Ligeti Festival 5 t/m 8 april Pierre-LaurentAimard Reinbert de Leeuw Joseph Puglia Marie Luise Neunecker Farkas Quintet Dudok Quartet Amsterdam Asko|Schönberg e.v.a.

Op het bedreigende af compromisloos

Ligeti Festival 5 t/m 8 april

György Ligeti

‘Vrijheid en onafhankelijkheid – dat is de kern bij Ligeti. Daar zou niemand hem ooit vanaf brengen’, zegt dirigent Reinbert de Leeuw, die nauw met de componist samenwerkte, in een interview in deze bijlage. György Ligeti (1923- 2006) vluchtte in 1956 vanuit Hongarije naar het vrije Westen, via Oostenrijk naar Keulen waar hij kennis maakte met de elektronische muziek. Hij ontdekte er het werk van Pierre Boulez, Karlheinz Stockhausen en Luigi Nono, muziek van een avant-garde waar hij spoedig deel van zou uitmaken, op geheel eigen wijze. Ligeti was als componist een alleseter, liet zich evengoed inspireren door Béla Bartók als door het geratel van de nieuwste machines. Hij hield van de ritmes van Afrikaanse muziek en van de schilderijen van Breughel. Zijn oeuvre,

OVE ALSTRÖM / COLLECTIEPAUL SACHER STIFTUNG BASEL / MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ dat onder meer orkestwerk, kamermuziek, Ligeti dirigeert het Filharmonikers Blasarkvintett tijdens een repetitie in Konzerthaus Stockholm, januari 1969 koormuziek en opera beslaat, onderscheidt zich door een ongekende eigenzinnigheid. Met een vierdaags Ligeti Festival brengt Colofon 4 Een muzikale alleseter Muziekgebouw aan ’t IJ, met medewerking De Groene Amsterdammer door Roos van der Lint van de Franse meesterpianist Pierre-Laurent groene.nl Aimard en Reinbert de Leeuw, een ode aan Deze bijlage kwam tot de veelzijdigheid van György Ligeti, vooraf­ stand in samenwerking 6 Reinbert de Leeuw over Ligeti met Muziekgebouw aan ’t IJ door Jacqueline Oskamp gegaan door een Warm-Up-avond op 24 muziekgebouw.nl februari. Deze speciale bijlage, een samenwer- 9 Column 100 metronomen king tussen het Muziekgebouw en De Groene Hoofdredactie Amsterdammer, verkent de ‘Ligeti-swing’ en Xandra Schutte door K. Schippers verdiept zich onder meer in de Etudes van de Redactie Evert de Vos, componist, die behoren tot de moeilijkste stuk- Roos van der Lint 10 De grootste componist van de vorige eeuw Vormgeving Christine ken die ooit voor de piano werden geschreven. Rothuizen (ontwerp), door Bas van Putten Tegelijkertijd bereikte de muziek van Ligeti Bas Schipper een miljoenenpubliek in de film 2001: A Space Fotoredactie Simone 14 De moeilijkste etudes ooit Berghuys, Mels van der Mede Odyssey van Stanley Kubrick. Wanneer we de Eindredactie Rob van door Joep Christenhusz mysterieuze monoliet voor het eerst zien, een Erkelens, Hugo Jetten, zwarte hoekige verschijning te midden van Nienke Gaastra 16 Muziek bij umheimliche filmplots een woest Afrikaans landschap, klinkt zijn Joep Medewerkers door Gawie Keyser Requiem. Christenhusz, Gawie Keyser, Roos van der Lint, Jacqueline Oskamp, Bas van Putten, 18 Programma Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam K. Schippers muziekgebouw.nl/ligeti Coverbeeld Schott Promotion / H.J. Kropp / Muziekgebouw aan ’t IJ Het Ligeti Festival in het Muziekgebouw wordt mede mogelijk gemaakt door: Acquisitie Hans Boot

