De tranen van Eros Moesman, surrealisme en de seksen The Tears of Eros Moesman, and the Sexes

15 februari - 24 mei 2020 15 February - 24 May 2020 DE TRANEN VAN EROS MOESMAN, SURREALISME EN DE SEKSEN

The Tears of Eros Moesman, Surrealism and the Sexes De Refter | Entrance Hall De Refter 3 De tranen van Eros | The Tears o f Eros Entrance Hall

Zaal 1 | Room 1 7 Onderzoek naar seksualiteit | Exploration of Sexuality

Entresol 1 17 Moesman en Utrecht | Moesman and Utrecht

Zaal 2 | Room 2 23 De vrouw als fetisj | Woman as Fetish

Tussenhal | Transit Hall 39 Paul Kooiker + Viviane Sassen

Zaal 3 | Room 3 43 De Vrouwen van het Surrealisme | The Women of Surrealism

Entresol 2 67 Kunstliefde | Kunstliefde (Love of Art)

Zaal 4 | Room 4 71 De cult van de hemelse Markies | The Cult of the Divine Marquis

De Annex 89 Jon Rafman - Dream Journal

92 Colofon | Colophon 3 De tranen van Eros The Tears of Eros Moesman, Moesman, surrealisme en Surrealism de seksen and the Sexes

Hoofdpersoon van De tranen van Eros is de Utrechtse The main character in The Tears of Eros is the Utrecht- kunstenaar Joop Moesman (1909-1988), de enige born artist Joop Moesman (1909-1988), the only officially officieel erkende surrealist van Nederland. Hij was een recognised Dutch Surrealist. He was a controversial artist, tegendraadse kunstenaar die met zijn seksueel geladen whose sexually charged paintings often caused a scandal. schilderijen regelmatig een schandaal veroorzaakte. In deze In this exhibition, we present his oeuvre in the context of his tentoonstelling presenteren wij het oeuvre van Moesman in international Surrealist contemporaries. de context van zijn internationale surrealistische tijdgenoten. Surrealism is known as a movement of male artists, in which Het surrealisme staat bekend als een beweging van women were primarily assigned the role of muse. Their mannelijke kunstenaars. Vrouwen kregen vooral de rol bodies became objects for the Surrealists’ sexual and often van muze toebedeeld. Hun lichaam werd een object violent fantasies. Moesman’s art is exemplary in this respect. voor de seksuele en vaak gewelddadige fantasieën Few of the women in his paintings have an identity: their faces van de surrealisten. Moesmans kunst is wat dat betreft are omitted, masked and, in one case, even stripped of flesh. exemplarisch. De vrouwen in zijn doeken hebben zelden een identiteit; hun gezicht is weggelaten, gemaskeerd en een Moesman’s work is still unsettling today. That is why in The enkele keer zelfs ontvleesd. Tears of Eros we deliberately dive into the Surrealist world of sex, gender, fetishism and taboos. For this reason, we are In de wereld van vandaag is het werk van Moesman nog also showing – for the first time in the Netherlands – many steeds ontregelend. Daarom duiken we in De tranen van works by female Surrealists. How did they view these themes? Eros doelbewust in de surrealistische wereld van seks en And how did they depict their own identity and sexuality? de seksen, van fetisjisme en taboes. Om die reden ook tonen we – voor het eerst in Nederland – veel kunstwerken van vrouwelijke surrealisten. Hoe keken zij aan tegen deze 3 VG Bildkunst, Bonn, 2020. Photo: Rheinisches Bildarchiv Köln thema’s? En hoe verbeeldden zij hun eigen identiteit en seksualiteit?

4 De refter Entrance Hall 5 1 4 create a ‘wonderful moment’, similar to what Anna Aagaard Jensen Jacoba Haas the surrealists called ‘le merveilleux’: the Zaal 1 miraculous. The theme of his new work is love. Denemarken 1991 Amsterdam 1946 – Amsterdam 2018 Unlike the Surrealists’ radical, taboo-breaking A Basic Instinct 2018 Het laatste avondmaal vision of love and eroticism, Kooijmans opts Room 1 polystyreen, polyuretheen schuim, talkpoeder, The Last Supper 1994 for a softer approach. His images are intimate acryloplossing, glasvezel, pigment (make-up), lak olieverf op doek | oil on canvas and personal, an ode to the lover’s gaze. polystyrene, polyurethane foam, talcum powder, acrylic bruikleen | on loan Van Soest Collection solution, fiberglass, pigment (make-up), varnish aankoop | purchase 2019 inv. nr. | inv. no. 34944 Dit groepsportret kan worden beschouwd als de Nederlandse tegenhanger van Ernsts Au 2 rendez-vous des amis. Ditmaal is de enige vrouw in het gezelschap de kunstenares Anna Aagaard Jensen zelf, Jacoba Haas. Als een zelfverklaarde Denemarken 1991 muze poseert ze te midden van een groep Lady Marina 2018 Nederlandse surrealisten. Geportretteerd polystyreen, polyuretheen schuim, talkpoeder, zijn onder andere de kunstenaar Willem acryloplossing, glasvezel, pigment (make-up), lak Wagenaar, met wie ze jarenlang samenleefde, polystyrene, polyurethane foam, talcum powder, acrylic de schilder Louis Wijmans, filmer en solution, fiberglass, pigment (make-up), varnish fotograaf Emiel van Moerkerken, dichter Louis bruikleen particuliere collectie| on loan private collection, Lehmann, surrealismekenner en publicist Her Amsterdam de Vries, schrijver Willem Frederik Hermans en – in het blauw want destijds al overleden – Joop Moesman. Op deze stoelen mogen alleen vrouwen

plaatsnemen. Ze nodigen vrouwen uit om This group portrait can be seen as the Dutch alle ruimte in te nemen die ze willen, zoals counterpart to Ernst’s A Friends’ Reunion. This mannen doorgaans uit zichzelf doen – het time the only woman in the group is the artist zogenaamde ‘manspreading’. herself, Jacoba Haas. As a self-proclaimed

muse, she poses with a group of Dutch Only women are allowed to sit on these chairs. Surrealists. They include the artist Willem They invite women to take up all the space Wagenaar, with whom she lived for years, the they want, as men usually do: the so-called painter Louis Wijmans, the filmmaker and ‘man-spreading’. photographer Emiel van Moerkerken, the poet Louis Lehmann, the expert on Surrealism Her 3 de Vries, writer Willem Frederik Hermans, and – in blue because he was already dead – Joop Brühl 1891 – Parijs 1976 Moesman. Au rendez-vous des amis (reproductie) A Friends’ Reunion (reproduction) 1922 5 foto | photo Rheinisches Bildarchiv Köln Jeroen Kooijmans beeldrecht | copyright VG Bildkunst, Bonn Schijndel 1967 origineel in collectie | original in collection Museum De roeier | The Rower 1995-2020 Ludwig, Köln videoloop 7.15 min aankoop | purchase 2020 Zoals de titel aangeeft, is hier een inv. nr. | inv. no. 35278 bijeenkomst te zien van de vrienden die Max gerealiseerd in opdracht van het Centraal Museum Ernst ontmoette nadat hij in 1922 naar Parijs en financieel mogelijk gemaakt door het Mondriaan Fonds commissioned by the Centraal Museum and made was verhuisd. We zien onder meer , financially possible by the Mondriaan Fund , Paul Eluard en zijn vrouw speciale dank aan | special thanks to Elspeth Diederix Gala (de enige vrouw in het gezelschap) en Max Ernst zelf, op de knie van Dostojevski. De man met de rode tovenaarscape is André Deze video hoort bij het werk dat Jeroen Breton, duidelijk de leider van de groep. Er Kooijmans heeft gemaakt voor de ramen staat iets groots te gebeuren, dat voel je van het Centraal Museum aan de kant van meteen: we staan aan de vooravond van het het Nicolaaskerkhof. Kooijmans streeft surrealisme. ernaar om realiteit, fantasie en poëzie samen te brengen. Zo hoopt hij – in zijn As the title suggests, here is a meeting of the eigen woorden – een ‘wonderlijk moment’ friends that Max Ernst made after he moved to te creëren, vergelijkbaar met wat de Paris in 1922. They include Jean Arp, Giorgio surrealisten ‘le Merveilleux’ noemden; het de Chirico, Paul Eluard and his wife Gala (the Wonderbaarlijke. Thema van zijn nieuwe only woman in the company) and Max Ernst werk is de liefde. Anders dan de radicale, himself, seated on Dostoyevsky’s knee. The taboedoorbrekende visie op liefde en erotiek man with the red cape is André Breton, clearly van de surrealisten kiest Kooijmans voor een the leader of the group. Something big is about zachtere benadering. Zijn beelden zijn intiem to happen. You can sense it right away: we are en persoonlijk, een ode aan de verliefde blik. on the eve of the birth of Surrealism. This video is part of the work that Jeroen Kooijmans has made for the Centraal Museum’s windows that face the Nicolaaskerkhof. Kooijmans strives to bring reality, fantasy and poetry together in order to

6 De refter Entrance Hall 7 Onderzoek naar Exploration of seksualiteit Sexuality

Het surrealisme begint in 1924 in Frankrijk, dat Surrealism began in 1924 in France, which was recovering herstellende is van de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog. from the horrors of the First World War. Led by the writer and Onder leiding van de schrijver en dichter André Breton verzet poet André Breton, a group of young Surrealists opposed een groep jonge surrealisten zich tegen het conformisme en the conformism and rationalism of the time. Their most rationalisme van die tijd. Hun belangrijkste wapens: poëzie, important weapons were poetry, love and eroticism. For liefde en erotiek. Voor de surrealisten vormen seksuele the Surrealists, sexual fantasies and dreams were a key to fantasieën, net als dromen, een sleutel tot het bevrijden van liberating one’s own mind. de eigen geest. In the Calvinist atmosphere of the Netherlands in the In het calvinistische Nederland van de jaren dertig 1930s, Surrealism did not get much of a foothold. With one vindt de surrealistische beweging niet veel weerklank. exception: in Utrecht a small group of artists discovered the Met één uitzondering: in Utrecht ontdekt een kleine movement through foreign magazines. One of these young groep kunstenaars het surrealisme dankzij een men stood out: Joop Moesman. For Moesman, Surrealism aantal buitenlandse tijdschriften. Eén van deze jonge was a revelation. Through the Surrealist imagination, he was mannen springt eruit: Joop Moesman. Voor Moesman able to explore taboo subjects, in particular his sexual desires. is het surrealisme een openbaring. In de surrealistische verbeelding kan hij alles wat taboe is – met name zijn seksuele driften – gestalte geven.

2 Centraal Museum Utrecht 1 Centraal Museum Utrecht

5 Centraal Museum Utrecht

3 Centraal Museum Utrecht

8 Zaal 1 Room 1 9 7 Photographic Archives Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia 8 Museu Coleção Berardo. Photo: Bruno Lopes

6 © Gerard Byrne; Courtesy Lisson Gallery. Photo: Ken Adlard

10 Zaal 1 Room 1 11 10 Galerie 1900-2000, Paris

9 © bpk/Bayerische Staatsgemaldesammlungen 13 Galerie 1900-2000, Paris © Trust / ARS-ADAGP

