Merck Toch Hoe Sterck
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Dit boek is één van de digitale heruitgaven van eerdere publicaties door de Geschiedkundige Kring Stad en Land van Bergen op Zoom ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum in 2018 STUDIES UIT BERGEN OP ZOOM Bijdragen tot de geschiedenis uitgegeven in opdracht van de Geschiedkundige Kring Stad en Land van Bergen op Zoom 4 Bergen op Zoom 1982 Studies uit Bergen op Zoom IV 3 VOORWOORD Voor de vierde maal sedert 1975 hebben wij de bijzondere eer U een boek in onze serie “Studies uit Bergen op Zoom” aan te mogen bieden. Ditmaal is het geen verzameling van artikelen, maar handelt de stof slechts over één enkel onderwerp. Dit onderwerp verdiende door zijn geschiedkundig belang en de grote omvang méér dan een monografie te zijn. Zulks houdt ook in dat wij de schrijver, de Heer W.A. van Ham, nog meer dank dan anders verschuldigd zijn. Uiteraard gaat onze dank ook uit naar de andere leden van de Redactiecommissie, evenals naar het gemeentebestuur, de bijzondere begunstigers en U, leden van onze Kring, waardoor de totstandkoming van dit boek mogelijk werd gemaakt. Namens het Bestuur van de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom, Dr. E.G.H. Härtel, voorzitter 4 1982 Merck toch Hoe Sterck TEN GELEIDE Deze bundel is grotendeels gevuld door één auteur, die tevens redactiesecretaris van de reeks is. Daarom zou een redactioneel “ten geleide” door deze persoon samengesteld, wat vreemd uitvallen. Vandaar een persoonlijk dankwoord van de schrijver. Allereerst dank aan het bestuur van de Geschiedkundige Kring, dat de publicatie van een gehele bundel, aan één speciaal onderwerp gewijd, aandurfde. Dank ook aan de redactieleden, die aan een toch wel ongewone materie zoveel aandacht schonken. Bijzondere dank aan de heren J. Sneep en A. H. Mohr, leden van de Studiecommissie van de Stichting Menno van Coehoorn. Zonder hun deskundige adviezen zou een schrijver de publicatie nauwelijks hebben aangedurfd. Meteen een gelegenheid om te wijzen op hetgeen die Stichting doet (en reeds een halve eeuw lang gedaan heeft) aan het materiële behoud van en de wetenschappelijke studie over de oude vestingwerken in ons land. Erkentelijkheid ook voor de heer Frans Vissers, die het typewerk verzorgde. Vooral echter een vermelding van de onschatbare verdiensten van Han Bos. Hij nam de tekst meer dan kritisch door en bracht in voortdurende gedachtenwisseling met de schrijver belangrijke verbeteringen en aanvullingen aan. Hij voorzag in het tekenwerk van een groot aantal vestingkaartjes en van reconstructies van belangrijke onderdelen. Zonder zijn aandeel zou de vormgeving er heel anders hebben uitgezien. Met hem dank ik ook alle anderen, die in een of andere vorm aan het eindresultaat hebben bijgedragen. De schrijver. Studies uit Bergen op Zoom IV 5 INHOUD Voorwoord 4 Ten geleide 5 Inhoud 6 Inleiding 10 De politieke situatie 15 De topografische situatie 20 Bronnen van de geschiedschrijving 24 De versterkte marktstad 28 Eerste versterkingen 29 De ronde ommuring 35 Vernieuwing en verandering 42 Onderdelen van de vesting 45 Het havenkwartier 67 Merck toch hoe sterck 82 Spaanse pogingen tot vernieuwing 87 Onder staats bewind 89 Een haperend begin 92 De les van een belegering, 1588 99 Moeizaam aan het werk 105 Van ravelijnen tot bolwerken 107 Spinola, 1622 125 De eindfase van de tachtigjarige oorlog 127 6 1982 Merck toch Hoe Sterck Van oorlogen en vredes 131 De sleutel van Zeeland 136 Evolutie in de vestingbouwkunde 136 De nieuwe vestingwerken aangelegd 139 De voltooiing 146 Het “meesterwerk” van coehoorn 149 Het drama van september 1747 163 Herstel en verandering 171 De laatste beproeving: 1814 174 De nadagen 176 De weg naar het einde 179 Slechting van de vesting 186 Gevolgen van de ontmanteling 194 Tussen Eendracht en Ligne 197 De forten aan de haven 199 De linie van bergen op zoom naar steenbergen 205 Glorie en verval 208 Lijst van vestingbouwkundige termen 218 Studies uit Bergen op Zoom IV 7 MERCK TOCH HOE STERCK BIJDRAGEN TOT DE GESCHIEDENIS VAN DE VESTINGWERKEN VAN BERGEN OP ZOOM DOOR W.A.VAN HAM BERGEN OP ZOOM 1982 8 1982 Merck toch Hoe Sterck Afb. 1 Detail van de uit 1468 daterende Scheldekaart, voorstellende de stad Bergen op Zoom. De stad is omringd door muren met torens. Hoewel schetsmatig, geeft de tekening toch de indruk weer, die de stad van buiten af gezein op de bezoeker maakte. Studies uit Bergen op Zoom IV 9 INLEIDING Het verschijnen van een bundel bijdragen over de geschiedenis van de vestingwerken van Bergen op Zoom behoeft wel een toelichting. Het voornaamste argument hiervoor kan welzijn, dat Bergen op Zoom nog in het bezit is van twee indrukwekkende vestingstukken: de Gevangenpoort of Lievevrouwepoort en het ravelijn “Op den Zoom”. Beiden maakten eens deel uit van een groter geheel, maar hoe zag dat er uit, en hoe was de geschiedenis ervan? Een tweede, even belangrijke, overweging mag wel zijn dat Bergen op Zoom ondanks het feit, dat