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 3 Profiel Gebarenspel in een glazen doos György Ligeti (1923-2006) was een man met vele culturele identiteiten. Zijn muziek doorliep de grote ontwikkelingen van de twintigste eeuw en slokte op wat ze daar tegenkwam.

door Roos van der Lint ERICH AUERBACH / HULTON ARCHIVE / GETTY IMAGES

GYÖRGY LIGETI werd in 1923 geboren uit een agent in zijn dorp een taal hoorde spreken hitte van de expressie.’ In Aventures, geschreven Hongaars-joodse ouders in een dorp in Trans­ die hij niet verstond. Later zou hij die beang- voor drie zangers en zeven instrumenten, slaan sylvanië dat enkele jaren eerder, bij het Verdrag stigende ervaring een plek geven in Aventures de zangers de handen voor hun mond voor het van Trianon dat na de Eerste Wereldoorlog het (1962) en Nouvelles aventures (1962-1965), juiste gesis, hoor je de lucht in en uit hun kelen Oostenrijk-Hongaarse Rijk moest opdelen, was twee korte stukken voor zang in een onver- gaan, klinken langgerekte klanken en korte uit- toegekend aan Roemenië. De grond onder zijn staanbare taal, betekenis uiteengevallen in een halen waarvoor de zangers zich met een ruk voeten was wankel, steden droegen soms namen reeks losse klanken. Ligeti zag de twee werken omdraaien. Muziek als opgevoerd door een wild in wel drie verschillende talen (Hongaars, Roe- als een oefening in vorm en expressie, vertelde dier, ijsberend door een krappe kooi. meens en Duits) en landen verschoten van heer- hij in een gesprek met een Hongaarse musico- Ligeti zou de beklemming van de jaren in zijn schap op een continent dat zich grillig toonde in loog (opgenomen in György Ligeti in Conversa- geboortestreek blijven benadrukken, maar ont- zijn grenzen. Zelfs zijn eigen familienaam was tion). Hij was ‘op zoek naar manieren om deze wikkelde ook een gevoel voor de rijkdom die de door de loop van de geschiedenis veranderd, van “superexpressiviteit” naar iets kalms te trans- omgeving te bieden had. Na zijn schoolexamen het Duitse ‘Auer’ van zijn grootvader naar het formeren, als om zulk wild muzikaal gebaren- ging hij in de leer bij Ferenc Farkas, een van de Hongaarse ‘Ligeti’. spel in een glazen doos te stoppen, om het te grote Hongaarse componisten van de tijd. Op De jonge Ligeti was alleen de Hongaarse taal zien zoals we objecten bekijken tentoongesteld veertienjarige leeftijd componeerde hij zijn eer- machtig en zou volgens zijn biograaf Richard in een museum. Alsof een glazen ruit of een ste stuk en het eerste werk dat werd uitgebracht Steinitz eens enorm geschrokken zijn toen hij koude plaat ijs ons scheidde van de brandende in Boedapest in 1941 was getiteld Kineret (naar

