(Merkez) Yüzey Araştırmalarında Tespit Edilen Düz Dokuma Yaygılar Flat Weavings Indentified During the Surface Analyses
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Çankırı (Merkez) Yüzey Araştırmalarında Tespit Edilen Düz Dokuma Yaygılar Flat Weavings Indentified During the Surface Analyses Adem ÇELİKâ at the Province of Çankırı (City Center) ÖZET tik özellikleri, dokuma tekniği ve işçilik olarak Geleneksel el dokuma yaygıları ev ve cami gibi dikkat çekmektedir. Bu dokuma örneklerine mekânlarda yer sergisi ya da çeyiz sandığı ve Anadolu’nun farklı bölgelerinde özellikle, Kon- yüklüklerde yoğun bir kullanım malzemesi idi. ya, Niğde, Aksaray, Kayseri, Kırşehir ve Sivas gibi Geçtiğimiz yüzyıla kadar Çankırı, bölge için merkezlerde sıkça rastlanılmaktadır. önemli bir kültür ve ticaret merkezi olmuştur. Anahtar Kelimeler: Yaygı, El Dokuma, Düz Do- Tarihi ev, konak, cami ve bunların içerisindeki et- kuma, Geleneksel, Çankırı. nografik malzemeler derin bir kültürün izi üzerin- de olunduğunu doğrulamaktadır. Bugün Çankırı ABSTRACT Belediyesi Prof. Dr. Rıfkı Kamil Urga Araştırmaları The traditional hand-woven mats were frequently Merkezi’nde bu bölge ile ilgili belgeler, el yazma- used in homes and mosques, or hope chest and ları, çeşitli hat levhalarının yanı sıra, çok sayıda cabinets. el dokuma yaygıları da bünyesinde barındırmak- Until the past century, Çankırı had been tadır. an important cultural and trade center for the Çankırı merkezinde yapılan alan araştırma- region. Historic houses, mansions, mosques, sı sırasında tespit edilen düz dokuma yaygıla- confirm the existence of a deep ethnographic rın 200-250 yıl öncesine ait oldukları tahmin culture. Today Çankırı Municipality Prof.Dr. Rıfkı edilmektedir. Bu ürünlerde kullanılan malze- Kamil Urga Research Center houses documents, me tamamen yündür. Ancak, yakın tarihli ör- neklerde kısmi olarak sentetik ip ve boyalar manuscripts, as well as a variety of line boards, kullanılmıştır. and also incorporates a large number of hand- Çankırı merkezindeki kilimler, çevre ilçeler- woven mats. During field research in Çankırı flat- deki dokuma merkezleri ile aynı kompozisyon woven mats of 200-250 years have been found. sağlamlığına ve karakteristik özelliğe sahiptir. Their material is wool. However, in recent Bu tip dokumalarda Sivas ve Kırşehir yörelerinin examples synthetic yarns and dyes are partly ağırlıklı olarak etkisi görülmektedir. used. Rugs of central Çankırı show similar Eski konaklarda kullanılan göbekli kilimler, character with the neighboring settlements. This karışık teknikli motifleri yatay ve dikey eksende type of influence can be seen mainly in regions gelişen kompozisyonlu dokumalar, karakteris- in Kırşehir, Sivas and weavings. Mixed media compositions and evolving patterns of horizontal and vertical axes were used in the old dwellings. The characteristic features * Yrd. Doç. Dr., Mustafa Kemal Üniversitesi Güzel Sanatlar Fa- kültesi, Tayfur Sökmen Kampüsü, 31040 - Antakya / HATAY, attracting attention are weaving technique and e-posta: [email protected] 52 arış VIII/2012 Flat Weavings Indentified During the Surface Analyses at the Province of Çankırı (City Center) Adem ÇELİK pahada değerli olan ürünlerin İstanbul’a ve oradan