Champaka 1 Tpuè Orh Dvh Skrÿ OS% Vri∑ C*Π Nghiên Cứu Lịch Sử Và Nền Văn Minh Champa
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Champaka 1 tpUÈ OrH dVH skrŸ OS% vrI∑ c*π _ Nghiên cứu lịch sử và nền văn minh Champa Ân hành bởi International Office of Champa, 1999 Tái bản dùng cho hệ thống mạng Web Champaka.info, 2012 Champaka Tập san nghiên cứu lịch sử và nền văn minh Champa Hình thành vào năm 1999 Sáng lập viên Hassan Poklaun, Po Dharma Tổng biên tập Pgs. Ts. Po Dharma (Viện Viễn Đông Pháp) Ban biên tập Pgs. Ts. Danny Wong Tze-Ken (Đại học Malaya, Mã Lai) Ts. Nicolas Weber (Viện INALCO, Paris) Ts. Shine Toshihiko (Đại học Ngoại Ngữ Tokyo, Nhật Bản) Pgs. Ts. Liu Zhi Qiang (Đại học Dân Tộc, Quảng Tây) Pts. Emiko Stok (Đại học Nanterre, Paris) Abdul Karim (Viện Bảo Tàng Quốc Gia, Mã Lai) Musa Porome (IOC-Champa) Trụ sở 56 Square des Bauves 95140 Garges Les Gonesse, France Email: [email protected] Web: www.champaka.info Cơ quan ấn hành International Office of Champa (IOC-Champa) © Champaka – 2012 Hình bìa: Bông sứ (Champaka) Trung Quùçc F_ai Vi_"t Hâ N_çi ● Lao Hoânh S!n Bi"n giù!i phùia bù&c Champa Bi"n giù!i 1069 Huù" ● Bi"n giù!i 1306 C Thùai Lan H Bînh F_inh ● Bi"n giù!i 1471 A Bi"n giù!i 1611 Nha Trang● Cao Mi"n M Cam Ranh Bi"n giù!i 1653 P Phan Rang ● A Phan Thiù"t ● Saigon ● Bi"n giù!i phùia nam Champa 1658 © Po Dharma 1999 Baœn ñoà Champa trong quaù trình lòch söœ Trung Quùçc F_ai Vi_"t Hâ N_çi ● Lao Hoânh S!n Bi"n giù!i phùia bù&c Champa Bi"n giù!i 1069 ● Huù" Bi"n giù!i 1306 C Thùai Lan H Bînh F_inh ● Bi"n giù!i 1471 A Bi"n giù!i 1611 Nha Trang● Cao Mi"n M Cam Ranh Bi"n giù!i 1653 P Phan Rang ● A Phan Thiù"t ● Saigon ● Bi"n giù!i phùia nam Champa 1658 © Po Dharma 1999 ● Bînh F_inh Pleiku ● Harek Kah Harek Dhei ● Aia Ru KAMPUCHEA ● Banmethuot ❑ Aia Trang Thùanh F_ia KAUTHARA Dalat ● Kam Ranh ❶ ❹ ❷ ❸ ● Panrang ❺ Kraong ● PANDURANGAParik Pajai ● Malithit ● Baigaor (Saigonà ❶ Bal Lai ❷ Bal Sri Banay ❸ Bal Batthinéng ❹ Bal Hangaow Baœn ñoà tieåu vöông quoác Panduranga ❺ Bal Pandarang © Po Dharma 1999 Thay l^!i m%! f^éu L^én f^éu ti"n trong lºch s%è, m_çt sùç anh em trùi thùèc ngè^!i Ch&m %! h%ai ngo_ai fä quyù"t fºnh thânh l_ép m_çt t_ép san khoa h_oc mang t_èa f^" lâ CHAMPAKA. Champaka hay Champa, m_çt danh xèng rùét quen thu_çc %! khu v_èc Fçng Nam ‰A, l^a t"n c%ua m_çt lo_ai hoaMichelia Champaca Linn (bçng sùèà mâu trù&ng h)ong nh_at hay trù&ng v^ang nh_at cùo hè!ng th!m rùét f_&c bi_"t, nhèng cüng lâ t"n c%ua vè!ng quùçc Champa %! mi^"n trung Vi_"t Nam fä t^èng gi¨è vai trô tr_ong yù"u trong tiù"n trînh lºch s%è c%ua Fçng Nam ‰A. ‰„n hânh b%!i Ioc-Campa, m_çt h_çi foân v&n hùoa c%ua m_çt sùç trùi thùèc vâ thanh ni"n Ch&m %! h%ai ngo_ai, Champaka cùo ch%u trè!ng t_ép trung nh¨èng bâi nghi"n cùèu khoa h_oc li"n quan fù"n hai ch%u f^" thiù"t yù"u, fùo lâ quùa trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Champa vâ hi_"n tr_ang xä h_çi Champa trong th_èc t_ai. Nh¨èng bâi ti%"u lu_én trong t_ép san Champaka khçng nhùét thiù"t dânh ri"ng cho ngè^!i Ch&m, nhèng lâ cho nh¨èng nhâ khoa h_oc tr"n thù" giù!i, trong fùo cùo ngè^!i Ch&m. S_è hi_"n di_"n m_çt sùç bâi khoa h_oc c%ua anh em Champa trong t_ép san n^ay fä chùèng minh lâ 1999, n&m sù&p bèù!c sang thù" k%y thùè 21, fä fùanh dùéu m_çt khùuc quanh mù!i trong lºch s%è c_çng f^çng Champa ngây nay. CHAMPAKA sùç 1 cùo ch%u f^" t%çng quùat. Ph)an thùè nh°at t_ép trung nh¨èng bâi nùoi v^" l_ich s%è Champa. Qua b^ai Gùop ph)an tîm hi¬eu lºch s%è Champa c%ua Ts. Po Dharma, f_çc gi%a së cùo m_çt nh_én fºnh khùai quùat v^" quùa trînh lºch s%è Champa t^è ngây l_ép quùçc vâo cuùçi thù" k%y thùè hai fù"n ngây suy vong c%ua vè!ng quùçc nây vâo n&m 1832. D_èa tr"n nh¨èng phùat hi_"n mù!i t^è 25 n&m v^èa qua, Ts. Po Dharma fä ch%inh fùçn l_ai m_çt sùç d¨è ki_"n lºch s%è sai l^ém mâ nhi^"u ngè^!i thè^!ng nhù&c fù"n g^én m_çt thù" k%y qua. Qua b^ai Nh¨èng ni"n f_ai quan tr_ong trong lºch s%è Champa, Gs. P.-B. La=ont fä phén tùich v^a fä fèa lºch s%è Champa vâo fùung vº trùi khçng gian vâ th^!i gian c%ua nùo. Nù"u vâo cuùçi thù" k%y thùè hai fä fùanh dùéu s_è thânh hînh m_çt vè!ng quùçc Champa chºu %anh hè%!ng n^"n 2 Ban Bi"n So_an v&n minh ‰„n Giùao, thî n&m 1471 cüng lâ n&m fùanh dùéu s_è suy vong n^"n v&n minh ‰„n Giùao %! vè!ng quùçc nây. K%" t^è fùo, Champa t_è thu h_ep d)an vâo länh th%ç c%ua ti%"u vè!ng quùçc Panduranga %! phùia nam, f%" r^çi t_è xéy d_èng cho mînh m_çt n^"n v&n minh mù!i, pha l¨én gi¨èa truy^"n thùçng dén t_çc vù!i m_çt vâi yù"u tùç v&n hùoa ‰„n Giùao vâ v&n minh H^çi Giùao mù!i fè_!c du nh_ép vâo Champa t^è thù" k%y thùè 15-16. Ph^én thùè hai c%ua Champaka cùo ch%u f^": Quan h_" lén bang Qua Nh¨èng m°oi quan h_" gi¨èa chùua Nguy¨"n v^a vè!ng qu°oc