4 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 György Sándor een Hebreeuws gedicht van dichter mer veertien van zijn beroemde cyclus van acht- als een stripverhaal, representatie van het Laat- Ligeti, circa Rachel) voor mezzosopraan en piano. tien etudes voor piano, gaf hij muzikaal gestalte ste Oordeel. Ik vind het in het bijzonder fascine- 1975 Na een studie aan de Franz Liszt aan een sculptuur van Constantin Brâncusi, rend dat de dichter naar kleur heeft gegrepen om Muziekacademie in de stad (onder een zuil van haast dertig meter hoog in de Roe- angst te bestrijden.’ En: ‘Het heeft al mijn eigen Sándor Veress, Pál Járdányi en Ferenc Farkas) meense stad Târgu Jiu die zich de lucht in boort, angst in zich, mijn echte levenservaringen, veel verzamelde Ligeti op een reis door Roemenië als een slinger die eeuwig door zou kunnen angstaanjagende fantasieën uit mijn kindertijd, honderden Hongaars-Transsylvanische volks­ draaien. Brâncusi maakte het werk als hom- en toch kan de muziek zelfs dat opheffen. Als om liederen, net als zijn inspirator Béla Bartók mage aan de gevallen soldaten, en hoewel Ligeti te zeggen dat we niet in angst hoeven te leven; dat aan het begin van de eeuw had gedaan. De het nooit met eigen ogen zag sprak de opwaartse of anders gezegd, sterven zullen we hoe dan ook, woorden en de klanken die hij vond verspreid- beweging tot zijn verbeelding. De sculptuur maar zolang we nog in leven zijn, geloven we den zich door zijn oeuvre, dat met zijn vlucht bestaat uit 162 octaëders, de etude van Ligeti dat we voor altijd zullen leven.’ Die boodschap uit Hongarije na de Opstand van 1956 voor het wordt gedragen door 162 stijgende sequensen, kan alleen worden bereikt in een ‘diepgevroren overgrote deel tot stand kwam in het Westen. werd later ontdekt. expressionisme’, niet met overspannen gebaren. In het hoofdstuk Celebrity and Scandal Kunst zag hij als het resultaat van een combi- DE BIOGRAFIE VAN Steinitz, Music of the Imagi- 1960-1966 in György Ligeti (1999) memoreert natie van persoonlijke en collectieve ervaringen nation uit 2003, opent met een cartoon van de auteur Richard Toop een aantal gebeurtenissen dat ieder individu in zich draagt. Hij vergeleek componist. Het is een karikatuur van een man waarbij Ligeti en zijn muziek deel werden van de totstandkoming van artistieke creatie met in pak, door de volle lippen en de diepliggende, de avant-garde van de beeldende kunst. Naast het bereiden van een soep. ‘De smaak van de amandelvormige ogen onmiddellijk herken- een ‘privé’-happening van Fluxus-kunstenaar soep hangt af van wat je erin hebt gestopt; de baar als Ligeti, opgesloten in een glazen fles. De Nam June Paik in het huis van Ligeti (ingericht bouillon die suddert boven het vuur is de poten- kurk zit erop en muziekbladen met flarden van met slechts een matras en een piano, waar Paik tie van de kunstenaar en wat je eraan toevoegt notenbalken vliegen samen met de man door de Japanse speelgoedjes op de toetsen plaatste, de zijn de ervaringen.’ In het geval van Requiem capsule van glas. Daar gaan ze, de componist, componist en zijn vriend Koenig een appel gaf en Le grand macabre, zijn enige opera, draagt nog onbekend met de avant-garde van het Wes- en hen zei te wachten tot hij weer te voorschijn de muziek ‘de stempel van een lange tijd door- ten, samen met zijn stukken, verschillende nog zou komen, en toen na een half uur schreeuwend gebracht in de schaduw van de dood zowel als nooit uitgevoerd, geschreven ‘voor de lade’ zoals door een tuindeur weer binnenkwam) werd zijn individu als als lid van een groep. Niet dat het Ligeti dat noemde, weggestopt voor het stalinis- eigen werk eens als provocatie opgevat. In Hil- een tragische kwaliteit aan mijn muziek geeft, tische bewind. versum nota bene, waar in 1963 in het statige juist het tegenovergestelde. Eenieder die gru- Over het bestaan van bijvoorbeeld elek- welijke ervaringen heeft doorgemaakt zal waar- tronische muziek had hij in Hongarije op de schijnlijk geen afschrikwekkende kunstwerken radio wel horen praten, muziek ‘bevrijd van de Muziek als opgevoerd door maken in alle ernst. Het is waarschijnlijker dat boeien van instrumenten’ waardoor elk geluid een wild dier, ijsberend