Dharma

1896 – Notes sur les découvertes de M. C. Paris à Dông-duong, trong Bulletin de Géographie Historique et Descriptive 1896, trang: 329-330. (Chùu thùich v^" nh¨èng phùat hi_"n mù!i c%ua M. C. Paris %! F^çng Dè!ngà.

1896 – Note sur les recherches de M. C. Paris dans la province de Quang-nam, trong Bulletin de Géographie Historique et Descriptive 1896, trang: 362-364. (Chùu thùich v^" nh¨èng phùat hi_"n mù!i c%ua M. C. Paris %! Qu%ang Namà.

1896 – Rapport sommaire de M. Aymonier sur les inscriptions du Tcampa, découvertes et estampées par les soins de M. Camille Paris, trong Journal Asiatique VII (1896), trang: 146-151. (Bâi tè^!ng trînh v^" v&n bia Champa do çng M. Camille Paris fä phùat hi_"nà. Fùo lâ v&n bia tîm thùéy %! F^çng Dè!ng, Giù"ng S!n, Khè!ng Mÿ vâ Hâ Lém.

1896 – Note sur les découvertes de M.C. Paris dans la province de Quang-nam. Inscriptions découvertes par M.C. Paris au Tcampa, trong Bulletin de Géographie Historique et Descriptive 1896, trang: 92-95. (Ghi chùu v^" s_è phùat hi_"n bia fùa Champa c%ua çng M. C. Paris trong t%inh Qu%ang Namà

1897 – Note sur les derniers envois de M.C. Paris, chargé d'une mission en Annam, trong Bulletin de Géographie Historique et Descriptive 1897, trang: 389-390. (Chùu thùich v^" nh¨èng tè li_"u cuùçi cûng c%ua M. C. Paris, f_&c trùach cçng v_u %! Annamà.

1898 – Rapport sur le dernier mémoire de M. C. Paris, trong Bulletin de Géographie Historique et Descriptive 1898, trang: 247-249. (Bâi tè^!ng trînh v^" kùy s_è c%ua M. C. Parisà.

Etienne Aymonier 263

1898 – Communication sur les découvertes épigraphiques de M. C. Paris, trong Journal Asiatique XII (1898), trang: 359-360. (Bùao cùao khoa h_oc v^" hai bia fùa Hâ Trung vâ Phû Lè!ng do çng M. C Paris phùat hi_"nà.

1899 – Communication sur une inscription chame trouvée par le P. Durand près du village de Kon-tra, trong Journal Asiatique XIV (1899), trang: 544-545. (Bùao cùao khoa h_oc v^" m_çt bia fùa tîm thùéy %! lâng Kon Tra do çng P. Durand phùat hi_"nà. G. Cœdês cho r^&ng v&n bia nây viù"t vâo thù" k%y thùè 14.

1889 – Grammaire de la langue chame, Saigon (Imprimerie Coloniale), 1889, 92 pages. Bâi nây cüng f&ng trong Excursions et Reconnaissances XIV-31 (1889), trang: 5-92. (V&n ph_am Ch&mà. Féy lâ bâi nghi"n cùèu f^éu ti"n v^" v&n ph_am Ch&m.

1906 – Dictionnaire Cam-Français, Paris (Public. EFEO VII) 1906, 633 trang (viù"t chung vù!i A. Cabaton). (T_è Fi%"n Ch&m-Phùapà. Féy lâ cuùçn t_è fi%"n khoa h_oc f^éu ti"n v^" tiù"ng Ch&m. T_è fi%"n nây d_èa tr"n t_è li_"u viù"t b^&ng tiù"ng Ch&m chùè khçng ph%ai d_èa tr"n tiù"ng nùoi ph%ç thçng.

1911 – L'inscription came de Po Sah, trong Bulletin de la Commission Archéologique de l'Indochine 1911, trang: 13-19. (Chùu thùich v^" bia fùa Po Sahà