1.1 VG Bild-Kunst Bonn, 2020. Photo: Reni Hansen, Kunstmuseum Bonn

1.4 VG Bild-Kunst Bonn, 2020. Photo: Reni Hansen, Kunstmuseum Bonn 14 Galerie 1900-2000, Paris

12 Zaal 1 Room 1 13 1 know... Moesman had carefully composed the ze behoorlijk conservatief als het gaat over Is it because of the violent undertone, the Voor deze foto maakte Ubac gebruik van de J.H. Moesman intertwined figures, deriving the lower figure bijvoorbeeld homoseksualiteit. Ook gaan ze VITRINE 1 ambiguous sexuality, or our inability to follow techniek van de solarisatie, waarvan wordt from a portrait bust of Empress Eugenie from volledig voorbij aan de ervaringen van vrouwen. the plot, as if we are lost in a lucid dream? gezegd dat deze door bij toeval werd Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 a nineteenth-century painting. Max Ernst uitgevonden in de studio van Man Ray. Met groot Ontmoeting | Encounter 1932 Brühl 1891 – Parijs 1976 In 1928, a group of Surrealists led by André 10 gevoel voor dramatisch effect verandert Ubac een olieverf op doek | oil on canvas Breton decided to investigate eroticism and 1.1 collage van skeletachtige, naakte, verwrongen | 4 Félix Labisse bruikleen on loan Rijksdienst Cultureel Erfgoed 1973 sexuality under the name Recherches sur La femme 100 têtes vrouwen in een slagveld in bas-reliëf. De lichamen inv.nr. | inv. no. 18452 J.H. Moesman la sexualité. During the course of twelve Marchiennes 1905 – Neuilly-sur-Seine 1982 zijn actief, armen opgeheven in woede of overgave, The Woman with 100 Heads 1929 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 meetings, they discussed a wide variety of Danaé 1947 woelend in een zee van duisternis. sexual practices. Around eighty-five years Dat Moesman sterk onder de indruk was van Les mariages | The Marriages 1933 olieverf op doek | oil on canvas later, in 2012, the artist Gerard Byrne staged For this photo, Ubac used the technique of Salvador Dalí blijkt wel uit dit schilderij. Het olieverf op doek | oil on canvas 1.1 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection and filmed a re-enactment of the group’s solarisation, which Lee Miller is said to have vrouwenlijf is flink overdreven en de paarsige aankoop | purchase 2000 Mister Knife, Miss Fork 1931 courtesy Galerie 1900-2000, Paris first meeting, based on the original published discovered by accident in Man Ray’s dark hand is zelfs een directe ontlening aan Dalí. inv.nr. | inv. no. 28989 text. We see how the young Surrealists – only room. With a great sense of dramatic effect, Op een expositie in 1932 in het Amsterdamse men – speak with unprecedented frankness 1.2 11 Ubac transforms a collage of skeletal, naked, Stedelijk Museum hing een werk van de 5 about their sexual experiences. However, contorted women into a bas-relief battlefield. Spaanse meester. Daarvóór had Moesman Une semaine de bonté ou Les 7 éléments René Magritte they are quite conservative when it comes to The bodies are active, arms raised in anger or alleen zwart-witplaatjes van zijn werk gezien. J.H. Moesman capitaux – La cour du dragon Lessen 1898 – Schaarbeek 1967 homosexuality and also completely ignore the surrender, roiling in a sea of darkness. Maar toen hij Dalí’s gloeiende kleuren zag, Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 A Week of Kindness or The 7 Capital | experiences of women. La race blanche The White Race 1937 veranderde hij zijn palet. Zelfportret | Self-Portrait 1935 Elements – The Court of the Dragon olieverf op doek | oil on canvas olieverf op doek | oil on canvas 1934 bruikleen | on loan The Art Institute of Chicago, Gift of The That Moesman was strongly influenced by aankoop | purchase 1970 7 Leonard and Ruth Horwich Family Foundation VITRINE 2 Salvador Dalí is evident from this painting. inv.nr. | inv. no. 16473 Salvador Dalí The woman’s body is rather exaggerated and 1.3 Figueras 1904 – Figueras 1989 2.1 the purplish hand is even borrowed directly Une semaine de bonté ou Les 7 éléments De legende wil dat toen Magritte 14 jaar oud Brief van J.H. Moesman aan conservator van het Stedelijk from Dalí. A work by the Spanish master was Misschien was het schilderij bedoeld als La mémoire de la femme-enfant capitaux – Oedipe was, hij getuige was van het optakelen van een verlovingsportret: Moesmans geliefde zijn moeders lijk uit de rivier De Samber. Museum Amsterdam Frits Keers (1936-2000), waarin de included in an exhibition at the Stedelijk The Memory of the Woman-Child 1929 A Week of Kindness or The 7 Capital kunstenaar achteraf zijn positie in de kunstwereld verduidelijkt. Leny van Geelkerken stond model voor de Haar witte nachthemd was om haar hoofd Museum in Amsterdam in 1932. Prior to that, olieverf op doek | oil on canvas Elements - Oedipus 1934 Letter from J.H. Moesman to Stedelijk Museum Amsterdam Moesman had only seen black-and-white vrouw en zelf beeldde hij zich staand bij de bruikleen | on loan Museo Nacional Centro de Arte Reina gewikkeld, waardoor haar lijf werd ontbloot. In curator Frits Keers (1936-2000), in which the artist clarifies 4 collage-boeken | 4 collage novels schildersezel af in haar spiegelende borst. Dat Sofía, Madrid dit schilderij zien we hoe Magritte het gezicht en his position in the art world. reproductions of his work. But when he saw bruikleen | on loan Kunstmuseum Bonn Dalí’s glowing colours, he changed his palette. detail – een zelfportret in de spiegel – had lichaam van een vrouw heeft gefragmenteerd en hij ontleend aan het beroemde portret van opnieuw opgebouwd uit losse lichaamsdelen. Het 2.2 Giovanni Arnolfini en zijn vrouw, dat Jan van 8 La femme 100 têtes is de eerste in een suggereert een nieuwe hiërarchie van waarden, Foto van het schilderij Dagaanbreken, 1931 van Salvador 2 Eyck vijfhonderd jaar eerder had geschilderd. Oscar Dominguez reeks curieuze collage-romans van Max een die de zintuigen en het instinct voorrang Toen de verloving met Leny op last van haar geeft boven het intellect. Dali (foto N.V. Polygoon), later bekend als De weke J.H. Moesman San Cristobál de la Laguna 1906 – Parijs 1957 Ernst. De titel op zich is al een collage van horloges, verzameling de heer Luciano Pistoi, Turijn. ouders niet doorging, liet Moesman zijn Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Le couple | The Couple 1937 betekenissen, in het Nederlands te vertalen Photo of the painting Daybreak, 1931 by Salvador Dali geliefde in de voorstelling symbolisch sterven. als ‘de vrouw honderd hoofden’ of, als je Legend has it that when Magritte was fourteen (photo N.V. Polygoon), later known as The Melting Clocks, Namiddag | Afternoon 1932 olieverf op doek | oil on canvas het Franse cent uitspreekt als sans: ‘de years old, he witnessed his mother’s corpse collection of Mr Luciano Pistoi, Turin olieverf op doek en omlijsting van touw bruikleen | on loan Museu Coleção Berardo, Lissabon This painting may have been intended as an vrouw zonder hoofd’. Ernst werkte meer being lifted out of the River Sambre. Her white oil on canvas with rope frame engagement portrait: Moesman’s fiancée nightgown was wrapped around her head, bruikleen | on loan Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dan een decennium (1922-1934) aan zijn Leny van Geelkerken was the model for the exposing her body. In this painting we see how 2.3 (RCE), in bruikleen gegeven aan | given on loan to 9 beeldverhalen, waarvan Une semaine de Variétés 1, nr. 9, ‘Le Surréalisme en 1929’, januari 1929 Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam woman, and his self-portrait standing before bonté misschien wel de beroemdste is. Hij Magritte has fragmented and reconstructed his easel is reflected in her breast. He derived Max Ernst the face and body of a woman from individual Brühl 1891 – Parijs 1976 knipte gravures uit negentiende-eeuwse the detail of a self-portrait in the mirror from tijdschriften, romans en encyclopedieën en body parts, suggesting a new hierarchy of 2.4 3 the famous portrait of Giovanni Arnolfini and La joie de vivre values, one privileging the senses and instinct maakte er nieuwe combinaties mee. We zien Le groupe surréaliste, catalogue de livres en vente à la J.H. Moesman his wife that Jan van Eyck painted five hundred The Joy of Life 1936/1937 verouderde wetenschappelijke instrumenten over intellect. years earlier. When Leny’s parents forced her Librairie José Corti, Paris Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 olieverf op doek | oil on canvas en zwevende figuren met dierenkoppen, The Surrealist Group, catalog of books for sale at the to call off the engagement, Moesman had his bruikleen | on loan Bayerische vleugels en vogelstaarten. Volgens Breton Aangekomene | Newcomer 1933 12 bookstore José Corti Paris beloved die symbolically in the painting. Staatsgemäldesammlungen, München, was dit ‘het ideale prentenboek van deze tijd’. olieverf op doek | oil on canvas Gerrit van ’t Net Pinakothek der Moderne De combinatie van het alledaagse met het aankoop | purchase 2000 onbekende werkt griezelig. Komt het door de Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 2.5 inv.nr. | inv. no. 28990 6 gewelddadige ondertoon, de dubbelzinnige De verjaardag | The Birthday ca. 1934 Losse vellen met aankondiging | Single sheets announcing: Gerard Byrne Max Ernst maakte dit schilderij toen hij de André Breton, Seconde manifeste du surréalisme (1930) seksualiteit, of door ons onvermogen om de olieverf op doek | oil on canvas Dublin 1969 jonge ontmoette en André Breton/Paul Eluard, L’immaculée conception (1930) In 1933 werd dit schilderij op een verliefd werd. Vreemde antropomorfe planten plot volledig te begrijpen, alsof we verdwaald schenking | donation 1977 tentoonstelling in het Amsterdamse A Man and A Woman Make Love 2012 doemen op boven een vluchtende figuur, klaar zijn in een lucide droom? inv.nr. | inv. no. 20360 Stedelijk Museum verwijderd. Iedereen – de televisieproductie, variabele loop van ongeveer 19 minuten om aan te vallen. Let goed op de sluimerende 2.6 directeur, de wethouder, het bestuur van de television production, variable loop of approximately 19 La femme 100 têtes is the first in a series bidsprinkhaan tussen de roofzuchtige 13 Salvador Dali, La femme invisible (1930) kunstenaarsvereniging en de gezamenlijke minutes vegetatie. De vrouwelijke bidsprinkhaan of curious collage novels by Max Ernst. The bruikleen kunstenaar | on loan from the artist, courtesy Man Ray pers – vond het “pervers en buitengewoon verslindt haar partner na seks: een metafoor title is itself a collage of meanings. Translated Lisson Gallery 2.7 onsmakelijk”. Wat zag men erin dat zo smerig voor de angst van mannen voor castratie. literally, it means The Woman 100 Heads, Philadelphia 1890 – Parijs 1976 was? Niemand die het durfde benoemen – but when spoken in French, the word ‘cent’ La prière | The Prayer 1930/1970 Les livres surrealists, Librairie José Corti, Parijs (omslag misschien wist men het eigenlijk ook niet… (hundred) sounds the same as ‘sans’ (without) verkoopcatalogus collage Max Ernst), bevat op achterzijde In 1928 besloot een groep surrealisten onder Max Ernst made this painting when he met zilvergelatinedruk | silver gelatin print Moesman had de ineengestrengelde figuratie so it can also mean The Headless Woman. stempel van boekhandel Kemink & Zoon’s. leiding van André Breton om een onderzoek and fell in love with the young painter Leonora bruikleen | on loan Collection David and Marcel Fleiss, The Surrealist Books, Librairie José Corti, Paris (cover zorgvuldig samengesteld. De onderste figuur in te stellen naar erotiek en seksualiteit, Carrington. Strange anthropomorphic plants Ernst spent more than a decade, from 1922 Galerie 1900-2000, Paris ontleende hij aan de portretbuste van keizerin to 1934, on his collage novels, of which Une sales catalog collage Max Ernst), contains the stamp of the onder de noemer Recherches sur la sexualité. loom above a fleeing figure, ready to attack. Kemink & Zoon’s bookstore on the back cover Eugenie uit een negentiende-eeuws schilderij. In een reeks van twaalf groepsgesprekken Notice the dormant praying mantis among semaine de bonté (A Week of Kindness) is perhaps the most famous. He created the 14 werden zo’n beetje alle mogelijke vormen the predatory vegetation. The female praying 2.8 In 1933, this painting was removed from an van seksueel gedrag besproken. Circa 85 mantis devours her partner after mating: a images by combining engravings cut from Raoul Ubac Memorandum van boekhandel Kemink & Zoon’s (dd. 24- exhibition at the Stedelijk Museum in the jaar later, in 2012, ensceneerde en filmde metaphor for men’s fear of castration. nineteenth-century magazines, novels and Keulen 1910 – Dieudonne 1985 Amsterdam. Everyone – the director, the encyclopedias. They feature outdated scientific 08-1932) aan J.H. Moesman over het beschikbaar hebben kunstenaar Gerard Byrne een heropvoering Le combat | The Fight 1938 van een volledige jaargang van het tijdschrift La Revolution councillor, the board of the artists’ association van hun eerste bijeenkomst, gebaseerd op instruments and floating figures with animal and the press – found it ‘perverse and in heads, wings and bird’s tails. According to gesolariseerde zilvergelatinedruk | solarised silver gelatin print Surréaliste (fl. 49,75) de oorspronkelijk gepubliceerde teksten. We Memo from Kemink & Zoon’s Bookstore (dated 24-08- extremely poor taste’. What did people see in Breton, this was ‘the ideal illustrated book of bruikleen | on loan Collection David and Marcel Fleiss, zien hoe de jonge surrealisten – uitsluitend Galerie 1900-2000, Paris 1932) to J.H. Moesman about having a full volume of the the painting that was so shocking? Nobody mannen – ongekend openhartig spreken over our time’. The combination of the everyday magazine La revolution surréaliste available (fl. 49.75) dared to name it – perhaps they didn’t actually hun seksuele ervaringen. Tegelijkertijd blijken with the unknown produces an eerie effect. bruikleen | on loan RKD Den Haag

14 Zaal 1 Room 1 15 Willem Wagenaar had een paar jaar in Parijs gewoond en daar de moderne kunst Entresol 1 opgesnoven. Na terugkeer opende hij in Utrecht kunst- en boekhandel Nord in de Vinkenburgstraat, bij Moesman om de hoek. Dankzij de Franse, Belgische en Duitse tijdschriften die hij bij Nord vond, maakte Moesman kennis met de nieuwste kunstontwikkelingen. In januari 1929 verscheen een speciaal nummer van Variétés over het surrealisme. Moesman was meteen gegrepen. Zijn leven lang verzamelde Moesman publicaties van de surrealisten. Begin jaren dertig putte hij inspiratie uit tijdschriftplaatjes; zwart-witreproducties van surrealistische kunstwerken. Moesman gooide niets weg. Het hele archief wordt beheerd door het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag.

Willem Wagenaar spent a few years in Paris, where he steeped himself in modern art. Upon his return to Utrecht, he opened an art gallery and bookshop called Nord (North) in the Vinkenburgstraat, near Moesman’s home. Moesman was introduced to the latest developments in contemporary art through the French, Belgian and German magazines he found at Nord. In January 1929, the magazine Variétés published a special issue on Surrealism. Moesman was immediately hooked. While Moesman collected publications by the Surrealists throughout his life, in the early 1930s in particular, he was inspired by reproductions (mostly in black-and-white) of Surrealist artworks in magazines. Moesman threw nothing away. His archive is held at the Netherlands Institute for Art History in The Hague.

VITRINE 3 3.1 Documents 7, 1929

3.2 Documents 5, 1930

3.3 La Révolution Surréaliste 1, 1 december 1924

3.4 La Révolution Surréaliste 1, 15 mars 1928

3.5 Le Surréalisme aux Service de la Révolution 1, juin 1930

3.6 Georges Hugnet, Exposition Internationale du Surréalisme, Printemps 1938. Catalogus voor reizende tentoonstelling, georganiseerd in Galerie Robert, Amsterdam door Georges Hugnet, Exposition Internationale du Surréalisme, Printemps 1938. Catalogue for traveling exhibition, organised at Galerie Robert, Amsterdam by Kristians Tonny 3.7 De Onafhankelijken: Hedendaagsche Schilder- en Beeldhouwkunst, No. 3. Uitgegeven door de Onafhankelijken, maart 1932 The Independents: Contemporary Painting and Sculpture, No. 3. Published by The Independents, March 1932

16 Zaal 1 Room 1 17 Moesman en Utrecht Moesman and Utrecht

Moesman groeide op boven de steendrukkerij van zijn Moesman grew up above his father’s lithography workshop vader op de Neude. Al vroeg bleek zijn creatief talent, dat on the Neude, a large square in the centre of Utrecht. He door zijn vader werd gestimuleerd. Hij kreeg tekenlessen displayed creative talent at an early age, which his father en volgde een opleiding aan de School voor de Grafische nurtured. He received drawing lessons and attended classes Vakken. In 1925 kwam hij in dienst van de Nederlandsche at the School for the Graphic Arts. From 1925 until his Spoorwegen, waar hij tot zijn pensioen als grafisch tekenaar retirement, he worked as a technical draughtsman for the zou blijven werken. In 1929 ontdekte hij het surrealisme; Dutch railways. He discovered Surrealism in 1929 and never het liet hem nooit meer los. Door de surrealisten werd abandoned the movement. Erotic desire was a fundamental de erotische begeerte als een fundamentele drijfveer motivation for the Surrealists, and it became the principal beschouwd. Dit werd hét thema van Moesmans werk. theme of Moesman’s work.

Op deze bovenzaal zijn tekeningen en schilderijen te zien This gallery features paintings and drawings by Moesman van Moesman en zijn Utrechtse vriendenkring. De film and his circle of friends from Utrecht. Claas Hille’s film De vrouwen van Moesman van Claas Hille geeft inzicht in Moesman’s Women provides an insight into Moesman’s Moesmans karakter en kijk op vrouwen. personality and his view of women.

5 Centraal Museum Utrecht 4 Photo: Joop van Putten

14 Centraal Museum Utrecht

11 Centraal Museum Utrecht

18 Entresol 1 19 1 4 9 litho op papier| lithography on paper Moesman was sinds 1929 goed bevriend 28 J.H. Moesman J.H. Moesman J.H. Moesman bruikleen | on loan Museum Boijmans Van Beuningen, met Gerrit van ’t Net. Zij ontmoetten elkaar Gerrit van ‘t Net Rotterdam bij de tekenclub van Willem van Leusden. Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 (schenking | gift Laurens Vancrevel en Frida de Jong) Van ‘t Net maakte, totdat hij in het huwelijk Tekst in Arabisch schrift Figuur met paard De ontdekkers | The Discoverers 1961 trad, talloze erotische tekeningen en collages. Zonder titel | Untitled ca. 1935 Text in Arabic script Figure with Horse 1929 ets op papier | etching on paper 17 In de tekeningetjes domineert meestal een inkt en collage van reproducties ongedateerd | undated gemengde technieken op papier (collage, gouache, aankoop | purchase 1964 volumineuze vrouw over een man. De collages ink and collage of reproductions inv.nr. | inv. no. 14227 Claas Hille aankoop | purchase 1976 olieverf op paneel | oil on panel houtskool en krijt) zijn vooral grapjes. Leende 1962 inv.nr. | inv. no. 20061 bruikleen particuliere collectie| on loan private collection mixed media on paper (collage, gouache, charcoal and chalk) | aankoop purchase 1993 10 Moesman en de vrouwen Gerrit van ’t Net became a close friend of inv.nr. | inv. no. 27457 Moesman and the Women 1997 Moesman in 1929 when the two artists met Vanaf het begin van de jaren zestig verdiepte J.H. Moesman 29 video, 51 min. at Willem van Leusden’s drawing club. Before Moesman zich in de geschiedenis van Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Gerrit van ‘t Net bruikleen filmmaker| on loan from the filmmaker he married, Van ’t Net made countless erotic 5 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 de Arabische kalligrafie. Hij volgde niet Nest | Nest 1961 drawings and collages. Many of the drawings alleen colleges aan de Rijksuniversiteit J.H. Moesman litho op papier| lithography on paper show a large woman dominating a man, while Kom, even papa goeden nacht kussen! Utrecht, maar probeerde ook om zich de Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 18 aankoop | purchase 1964 the collages were intended as jokes. Come On, Kiss Daddy Goodnight! bestaande literatuur over dit onderwerp Modelstudie | Model Study 1929/1930 inv.nr. | inv. no. 14230 Willem van Leusden zoveel mogelijk eigen te maken. Hij startte ca. 1940 potlood op papier | pencil on paper Utrecht 1886 – Maarsen 1974 met het verzamelen van allerlei proeven van 23 collage op papier | collage on paper bruikleen particuliere collectie| on loan private collection handgeschreven Arabische kalligrafie. Dit 11 Symbolische voorstelling (voorstudie Gerrit van ‘t Net schenking | donation 1981 inv.nr. | inv. no. 22664 mondde tenslotte uit in een omvangrijke J.H. Moesman voor het schilderij Die Frau vom Meer) Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 collectie. 6 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Symbolic Representation (preliminary Tekening uit het erotisch plakboek J.H. Moesman study for the painting Die Frau vom Meer) 30 From the early 1960s, Moesman immersed Perspectief van de kunstpolitiek Drawing from the Erotic Scrapbook Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 1930/1931 Gerrit van ‘t Net himself in the history of Arabic calligraphy. Perspective of art politics 1962 ca. 1930/1953 zwart krijt op papier | black chalk on paper Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 He attended lectures at Utrecht University, Modelstudie | Model Study 1929/1930 litho op papier| lithography on paper gemengde technieken | mixed media aankoop | purchase 1975 potlood op papier | pencil on paper aankoop | purchase 1964 schenking | donation 1993 read as many books on the subject as he inv.nr. | inv. no. 20015 Hermafrodite 1941/1950 inv.nr. | inv. no. 27509 could and assembled an extensive collection bruikleen particuliere collectie| on loan private collection inv.nr. | inv. no. 14231 aquarel op reproductie | aquarel on reproduction of examples of hand-written texts. schenking | donation 1981 19 inv.nr. | inv. no. 23130 7 12 24 Gerrit van ‘t Net 2 J.H. Moesman J.H. Moesman Gerrit van ‘t Net Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 J.H. Moesman Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 31 Zonder titel | Untitled Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Portret van Gabriël Smit (1910-1981) Two Sailing Dayly 1971 Tekening uit het erotisch plakboek Gerrit van ‘t Net ongedateerd | undated Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 Zelfportret | Self-portrait 1922 | Portrait of Gabriël Smit (1910-1981) beschilderd gipsen Maria-torso op houten sokkel, spiegel Drawing from the Erotic Scrapbook gemengde technieken | mixed media olieverf op doek | oil on canvas in houten lijst, beschilderde onderplaat | painted plaster ca. 1930/1953 Lodewijk XIV | Louis XIV 1941/1950 1931 schenking Moesmanstichting, Utrecht | donation Moesman bruikleen particuliere collectie| on loan private collection Maria torso on wooden base, mirror in wooden frame, potlood en O.I. inkt op papier | pencil and India ink on paper inkt op papier | ink on paper verf op reproductie | paint on reproduction painted bottom plate Foundation Utrecht 2000 aankoop | purchase 1988 schenking | donation 1993 schenking | donation 1981 | inv.nr. | inv. no. 28999 bruikleen on loan Dhr. en Mevr. Bolten-Rempt inv.nr. | inv. no. 27538 inv.nr. | inv. no. 23131 De lagere school ging Moesman niet inv.nr. | inv. no. 26477 gemakkelijk af. Nadat hij tweemaal was 20 blijven zitten in de derde klas, werd hij in 13 25 32 Dit werk is een voorstudie voor Moesmans Gerrit van ‘t Net 1919 overgeplaatst naar het bijzonder geschilderde Portret van Gabriël Smit dat J.H. Moesman Gerrit van ‘t Net Gerrit van ‘t Net Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 onderwijs. Er was één vak waar hij wel in beneden is te zien. Moesman en Smit leerden Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 excelleerde: voor handtekenen stond hij elkaar kennen in de schoolbanken en werden Figuurstudie | Figure Study 1930 Zondagmorgen | Sunday Morning 1971 Tekening uit het erotisch plakboek Victoire periode bakvisch een tien. Zijn vader stimuleerde dit talent al snel goede vrienden. Ze werkten samen inkt op papier | ink on paper en gaf zijn zoon voor zijn verjaardag een litho op papier| lithography on paper Drawing from the Erotic Scrapbook Victory Period ‘Teenage Girl’ 1941/1950 aan het scholierenmaandblad Knoppen en bruikleen | on loan Museum Boijmans Van Beuningen, schenking Moesmanstichting, Utrecht | donation Moesman aquarelverf op reproductie | aquarel on reproduction olieverfkistje. Moesman schilderde nog deelden een belangstelling voor het oude Rotterdam Foundation Utrecht 2000 ca. 1930/1953 schenking | donation 1981 datzelfde jaar dit zelfportret. Egypte. Toen Moesman het portret aan Smit inv.nr. | inv. no. 28993 gemengde technieken | mixed media inv.nr. | inv. no. 23132 schonk op zijn tweeëntwintigste verjaardag schenking | donation 1993 Moesman did not have an easy time at primary 14 inv.nr. | inv. no. 27611 was de vriendschap echter bekoeld geraakt. 21 school. After having to repeat the third year De surrealistische schilder en de tot het J.H. Moesman 33 twice, in 1919 he was transferred to a special Gerrit van ‘t Net katholicisme bekeerde dichter en journalist Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 26 Gerrit van ‘t Net school. But there was one subject in which he waren ieder een eigen weg ingeslagen. Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 Vooruitzicht | Perspective 1973 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 excelled: he always got top marks for drawing. Zelfportret van de kunstenaar als het Gerrit van ‘t Net His father encouraged this talent and gave him This work is a preliminary study for Moesman’s litho op papier| lithography on paper Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 Au Marigny, on joue en famille aankoop | purchase 1973 hoofd van Johannes de Doper a box of oil paints for his thirteenth birthday in painting Portrait of Gabriël Smit, which is Tekening uit het erotisch plakboek At Marigny, We Play with Family ca. 1945 1922. Moesman painted this self-portrait that inv.nr. | inv. no. 18277 Self-portrait of the Artist as the Head of displayed downstairs. Moesman and Smit décollage van krantenknipsel same year. John the Baptist 1931 Drawing from the Erotic Scrapbook were classmates and soon became good ca. 1930/1953 decollage of newspaper clipping friends. They worked together on the student 15 houtskool, aquarel en collage op papier | charcoal, aquarel schenking | donation 1981 inkt op papier | ink on paper magazine Knoppen (Buds) and shared an and collage on paper inv.nr. | inv. no. 22665 3 J.H. Moesman | schenking | donation 1993 interest in ancient Egypt. However, by the time aankoop purchase 1976 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 inv.nr. | inv. no. 20057 inv.nr. | inv. no. 27637 J.H. Moesman that Moesman gave this portrait to Smit on his Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 twenty-second birthday, their friendship had Op wacht | On Hold 1979 34 Zonder titel | Untitled 1929 cooled. The Surrealist painter and the Catholic- litho op papier| lithography on paper 22 27 Willem Wagenaar gouache en houtskool op papier convert poet and journalist had drifted apart. schenking | donation 1979 Gerrit van ‘t Net Gerrit van ‘t Net Groningen 1907 – Amsterdam 1999 gouache and charcoal on paper inv.nr. | inv. no. 21138 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 Portret Gabriël Smit aankoop | purchase 1978 8 Portrait Gabriël Smit 1930 inv.nr. | inv. no. 20800 Tekening uit het erotisch plakboek Venus (studie voor een schilderij) 16 | J.H. Moesman Drawing from the Erotic Scrapbook Venus (Study for a painting) 1933/1934 inkt op papier ink on paper schenking | donation 2015 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 J.H. Moesman O.I. inkt op papier | India ink on paper ca. 1930/1953 inv.nr. | inv. no. 33612 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 | Visschersplein | Visschersplein 1946 gemengde technieken | mixed media schenking donation 1976 inv.nr. | inv. no. 20060 olieverf op doek | oil on canvas Windkracht acht schenking | donation 1993 bruikleen particuliere collectie| on loan private collection Windpower Eight 1984 inv.nr. | inv. no. 27495