craftsmanship. This weaving technique is seen da Avrupa’ya taşınmasını kolaylaştırmış olduğunu in many regions of Anatolia; especially in Konya, düşünmekteyiz. Öyle ki, 1800’lü yıllardan itibaren Niğde, Aksaray, Kayseri, Kırşehir and Sivas. Çankırı ve çevresinde Ermeni tüccarlar birçok ticaret Keywords: Beam, Hand Weaving, Straight kolunda olduğu gibi dokuma ve hammaddeleri ala- Weaving, Traditional, Çankırı. nında da etkili olmuş, bu ürünler iştahlarını kabart- mıştır. Ne yazık ki, bulundukları yerlerde yerleşmeyi pek düşünmeyen özellikle Ermeni tüccarlar, bu dö- 1. Giriş nemlerde batılı sermayedarlarına kaynak aktarmayı Çankırı çevresindeki birçok ilçe ile birlikte bir marifet saymışlardır. Anadolu’da Türkleşen ilk bölgelerden biri olarak Geçtiğimiz yüzyıla kadar Çankırı ve çevresinin Osmanlı Dönemi’nde Kengiri ismi ile anılan bir san- bölge için önemli bir kültür ve ticaret merkezi ol- caktı (Uslu 2005: 432). Bölgede tarih içerisinde çe- ması, beraberinde geleneksel mimari yapılanma ve şitli aşiret, oymak ve cemaatler ikamet etmişlerdir. sanatlarla ilgili zengin bir mirası da arkasında bırak- Başbakanlık arşivlerinden öğrenildiği kadarıyla bu masına vesile olmuştur. Bugün Çankırı Belediyesi bölgede; “Yılanlı (Yılanlu), Yazır (Yazırlu), Demirci- Prof. Dr. Rıfkı Kamil Urga Araştırmaları Merkezi’ndeki Demirciler (Demircilü benam Karlulu), Kazancılar ve belgeler, el yazmaları, çeşitli hat levhaları yanı sıra, Kürdler / Kurdlar (nam-ı diğer Hacıbeğ, nam-ı diğer bizzat yerinde inceleme fırsatı bulduğumuz tarihi ev, Murtana) aşiretleri iskân etmektedir (Türkay 2001: konak, cami ve bunların içerisindeki etnografik mal- 658, 272, 95, 482). zemeler derin bir kültürün izi üzerinde olunduğunu Çankırı ve çevresinde çok sayıda medrese ve doğrulamaktadır. mektebin bulunması yörenin eğitim düzeyini, vakıf İncelemelerimiz sırasında yöredeki düz (kilim, zili geleneğinin Osmanlı’dan günümüze kadar ulaşması dokuma teknikli) dokumaların halılardan daha fazla ise kültür zengini bir yerleşim merkezi olduğuna işa- sayıda olduğu tespit edilmiştir. Bu yüksek oran daha ret etmektedir. çok Akdeniz, Ege gibi sıcak bölgelerde görülürken, Çankırı yöresinde tarih içerisinde halkın panayır- Çankırı’da farklı çıkmıştır. Bunun sebebi pahada de- lar yoluyla ürünlerini satma ve ihtiyaçlarını karşıla- ğerli halıların tüccarlar tarafından taşınmış olması- yacakları ortam buldukları, buralarda çeşitli tekstil ve dır. Düz dokumalar katlanıp az yer tutması nedeni el dokuma malzemelerinin de ticaretinin yapıldığı bi- ile sandık ve dolap gibi gözden uzak yerlerde sakla- linmektedir. Her yıl eylül ayında kurulan panayırlar ve nabilmektedir. Cami gibi yerlerde ise halıların yerle burada faaliyete geçen dükkân ve çarşılar aracılığı ile olan temasını kesmek için arada kullanıldığından bu halka hizmet verilmekteydi. “Manifaturacılar Arastası, dokumaların korunduğu tahmin edilmektedir. Bağdat Çarşısı, Acem Çarşısı ve At Panayırı” isimleri ile Çankırı merkez ilçede kilimlerin çevre ilçelerdeki anılan yerlerde çeşitli malların takası, hemen hemen dokuma merkezleri ile aynı kompozisyon sağlamlığı- her türde eşyanın para ile satışının yapılmaktaydı. na ve karakteristik özelliğe sahiptir. Kilimlerde Sivas Çankırı ve çevresindeki hayvan, buğday ve tiftik ve