Trung Quùçc F_ai Vi_"t Hâ N_çi ● Lao

Hoânh S!n Bi"n giù!i phùia bù&c Champa

Bi"n giù!i 1069

Huù" ● Bi"n giù!i 1306 C Thùai Lan H

Bînh F_inh ● Bi"n giù!i 1471

A Bi"n giù!i 1611 Nha Trang● Cao Mi"n M Cam Ranh Bi"n giù!i 1653 P Phan Rang ●

Phan Thiù"t ● Saigon ● Bi"n giù!i phùia nam Champa 1658

Baœn ñoà Champa trong quaù trình lòch söœ

Trung Quùçc F_ai Vi_"t

Hâ N_çi ●

Lao

Hoânh S!n Bi"n giù!i phùia bù&c Champa

Bi"n giù!i 1069

● Huù" Bi"n giù!i 1306 C Thùai Lan H

Bînh F_inh ● Bi"n giù!i 1471

A Bi"n giù!i 1611 Nha Trang● Cao Mi"n M Cam Ranh Bi"n giù!i 1653 P Phan Rang ● A Phan Thiù"t ● Saigon ● Bi"n giù!i phùia nam Champa 1658

● Bînh F_inh Pleiku

●

Harek Kah Harek Dhei ● Aia Ru

KAMPUCHEA ● Banmethuot

❑ Aia Trang Thùanh F_ia KAUTHARA

Dalat ● Kam Ranh ❶ ❹ ❷ ❸ ● Panrang

❺ Kraong ● PANDURANGAParik Pajai ● Malithit ● Baigaor (Saigonà

❶ Bal Lai ❷ Bal Sri Banay ❸ Bal Batthinéng ❹ Bal Hangaow Baœn ñoà tieåu vöông quoác Panduranga ❺ Bal Pandarang © Po Dharma 1999

Champaka OrH dVH skrŸ OS% vrI∑ c:π _ Nghi"n cùèu l_ich s%è vâ n^"n v&n minh Champa

Quy Cheá Champaka

Champaka is a Journal published by the International O==ice o= Campa (Ioc-Campaà. Articles in Champaka do not represent the views o= the Editorial Committee. The Editor is responsible =or the =inal selection o= the content o= Champaka and reserves the right to reject any material deemed inappropriate =or publication. Responsibility =or opinions expressed and =or the accuracy o= =acts published in articles rests solely with the individual authors. Contributions are invited =rom all scholars in any research institutions and specialists on Campa Studies. All contributions should be submitted in duplicate to

Champaka lâ m_çt t_ép san fè_!c ùén hânh b%!i International O==ice o= Campa (Ioc-Campaà. Nh¨èng bâi ti%"u lu_én trong t_ép san nây khçng ti"u bi%"u quan fi%"m hay l_ép trè^!ng c%ua Ban Bi"n So_an Champaka. Ngè_!c l_ai, Ban Bi"n So_an ch_iu trùach nhi_"m v^" s_è tuy%"n l_èa nh¨èng bâi ti%"u lu_én f%" f&ng trong t_ap san vâ cùo quy^"n t^è chùçi nh¨èng bâi nâo khçng phû h_!p vù!i ch%u trè!ng c%ua Champaka. M¨çi tùac gi%a ch_iu trùach nhi_"m hoân toân v^" quan fi%"m cüng nhè mùèc f_ç chùinh xùac trong n_çi dung c%ua bâi mînh. Champaka s%&n sâng fùon nh_én nh¨èng bâi fùong gùop c%ua nh¨èng nhâ nghi"n cùèu xuùét thén t^è bùét cùè vi_"n nâo hay nh¨èng chuy"n gia v^" Campa h_oc. Xin tùac gi%%a g%!i bâi nghi"n cùèu c%ua mînh fù"n:

INTERNATIONAL OFFICE OF CAMPA (IOC-CAMPA) Nonprofit Corporation # 1621909 Po Box 1952 San Jose, Cali=ornia, 95109, USA Tel: (408) 229 96 28. Email: ioccampa@yahoo. com

Aims and Purposes

Article 1. The name of this organization is the INTERNATIONAL OFFICE OF CAMPA, Inc., initialized or abbreviated as IOC-CAMPA.

Article 2. The aims and purposes of the organization are to serve the best interests of the people of the late Kingdom of Campa who have been resettled in the United States of America and overseas, regardless of their ethnic orign and / or their religious inclinations or afficliations. Toward this end, the organization shall: – Promote unity through mutual assistance among its members; – Preserve and enrich their culture and traditions; – Support scientific research on their languages, customs, history, anthropoly, etc. – any work related to their peoples and traditions.

Article 3. The activities of IOC-CAMPA are mainly to develop social works for the benefit of its members, to organize cultural and artistic exhibitions related to the civilization of Campa, and to publish a bulletin of studies on Campa culture and traditions.