20 Entresol 1 21 35 magazine illustrations, others the product of

Willem Wagenaar his own imagination. Decades later, in 1962, Zaal 2 he gave a notebook with more elaborate Groningen 1907 – Amsterdam 1999 pictures, The Garden of Fashion, to his old

Portret van Gabriël Smit friend Willem Wagenaar. Room 2 Portrait of Gabriël Smit 1930 inkt op papier | ink on paper schenking | donation 2015 inv.nr. | inv. no. 33613

VITRINE 1 J.H. Moesman Utrecht 1909 – Tull en ’t Waal 1988 1.1 Vijf foto’s van erotisch vrouwelijk naakt (eind 19e/begin 20e eeuw), vermoedelijk afkomstig uit de collectie van J.A. Moesman, de vader van J.H. Moesman. Five photos of erotic female nude (late 19th/early 20th century), presumably from the collection of J.A. Moesman, the father of J.H. Moesman bruikleen | on loan RDK Den Haag

1.2 Vijf niet-gesigneerde tekeningen van J.H. Moesman met voorstellingen van vrouwen bewapend met zwepen en een zwaard. Five unsigned drawings by J.H. Moesman with representations of women armed with whips and a sword bruikleen | on loan RDK Den Haag

1.3 Acht pornografische tekeningen Eight pornographic drawings ongedateerd | undated potlood op papier | pencil on paper bruikleen particuliere collectie| on loan private collection

1.4 Schrift met erotische tekeningen (Le jardin des modes) Notebook with Erotic Drawings (The Garden of Fashion) 1962 inkt en potlood op papier | ink and pencil on paper aankoop | purchase 2014 inv.nr. | inv. no. 33128

Moesmans vader verzamelde pornografische plaatjes. Zelf maakte Moesman voor zijn eigen plezier en dat van een clubje intimi een reeks pornografische tekeningen vol SM-taferelen, soms nagetekend van tijdschriftillustraties, maar vaak ook zelf verzonnen. Decennia later, in 1962, gaf hij het schrift met meer uitgewerkte plaatjes, Le Jardin des Modes, cadeau aan zijn oude vriend Willem Wagenaar.

Moesman’s father collected pornographic prints. For his own pleasure and that of a group of close friends, Moesman made a series of pornographic drawings full of sadomasochistic scenes, some copied from

22 Entresol 1 23 De vrouw als fetisj Woman as Fetish

Het surrealisme is een paradoxale beweging. Enerzijds Surrealism is a paradoxical movement. On the one hand, manifesteren de surrealisten zich als een groep the Surrealists identified as a group of revolutionaries who revolutionairen die zich verzet tegen de patriarchale opposed patriarchal society and its conventions. On the samenleving en haar conventies. Anderzijds hebben ze other hand, they had no regard for the unequal position of weinig oog voor de ongelijke positie van vrouwen binnen women within their own movement. They placed women on hun eigen beweging. De vrouw wordt in hun kunstwerken a pedestal in their artworks, regarding them as objects of op een voetstuk geplaatst, beschouwd als lustobject en desire and treating them as fetishes. Rarely, however, did behandeld als fetisj. Zelden echter wordt ze erkend als een they recognise them as independent, creative individuals. onafhankelijk, scheppend individu. Dit had een blijvende This had a lasting impact on the reception of female impact op de receptie van vrouwelijke surrealisten. Tot ver in Surrealists: until well into the 1970s their work was generally de jaren zeventig werd hun werk over het algemeen buiten excluded from the records of art history. de kunstgeschiedenisboeken gehouden. In this gallery, we invite you to discover the varied paths of In deze zaal nodigen we je uit om de gevarieerde paden van Surrealism’s obsession with women, from the glorifying to de surrealistische obsessie met de vrouw te ontdekken, van the transgressive. het verheerlijkende tot het grensoverschrijdende.

2 Centraal Museum Utrecht

4 Museum Arnhem

24 Zaal 2 Room 2 25 17 © Philippe Migeat - Centre Pompidou, MNAM-CCI /Dist. RMN-GP © Adagp, Paris

8 Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, schenking van Laurens Vancrevel en Frida de Jong

17 © Philippe Migeat - Centre Pompidou, MNAM-CCI /Dist. RMN-GP © Adagp, Paris 17 © Philippe Migeat - Centre Pompidou, MNAM-CCI /Dist. RMN-GP © Adagp, Paris

10 Photo: Joop van Putten

26 Zaal 2 Room 2 27 19 © Philippe Migeat - Centre Pompidou, MNAM-CCI /Dist. RMN-GP © Adagp, Paris 20 © Philippe Migeat - Centre Pompidou, MNAM-CCI /Dist. RMN-GP © Adagp, Paris

23 Museu Coleção Berardo. Photo: Bruno Lopes

21 © Philippe Migeat - Centre Pompidou, MNAM-CCI /Dist. RMN-GP © Adagp, Paris 22 © Philippe Migeat - Centre Pompidou, MNAM-CCI /Dist. RMN-GP © Adagp, Paris

28 Zaal 2 Room 2 29 27 © Lee Miller Archives, England 2020. All rights reserved. leemiller.co.uk

24.2 Association / ARS-ADAGP. Photographic Archives Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia 26 © Lee Miller Archives, England 2020. All rights reserved. leemiller.co.uk

25 © Man Ray Trust / ARS-ADAGP 29 © Lee Miller Archives, England 2020. All rights reserved. leemiller.co.uk

30 Zaal 2 Room 2 31 31 Centraal Museum Utrecht 34 Centraal Museum Utrecht

37 Ubu Gallery, New York

32 Zaal 2 Room 2 33 38 Ubu Gallery, New York 39 Ubu Gallery, New York 42 © Association Clovis Trouille / Henri Lambert

40 Ubu Gallery, New York 41 Ubu Gallery, New York 43 © Association Clovis Trouille / Henri Lambert

34 Zaal 2 Room 2 35 1 olieverf op doek | oil on canvas 11 hout, verf en gemengde media | wood, paint, and mixed media Jacques-André Boiffard was de studio- 25 J.H. Moesman bruikleen particuliere collectie | on loan private collection J.H. Moesman bruikleen | on loan Museum Voorlinden, Wassenaar assistent van Man Ray tussen 1924 en Man Ray 1929. Duidelijk beïnvloed door Man Ray Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Philadelphia 1890 – Parijs 1976 toont Boiffard ons iets dat we herkennen 8 Sommige kunsthistorici beschouwen De peer | The Pear 1930 Portret van Wouter Paap en dat tegelijkertijd vreemd is. Zo ook in Noire et Blanche (tentoonstellingskopie) latere kunstwerken van surrealisten als olieverf op doek | oil on canvas J.H. Moesman deze serie van keurige mannen in pak met Portrait of Wouter Paap 1948 commercieel. Dalí, Magritte, Duchamp Black and White (exhibition copy) 1926 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 clowneske maskers, die oorspronkelijk olieverf op doek | oil on canvas en Man Ray maakten hun ‘grootste hits’ tentoonstellingskopie van zilvergelatinedruk, gemonteerd | werd gepubliceerd in het surrealistische Stille ommegang schenking donation 1967 opnieuw voor de consumentenmarkt. Dit kan op triplex inv.nr. | inv. no. 15761 tijdschrift Documents. Boiffard stopte in exhibition copy of silver gelatin print mounted on triplex, Silent Procession 1935 ook worden gezegd over Bellmers La demi- 2 1935 met fotografie en liet slechts een klein, bruikleen | on loan Stedelijk Museum Amsterdam olieverf op doek | oil on canvas poupée, die is gebaseerd op zijn La poupée- J.H. Moesman raadselachtig oeuvre achter. bruikleen | on loan Museum Boijmans Van Beuningen, werken van bijna 40 jaar eerder. Bellmer Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 12 Rotterdam noemde de pop “een kunstmatig meisje met Deze foto van Kiki de Montparnasse, een J.H. Moesman Boiffard was Man Ray’s studio assistant Portret van Gabriël Smit (schenking | gift Laurens Vancrevel en Frida de Jong) meerdere anatomische mogelijkheden”. De fotomodel en ‘bonne vivante’ uit het Parijs van Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 from 1924 to 1929. Clearly influenced by Portrait of Gabriël Smit 1931 sinistere echo hiervan weerklinkt zoveel jaren de jaren twintig, is een iconisch surrealistisch the older artist, Boiffard’s works combine | Alleen voor kinderen later nog steeds. beeld. Man Ray plaatste Kiki’s witte hoofd olieverf op doek oil on canvas Moesman hield niet van verklarende of the familiar and the strange, as in this series schenking | donation 1967 naast een zwart Baule-masker afkomstig uit beschrijvende titels, vandaar dat hij wel For Children Only 1953 of photographs of respectable men in suits inv.nr. | inv. no. 15760 Some art historians consider the later works of Ivoorkust. Beiden zijn uit hun context gelicht eens vrienden vroeg om iets te verzinnen. Ze olieverf op doek | oil on canvas with clown-like masks, published in the bruikleen | on loan Museum Arnhem some Surrealists to be overly commercial. Dalí, en een fetisj geworden: de vrouw als ‘schone’ moeten er plezier om hebben gehad, want Surrealist journal Documents. Boiffard gave up Magritte, Duchamp and Man Ray remade their muze en het masker als vertegenwoordiger het had de schijn van heiligschennis: de Stille photography in 1935, having produced only a 3 ‘greatest hits’ for the popular market. This can van het ‘irrationele’ en ‘primitieve’. Maar J.H. Moesman Ommegang is een katholieke processie ter 13 small, mysterious oeuvre. gedachtenis aan een mirakel. In zekere zin also be said of Bellmer’s La demi-poupée, let op de titel: zou de volgorde van ‘Zwarte’ Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 is de voorstelling op het schilderij óók een J.H. Moesman which is based on his La Poupée series of en ‘Witte’ ook kunnen duiden op het La suite | The Following 1932 wonder: de pelikaan op een leeuwenonderstel Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 almost forty years earlier. Bellmer called his 23 omgekeerde? doll ‘an artificial girl with multiple anatomical olieverf op doek | oil on canvas is ontstaan als een ‘cadavre exquis’, een In afwachting | Awaiting 1971 possibilities’. Its sinister echo still resounds bruikleen particuliere collectie | on loan private collection surrealistisch spelletje. Piatra Neamț 1903 – Parijs 1966 This photograph of Kiki de Montparnasse, olieverf op doek | oil on canvas many years later. a model and unbridled bonne vivante in bruikleen particuliere collectie | on loan private collection Le chevalier de glace Moesman did not like explanatory or descriptive Paris in the 1920s, is an iconic Surrealist 4 titles, which is why he sometimes asked his 19 The Ice Knight 1938 image. Man Ray has juxtaposed Kiki’s white J.H. Moesman friends to come up with something. They must 14 olieverf op doek | oil on canvas head with a black Baule mask from the Ivory Jacques-André Boiffard bruikleen | on loan Museu Coleção Berardo, Lissabon Coast. Both have been removed from their Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 have enjoyed it, since the title of this work J.H. Moesman Épernon 1902 – Parijs 1961 context and have become fetishes: the woman Overmorgen seems sacrilegious: the Silent Procession is a Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Catholic ritual that commemorates a miracle. Masque de carnaval (porté par Pierre as the ‘beautiful’ muse and the mask as The Day After Tomorrow 1932 Noodingang | Emergency Entrance 1972 24 In a certain sense, the image in the painting Prévert) a representation of the ‘irrational’ and the | | Marcel Duchamp olieverf op doek oil on canvas is also a miracle: it originated as a ‘cadavre olieverf op houten deur oil on wooden door Carnival Mask (worn by Pierre Prévert) ‘primitive’. But note the title: could the order of bruikleen | on loan Museum Arnhem bruikleen particuliere collectie | on loan private collection Blainville 1887 - Neuilly-sur-Seine 1968 Black and White also indicate the reverse? exquis’, a Surrealist game. 1930 | zilvergelatinedruk | silver gelatin print 1. Objet dard Dart Object 1950-1961 Overmorgen lijkt welhaast een vervolg op 9 15 bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée brons | patinated bronze 26 Ontmoeting. Nu lijkt de naakte vrouw door een J.H. Moesman nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle bruikleen | on loan Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia Lee Miller vreemde grote blaas via haar onderlijf te worden J.H. Moesman Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 2. Coin de chasteté Poughkeepsie 1907 – Chiddingly 1977 leeggezogen. Op de voorgrond zit een heertje in Wedge of Chastity 1954-1963 pak te vissen; hij heeft niet in de gaten wat er | Zondagochtend | Sunday Morning 1985 20 Zonder titel (Afgehakte borst van Vloed Flood 1935 brons met resine | bronze, resin aan de andere kant van de muur gebeurt. olieverf op doek | oil on canvas Jacques-André Boiffard radicale chirurgie op een couvert 1 & 2), olieverf op doek | oil on canvas bruikleen | on loan Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia | bruikleen | on loan Museum MORE, Gorssel bruikleen particuliere collectie on loan private collection Épernon 1902 – Parijs 1961 Parijs, Frankrijk The Day After Tomorrow seems like a 3. Feuille de vigne femelle Masque de carnaval | Carnival Mask Untitled (Severed breast from continuation of Encounter. Now the naked Female Fig Leaf 1950-1961 10 16 1930 radical surgery in a place setting 1 & 2), woman appears to be sucked empty through brons | patinated bronze Paris, France ca. 1926 her lower body by a large, strange bladder. In J.H. Moesman zilvergelatinedruk | silver gelatin print bruikleen | on loan Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk the foreground a small man in a suit is fishing, Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Katowice 1902 – Parijs 1975 nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle modern C-type digital exhibition print oblivious to what is happening on the other Laatste kwartier | Last Quarter 1944-45 La poupée | The Doll 1935-1936 bruikleen | on loan Lee Miller Archives, East Sussex, England side of the wall. Deze drie bronzen objecten van Marcel olieverf op doek | oil on canvas zilvergelatinedruk ingekleurd met aniline Duchamp zijn gebaseerd op gipsafgietsels bruikleen particuliere collectie | on loan private collection silver gelatin print colorized with aniline 21 van delen van het vrouwelijk lichaam. Coin | / 27 5 bruikleen on loan Centre Pompidou, Paris Musée Jacques-André Boiffard de chasteté (Keg van kuisheid) was een nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle Épernon 1902 – Parijs 1961 huwelijkscadeau voor Duchamps tweede Lee Miller J.H. Moesman De titel en de voorstelling van dit werk zijn vrouw, Alexina (Teeny) Matisse. Het zware Poughkeepsie 1907 – Chiddingly 1977 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 symbolisch op te vatten. Een liggend paard, Masque de carnaval (porté par Pierre brons in het vleesachtige plastic geeft een half bedekt door een doek, kijkt rouwend 17 Prévert) Zonder titel (Naakte rug), Parijs, Frankrijk Engeltje | Little Angel 1932 sensatie van brute kracht en penetratie. Net naar een ander paard dat dood lijkt te zijn. Hans Bellmer Untitled (Nude back), Paris, France 1930 olieverf op doek | oil on canvas Carnival Mask (worn by Pierre Prévert) als de twee andere objecten zinspeelt het op Aan de hemel staat de maan in het laatste Katowice 1902 – Parijs 1975 moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk bruikleen | on loan Stedelijk Museum Amsterdam 1930 geslachtsgemeenschap. Het verenigt, in een kwartier. Moesman schonk het schilderijtje modern C-type digital exhibition print Les jeux de la poupée zilvergelatinedruk | silver gelatin print enkel gebaar, seksualiteit en geweld. in 1947 aan zijn Leny van Geelkerken, met bruikleen | on loan Lee Miller Archives, East Sussex, England The Doll Games 1938-1949 bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée 6 wie hij na haar scheiding weer contact had. nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle These three erotic bronze objects by Marcel Datzelfde jaar overleed zij. Pagina’s | Pages 2, 3, 5, 6, 7, 9, 19, 22, 26 J.H. Moesman zilvergelatinedruk ingekleurd met aniline geplakt op Duchamp are based on parts of a woman’s 28 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 karton, maquette 22 body. Coin de chasteté (Wedge of Chastity) Lee Miller This work’s image and title can be understood silver gelatin print colorized with aniline pasted on Portret L.v.G. | Portrait of L.v.G. 1933 was a wedding present for Duchamp’s second Poughkeepsie 1907 – Chiddingly 1977 symbolically. A horse lies on the ground, half cardboard, maquette Jacques-André Boiffard olieverf op doek | oil on canvas wife, Alexina (Teeny) Matisse. The heavy covered by a cloth, looking mournfully at another bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée Épernon 1902 – Parijs 1961 Zonder titel (Naakte rug, vermoedelijk schenking | donation Moesmanstichting Utrecht 2000 bronze embedded in the flesh-like plastic gives horse, which appears to be dead. In the sky, the nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle inv.nr. | inv. no. 28991 a sensation of brute force and penetration. van Noma Rathner), Parijs, Frankrijk moon is in its last quarter. Moesman gave the Masque de carnaval (porté par Pierre Like the other two objects, it alludes to sexual Untitled (Nude back, thought to be Noma painting in 1947 to his first girlfriend, Leny van Prévert) intercourse, uniting sexuality and violence in a Geelkerken, with whom he reconnected following 18. Rathner), Paris, France 1930 7 Carnival Mask (worn by Pierre Prévert) single gesture. her divorce. She died that same year. Hans Bellmer moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk J.H. Moesman 1930 modern C-type digital exhibition print Katowice 1902 – Paris 1975 zilvergelatinedruk | silver gelatin print Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 bruikleen | on loan Lee Miller Archives, East Sussex, England La demi-poupée | The Half-Doll 1972 bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée De eerste zege | The First Victory 1933 nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle

36 Zaal 2 Room 2 37 29 tekening | drawing 38 Lee Miller bruikleen | on loan Design Museum Den Bosch Jindrich Štyrský Tussenhal Poughkeepsie 1907 – Chiddingly 1977 2 Zonder titel | Untitled 1934-36 Čermná u Kyšperka 1899 – Praag 1942 Tanja Ramm onder een stolp, Parijs, tekening | drawing Maquette voor Erotická revue Transit Hall bruikleen | on loan Design Museum Den Bosch Frankrijk 1930 Maquette for Erotická revue 1931 3 Zonder titel | Untitled 1935-36 Tanja Ramm under a bell jar, Paris, collage van vintage zilvergelatinedruk en offset tekening | drawing uitsnijdingen aangebracht op originele bevestiging France 1930 | bruikleen on loan Design Museum Den Bosch collage of vintage gelatin silver print & offset cut-outs moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk 4 Zonder titel | Untitled 1937 affixed to original mount modern C-type digital exhibition print bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York bruikleen | on loan Lee Miller Archives, East Sussex, England tekening | drawing bruikleen | on loan Design Museum Den Bosch 39 30 36 Jindrich Štyrský Lee Miller Čermná u Kyšperka 1899 – Praag 1942 Poughkeepsie 1907 – Chiddingly 1977 Meret Oppenheim Berlin 1913 – Basel 1985 Zonder titel | Untitled 1931 Hands for the job, Vogue Studio, London 1 Zonder titel | Untitled 1937/2003 collage van vintage zilvergelatinedruk met aangebrachte zilverdruk 1930 uitsnijdingen aangebracht op hedendaagse bevestiging halssierraad, ontwerp 1937, uitvoering 2003| necklace, moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk collage of vintage gelatin silver print with applied silver print designed 1937, executed 2003 modern C-type digital exhibition print cut-outs affixed to contemporary mount bruikleen | on loan Design Museum Den Bosch bruikleen | on loan Lee Miller Archives, East Sussex, England bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York

2 Zonder titel | Untitled 1937-1938/2003 31 40 sieraad kleding, ontwerp 1937-1938, uitvoering 2003| Emiel van Moerkerken cloth jewelry, designed 1937/1938, executed 2003 Jindrich Štyrský Haarlem 1916 – Amsterdam 1995 bruikleen | on loan Design Museum Den Bosch Čermná u Kyšperka 1899 – Praag 1942 Jetty V. in infrarood licht Zonder titel | Untitled 1933 Jetty V. in infrared light 1938-1939 3 Zonder titel | Untitled 1940-1945/2003 Maquette #1 voor Emilie přichází ke mně ve snu zwart-wit fotoafdruk | black/white photo print handschoen, ontwerp 1940-1945, uitvoering 2003 | glove, Maquette #1 for Emilie Comes to Me in a Dream aankoop | purchase 1991 designed 1940/1945, executed 2003 collage van vintage zilvergelatinedruk en offset inv.nr. | inv. no. 27240 bruikleen | on loan Design Museum Den Bosch uitsnijdingen aangebracht op originele bevestiging collage of vintage gelatin silver print & offset cut-outs affixed to original mount 32 4 Zonder titel | Untitled 1935/2003 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York Emiel van Moerkerken ring, ontwerp 1935, uitvoering 2003 Haarlem 1916 – Amsterdam 1995 ring, designed 1935, executed 2003 41 bruikleen | on loan Design Museum Den Bosch Gemiddeld portret 8 personen, met Jindrich Štyrský 13 foto’s Čermná u Kyšperka 1899 – Praag 1942 Average portrait 8 persons, with Sommige kunsthistorici doen kunstwerken van vrouwelijke surrealisten af als ‘decoratieve Zonder titel | Untitled 1933 13 photo’s 1959 kunst’ in plaats van autonome kunst. Meret Maquette #9 voor Emilie přichází e mně ve snu zwart-wit fotoafdruk | black/white photo print Oppenheim maakte geen onderscheid en Maquette #1 for Emilie Comes to Me in a Dream | aankoop purchase 1991 realiseerde met evenveel gemak haar ideeën collage van vintage zilvergelatinedruk en offset inv.nr. | inv. no. 27241 uitsnijdingen aangebracht op originele bevestiging in objecten, tekeningen en schilderijen als in collage of vintage gelatin silver print & offset cut-outs sieraden en modeaccessoires. Haar ontwerpen affixed to original mount 33 uit de jaren dertig voor deze surreële sieraden – bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York Emiel van Moerkerken die een soort persiflage zijn op wat wij verstaan onder vrouwelijke juwelen – werden pas in 2003 Haarlem 1916 – Amsterdam 1995 uitgevoerd. 42 Hilde de B. Gemiddeld portret, circa 16 Clovis Trouille foto’s | Hilde de B. Average Portrait, circa Some art historians dismiss artworks by La Fère 1889 – Parijs 1975 female Surrealists as decorative art, not fine 16 photo’s 1959 Justine 1937 zwart-wit fotoafdruk | black/white photo print art. Meret Oppenheim made no distinction olieverf op doek | oil on canvas aankoop | purchase 1991 between the two, and was just as happy bruikleen particuliere collectie | on loan private collection inv.nr. | inv. no. 27242 realising her ideas as jewellery or fashion accessories as she was making paintings, drawings and objects. Her designs from 1934 34 43 for this Surrealist jewellery, which is a kind of Clovis Trouille Gerrit van ‘t Net caricature of what we understand as feminine La Fère 1889 – Parijs 1975 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 ‘jewels’, were only put into production in 2003. Anatomie van de mond Mon tombeau | My Tombe 1947-1962 37 olieverf op doek | oil on canvas Anatomy of the Mouth 1938 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection collage (reproducties) op papier Jindrich Štyrský collage (reproductions) on paper Čermná u Kyšperka 1899 – Praag 1942 schenking | donation 1981 44 inv.nr. | inv. no. 22663 Vilém Tell | William Tell 1931 Maquette voor luxe editie van Erotická revue Willem Wagenaar Maquette for the deluxe edition of Erotická revue Groningen 1907 – Amsterdam 1999 35 collage van vintage zilvergelatinedruk en offset Het anti-boze-oog Meret Oppenheim uitsnijdingen aangebracht op buff stock collage of vintage gelatin silver print & offset cut-outs affixed The Anti-Evil-Eye 1961 Berlin 1913 – Basel 1985 to buff stock hout, glas, plastic, kant, veer | wood, glass, plastic, lace, feather 1 Zonder titel | Untitled 1937-38 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York aankoop | purchase 2002 inv.nr. | inv. no. 29387

38 Zaal 2 Room 2 39 Paul Kooiker en Viviane Sassen zijn al jaren gefascineerd Paul Kooiker and Viviane Sassen have been fascinated door het surrealisme. Speciaal voor De tranen van Eros by Surrealism for years. They have both made new works hebben beide kunstenaars nieuw werk gemaakt. specially for The Tears of Eros.

Bij Paul Kooiker gaat het nooit om een enkele foto, het is Paul Kooiker never takes a single photograph: it is the series de serie die het voor hem interessant maakt. Vanuit zijn that interests him. He uses his fascination for voyeurism, fascinatie voor voyeurisme, schaamte en fetisjisme creëert shame and fetishism to create series of images full of hij beeldenreeksen vol referenties aan het surrealisme. references to Surrealism. Here the central motif is the Ditmaal staat de ezel centraal, een belangrijk motief in donkey, an important motif in the work of Surrealists such het werk van surrealisten als Dalí en Buñuel. De titel van as Dalí and Buñuel. The title of Kooiker’s new photo series is Kooikers nieuwe fotoserie, The Rumour, is een knipoog naar a nod to Moesman’s famous painting The Rumour, which is het beroemde schilderij Het gerucht van Moesman dat op missing from this exhibition. deze tentoonstelling ontbreekt. Viviane Sassen’s visual language is deeply rooted in the De beeldtaal van Viviane Sassen is sterk geworteld in domain of the subconscious mind. Bodies float in the het domein van het onderbewustzijn. Lichamen zweven darkness like loose limbs or are so intertwined that they als losse ledematen in het donker of zijn zodanig met form new beings. These new collages stem from the elkaar verstrengeld dat ze nieuwe gedaanten vormen. technique of the “cadavre exquis”, a creative game that was Deze nieuwe collages komen voort uit de techniek van popular among the Surrealists. Sassen’s surreal, hybrid, het ‘cadavre exquis’, een creatief spel dat populair was bij animalistic beings appear as symbols of metamorphosis and de surrealisten. Sassens surrealistische, hybride, dierlijke transformation, towards new models of female identity. wezens verschijnen als symbolen van metamorfose en transformatie, op weg naar nieuwe modellen van vrouwelijk identiteit.

© Paul Kooiker

1 Paul Kooiker Rotterdam 1964 The Rumour 2020 archivale inkt op lompenpapier | archival ink on rag paper gerealiseerd in opdracht van het Centraal Museum en financieel mogelijk gemaakt door het Mondriaan Fonds commissioned by the Centraal Museum and made financially possible by the Mondriaan Fund

40 Tussenhal Transit Hall 41 Zaal 3 Room 3

© Viviane Sassen

2 Viviane Sassen Amsterdam 1972 Consequences (Cadavre Exquis) 2020 collage van digitale prints op Canson Rag Art Paper collage of digital priints on Canson Rag Art Paper gerealiseerd in opdracht van het Centraal Museum en financieel mogelijk gemaakt door het Mondriaan Fonds commissioned by the Centraal Museum and made financially possible by the Mondriaan Fund

42 Tussenhal Transit Hall 43 De vrouwen van het The Women of surrealisme Surrealism

Een van de misvattingen over het surrealisme is dat het One of the misconceptions about Surrealism is that it was an enkel een ‘mannenzaak’ was. De eerste officiële groep van exclusively male affair. Like most other art movements at the surrealisten bestond weliswaar uitsluitend uit mannen – time, the first official Surrealist group was indeed made up net als de meeste andere bewegingen in die tijd – maar only of men, but women did participate in Surrealist meetings vanaf het eerste uur namen vrouwen wel degelijk deel aan and exhibitions from the outset. More and more women surrealistische bijeenkomsten en tentoonstellingen. Met joined the movement after 1930 and contributed actively to name vanaf de jaren dertig sloten meer en meer vrouwen it. Indeed, without , Leonora Carrington, Leonor zich aan bij de beweging. Ze leverden er ook actief een Fini, Lee Miller, Meret Oppenheim and , bijdrage aan. Sterker nog: zonder vrouwen als Claude Surrealism would not have become what it was. Cahun, Leonora Carrington, Leonor Fini, Lee Miller, Meret Oppenheim en Dorothea Tanning zou het surrealisme niet What was it like to be a woman artist in an avant-garde zijn geworden wat het was. movement obsessed with the female body? And how did the female Surrealists express their own sexuality and search for Hoe was het als vrouw om kunstenaar te zijn in een identity and personal liberation – as women and as artists? avant-garde beweging die geobsedeerd was door het In this gallery, we present artworks by female and gender vrouwenlichaam? En hoe verbeeldden vrouwelijke non-conformist artists who used Surrealism to discover and surrealisten hun eigen seksualiteit en hun eigen zoektocht emancipate themselves. naar identiteit en persoonlijke bevrijding – als mens en als kunstenaar? In deze zaal presenteren we kunstwerken van vrouwelijke en gender non-conforme kunstenaars die in het surrealisme een manier vonden om zichzelf te ontdekken en te emanciperen.