Champa, l)an f^éu ti"n, Danny Wong Tze-Ken fä phén tùich n^"n bang giao chùinh trº gi¨èa nhâ Nguy¨"n Vi_"t Nam vâ Champa. Fùçi vù!i nhâ Nguy¨"n, s_è bang giao nây hoân toân d_èa tr"n ch%u thuyù"t quén s_è nh^&m phùat huy chùinh sùach Nam Tiù"n c%ua mînh mâ thçi. Tiù"p theo, Ts. Charuwan Lowira vâ Ts. Jean Ba==ie fä phùat h_oa s! lè_!c v^" nguy"n nhén nâo cùo s_è hi_"n di_"n c_çng f^çng ngè^!i Ch&m %! th%u fç Bangkok vâ vai trô c%ua h_o trong quùa trînh lºch s%è c%ua vè!ng quùçc Thùai Lan nây. Sau cûng, N. Weber qua b^ai Dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa trong b_ç sùach giùao khoa %! Vi_"t Nam fä gùop ph^én phén tùich vº trùi c%ua dén t_çc Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa trong cùac sùach giùao khoa phùat hânh trong hai chù" f_ç %! Vi_"t Nam t^è 1954 cho fù"n béy gi^!. Qua bâi nây, Weber kù"t lu_én r^&ng, dû cùo s_è hi_"n h¨èu c%ua m_çt c_çng f^çng Ch&m %! Vi_"t Nam, nhèng lºch s%è c%ua c_çng f^çng Ch&m vâ vè!ng quùçc Champa ch%i lâ m_çt vùén f^" ngoâi l^" trong cùac sùach giùao khoa nây. V^a vi_"c nhù&c fù"n lºch s%è Champa trong cùac sùach giùao khoa Vi_"t Nam ch%i cùo m_çt vùén f^" ch%u yù"u lâ nh^&m kù"t t_çi ngè^!i Ch&m lâ m_çt dén t_çc hiù"u chiù"n f%" r^çi t_è quan tr_ong hùoa s_è cè!ng quyù"t c%ua dén t_çc Vi_"t trong cçng cu_çc xéy d_èng vâ b%ao v_" t%ç quùçc Vi_"t Nam c%ua mînh. Ph^én V&n Hùoa v^a Xä H_çi t_ép trung 4 bâi ti%"u lu_én. Qua bâi phén tùich v^" S_è xung f_çt xä h_çi trong lºch s%è Champa t^è thù" k%y thùè 11 fù"n n&m 1832, Ts. Po Dharma fä nhùén m_anh r^&ng, s_è xung f_çt fùo cùo m_çt yù"u tùç quan tr_ong nhùét fùo lâ s_è tranh chùép quy^"n hânh trong mùéy thù" k%y gi¨èa dông t_çc Champa gùçc céy Céu %! Panduranga vâ dông t_çc céy D^èa nù&m quy^"n %! Vijaya (Bînh Fºnhà. Th"m vâo fùo, s_è nhùung tay c%ua nèù!c ngo^ai (Kampuchea vâ F_ai Vi_"tà vâo n_çi b_ç chùinh trº c%ua Champa cüng cùo m_çt %anh hè%!ng n_&ng n^" trong s_è xung f_çt nây. Sau cûng, k%" t^è n&m 1771, vè!ng quùçc Champa, vî fºa thù" chùinh trº vâ fºa dè c%ua mînh, fä tr%! thânh m_çt n_an nhén c%ua chiù"n tranh gi¨èa ngè^!i Thay l^!i m%! f^éu 3 Vi_"t Nam: Téy S!n vâ Nguy¨"n ‰Anh v^a v)e sau lâ Minh M_"nh vâ L" V&n Duy_"t. K°e f°en tùac gi%a L_ç Trung Cén cüng fä phén tùich m_çt s°o v°an f)e tranh c%è dén bi%"u ngè^!i Ch&m vâo n&m 1967 nhén f_oc b^ai Xin häy ch°am dùèt¡ c%ua Jata Aneh.