het al meer dan honderd jaar geen vesting meer is, in de historische binnenstad toch nog veel bewaard heeft van de sfeer van eertijds. Op een drukke werkdag komt zulks niet tot zijn recht, maar op late avonden of vroege morgens (vooral in de weekeinden, wanneer het gemotoriseerde verkeer bijna stil ligt) dàn kan men pas “luisteren” naar de taal van de stad.... Een derde reden is een prestige-overweging. De vesting Breda is reeds in 1886 behandeld door G.G. van der Hoeven in zijn “Geschiedenis der vesting Breda”, waarvan een herdruk met voorwoord door de gemeentearchivaris Dr. F.A. Brekelmans in 1974 verscheen. Den Bosch kreeg een beurt in het boek van C.J. Gudde, 's-Hertogenbosch, “Geschiedenis van vesting en forten” dat in laatstgenoemd jaar verscheen. Als derde belangrijke vesting van het oude Zuiderfrontier mag Bergen op Zoom niet achterblijven. De geschiedenis van de vestingwerken is onlosmakelijk verbonden met de nationale militaire historie en plaatselijk met die van het garnizoen. Beide zullen in dit werk slechts zijdelings ter sprake komen. Zou men hieraan ten volle recht willen doen dan zou publicatie zowel de auteur als de uitgever te machtig worden! 10 1982 Merck toch Hoe Sterck Een goede wens blijft, dat in de toekomst zich nog eens gelegenheid zal voordoen, de garnizoensgeschiedenis en de daarmee samenhangende krijgsgeschiedenis in een goed overzicht samen te vatten. Bergen op Zoom zal daarin zeker nóg meer naar voren komen als een belangrijk militair steunpunt, niet alleen door de vestingwerken maar ook door zijn gunstige ligging aan de Schelde: een uitvalsbasis voor krijgsoperaties in Vlaanderen en ZuidBrabant. Menige dorps- geschiedenis van onze Zuiderburen kan er (voor de bewoners minder prettig) over vertellen. Bergen op Zoom staat in de vestinggeschiedenis geboekt als een belangrijke, sterke vesting. Wie daaraan twijfelt, hoeft slecht de reputatie te leren kennen van de vestingbouwmeester Menno van Coehoorn en te vernemen, dat Bergen op Zoom zijn meesterstuk was. De ontzetting en verbazing, die de Nederlanden in 1747 in hun greep kregen, toen Bergen op Zoom was gevallen, bevestigen het vermoeden, dat men de vesting onneembaar achtte. Men noemde de Coehoornvesting de “Sleutel van Zeeland” en gaf daarmee de functie van Bergen op Zoom in het zuidelijk frontier van de Verenigde Nederlanden treffend aan. Hield men stand in Bergen op Zoom als belangrijkste steunpunt, dan was een inname van de vesting Tholen en een doorstoot naar de rest van de provincie Zeeland ondenkbaar. De kritische beschouwer van de geschiedenis stelt zich de vraag of dat altijd zo is geweest. De reputatie van Bergen op Zoom vóór de komst van Coehoorn in 1698 was evenzeer roemrijk. Die faam betrof echter de moed en taaiheid, waarmee de stad zich drie generaties eerder had verzet tegen het langdurig beleg in 1622 onder Spinola, de beroemde veldheer in Spaanse dienst. Kort daarop was de stad zeer versterkt, Studies uit Bergen op Zoom IV 11 doordat een inundatielinie van Bergen op Zoom naar Steenbergen was aangelegd. Dit was geen onbekend feit: vele kaartwerken uit die tijd toonden vriend en vijand de met grootscheepse buitenwerken versterkte stad en de door moerassen beveiligde fortenrij. De noodzaak van dit enorme staal van krijgstechnisch vermogen werd duidelijk, wanneer men de kaarten van het beleg bestudeerde. Daarop zag men de stad in een bijna volkomen blokkade aan de landzijde. Alleen het feit, dat men de haven toegankelijk hield voor bevoorrading vanuit Zeeland redde de situatie. Adriaan Valerius, de samensteller van de Nederlandtsche Gedenckklanck, gaf Bergen op Zoom een eredicht, dat het lokale volkslied werd: Merck toch hoe sterck. Ook hier bleek weer, hoe sterk men het wel en wee van de republiek verbonden achtte met deze vesting aan de Schelde. Niet ten onrechte: een rechtstreekse bedreiging van het belangrijke gewest Zeeland, Hollands bondgenoot sinds het begin van de Opstand, zou het land in acuut gevaar brengen. De overwinning was Gods werk, vond men. Nederig liet de magistraat op de gedenkpenningen zetten: Fausto Numine Berga Victrix, door de Macht van Boven is Bergen Overwinnares. Benauwder nog was de situatie in 1588. Bergen op Zoom leek de zoveelste stad te worden, die de veldheer Parma aan zijn lijst van overwinningen kon toevoegen. Tien jaar duurden zijn successen al: hij was erin geslaagd, vrijwel geheel Vlaanderen en Brabant te onderwerpen. Maar nu zat het hem tegen: de Onoverwinnelijke Vloot was begin augustus ondergegaan en Bergen op Zoom werd verdedigd door de befaamde ritmeesters Parker en de gebroeders Bacx, die enige malen de nog maar zwak van vestingwerken voorziene stad uittrokken om vóór de muren slag te leveren. 12 1982 Merck toch Hoe Sterck De Bergse magistraat, die van Latijnse volzinnen hield, liet in 1611 op de toen gebouwde stadhuisgevel de trotse spreuk zetten: Mille periculis supersum, Duizend gevaren kom ik te boven. Bergen op Zoom was toen inderdaad als vesting niet bijzonder sterk.