1 Photo: Joop van Putten

44 Zaal 3 Room 3 45 6 © Estate of Claude Cahun and Marcel Moore, Jersey Heritage

13 © Leonora Carrington Estate © Artists Rights Society, New York

7 © Estate of Claude Cahun and Marcel Moore, Jersey Heritage 12 © Leonora Carrington Estate © Artists Rights Society, New York

14 © Leonora Carrington Estate © Artists Rights Society, New York

9 © Estate of Claude Cahun and Marcel Moore, Jersey Heritage

46 Zaal 3 Room 3 47 15 © Leonor Fini Archives 16 © Leonor Fini Archives 18 Collectie Mu.ZEE Oostende. Photo: Steven Decroos

17 © Leonor Fini Archives 20 © Sanam Khatibi; Courtesy Galerie Rodolphe Janssen, Brussels. Photo: HV Studio

48 Zaal 3 Room 3 49 27 Ubu Gallery, New York

26 Ubu Gallery, New York

25 © Man Ray Trust / ARS-ADAGP

28 Ubu Gallery, New York 29 Ubu Gallery, New York

50 Zaal 3 Room 3 51 31 Ubu Gallery, New York

34 Ubu Gallery, New York 35 Ubu Gallery, New York

32 Ubu Gallery, New York

36 Ubu Gallery, New York

30 Ubu Gallery, New York 33 Ubu Gallery, New York 37 Ubu Gallery, New York

52 Zaal 3 Room 3 53 39 Ubu Gallery, New York

38 Ubu Gallery, New York 42 Ubu Gallery, New York 43 Ubu Gallery, New York

40 Ubu Gallery, New York 41 Ubu Gallery, New York 44 Ubu Gallery, New York

54 Zaal 3 Room 3 55 48 © The Estate of Dorothea Tanning

45 © Estate of /Artists Rights Society, New York 47 © The Estate of Dorothea Tanning. Photo: The Israel Museum

46 © The Estate of Dorothea Tanning. Photo: Michael Tropea 49 © The Estate of Dorothea Tanning

56 Zaal 3 Room 3 57 51 Photo: The Israel Museum 55 Ubu Gallery, New York 56 Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin

54 © Gillian Wearing; courtesy of Maureen Paley, London 57 Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin 58 Ubu Gallery, New York

58 Zaal 3 Room 3 59 59 Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin

62 Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin

60 Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin 61 Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin

60 Zaal 3 Room 3 61 1 Nantes to Paris with the love of her life, 9 Carrington’s primary motivation was to sensuele schilderijen al snel in aanraking 17 J.H. Moesman Suzanne Malberhe, who had changed her Claude Cahun develop an open, higher consciousness: the kwam met de surrealisten. Ze had echter een Leonor Fini name to Marcel Moore. Like many other Surrealist quest par excellence. When asked bloedhekel aan Breton, die ze beschouwde Utrecht 1909 –Tull en ‘t Waal 1988 Nantes 1894 – Saint Helier 1954 1907 – Parijs 1996 Surrealists, Cahun questioned where she what it was like to be worshiped as a muse by als een homofoob en misogynist, en weigerde Parasitica 1958 fitted within the sexual spectrum and used Zelfportret als Elle in Barbe Blue the Surrealists, she replied: ‘I thought it was daarom haar leven lang zich een surrealist Sphinx pour David Barrett olieverf op paneel | oil on panel the camera to explore her self-image. Her Self-portrait as Elle in Barbe Bleu 1929 bullshit… I didn’t have time to be anyone’s te noemen. Dankzij haar onafhankelijke Sphinx for David Barrett 1954 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection androgynous self-portraits testify to her quest moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk muse, I was too busy rebelling against my levensstijl – ze hield er meerdere minnaars olieverf op doek | oil on canvas for a third gender, between male and female, modern C-type digital exhibition print family and learning to be an artist.’ op na, woonde samen met drie (ex-)geliefdes bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York or in Cahun’s own words: ‘Neuter is the only bruikleen | on loan Jersey Heritage Collections en verzamelde meer dan twintig Perzische Rachel Baes en gender that always suits me’. katten om zich heen – bleef Fini tot in de De Belgische surrealisten Rachel Baes en 12 jaren zestig een beroemdheid. Ze overleed in 18 Jane Graverol waren beiden al jong artistiek 10 Leonora Carrington Parijs in 1996 op 88-jarige leeftijd. Jane Graverol actief. In de periode 1940-1950 bewogen 3 Claude Cahun Clayton-le-Woods 1917 – Mexico-Stad 2011 Ixelles 1905 – Fontainebleau 1984 ze zich zelfbewust in de Parijse en Brusselse Claude Cahun Nantes 1894 – Saint Helier 1954 The Argentinian-Italian artist Leonor Fini surrealistische kringen, zij het in de marge. Again, the Gemini are in the Orchard 1947 L’ Afrique inconnue Nantes 1894 – Saint Helier 1954 (1907-1996) is one of the most remarkable Het werk van Graverol sluit aan bij de Zelfportret (in mantel met verhulde figuur) olieverf op paneel | oil on panel Unknown Africa 1958 Zelfportret (geschoren hoofd, bruikleen | on loan Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam examples of an artist who rebelled against the beeldtaal van René Magritte. Zij was actief Self-portrait (in cloak with cloaked figure) olieverf op doek | oil on canvas aankoop met steun van | purchase with support of social conventions and gender roles of her betrokken bij Temps mêlés en Les lèvres stof over het lichaam gedrapeerd) | 1939 time. Fini, who grew up in , moved in the bruikleen on loan Mu.ZEE, Oostende nues, twee belangrijke publicaties van de Self-portrait (shaved head, Mondriaan Fonds, Vereniging Rembrandt (mede dankzij moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk haar Desirée Lambers Fonds en haar Dura Kunstfonds), early 1930s to Paris, where her extravagant Belgische surrealisten. Baes verbleef enige material draped across body) 1920 modern C-type digital exhibition print BankGiro Loterij, Stichting Fonds Willem van Rede, behaviour and sensual paintings soon jaren in Parijs en ontmoette vrouwelijke | 19 moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk bruikleen on loan Jersey Heritage Collections Stichting Museum Boijmans Van Beuningen, Prins Bernhard brought her to the attention of the Surrealists. surrealisten als Dorothea Tanning, Valentine modern C-type digital exhibition print Cultuurfonds (mede dankzij het Breeman Talle Fonds) 2019 However, she had a strong aversion to Breton, Jane Graverol Hugo en . Ze bleef echter een | bruikleen on loan Jersey Heritage Collections whom she considered a misogynist and a Ixelles 1905 – Fontainebleau 1984 einzelgänger, die een eigengereid oeuvre 11 homophobe, and therefore refused to call Lolita 1960 naliet van schilderijen van mysterieuze Claude Cahun Again, the Gemini are in the Orchard is herself a Surrealist. Thanks to her independent olieverf op unalit | oil on Unalit meisjes en jonge vrouwen in angstige, 4 Nantes 1894 – Saint Helier 1954 gemaakt tijdens Carringtons eerste jaren in lifestyle – she had several concurrent lovers, bruikleen | on loan Koninklijke Musea voor Schone vreemde situaties. Het werk van beide Claude Cahun Mexico. Het is geïnspireerd op Jheronimus Zelfportret (masker vasthoudend) lived with three (former) lovers and kept more Kunsten, Brussel vrouwen, die elkaar amper kenden, zit vol Bosch’ beroemde Tuin der lusten. Tegelijk is Nantes 1894 – Saint Helier 1954 than twenty Persian cats – Fini remained a versluierde autobiografische elementen. Self-portrait (holding mask) 1947 het, zoals al haar werk, gebaseerd op een I Am in Training Don’t Kiss Me 1927 celebrity until the 1960s. She died in Paris in moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk intens persoonlijk symbolisme. Het witte 1996 at the age of eighty-eight. 20 The Belgian surrealists Rachel Baes and Jane moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk modern C-type digital exhibition print paard belichaamt haar alter-ego, de kleine modern C-type digital exhibition print bruikleen | on loan Jersey Heritage Collections Sanam Khatibi Graverol were both artistically active at a very tuiniers bij het bloembed vertegenwoordigen bruikleen | on loan Jersey Heritage Collections Teheran 1979 young age. From 1940 to 1950, they were haar kinderen en de andere, mystieke 15 involved in the Surrealist circles in Brussels Leonora Carrington gestalten duiden op de door Carrington Leonor Fini A Venison of Loveliness 2016 diepgevoelde verbintenis tussen mensen, olieverf en potlood op doek | oil and pencil on canvas and Paris, albeit on the fringes. Graverol’s 5 Het levensverhaal van kunstenaar en Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 work was influenced by the visual language Claude Cahun schrijver Leonora Carrington is een planten, dieren en geesten. bruikleen particuliere collectie | on loan private collection of René Magritte. She was actively involved La bergère des sphinx courtesy rodolphe janssen, Brussels Nantes 1894 – Saint Helier 1954 biografische schatkist; een opeenvolging with Temps mêlés and Les lèvres nues, two van wereldgebeurtenissen, beroemde Carrington made Again, the Gemini Are in The Shepherdess of the Sphinxes 1941 Zelfportret (in mantel met maskers) the Orchard during her first years in Mexico. | important Belgian Surrealist publications. Baes kunstenaarsvrienden, liefdesverhalen, olieverf op doek oil on canvas 21 spent some years in Paris and met female Self-portrait (in robe with masks attached) periodes van waanzin, creativiteit en spirituele It is inspired by Hieronymus Bosch’s famous bruikleen | on loan Collection, | Sanam Khatibi Surrealists such as , Dorothea 1928 ontwikkeling. In 1937 ontmoette ze als Garden of Earthly Delights but, like all her Solomon R. Guggenheim Foundation, New York work, it is also contains highly personal Teheran 1979 Tanning and Toyen. But she remained a loner moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk student in Londen de zesentwintig jaar oudere and left behind an idiosyncratic oeuvre of modern C-type digital exhibition print Max Ernst. De twee werden onmiddellijk symbolism. The white horse embodies her No One’s Going Quietly 2016 alter ego, the two figures sowing seeds In La bergère des sphinx zien we een paintings of mysterious girls and young women bruikleen | on loan Jersey Heritage Collections verliefd op elkaar en vertrokken naar Parijs, olieverf en potlood op doek | oil and pencil on canvas represent her children, and the other mystical krachtige leidster met de manen van een in strange, anxious situations. The work of both waar Carrington kennismaakte met de groep leeuwin die een stam kleine sfinxen door een bruikleen particuliere collectie | on loan private collection women, who barely knew each other, is full of surrealistische kunstenaars rond Breton. figures indicate Carrington’s deeply felt belief courtesy rodolphe janssen, Brussels 6 in the connection between people, plants, verlaten gebied leidt. In de kunstgeschiedenis veiled autobiographical elements. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog wordt de sfinx vaak geassocieerd met dood Claude Cahun werden de geliefden uit elkaar gedreven en animals and spirits. en vernietiging, maar ook met transformatie. De idyllisch ogende landschappen van Sanam Nantes 1894 – Saint Helier 1954 vluchtte Carrington naar Mexico. Hier zou 2 Hier zou het kunnen duiden op de formatie van Khatibi worden bevolkt door nimfachtige ze tot haar dood in 2011 blijven wonen en Zelfportret (weerspiegeld in spiegel) 13 een eigen identiteit en het zichzelf opnieuw vrouwen die betrokken zijn bij heel wat Rachel Baes werken. Self-portrait (reflected in mirror) 1928 Leonora Carrington uitvinden als autonome vrouw, met zeggenschap minder lieflijke zaken. Op de grond liggen Brussel 1912 – Brugge 1983 Carringtons primaire drijfveer was het moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk Clayton-le-Woods 1917 – Mexico-Stad 2011 over haar eigen lichaam en seksualiteit. opengereten hertenkadavers en in een boom ontwikkelen van een open, hoger bewustzijn Madame Veto 1965 modern C-type digital exhibition print hangt een opgeknoopt konijn. De vrouwen zijn – dé surrealistische queeste bij uitstek. Op de Assurbanipal Abluting Harpies 1958 olieverf op doek | oil on canvas bruikleen | on loan Jersey Heritage Collections In The Shepherdess of the Sphinxes, we hier de roofdieren, hoe speels en sensueel ze vraag hoe het was om door de surrealisten olieverf op doek | oil on canvas bruikleen | on loan Koninklijke Musea voor Schone see a strong leader, with the wild mane of a ook lijken. De scheidslijn tussen verlangen Kunsten, Brussel als muze te worden vereerd, antwoordde ze: bruikleen | on loan The Israel Museum, Jerusalem lioness, leading a group of sphinxes through a naar macht en verlies van controle is dun, lijkt 7 “Ik vond het maar onzin … Ik had geen tijd deserted landscape. In art history, the sphinx Khatibi te zeggen. om iemands muze te zijn, ik had het te druk Claude Cahun is often associated with death and destruction, Claude Cahun met rebelleren tegen mijn familie en leren om 14 Nantes 1894 – Saint Helier 1954 but also with transformation. Here it could Sanam Khatibi’s idyllic landscapes are Samen met haar grote liefde Suzanne kunstenaar te worden.” Leonora Carrington indicate the creation of a personal identity and populated by nymph-like female figures Malherbe, die haar naam had veranderd in Zelfportret (geknield, naakt, met masker) Clayton-le-Woods 1917 – Mexico-Stad 2011 self-reinvention as an autonomous woman, involved in rather less pleasant activities. The Marcel Moore, vertrok ze begin jaren twintig Self-portrait (kneeling, naked, with mask) 1928 The life story of the British artist and writer Oink (They Shall Behold Thine Eyes) 1959 with control over her own body and sexuality. ground is littered with disembowelled deer naar Parijs. Net als vele andere surrealisten moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk Leonora Carrington is a biographical treasure olieverf op doek | oil on canvas and the carcass of a rabbit hangs from a tree. vroeg Cahun zich af waar ze paste binnen modern C-type digital exhibition print chest: a succession of world events, famous bruikleen | on loan Peggy Guggenheim Collection, Venice As playful and sensual as they may look, here het seksuele spectrum en gebruikte ze de bruikleen | on loan Jersey Heritage Collections artist friends, love stories, periods of madness, 16 | Solomon R. Guggenheim Foundation, New York the women are predators. There is a thin line fotocamera om nieuwe zelfbeelden te testen. creativity and spiritual development. In 1937, Leonor Fini between the desire for power and the loss of Haar androgyne zelfportretten getuigen van while still an art student in London, she 8 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 control, Khatibi seems to say. haar zoektocht naar een derde sekse, tussen met Max Ernst, who was twenty-six years Leonor Fini het mannelijke en vrouwelijk in. Of zoals Claude Cahun her senior. The two immediately fell in love De Argentijns-Italiaanse Leonor Fini is een L’Homme aux masques, Portrait of Cahun zelf zei: “Onzijdig is het enige geslacht Nantes 1894 – Saint Helier 1954 and went to Paris, where Ernst introduced van de meest tot de verbeelding sprekende Enrique Alverez Felix 22 dat altijd bij me past”. Zelfportret als meneer in Banlieu Carrington to the group of Surrealist artists voorbeelden van een kunstenaar die The Man with the Masks, Portrait of Sanam Khatibi around Breton. The couple were separated rebelleerde tegen de sociale conventies Enrique Alverez Felix 1949 The French artist Lucy Schwob adopted the Self-portrait as Monsieur in Banlieu 1929 Teheran 1979 by the events of the Second World War and en seksuele rolpatronen van haar tijd. Fini olieverf op doek | oil on canvas moderne C-type digitale tentoonstellingsafdruk gender-neutral name Claude Cahun in her Carrington fled to Mexico, where she would live vertrok begin jaren dertig naar Parijs waar bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York Days and Days Without Love 2017 modern C-type digital exhibition print early twenties and moved from her native ze dankzij haar extravagante gedrag en olieverf en potlood op doek | oil and pencil on canvas bruikleen | on loan Jersey Heritage Collections and work until her death in 2011.