door hij vervreemdt…’ synthetisch geproduceerd kon worden, maar Le grand macabre is een explosie van vorm, de muziek werd zelf niet gespeeld of was niet een krappe kooi klank en kleur. Het macabere opgestookt met goed te horen. Aangekomen in Oostenrijk kreeg vuur, afgeblust met absurdisme. Opzwepende Ligeti een beurs om door te reizen naar Keulen, ritmes worden onderbroken door klanken die naar de stad met de Studio für elektronische steken als ijspriemen of gegil in alle toonaarden. Musik waar ook Gottfried Michael Koenig en raadhuis Poème symphonique, een stuk voor Ze begeleiden en doorprikken de zang, het licht Karlheinz Stockhausen op dat moment verble- honderd metronomen, de première beleefde. en het donker. Er zijn registraties van diverse ven, Stockhausen schreef aan zijn Gruppen, en Tien performers zetten ieder tien metrono- opvoeringen in omloop, de ene grimmiger, de hij zich kon verdiepen in Pierre Boulez. Ligeti men in beweging en het stuk eindigde met het andere koddiger, maar met een constante in een vond wat hij ontdekte interessant, maar reali- wegtikken van de laatste metronoom, een over- absurdistische aankleding, zoals de componist seerde zich dat het serialisme niet voor hem was. weldigende stilte van het publiek en toen ver- dat graag zag. Ligeti schreef het libretto in het Hij noemde het ‘te dogmatisch’. ontwaardiging. Ligeti zou na afloop benaderd Duits samen met Michael Meschke naar een In Europa behoorde Ligeti niettemin bin- zijn door de architect van het raadhuis, Willem toneelstuk van Michel De Ghelderode uit 1934, nen een aantal jaar tot dezelfde avant-garde (in Marinus Dudok, die hem zou hebben gezegd met het idee van een vertaling naar de taal van 1967 verkreeg hij het Oostenrijkse staatsburger- dat het muziekstuk zijn gebouw had beledigd. elk land waar het zou worden opgevoerd. Het schap) maar nam een bijzondere positie binnen De opnamen die gemaakt waren voor de Neder- beleefde de première in Stockholm (in 1978), in de kring in. Ligeti was een alleseter. Hij vond landse televisie, werden daar nooit uitgezonden. het Zweeds. inspiratie niet alleen in zijn klassieke voorbeel- Een paar jaar eerder had Boulez nog verkon- den – Stravinsky, Bartók, Schumann – maar ook DAT LIGETI de seriële muziek digd dat alle operagebouwen opge- in zijn eigen tijd, in de technologische vooruit- te streng vond, wil niet zeggen blazen zouden moeten worden en gang en in de opmars van de fabrieken (hij ver- dat hij zijn eigen stijl zocht in Ligeti zei het daarmee eens te zijn. telde eens over zijn fascinatie voor ‘haperende het andere uiterste. Hij hield Op zaterdag 7 april om Zijn opera schreef hij als ‘anti-anti- machines’). En in klanken uit verre streken, bijvoorbeeld niet van de Duitse 20.15 uur brengen het opera’, een verhaal waarin leven en in Afrikaanse ritmes en in de volksmuziek. De expressionisten, niet van Kirch- Asko|Schönberg en het dood naast elkaar worden gezet manier van verhalen vertellen van Heinrich von ner of van Kokoschka, maar van Nederlands Kamerkoor en demonische omstandigheden Kleist, Gyula Krúdy, Proust en Kafka prikkelde een ‘onderkoelde’ manier van uit- koormuziek van Ligeti. de uitkomst bepalen. De under- hem. De beeldende kunst, van een parade van drukking geven. In het gesprek Sopraan Katrien Baerts dog, het leven, wint. Uit de laatste kunstenaars als Piranesi en M.C. Escher en van met de Hongaar komt hij over zingt aria’s uit Le grand scène: René Magritte tot Bosch en Bruegel, kreeg een zijn Requiem (1965) te spreken. macabre. Citaten komen, bijzondere plek in zijn muziek. Hoorde Ligeti ‘Het Dies irae-deel in de tekst tenzij anders vermeld, uit ‘Fear not to die, good people all! muziek, dan zag hij kleuren en vormen voor heeft mij altijd geïnteresseerd, György Ligeti in Conver­ No one knows when his hour will zich, vertelde hij herhaaldelijk, overigens zonder het heeft mijn geest beziggehou- sation with Péter Várnai, fall; zijn muziek als illustratief te willen omschrijven. den sinds mijn jeugd; het is een Josef Häusler, Claude And when it comes then, Let it be! Met Coloana infinita (‘Oneindige zuil’), num- buitengewoon kleurrijke, haast Samuel, and himself (1983) Farewell, till then live merrily.’