Kırşehir yörelerinin ağırlıklı olarak etkisi görül- pazarlarının kurulması özellikle hayvancılıkla ilgili mektedir. Dikkat çeken daha önemli bir konu ise böl- ürünlerin ortaya çıkışında önemli bir etken olmuş- geye bir hayli uzak olan Toros Dağlarındaki Yörüklere tur. Ancak, Ankara ve İstanbul güzergâhına açılan ve yerleşik hayata geçmiş Türkmenlere ait düz doku- çevre yolları ile ulaşım kolaylaşmış, tüccarlar artık maların temel kompozisyon ve motif örneklerinin bu panayırlara ve pazarlara uğramaz olmuşlardır. Çankırı ve çevresinde aynı orijinallikte bulunması ve Geleneksel el dokuma yaygıları ev ve cami gibi korunmasıdır. Bu durumda iki sorunla karşılaşılmak- mekânlarda yer sergisi ya da çeyiz sandığı ve yüklük- tadır. lerde yoğun bir kullanım malzemesi idi. Bu yaygılar Birincisi; Çankırı merkezdeki düz dokuma yaygı- ticaret sektörünün listesine girmemesine rağmen, lar Anadolu’nun güneyindeki Toros Dağları civarın- yakın zamana kadar değerli ev eşyaları arasında yer dan taşıma yoluyla mı bu bölgeye gelmişti? Yoksa, aldığı bilinmektedir. Tarihi Selçuklu kervanyolu- bu ürünler bu bölgeye mi aitti? nun1 Çankırı, Korgun ve Kurşunlu merkezinden ge- Birinci sorunun yanıtı olarak; Çankırı merkez, çiyor oluşu, halı-kilim gibi taşınabilen yükte hafif Kurşunlu, Yapraklı, Atkaracalar, Ilgaz ve Bayramö- ren ilçelerinde (Harita 1.)2 2006 yılından beri yapı- 1 Bkz.: A. Ali Bayhan, Fikri Salman, Adem Çelik, “Çankırı / Korgun - Kurşunlu Kervan Yolu Üzerine Tespitler” Sanat Dergisi (Hakemli), 2 Bkz.: A.Ali Bayhan, Fikri Salman, Adem Çelik, Tarihi ve Kültürel Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, S. 10, Erzurum, Değerleri İle Kurşunlu, Kurşunlu Kaymakamlığı Yay., Çankırı, Aralık 2006, s. 4–17. 2007, 174 s.,; A.Ali Bayhan, Fikri Salman, Adem Çelik, Tarihi ve arış VIII/2012 53 Çankırı (Merkez) Yüzey Araştırmalarında Tespit Edilen Düz Dokuma Yaygılar Adem ÇELİK Harita 1. Çankırı ve ilçeleri. lan alan araştırmaları sırasında yoğun bir şekilde tespit edilen düz dokumaların çok geniş bir alanda olması, taşıma yoluyla gelemeyeceğini göstermek- tedir. Bir şekilde gelmiş olsa dahi farklı zamanlara tarihlenen dokumaların modellerinde erimelerin olmadığını, bilakis çok sağlam bir gelenekle ustaca dokunmuş olduğu bizzat yerinde tespit edilmiştir. Zira Anadolu’nun bir merkezinden farklı bölgelere yayılan dokuma örneklerinin erimeye maruz kaldığı ya da zaman içerisinde o yöreye ait örneklerle bir- likte yorumlanarak gerçek kimliğinden uzaklaştığını görülmektedir. Kilim gibi yaygılarda dokuma yüzeyinin oluştu- rulması sırasında teknik olarak iki iplik sistemi kul- lanılmaktadır. Bu teknik enine ve boyuna gelişen geometrik karakterli motiflere izin vermektedir. Düz dokumalar halıdaki üç iplik sistemindeki dokuma tekniğinden daha sağlam bir geleneği yansıtma şan- Foto 1. Sedir halısı, Gaziantep, XIX.yy. (T.H.Carpets’den). sına sahiptir. Bu nedenle halı dokumaları üzerinde erimelerden dolayı orijinalinden motif olarak büyük erime ve yöresel yorum farklılıklarını daha net gös- oranda uzaklaşmıştır. terebileceğimizi düşündüğümüzden Foto 1-7.’deki Foto 5.’de Konya’ya ait orijinal bir “balta/baltalı örneklerle vurguyu artırmak istedik. motifli halı” yer almaktadır. Muğla, Çankırı, Doğuba- Yukarıdaki yolluk ölçülerindeki el