62 Zaal 3 Room 3 63 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection 27 35 43 47 Tir: cycle de douze dessins 1939-1940 et courtesy rodolphe janssen, Brussels Pierre Molinier Pierre Molinier Pierre Molinier Dorothea Tanning deux pointes-sèches 1973 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Galesburg 1910 – New York 2012 Shoot: cycle of twelve drawings 1939-1940 23 Sacrifice (Zelfportret met fetisj object) Lenah (Le Chaman et ses creatures) Luciano Castelli ca. 1970 Home Light 1952 and two drypoints 1973 1939-1973 12 litho’s | 12 lithographs Sarah Lucas Sacrifice (Self-portrait with fetish object) Lenah (The Shaman and his Creatures) vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print olieverf op doek | oil on canvas bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris, Bibliothèque Holloway 1962 1966-68 1968 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York bruikleen | on loan The Vera and Arturo Schwarz Collection of and Surrealist Art in the Israel Museum, Jerusalem Kandinsky, Musée nationale d’art moderne/Centre de Titti Doris 2017 vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print création industrielle panty’s, pluisjes, stoel, schoenen | tights, fluff, chair, shoes bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York 44 bruikleen | on loan ProWinko ProArt Collection 48 Pierre Molinier 51 Dorothea Tanning 28 36 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Toyen 24 Galesburg 1910 – New York 2012 Pierre Molinier Pierre Molinier Zonder titel (Jean Meunier) Praag 1902 – Parijs 1980 Sarah Lucas Agen 1900 – Bordeaux 1976 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Pincushion to Serve as a Fetish 1965 Untitled (Jean Meunier) 1973 Two Birds 1953 Holloway 1962 | fluweel, plastic trechter, spelden, zaagsel en wol Zonder titel (zelfportret) Zonder titel (benen met kousen) vintage zilvergelatinedruk vintage silver gelatin print inkt en waterverf | ink and watercolour | velvet, plastic funnel, metal pins, sawdust and wool Nahuiolin 2013 bruikleen on loan Ubu Gallery, New York bruikleen | on loan The Vera and Arturo Schwarz Collection Untitled (Self-portrait) 1966-68 Untitled (Legs with stockings) 1968 bruikleen | on loan Tate gegoten brons | cast bronze vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print of Dada and Surrealist Art in the Israel Museum, Jerusalem bruikleen | on loan ProWinko ProArt Collection bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York 45 49 Kay Sage 25 29 37 Albany 1898 – Woodbury 1963 Dorothea Tanning Galesburg 1910 – New York 2012 VITRINE 1 Man Ray Pierre Molinier Pierre Molinier The Upper Side of the Sky 1944 Philadelphia 1890 – Parijs 1976 Nue couchée | Reclining Nude 1969-70 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Agen 1900 – Bordeaux 1976 olieverf op doek | oil on canvas 1.1 katoenen stof, karton, 7 pingpongballen, wol en draad Portrait de Rrose Sélavy Travesti | Transvestite 1966-68 Zonder titel (zelfportret) bruikleen | on loan The Vera and Arturo Schwarz Collection of Dada and Surrealist Art in the Israel Museum, Jerusalem cotton textile, cardboard, 7 table tennis balls, wool and thread Pierre Louÿs | Portrait of Rrose Sélavy vintage zilvergelatinedruk vintage silver gelatin print Untitled (Self-portrait) ca. 1968 bruikleen | on loan Tate Gent 1870 – Parijs 1925 1921 (reprint 1990) bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print Pybrac met illustraties van Toyen foto, nieuwe afdruk | photo, reprint bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York Dorothea Tanning Toyen Pybrac with illustrations by Toyen 1927 bruikleen | on loan Galerie Ronny van de Velde, Berchem 30 De Amerikaanse Dorothea Tanning verscheen op het surrealistische toneel in de jaren De Tsjechische kunstenaar Marie Čermínová (reprint 2014) Wakefield Press, Pierre Molinier 38 veertig, op het moment dat veel surrealisten, veranderde haar naam in Toyen – als Pierre Molinier Cambridge, 2014 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Pierre Molinier waaronder Breton, Ernst, Dalí en Duchamp, verwijzing naar het Franse ‘citoyen’, burger De surrealistische schilder, fotograaf en boek met illustraties | illustrated book Agen 1900 – Bordeaux 1976 vanwege het uitbreken van de Tweede – en werd bij voorkeur aangesproken objectenmaker Pierre Molinier werd door Mes jambes | My Legs 1966-68 aankoop | purchase 2019 Wereldoorlog naar de Verenigde Staten met mannelijke voornaamwoorden. ‘Hij’ Breton ook wel de “tovenaar van erotische vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print Le Stylite | The Stylite ca. 1968 waren gevlucht. Tanning behoorde tot een hield zich nadrukkelijk bezig met gender kunst” genoemd. Molinier was een travestiet bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print jongere generatie kunstenaars die een fris en en ‘sexual politics’. Niet alleen in naam 1.2 in een tijdperk dat dit sterk werd afgekeurd. bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York kritisch perspectief bood op de Europese en en voorkomen, ook in de verbeelding van Rond 1950 begon hij met het maken van Toyen 31 mannelijke fundamenten van het surrealisme. erotische thema’s verschilde Toyen van de auto-erotische portretten met behulp van Praag 1902 – 1980 Parijs 39 Ze was een groot voorstander van meeste van zijn vrouwelijke tijdgenoten. Dit speciaal gemaakte rekwisieten; poppen, Pierre Molinier gelijkheid en verwierp het label ‘vrouwelijke is met name zichtbaar in Toyens expliciet Jindřich Štyrský verschillende prothetische ledematen, Agen 1900 – Bordeaux 1976 Pierre Molinier kunstenaar’: “Het is net zo’n contradictio erotische illustraties, bijvoorbeeld die voor Čermná u Kyšperka 1899 – Praag 1942 naaldhakken en dildo’s. Op de foto’s staan Agen 1900 – Bordeaux 1976 Zonder titel (zelfportret) in terminis als ‘mannelijke kunstenaar’ of Pierre Louÿs’ gedichtenbundel Pybrac of de Molinier en andere mannelijke modellen Erotická revue [REVUE] no. 2 1932 Untitled (Self-portrait) 1966-68 Le double | Double 1968-70 ‘olifanten-kunstenaar’. Je bent misschien een portfolio Jednadvacet (Eenentwintig). Toyens gekleed in lingerie, terwijl ze zich bezighouden Erotická revue [REVUE] no. 3 1933 vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print vrouw en je kunt een kunstenaar zijn; maar illustraties zijn misschien wel het enige met erotische spelletjes en vormen van bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris, Bibliothèque bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York de één is een gegeven en de ander ben jij.” werk van een surrealistische ‘vrouwelijke’ extreem fetisjisme. Molinier pleegde op Kandinsky, Musée nationale d’art moderne/Centre de kunstenaar die het mannelijke geslacht 75-jarige leeftijd zelfmoord, naar verluid door création industrielle The American artist Dorothea Tanning (letterlijk en figuurlijk) centraal stelde. zich door zijn hoofd te schieten tijdens het 32 40 appeared on the Surrealist scene in the Toyens fallische beelden zijn daarmee beslist masturberen. Pierre Molinier Pierre Molinier 1940s, when many Surrealists, including uitzonderlijk te noemen. 1.3

Agen 1900 – Bordeaux 1976 Agen 1900 – Bordeaux 1976 Breton, Dalí, Duchamp and Ernst, had fled to Toyen André Breton once described the Surrealist the United States following the outbreak of The Czech artist Marie Čermínová changed painter, photographer and object maker Pierre Zonder titel (gemanipuleerd zelfportret) Zonder titel (zelfportret) Praag 1902 – 1980 Parijs the Second World War. As part of a younger her name to Toyen, a reference to ‘citoyen’, Molinier as the ‘wizard of erotic art’. Molinier Untitled (Manipulated self-portrait) 1966-68 Untitled (Self-portrait) 1969 generation of artists, Tanning offered a fresh the French word for ‘citizen’, and preferred Jednadvacet was a transvestite at a time when this was a vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print and critical perspective on the male European to be addressed with masculine pronouns. Twenty-One 1938 (reprint 2002) great taboo. Around 1950 he began making bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York foundations of Surrealism. She was a great ‘He’ was explicitly concerned with gender and Torst, Praag, 2002 auto-erotic portraits with the help of specially sexual politics. Toyen differed from most of his champion of sexual equality and rejected boek met illustraties | illustrated book made props: dolls, prosthetic limbs, stiletto 33 41 the term ‘woman artist’: ‘It’s just as much female contemporaries not only in name and aankoop | purchase 2019 heels and dildos. The photographs feature a contradiction in terms as ‘man artist’ or appearance, but also in the depiction of erotic Molinier and male models wearing lingerie and Pierre Molinier Pierre Molinier ‘elephant artist’. You may be a woman and you themes. This is particularly evident in Toyen’s engaging in erotic games and forms of extreme Agen 1900 – Bordeaux 1976 Agen 1900 – Bordeaux 1976 may be an artist; but the one is a given and explicit erotic illustrations, for example those 1.4 fetishism. Molinier committed suicide at the Féminin pluriel est triste Hanel no. 1 ca. 1969 the other is you’. for Pierre Louÿs’ collection of poems Pybrac Toyen age of seventy-five, reportedly shooting himself The Feminine Plural is Sad 1966-68 vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print and the portfolio Jednadvacet (Twenty-one). Praag 1902 – 1980 Parijs through the head while masturbating. bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York Toyen’s illustrations are perhaps the only work vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print Jindrich Heisler bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York 46 by a ‘female’ Surrealist artist who gave centre Dorothea Tanning stage to the male sex (literally and figuratively). Chrast 1914 – Parijs 1953 26 42 Galesburg 1910 – New York 2012 In this respect, Toyen’s phallic images are Les spectres du désert, accompagné Pierre Molinier 34 Pierre Molinier quite exceptional. Asleep in the Deep 1947 d’un poème de Jindrich Heisler Agen 1900 – Bordeaux 1976 Pierre Molinier Agen 1900 – Bordeaux 1976 olieverf op doek | oil on canvas The Specters of the Desert, accompanied Mon fétiche des jambes Agen 1900 – Bordeaux 1976 Travesti | Transvestite 1969 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection, 50 by a poem by Jindrich Heisler 1953 My Fetish of Legs 1966 Toi, moi (Le Chaman et ses creatures) vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print Chicago Toyen boek met illustraties | illustrated book vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print bruikleen | Ubu Gallery, New York You, me (The Shaman and his Creatures) on loan Praag 1902 – Parijs 1980 bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris, Bibliothèque bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York 1968 Kandinsky, Musée nationale d’art moderne/Centre de Radovan Ivšić création industrielle vintage zilvergelatinedruk | vintage silver gelatin print Zagreb 1921 – Parijs 2009 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York

64 Zaal 3 Room 3 65 1.5 begon Zürn te experimenteren met 59 Toyen ‘automatische’ tekeningen en anagrammen. Unica Zürn Entresol 2 Haar gedetailleerde tekeningen van amorfe, Praag 1902 – 1980 Parijs Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 dierlijke of menselijk-aandoende wezens Radovan Ivšić lijken rechtstreeks voort te komen uit de Zonder titel | Untitled (Île de Ré) 1963 Zagreb 1921 – Parijs 2009 diepten van haar onderbewustzijn. De inkt en gouache op papier | ink and gouache on paper Le puits dans la tour / Débris de rêves meeste tekeningen in de tentoonstelling zijn bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie gemaakt in de jaren zestig, een periode die Berinson, Berlin The Well in the Tower / Debris of Dreams gekenmerkt werd door haar verslechterende 1967 geestelijke gezondheid. In 1970 pleegde Zürn 60 Éditions Surréalistes, Paris. First edition zelfmoord door van het balkon te springen boek met illustraties | illustrated book van het Parijse appartement dat ze met Unica Zürn aankoop | purchase 2019 Bellmer had gedeeld. Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 Zonder titel | Untitled 1963 52 Unica Zürn was an accomplished poet and collage en gouache op papier Gillian Wearing writer when she was introduced to the German collage and gouache on paper surrealist Hans Bellmer in the early 1950s. He bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie Birmingham 1963 would become her life companion and artistic Berinson, Berlin Me and Claude in Mirror 2017 partner and encouraged her to experiment bromide print in lijst | framed bromide print with ‘automatic’ drawings and anagrams. Her bruikleen particuliere collectie, Londen detailed drawings of amorphous, animal- or 61 on loan private collection, London human-like beings seem to have emerged Unica Zürn courtesy of Maureen Paley, London directly from the depths of her subconscious. Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 Most of the drawings in the exhibition were Zonder titel made in the 1960s, a period in which her Gillian Wearing onderzoekt in haar werk mental health deteriorated. Zürn committed Untitled (from: A Storybook for Friedrich hoe wij onszelf presenteren en welke rollen suicide in 1970 by jumping from the balcony Schröder-Sonnenstern) 1963-64 we spelen: bestaat er een ‘echt’ ik? Deze of the Parisian apartment she shared with potlood en inkt op papier |pencil and ink on paper interesse bracht haar al vroeg bij het oeuvre Bellmer. bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie van de surrealistische kunstenaar Claude Berinson, Berlin Cahun. Me and Claude in Mirror is een directe hommage aan Cahuns iconische 55 Self-Portrait (Reflected in Mirror) uit 1928. Unica Zürn 62 Beide kunstenaars delen een fascinatie voor Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 Unica Zürn het zelfportret en maken gebruik van de Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 fotografie en de maskerade om thema’s als Zonder titel | Untitled 1957 | identiteit en gender te onderzoeken. inkt op moiré zijde | ink on moiré silk Zonder titel Untitled 1966 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York inkt op papier | ink on paper Gillian Wearing’s work investigates how we bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin present ourselves and the roles we play: is 56 there a ‘real’ me? This interest soon led her to the work of the French Surrealist artist Unica Zürn Claude Cahun. Me and Claude in Mirror is a Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 direct homage to Cahun’s iconic Self-Portrait Guten Abend mein Ungleuck wie geht es (Reflected in Mirror) from 1928. Both artists Dir? Ich kegle in Dir um das unentwegte share a fascination with self-portraiture and have used photography and masquerade to Beugen explore themes such as identity and gender. Good Evening Bad luck, How Are You? I Control In You the Constant Bending 1958 53 inkt op papier | ink on paper Gillian Wearing bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie Birmingham 1963 Berinson, Berlin Kiss of Life 2017 platina-silicium, mensenhaar, hardhout, vitrine 57 platinum silicon, human hair, hardwoods, vitrine bruikleen | on loan Maureen Paley, London Unica Zürn Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 Zonder titel (dubbelzijdige tekening) 54 Untitled (Double-sided drawing) 1960 Gillian Wearing inkt op papier | ink on paper Birmingham 1963 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie Me as Madame and Monsieur Duchamp Berinson, Berlin 2018 bromide prints in gearticuleerde lijst 58 bromide prints in articulated frame bruikleen | on loan Maureen Paley, London Unica Zürn Berlin-Grunewald 1916 – Parijs 1970 Zonder titel | Untitled 1960 Unica Zürn Unica Zürn was een volleerd dichter en print (fotolitographie) | print (photolithography) bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie schrijver toen ze begin jaren vijftig kennis Berinson, Berlin maakte met de Duitse surrealist Hans Bellmer, die haar levensgezel en artistieke partner zou worden. Door hem aangemoedigd

66 Zaal 3 Room 3 67 1 houtskool, vetkrijt en krijt op papier naar het thema ‘vervreemding’. Het fysieke Kunstliefde Kunstliefde (Love of Art) J.H. Moesman charcoal and chalk on paper lichaam is ons meest persoonlijke bezit; we aankoop | purchase 1973 ontlenen er vaak onze identiteit aan. Het kan Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 inv.nr. | inv. no. 18078 echter ook vreemd aandoen. Door meerdere Moesman kwam al vroeg in aanraking met het Moesman came into contact with the Utrecht artists’ Staand naakt | Standing Nude z.j perspectieven op haar eigen lichaam in één Utrechtse kunstenaarsgenootschap Kunstliefde. Zijn society Kunstliefde (Love of Art) early in his career. His krijt (gewassen) op papier | chalk (washed) on paper In tegenstelling tot bij het toentertijd beeld te verwerken en het getekende met het vader verzorgde het drukwerk voor het genootschap en father designed the society’s printed matter, and Moesman aankoop | purchase 1998 conservatieve Kunstliefde kon bij het gefotografeerde beeld te laten versmelten, inv.nr. | inv. no. 28267 probeert zij een gevoel van vervreemding op te Moesman junior nam geregeld zijn vaders plek in bij de regularly took his father’s place during the evening tekenclubje van Willem van Leusden wel worden geëxperimenteerd met moderne wekken. modeltekenavonden. Toen na een periode van wanbeheer life-drawing sessions. In 1929, following a period of 2 kunststromingen. Ook mocht hier naar in 1929 alle activiteiten van Kunstliefde waren stopgezet mismanagement, Kunstliefde’s activities came to a halt and Janneke Berendsen became a member J.H. Moesman vrouwelijk naaktmodel worden getekend. en er zelfs opheffing dreigde, was Moesman een van de the society was even threatened with dissolution. Several Eind jaren 1920 introduceerde Moesman of Kunstliefde in January 2019: ‘For me, Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Kunstliefde is a place where I am inspired kunstenaars die hiertegen in opstand kwam. Onder leiding artists, including Moesman, took things into their own hands. samen met Louis Wijmans een nieuwe, Zonder titel | Untitled 1928 experimentele werkwijze op de tekenavonden. by my fellow artists and where I can have van Willem van Leusden had een groep vooruitstrevende Led by Willem van Leusden, a group of progressive artists potlood en krijt op papier | pencil and chalk on paper Ze lieten het model niet langer in rap critical conversations about my work. The life kunstenaars de afgelaste modeltekenavonden inmiddels set up their own life drawing evenings. Their drawing club bruikleen | on loan Rijksdienst Cultureel Erfgoed 1994 wisselende poses staan, zoals de oude garde drawing evenings provide a social contrast to al zelfstandig voortgezet. Hun tekenclub was van groot was of great importance because it provided an opportunity inv.nr. | inv. no. 27860 had gedaan, maar lieten het model juist lang my solitary working process. These evenings are entirely unpredictable and often lead to belang omdat ze er ervaringen uitwisselden en gezamenlijk to share ideas and experiment together. It even created a stilstaan om te bekijken welke gedachten en fantasieën de pose bij hen opriep. Ook discoveries that I later develop in my studio’. experimenteerden. Zo werd hier zelfs een voedingsbodem breeding ground for a new art movement: Utrecht Surrealism. 3 voegden ze vreemde objecten en gipsen Ego II is a work that Berendsen has exhibited gelegd voor een nieuwe kunststroming: het Utrechtse The group also ensured that Kunstliefde resumed its J.H. Moesman beelden toe. Waar de geschetste figuren at Kunstliefde. The diptych is part of the surrealisme. Door toedoen van de groep keerden naast members’ exhibitions, giving Moesman and his friends an Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 eerder nog vooral abstract en geometrisch artist’s exploration of the theme of alienation. The physical body is our most personal het modeltekenen, ook de ledententoonstellingen terug opportunity to show their radically new art in public for the Zonder titel | Untitled 1929 waren, kregen nu geïsoleerde ledematen en golvende vlakken en lijnen de overhand. possession and it shapes our identity, but it potlood en houtskool op papier bij Kunstliefde. De radicaal nieuwe kunst van Moesman first time. Kunstliefde still organises members’ exhibitions Later werd dit beschouwd als het begin van can also seem strange to us. By incorporating en zijn vrienden kon hierdoor voor het eerst aan het and organises life drawing sessions every Monday evening. pencil and charcoal on paper multiple perspectives of her own body into a single bruikleen | on loan Rijksdienst Cultureel Erfgoed 1994 het Utrechts surrealisme. In 1930 werd het image and by fusing drawings with photography, publiek worden getoond. Ook tegenwoordig organiseert inv.nr. | inv. no. 27863 modeltekenen bij Kunstliefde hervat en Kunstliefde ledententoonstellingen en wordt er nog iedere werden de surrealistische experimenten onder she has attempts evoke a sense of alienation. maandagavond naar model getekend. Moesmans leiding daar voortgezet. 4 10 J.H. Moesman In contrast to the conservative Kunstliefde, Anthony Everhardus Grolman Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Willem van Leusden’s drawing club allowed artists to experiment with modern art Utrecht 1843 – Utrecht 1926 Zonder titel | Untitled 1929 movements and to draw naked female models. Convocatie van Genootschap potlood, houtskool en krijt op papier At the end of the 1920s, Moesman and Louis Kunstliefde voor de tentoonstelling van pencil, charcoal and chalk on paper Wijmans introduced a new, experimental bruikleen | on loan Rijksdienst Cultureel Erfgoed 1994 aquarellen van Anthonie Grolman working method during the drawing evenings. inv.nr. | inv. no. 27861 Convocation from Society Kunstliefde for They no longer had the model stand in a rapid succession of different poses as the the exhibition of watercolours by Anthonie 5 society’s old guard had done, but instead Grolman 1902 J.H. Moesman had the model stand still for a long time to lithografie | lithograph schenking | donation 1965 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 see what thoughts and fantasies the pose evoked in the artists. They also added strange inv.nr. | inv. no. 14867/011 Zonder titel | Untitled 1929 objects and plaster sculptures. Whereas most potlood op papier | pencil on paper of their earlier figure sketches were done in 11 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection an abstract, geometric style, now isolated limbs and undulating surfaces and lines Willem van den Heuvel Utrecht 1874 – Bilthoven 1925 6 prevailed. These developments were later seen as the beginnings of Surrealism in Utrecht. Uitnodiging van Genootschap J.H. Moesman Kunstliefde’s life drawing evenings resumed Kunstliefde voor tentoonstelling Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 in 1930 and the Surrealist experiments Invitation from Society William Kuik (lithograaf) continued there under Moesman’s leadership. Kunstliefde for an exhibition 1902 Utrecht 1919 – Utrecht 2008 lithografie | lithograph Handen | Hands 1929–1979 9 schenking | donation 1965 inv.nr. | inv. no. 14867/015 lithografie| lithograph Janneke Berendsen schenking | donation 1980 Den Bosch 1983 inv.nr. | inv. no. 28272 Ego II 2019 12 houtskool op print | charcoal on print Jozef Hoevenaar 7 bruikleen kunstenaar | on loan from the artist Utrecht 1840 – Utrecht 1926 J.H. Moesman Uitnodiging van Genootschap Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 Janneke Berendsen werd in januari 2019 Kunstliefde voor een vergadering Zonder titel | Untitled 1932 lid van Kunstliefde: “Kunstliefde is voor mij Invitation from Society Kunstliefde potlood en krijt op papier | pencil and chalk on paper een plek waar ik inspiratie vind bij collega- for a meeting 1905 | kunstenaars en kritische gesprekken bruikleen on loan Rijksdienst Cultureel Erfgoed 1994 lithografie | lithograph | kan voeren over mijn werk. Tijdens inv.nr. inv. no. 27862 schenking | donation 1965 modeltekenavonden kom ik even los van het inv.nr. | inv. no. 14867/024 solitaire proces als ik mijn werken maak. 8 Wat tijdens zo’n avond gebeurt, is altijd J.H. Moesman weer even onvoorspelbaar en leidt vaak tot 13 Utrecht 1909 – Tull en ‘t Waal 1988 ontdekkingen die ik later uitwerk in mijn Jan van Kleef atelier”. Ego II is een van de kunstwerken Studie vrouwelijk naakt Utrecht 1901 – Utrecht 1985 die Berendsen bij Kunstliefde tentoonstelde. Female nude study 1933 Het tweeluik is onderdeel van een onderzoek Figuur staande in een constructie