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 5 Reinbert de Leeuw over Ligeti Reinbert de Leeuw – ‘Ik respecteer het ego ‘Nein! Mehr!’ van de componist’ Compromisloos was hij, op het bedreigende af: de Hongaarse componist György Ligeti, misschien wel de grootste componist van de twintigste eeuw. Reinbert de Leeuw, die Ligeti’s stukken dirigeerde en nauw met hem samenwerkte, over zijn vulkanische temperament en onverzettelijke vrijheidsdrang. door Jacqueline Oskamp

‘DE MUZIEK VAN LIGETI kun je alleen maar spe- “Maybe…” Dat moment zal ik nooit vergeten. snaren worden geperst. En len als je werkelijk bereid bent de grens van het Ik had al wel kennis gemaakt met Nancarrows dan stond hij daarnaast te mogelijke op te zoeken en er soms overheen te muziek, maar Ligeti maakte met zijn tomeloze schreeuwen: “Nein! Mehr!” gaan. Hij kon absoluut niet tegen temperament- inzet duidelijk dat die etudes van Nancarrow Dat extreme zit ook in de loze musici.’ In twee zinnen verwoordt dirigent eigenlijk het Wohltemperierte Klavier van de manier van noteren. Ik weet Reinbert de Leeuw (79) het probleem waarmee twintigste eeuw vormden.’ niet hoeveel ffff ’s en ppp’s musici worden geconfronteerd bij het uitvoe- gevolgd door piu of piu que ren van een partituur van György Ligeti (1923- LIGETI HAD ZIJN FASCINATIE voor mechani- possibile. Toen ik zijn viool- 2006). sche instrumenten, en vooral voor mechaniek- concert voor het eerst diri- Begin jaren zeventig dirigeerde De Leeuw jes die mank lopen, al eerder vormgegeven in geerde zag ik een noot in de voor het eerst een stuk van de Hongaars- Poème symphonique voor 100 metronomen, fagotpartij, zo hoog dat ik Oostenrijkse­ componist: het absurdistische dat in 1963 in Hilversum in première is gegaan moest uitrekenen welke noot Aventures/Nouvelles aventures voor zangstem- – een gebeurtenis waar Reinbert de Leeuw niet er precies stond. Hè, een g? men en kamerensemble, voltooid in 1965. ‘Dat bij was (‘Daar was ik net te jong voor’). Later Dat had ik nog nooit gezien. was een enorm avontuur. Je moet drie zangers breidt hij zijn interesse voor stotterende en vast­ En dan staat erbij geschre- vinden die bereid zijn te schreeuwen, te kreu- lopende raderwerken uit door zich te verdiepen ven: “unbedingt diese, es ist nen, te fluisteren – het is allemaal even extreem. möglich!” We speelden het Maar ook geestig. Lucia Meeuwsen en Lieuwe met een heel goede fagottist Visser hadden zo’n theatrale persoonlijkheid en ‘Ligeti wil je uitdagen tot het van het Residentie Orkest, met hen bracht ik dit stuk in de Rondom-serie in uiterste en als je daar niet toe maar met deze noot is het zo: de Kleine Zaal van het Concertgebouw, gevolgd bereid bent, val je meteen af’ je hebt hem of je hebt hem door een kleine tournee. Absurditeit trok Ligeti niet. En die man zat daar het meest: zijn wereld was die van Alice in Won- met een rood aanlopend­ derland. In de partituur heeft hij het over “het hoofd te persen en er kwam paroxysme van de hysterie van de sopraan”. Er niets. Dan is-ie onverbidde- staat bij: “op de toppen van de hysterie!” Het is in Afrikaanse ritmes en jazzmuziek. Razend las- lijk. een ongelooflijk