68 Entresol 2 69 Figure standing in a construction ca. 1927 18 century. The society was not open to new art kleurkrijt, potlood en houtskool op papier Gerrit van ‘t Net movements and rejected the proposal to have Zaal 4 colored chalk, pencil and charcoal on paper nude female as well as male models at the life Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 aankoop | purchase 1999 drawing evenings as immoral. As a result, the inv.nr. | inv. no. 24896 Symbolische voorstelling met paard association lost more and more progressive Room 4 Symbolic representation with horse ca. artists, such as Willem van den Heuvel and Willem van Leusden, who founded their own 14 1932 aquarel op papier | watercolor on paper drawing clubs. Only with the election of a new Jan van Kleef schenking | donation 1977 board in 1930 was there room for innovation Utrecht 1901 – Utrecht 1985 inv.nr. | inv. no. 20419 and change at Kunstliefde. Vrouwelijk figuur Female Figure ca. 1927 19 23 houtskool op papier | charcoal on paper Gerrit van ‘t Net Louis Wijmans aankoop | 1999 purchase Utrecht 1905 – Rotterdam 1994 inv.nr. | inv. no. 24900 Eemnes 1910 – Amsterdam 1971 Sleutelgatvrouw Studie van een gebogen figuur Study of a curved figure 1928 15 Keyhole woman ca. 1935 houtskool op papier | charcoal on paper krijt en aquarel op papier | chalk and watercolor on paper Willem van Leusden schenking | donation 1983 aankoop | purchase 1975 Utrecht 1886 – Maarssen 1974 inv.nr. | inv. no. 23985 inv.nr. | inv. no. 19490 Zwarte en witte hand (Moment musicale) Black and white hand (Moment musical) 20 24 1931 Anthon Gerard Alexander van Rappard Louis Wijmans olieverf op doek | oil on canvas Zeist 1858 – Santpoort 1892 Utrecht 1905 – Rotterdam 1994 legaat | legacy 1976 inv.nr. | inv. no. 20173 Uitnodiging van Genootschap Kunstliefde Studies van mannelijke naakten voor lezing Studies of male nudes 1931–1932 Invitation from Society Kunstliefde for a krijt en houtskool op papier | chalk and charcoal on paper Dit schilderij van Willem van Leusden doet aankoop | purchase 1975 in niets meer denken aan zijn eerdere lecture 1887 inv.nr. | inv. no. 19491 geometrische abstractie. Hoewel hij in eerste lithografie| lithograph instantie sceptisch aankeek tegen de nieuwe schenking | donation 1965 opvatting die Moesman op de tekenclub inv.nr. | inv. no. 14867/001 Wijmans tekening doet denken aan introduceerde, ging hij langzaam overstag. het mannelijk onderlijf op het schilderij Toen in 1933 de ledententoonstellingen bij 21 Aangekomene van Moesman. Beide Kunstliefde weer in ere hersteld waren, kreeg kunstenaars schetsten de pose van een Van Leusden de kans om zijn surrealistische Wilhelm Ritterbach achteroverliggende man op een tafel tijdens kunst aan het publiek te tonen. Hoisten 1884 – Bensberg 1952 een sessie bij Kunstliefde. Wijmans deed Uitnodiging voor tentoonstelling verder niets met zijn tekening, in tegenstelling This painting by Willem van Leusden is very Invitation for an exhibition 1905 tot Moesman, die bedacht dat het model ook different to his earlier geometric abstract zou kunnen zweven. Daarmee was het eerste lithografie | lithograph idee voor zijn surrealistische schilderij geboren. works. Although he was initially sceptical about schenking | donation 1965

the new approach that Moesman introduced inv.nr. | inv. no. 14867/028 at the drawing club, he gradually changed his Wijman’s drawing calls to mind the lower part mind. Van Leusden had his first opportunity of the man’s body in Moesman’s painting to show his Surrealist works in public when 22 Newcomer. Both artists sketched a man Kunstliefde resumed its members’ exhibitions Pieter Stortenbeker reclining on a table during a life drawing session at Kunstliefde. Wijmans did not in 1933. Den Haag 1828 – Den Haag 1898 develop the drawing further, but Moesman Uitnodiging voor een tentoonstelling imagined the body floating, giving him the idea 16 Invitation for an exhibition 1896 for his Surrealist painting. Johannes Anthonius Moesman lithografie | lithograph Utrecht 1859 – Utrecht 1937 schenking | donation 1965 inv.nr. | inv. no. 14867/002 Uitnodiging van Genootschap Kunstliefde voor een kunstbeschouwing Invitation from Society Kunstliefde for an De traditionele, wat brave stijl van deze art review 1908 uitnodigingen weerspiegelt het conservatieve karakter van Kunstliefde aan het begin van | lithografie lithograph de twintigste eeuw. Het genootschap sloot aankoop | purchase 1976 inv.nr. | inv. no. 20300/048 zich af voor nieuwe kunststromingen en het voorstel om op de tekenavonden niet alleen naar mannelijk, maar ook naar vrouwelijk 17 naaktmodel te tekenen werd afgewezen: te Johannes Anthonius Moesman onzedelijk. De vereniging verloor hierdoor Utrecht 1859 – Utrecht 1937 steeds meer vooruitstrevende kunstenaars, zoals Willem van den Heuvel en Willem Uitnodiging van Genootschap Kunstliefde van Leusden, die hun eigen tekenclubjes voor een kunstbeschouwing oprichtten. Pas nadat in 1930 een nieuw Invitation from Society Kunstliefde for bestuur werd gekozen, was er bij Kunstliefde an art review 1893 ruimte voor vernieuwing. lithografie| lithograph aankoop | purchase 1975 The rather tame, traditional style of these inv.nr. | inv. no. 19663/030 invitations reflects Kunstliefde’s conservative character at the beginning of the twentieth

70 Entresol 2 71 De cult van de The Cult of the hemelse Markies Divine Marquis

“De meest vrije geest die ooit heeft geleefd”, zo noemde The Marquis de Sade (1740-1814), the aristocratic writer de Markies de Sade (1740-1814), known for his libertine novels, was described by the poet de adellijke schrijver die bekend werd door zijn libertijnse Guillaume Apollinaire as ‘the freest spirit who ever lived’. He romans. Aan hem hebben we ook het woord ‘sadisme’ gave his name to the word ‘sadism’: deriving sexual pleasure te danken: het ontlenen van seksueel genot aan de pijn, from the pain, humiliation or suffering of others, whether or vernedering of het lijden van anderen die daar al dan niet not they consent to it. mee instemmen. Sade was many things: an atheist, philosopher, self- De Sade was veel: atheïst, filosoof, zelfverklaard proclaimed revolutionary, sadist and the man with the revolutionair, sadist en de man met de grootste literaire greatest literary influence on Surrealism. Many Surrealist invloed op het surrealisme. Van Hans Bellmer en Leonor artists, including Hans Bellmer, Leonor Fini and Moesman, Fini tot Moesman, de surrealisten speelden gretig met eagerly played with sadistic imagery, including bondage, ‘sadistische’ beelden, zoals bondage en geseling, met leren flogging, leather masks and other fetishes. Sade represented maskers en andere fetisjen. De Sade vertegenwoordigde the freedom to break rules in conformist twentieth-century de vrijheid om regels te overtreden in het conformistische society. twintigste-eeuwse Europa. Some images in this room are problematic from the current Sommige beelden in deze zaal zijn problematisch vanuit #MeToo perspective. In Sade’s time, consent was a non- het huidige #MeToo-perspectief. In de tijd van De Sade issue. Today we are more vigilant about abuses of power in was instemming een non-issue. Tegenwoordig zijn we relation to sex. We invite you to be critical as you explore the waakzaam als het gaat om de verstrengeling van seks, world of Sadean Surrealism. macht en agressie. We nodigen je uit om kritisch te zijn terwijl je de Sadeaanse wereld van het surrealisme verkent. 2 Centraal Museum Utrecht

3 Centraal Museum Utrecht

72 Zaal 4 Room 4 73 4 Centraal Museum Utrecht

9 Galerie 1900-2000, Paris

5 Photo: Joop van Putten

74 Zaal 4 Room 4 75 11 Ubu Gallery, New York & Galerie Berinson, Berlin 12 Ubu Gallery, New York

10 Ubu Gallery, New York

13 Ubu Gallery, New York 14 Ubu Gallery, New York

76 Zaal 4 Room 4 77 15 Ubu Gallery, New York 16 Ubu Gallery, New York

19 Ubu Gallery, New York

17 Ubu Gallery, New York 18 Ubu Gallery, New York

78 Zaal 4 Room 4 79 21 © Leonor Fini Archives. Galerie 1900-2000, Paris 22 © Leonor Fini Archives. Galerie 1900-2000, Paris

20 Museu Coleção Berardo. Photo: David Rato

23 © Leonor Fini Archives. Galerie 1900-2000, Paris 24 © Leonor Fini Archives. Galerie 1900-2000, Paris

80 Zaal 4 Room 4 81 26 © Leonor Fini Archives. CFM Gallery, New York 27 © Leonor Fini Archives. CFM Gallery, New York

25 © Leonor Fini Archives. CFM Gallery, New York

28 © Leonor Fini Archives. CFM Gallery, New York 29 © Leonor Fini Archives. CFM Gallery, New York

82 Zaal 4 Room 4 83 1 6 12 J.H. Moesman J.H. Moesman Hans Bellmer Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 Katowice 1902 – Parijs 1975 Spreek vrijmoedig over Donatien Oktober | October 1965 Studie voor ‘À Sade’ Alphonse Francois Marquis de Sade olieverf op doek | oil on canvas Study for ‘To Sade’ 1961 maar misbruik zijn naam nooit bruikleen particuliere collectie | on loan private collection potlood op papier | pencil on paper Speak boldly of Donatien Alphonse bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York François Marquis de Sade, but take not 7 his name in vain J.H. Moesman 13 ongedateerd | undated Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 Hans Bellmer paarse en rode inkt op beige-grijs papier Katowice 1902 – Parijs 1975 purple and red ink on beige-gray paper Vooruitzicht | Perspective 1973 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection olieverf op doek | oil on canvas Studie voor ‘À Sade’ bruikleen particuliere collectie | on loan private collection Study for ‘To Sade’ 1961 2 potlood op papier | pencil on paper bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York J.H. Moesman 8 Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 J.H. Moesman Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 14 Grens | Border 1950 Hans Bellmer olieverf op doek | oil on canvas Zonder titel (De onthechting) aankoop | purchase 2011 Untitled (Detachment) 1978 Katowice 1902 – Parijs 1975 inv.nr. | inv. no. 31626 olieverf op doek | oil on canvas Studie voor ‘À Sade’ bruikleen | on loan Van Soest Collection Study for ‘To Sade’ 1961 3 potlood op papier | pencil on paper J.H. Moesman Al in 1964 maakte Moesman een schets bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 van deze voorstelling. Hij had sinds enige tijd een nieuwe liefde, Elsa van Dijk, met wie hij 15 Avonduur | Evening Hour 1962 veel grote reizen maakte. In 1971 werkte hij olieverf op doek | oil on canvas zijn schets uit in een litho, Vrouw met vogel Hans Bellmer aankoop | purchase 1993 (Vlucht). Weer een paar jaar later begon Katowice 1902 – Parijs 1975 inv.nr. | inv. no. 27723 hij aan het schilderij, op een voor zijn doen Studie voor ‘À Sade’ opvallend groot formaat. Het bleef echter onaf 32 © Leonor Fini Archives. CFM Gallery, New York 33 © Leonor Fini Archives. CFM Gallery, New York Study for ‘To Sade’ 1961 Moesman hield van SM, maar pas vanaf – te zien, bijvoorbeeld, aan de voeten. potlood op papier | pencil on paper begin jaren zestig, toen de seksuele revolutie bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York in Nederland doordrong, liet hij dat ook in Moesman made a sketch of this composition as zijn kunst zien. De gemaskerde vrouw op de early as 1964. The model was his new partner, voorgrond zit keurig aan tafel te wachten, Elsa van Dijk, with whom he travelled extensively. 16 terwijl op de achtergrond twee mannen He developed the sketch into a lithograph, Hans Bellmer versteend in gevecht zijn. Het leren masker is Woman with Bird (Flight), in 1971. He began the Katowice 1902 – Parijs 1975 painting, on an uncharacteristically large canvas, gebaseerd op het masker dat SM-liefhebber Studie voor ‘À Sade’ William Seabrook in de jaren dertig had laten a few years later. It remained unfinished, which is maken en waar Moesman een plaatje van had. evident, for example, in the feet. Study for ‘To Sade’ 1961 potlood op papier | pencil on paper bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York Moesman engaged in sadomasochist sexual 9 practices, but it was only following the sexual revolution of the early 1960s that he began Hans Bellmer Katowice 1902 – Parijs 1975 17 to show these in his art. In this painting, a Hans Bellmer masked woman sits patiently at a table, while Zonder titel | Untitled 1948 Katowice 1902 – Parijs 1975 in the background two grappling men have potlood op papier | pencil on paper been turned to stone. Her leather mask is bruikleen | on loan Collection David and Marcel Fleiss, Plus Lourde (pour ‘À Sade’) based on the one that S&M enthusiast William Galerie 1900-2000, Paris Heavier (for ‘To Sade’) 1961 Seabrook had made in the 1930s, which potlood op papier | pencil on paper Moesman owned a picture of. 10 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York Hans Bellmer 4 Katowice 1902 – Parijs 1975 18 J.H. Moesman Tenir au frais | Keep Cool 1958 Hans Bellmer Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 Maquette for the cover of Le Surréalisme même #4 Katowice 1902 – Parijs 1975 Pavane pour un marquis défunt collage van vintage zilvergelatinedrukken en gouache op masonite Studie voor ‘À Sade’ Pavane for a Late Marquis 1963 collage of vintage gelatin silver prints and gouache on masonite Study for ‘To Sade’ 1961 | | bruikleen on loan Ubu Gallery, New York olieverf op doek oil on canvas potlood op papier | pencil on paper | aankoop purchase 1994 bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York inv.nr. | inv. no. 27866 11 Hans Bellmer 19 5 Katowice 1902 – Parijs 1975 Hans Bellmer J.H. Moesman Studie voor ‘À Sade’ Katowice 1902 – Parijs 1975 Utrecht 1900 – Tull en ‘t Waal 1988 Study for ‘To Sade’ 1960-61 Studie voor ‘À Sade’ Collectie Sanders. Photo:Eric de Vries Adieu | Farewell 1964 | 44 potlood op papier pencil on paper Study for ‘To Sade’ 1961 olieverf op doek | oil on canvas bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York & Galerie potlood op papier | pencil on paper bruikleen particuliere collectie | on loan private collection Berinson, Berlin bruikleen | on loan Ubu Gallery, New York

84 Zaal 4 Room 4 85 20 28 32 39 sadism, masochism). It intensifies the erotic 1962 Dinos & Jake Chapman Leonor Fini Leonor Fini Man Ray pleasure for the dominant party, who looks at a boek, 1ste editie (van 352) | book, 1st edition (run of 352) body without a soul: an empty vessel. Only his bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York London 1962 & Cheltenham 1966 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Philadelphia 1890 – Parijs 1976 needs matter, only his desires must be fulfilled. HMS Cockshitter 1997 Illustraties in Juliette Illustraties in Histoire d’O Lee Miller au collier glasvezel, hars en verf | fiberglass, resin and paint Illustrations in Juliette 1944 Illustrations in Story of O ca. 1970 Lee Miller with collar ca. 1929-1932 Een man voedt zijn dochter op om zijn 44 geheime geliefde te worden, met desastreuze bruikleen | on loan Museu Coleção Berardo etsen van fotolitho’s | etchings from photolithographs originele litho | original lithograph zilvergelatinedruk | silver gelatin print bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée Cindy Sherman resultaten voor iedereen, behalve de man. Glen Ridge 1954 (Eugénie de Franval, Marquis de Sade, 1799) 21 nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle Untitled #264 1992 Leonor Fini 29 33 Een jonge vrouw geniet van voorspoed en chromogene kleurenprint | chromogenic color print Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 40 geluk door een leven van ondeugd en elke Leonor Fini Leonor Fini bruikleen | on loan Collectie Sanders, Amsterdam denkbare misdaad. (Juliette, Marquis de Zonder titel | Untitled 1936-37 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Man Ray Philadelphia 1890 – Parijs 1976 Sade, 1797) inkt op papier | ink on paper Illustraties in Juliette Illustraties in Histoire d’O 45 bruikleen | on loan private collection, Paris Illustrations in Juliette 1944 Illustrations in Story of O ca. 1970 Les fantaisies de M. Seabrook - Nu Een modefotograaf stemt ermee in zich te courtesy Galerie 1900-2000, Paris Clovis Trouille etsen van fotolitho’s | etchings from photolithographs originele litho | original lithograph attaché onderwerpen aan een leven van seksuele La Fère 1889 – Parijs 1975 bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York The Fantasies of Mr. Seabrook - Tied-up slavernij van een geheim genootschap van 22 Nude ca. 1930 Le Poète Rouge, L’Agression à l’aide d’un hedonistische mannen. (Histoire d’O, Pauline Leonor Fini 30 34 zilvergelatinedruk | silver gelatin print bouledogue Réage, 1954) bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée The Red Poet, Aggression with the Help of Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Leonor Fini Leonor Fini nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle a Bulldog 1949-1963 Bovenstaande samenvattingen lezen als de Zonder titel | Untitled 1936-37 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 flapteksten van een pulpfictieboek. olieverf op doek | oil on canvas inkt op papier | ink on paper En toch trokken deze boeken de aandacht Illustraties in Juliette Illustraties in Histoire d’O 41 bruikleen particuliere collectie | on loan private collection bruikleen | on loan private collection, Paris Illustrations in Juliette 1944 Illustrations in Story of O ca. 1970 van Valentine Hugo en Leonor Fini. courtesy Galerie 1900-2000, Paris Man Ray Samen met Toyen, die in 1932 Justine etsen van fotolitho’s | etchings from photolithographs originele litho | original lithograph Philadelphia 1890 – Parijs 1976 Het borstbeeld van De Sade kijkt vanaf illustreerde, namen deze vrouwen deel aan bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York 23 Les fantaisies de M. Seabrook - Nu een fallische zuil neer op een scène die het surrealistische debat over De Sade. Ze suspendu gedomineerd wordt door een soort Bastille – gaven sadomasochistische scènes weer tot Leonor Fini 31 35 Prison des poètes et artistes (Gevangenis voor in detail en verlegden de grenzen van het The Fantasies of Mr. Seabrook – Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Leonor Fini Leonor Fini dichters en kunstenaars) vermeldt de gevel. betamelijke – soms aantoonbaar verder dan Suspended Nude ca. 1930 De Sade wordt in het schilderij afgebeeld hun mannelijke collega-surrealisten. Zonder titel | Untitled 1936-37 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 zilvergelatinedruk | silver gelatin print inkt op papier | ink on paper als een grijnzende kardinaal. Clovis Trouille bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée bruikleen | on loan private collection, Paris Illustraties in Juliette Illustraties in Histoire d’O was ervan overtuigd dat religie corrupt was A man grooms his daughter to become nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle courtesy Galerie 1900-2000, Paris Illustrations in Juliette 1944 Illustrations in Story of O ca. 1970 en schilderde vaak priesters en nonnen in his secret lover, with disastrous results for etsen van fotolitho’s | etchings from photolithographs originele litho | original lithograph compromitterende situaties. everyone, except the man. (Eugénie de bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York 42 Franval, The Marquis de Sade, 1799) 24 A bust of Sade looks down from a phallic Leonor Fini column onto a scene dominated by a ‘Prison A young woman enjoys prosperity and Leonor Fini verklaarde ooit dat ze de 36 Santiago 1911 – Civitavecchia 2002 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 for Poets and Artists’. Sade is depicted as a happiness through a life of vice and every illustraties van De Sade door andere Julio González grinning cardinal. Clovis Trouille saw religion as conceivable crime. (Juliette, The Marquis de Zonder titel | Untitled 1936-37 surrealisten te tam vond. Haar eigen Untitled (For 120 Days of Marquis de Barcelona 1876 – Arcueil 1942 Sade) 1943 corrupt and often painted priests and nuns in Sade, 1797) inkt op papier | ink on paper tekeningen en aquarellen zijn juist zeer compromising situations. | Etude pour Homme Cactus (L’Homme pastel op papier op karton | pastel on paper on card bruikleen on loan private collection, Paris expliciet. Met evenveel inlevingsvermogen A fashion photographer agrees to submit to a courtesy Galerie 1900-2000, Paris bruikleen | on loan Museu Coleção Berardo maakte Fini illustraties voor zowel het Cactus 1) life of sexual slavery with a secret society of sadistische verhaal van Juliette (van De Sade) Study for Cactus Man (Cactus Man 1) hedonistic men. (Story of O, Pauline Réage, 25 als het masochistische Histoire d’O (van Anne 1939 43 VITRINE 1 1954) Desclos, gepubliceerd onder het pseudoniem Leonor Fini potlood, kleurpotlood en Indische inkt op papier William Seabrook Pauline Réage). De hoofdpersonen worden pencil, colour crayon and indian ink on paper 1.1 These summaries read like the back-cover Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Westminster 1884 – Rhinebeck 1945 door haar geportretteerd als losbandige bruikleen | on loan Museu Coleção Berardo Marquis de Sade texts of pulp fiction books, yet these books wezens met krachtige erotische verlangens. Étude pour Histoire d’O Zonder titel (Masque de cuir et chaine) Parijs 1740 – Charenton 1814 caught the attention of Valentine Hugo Study for Story of O 1962 Toch identificeerde de subversieve Fini zich Untitled (Leather and Chain Mask) 1930 and Leonor Fini. Together with Toyen, who eerder met de sadistische Juliette dan met 37 Juliette met illustraties van Leonor Fini inkt op papier | ink on paper inkjetprint op mat papier | inkjet print on mat paper illustrated Justine in 1932, these women het gewillige slachtoffer O. Haar verkenning bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York Man Ray bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris Musée Juliette with illustrations by Leonor Fini 1944 participated in the Surrealist debate about van de band tussen seksuele meester Philadelphia 1890 – Parijs 1976 nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle boek, 1ste editie (#24/200) | book, 1st edition (#24/200) Sade. They depicted sadomasochistic scenes en slaaf is revolutionair en kenmerkend Lee Miller au collier bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York in detail and pushed the boundaries of what 26 voor haar strijd voor vrouwelijke seksuele Lee Miller with collar ca. 1929-1932 William B. Seabrook was een Amerikaanse was considered decent, sometimes much Leonor Fini autonomie. further than their male fellow Surrealists. zilvergelatinedruk | silver gelatin print schrijver, occultist, ontdekkingsreiziger, 1.2 Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 Leonor Fini once stated that she considered bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée zelfverklaard kannibaal en een sadist. Marquis de Sade nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle Étude pour M. Venus the illustrations of Sade’s works by other Masque en cuir toont een specifieke Parijs 1740 – Charenton 1814 fetisj – het verbergen van een gezicht – Study for Mr. Venus Surrealists too tame. Her own drawings and Eugénie de Franval met illustraties van VITRINE 2 | watercolours are very explicit. She brought die gebruikelijk is in de BDSM (bondage, ongedateerd not dated 38 Valentine Hugo pen en inkt op papier | pen and ink on paper the same empathy to her illustrations of discipline/dominantie, submissie/ sadisme, 2.1 | Man Ray masochisme). Het intensiveert het erotische Eugénie de Franval with illustrations by bruikleen on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York Sade’s sadistic novel Juliette (1797) and Anne Markies D.A.F. de Sade, Juliette à Naples, 2 velletjes in de Philadelphia 1890 – Parijs 1976 Desclos’ masochistic novel Story of O (1954), genot voor de dominante partij, die kijkt naar Valentine Hugo 1948 Franse taal, handgeschreven door J.H. Moesman een lichaam zonder ziel, een lege ruimte. 27 written under the pseudonym Pauline Réage. Lee Miller au collier boek met illustraties | illustrated book Marquis D.A.F. de Sade, Juliette à Naples, 2 sheets in Fini portrays the protagonists as lawless Lee Miller with collar ca. 1929-1932 Alleen zijn behoeften doen ertoe, alleen zijn aankoop | purchase 2019 French, handwritten by J.H. Moesman Leonor Fini verlangens moeten worden vervuld. characters with powerful erotic desires, but zilvergelatinedruk | silver gelatin print ongedateerd | undated

Buenos Aires 1907 – Parijs 1996 she identified more strongly with the sadistic bruikleen | on loan Centre Pompidou, Paris / Musée William B. Seabrook was an American writer, 1.3 Après Juliette | After Juliette 1970s Juliette than with the willing victim, O. Her nationale d’art moderne/Centre de creation industrielle exploration of the sexual bond between master occultist, explorer, self-proclaimed cannibal Pauline Réage (Anne Desclos) 2.2 inkt op papier | ink on paper and sadist. Masque en cuir (Leather Mask) Rochefort 1907 – Corbeil-Essonnes 1998 Markies D.A.F. de Sade, L’Histoire de Juliette, Empfang bruikleen | on loan CFM Gallery/Neil P. Zukerman, New York and slave is revolutionary and characteristic of her struggle for female sexual autonomy. depicts a specific fetish – hiding the face beim Pabst, 2 velletjes in Duitse vertaling, getypt door – that is common in the world of BDSM Histoire d’O met illustraties van Leonor Fini J.H. Moesman (bondage, discipline/dominance, submission/ Story of O with illustrations by Leonor Fini Marquis D.A.F. de Sade

86 Zaal 4 Room 4 87 History of Juliette, Reception with the Pope, 2 sheets in German translation, typed by J.H. Moesman De Annex ongedateerd | undated

2.3 Markies D.A.F. de Sade, Dialoog tussen een priester en een stervende, 10 velletjes in Nederlandse vertaling, handgeschreven door J.H. Moesman, ongedateerd Marquis D.A.F. de Sade, Dialogue between a priest and a dying man, 10 sheets in Dutch translation, handwritten by J.H. Moesman, undated bruikleen | on loan RKD Den Haag

Moesman maakt in 1930 via enkele Franse tijdschriften kennis met het werk van De Sade. Hoewel hij het Frans niet goed beheerste, verzamelde hij bepaalde teksten van de markies en vertaalde een dialoog tussen een priester en een stervende.

Moesman discovered the work of Sade through several French magazines in 1930. Although some of the French was too difficult for him, he collected texts by De Sade and translated a dialogue between a priest and a dying man.

88 Zaal 4 Room 4 89 Jon Rafman Jon Rafman

Deze presentatie is onderdeel van De Annex, een This presentation is part of The Annex, a programme of programmalijn voor de laatste zaal van De Stallen. In De exhibitions in the last gallery in The Stables. In The Annex, we Annex presenteren we kunstwerken die een bijzondere present works of art that offer a special and surprising view en verrassende kijk bieden op de thema’s die in de of the themes raised in the exhibition. tentoonstelling worden aangekaart. For The Tears of Eros, we have invited Canadian artist Jon Voor De tranen van Eros nodigden wij de Canadese Rafman to add a new chapter to his Dream Journal (2016- kunstenaar Jon Rafman uit om een nieuw hoofdstuk toe 19). In this ongoing video project, Rafman uses his own te voegen aan zijn Dream Journals (2016-2019). In dit dreams and the Surrealist technique of automatic writing. He doorlopende videoproject maakt Rafman gebruik van makes a note of his dreams on a daily basis and shares them zijn eigen dromen en de surrealistische methode van de with an anonymous video animator, who converts them into ‘écriture automatique’. Hij noteert dagelijks zijn dromen moving images with the help of inexpensive CGI techniques. en deelt deze notities met een anonieme video-animator, die ze vervolgens naar eigen inzicht omzet in beelden met When Rafman visited the Centraal Museum last year, he behulp van goedkope CGI-technieken. was immediately impressed by the Surrealist paintings of Joop Moesman in our displays of the permanent collection Toen Rafman vorig jaar het Centraal Museum bezocht, was and decided to take Moesman’s work as the starting point hij meteen gegrepen door de surrealistische schilderijen for the new chapter of his Dream Journal. The result is a van Joop Moesman in onze vaste collectiepresentatie. Hij fragmented, delirious story in which memories, sexual besloot daarop Moesmans werk als vertrekpunt te nemen fantasies and associations from the unconscious are strung voor zijn nieuwe hoofdstuk van Dream Journal. Het resultaat together. You can watch the film by taking a seat on one of is opnieuw een gefragmenteerd, koortsdroom-achtig the sculptural chairs that Rafman made specially for this verhaal waarin herinneringen, seksuele fantasieën en presentation and that he based on the iconic Rietveld chairs associaties uit het onbewuste aan elkaar worden geregen. from the museum’s collection. Je kan de film bekijken door plaats te nemen op een van Courtesy of Jon Rafman Studios de sculpturale stoelen die Rafman speciaal voor deze presentatie maakte en die hij baseerde op de iconische 1 Rietveldstoelen uit de collectie van het Centraal Museum. Jon Rafman Montreal 1981 Dream Journal 2016-2019 videoinstallatie met sculpturale zitplaatsen; single channel video, geluid, hout, wax, pigment video installation with sculptural seating; single channel video, sound, wood, wax, pigment aankoop | purchase 2020 inv.nr. | inv. no. 35276

90 De Annex 91 Colofon Tentoonstelling Catalogus Exhibition Catalogue Colophon Artistiek directeur | Artistic Director Eindredactie | Final editing Bart Rutten Nina Folkersma

Deze catalogus wordt uitgegeven in het kader van Zakelijk directeur | Managing Director Vertalingen | Translations Dutch-English de tentoonstelling: Marco Grob Gerard Forde

De tranen van Eros Curator en projectleider | Curator and Project leader Catalogus ontwerp | Catalogue design Moesman, surrealisme en de seksen Nina Folkersma Johannes Verwoerd Studio 15 februari - 24 mei 2020 Conservator moderne kunst | Curator Modern art © 2020 Centraal Museum This catalog is published as part of the exhibition: Marja Bosma Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag The Tears of Eros Assistent-curator | Assistant-curator worden verveelvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd Moesman, Surrealism and the Sexes Maia Kenney gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm 15 February - 24 May 2020 of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door Curator entresol 2 | Curator entresol 2 fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder Centraal Museum, Utrecht Marleen Puyenbroek voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. www.centraalmuseum.nl Projectgroep | Project group De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met mede mogelijk gemaakt door Marja Bosma betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke made possible by Elise Breukers bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen Kirsten Doornbos zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog Nina Folkersma tot de uitgever wenden. Sophie Heijkoop Aïda de Jong Van werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij Kristine Kavelaars een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Maia Kenney Pictoright te Amsterdam. Robin Kuhlemeijer Martien van Liefland © c/o Pictoright Amsterdam 2020 Lieke Zouteweij Lilly van Zuijlen

Met dank aan | Thanks to Dick Adelaar Remke Moesman Felix Visser

Tentoonstellingsontwerp | Exhibition design Afaina de Jong (AFARAI)

Bruikleengevers | Lenders Bastiaan van der Velden, Heerlen Bayerische Staatsgemäldesammlungen | Pinakothek der Moderne, München Centre Pompidou | Musée national d’art modern | Centre de création industrielle, Parijs CFM Gallery | Neil P. Zukerman, New York Collectie Dhr. en Mevr. Bolten-Rempt Collectie Jaap Röell Collectie Sanders, Amsterdam Design Museum, Den Bosch Galerie 1900-2000 | Collection David and Marcel Fleiss, Parijs Galerie Ronny Van De Velde, Antwerpen-Knokke Jersey Heritage Collections, St Helier Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel Kunstmuseum Bonn Lee Miller Archives, East-Sussex Maureen Paley, Londen Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Madrid Museu Coleção Berardo, Lissabon Museum Arnhem Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam Museum MORE, Gorssel Museum Voorlinden, Wassenaar Mu.ZEE, Oostende Peggy Guggenheim Collection, Venetië / Solomon R. Guggenheim Foundation, New York ProWinko ProArt Collection rodolph janssen, Brussel Stedelijk Museum Amsterdam Tate, Londen The Art Institute of Chicago The Israel Museum, Jerusalem The Vera and Arturo Schwarz Collection of Dada and Surrealist Art in the Israel Museum, Jerusalem Ubu Gallery, New York Van Soest Collection de particuliere verzamelaars die anoniem wensen te blijven

92 Colofon Colophon