kabaal. Aan het slot gooit de tige partituren zijn het resultaat. Ligeti is enorm precies in de notatie. Dat is slagwerker een heel servies tegen de grond, dan ‘Virtuositeit is in toenemende mate een het grote verschil met György Kurtág, met wie ik is het een tijdje stil en ten slotte laat de bas een onderwerp in het oeuvre van Ligeti’, zegt De ook – onder zijn supervisie – al zijn muziek heb lullig ‘oehhmm’ horen. Volkomen over the top. Leeuw. ‘Zijn piano-etudes staan in de traditie opgenomen. Bij Kurtág begrijp je twintig tot Enkele jaren later ontmoette ik hem voor het van Chopin, Liszt en Debussy – componisten die dertig procent uit de partituur. Voor de rest ben eerst in levenden lijve in Keulen, bij een festi- de piano hebben veranderd. En Ligeti heeft daar je afhankelijk van zijn aanwezigheid. En dan val over mechanische muziek. Met een aantal weer een nieuwe dimensie aan toegevoegd. Het nog is het een worsteling om daar echt greep op musici deden we Ballet mécanique van George is geweldig te zien dat conservatoriumstudenten­ te krijgen. Ik ben heel gelukkig dat die door hem Antheil. Ik zal nooit vergeten hoe Ligeti na zijn etudes nu beschouwen als onderdeel van geautoriseerde cd-box (György Kurtág: Com- afloop enthousiast op me afkwam: ik was met- het repertoire. Maar nog meer dan virtuositeit plete Works for Ensemble and Choir uit 2017 – een genoteerd. Maar het mooiste moment van gaat het bij hem om temperament. Hij wil je jo) is gerealiseerd, want die ligt er over honderd die dag was het interview met Conlon Nancar- uitdagen tot het uiterste en als je daar niet toe jaar nog. row, die was uitgenodigd vanwege zijn stukken bereid bent, val je meteen af. De notatie van Ligeti is glashelder. Hij geeft voor pianola. Ligeti hield een briljant betoog Het woord “minder” kende hij niet. In de veel informatie. Wat zijn aanwezigheid toe- over de muziek van Nancarrow, en vroeg uit- extreme kanten van zijn muziek zit soms iets voegde was dat temperament. Dat vulkanische, eindelijk: “Hoe denkt u erover?” En Nancarrow, gewelddadigs. Uitdrukkingen als ‘meer dan inclusief het destructieve ervan. Sommige stuk- die op hoge leeftijd opeens uit zijn fietsschuur- mogelijk’ kom je tegen in de partituur. Als je ken zoals Clocks and Clouds zijn heel esthetisch, tje in New Mexico was geplukt en nu, omdat die kant veronachtzaamt, kun je het vergeten. maar bijna altijd moet je de grens opzoeken. Bij Ligeti zich zo voor hem had ingespannen, op In sommige stukken komen contrabassolo’s de repetities ging het altijd over intensiteit. Wat het podium van de Kölner Philharmonie stond, voor die bestaan uit louter keihard geknars hij wilde horen is klank. Als hij voor een orkest keek hem verbaasd aan en zei na een lange stilte: en gekraak. De stok moet met kracht over de stond, riep hij: “Het moet Tsjaikovski voor-

6 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 De constructie kwam voort uit het feit dat de mecenas achter het project, Vincent Meyer, pre- sident van het Philharmonia Orchestra was. En Salonen was daar weer de vaste gastdirigent. Dus het lag voor de hand om het zo te doen. Esa-Pekka is een uitstekende dirigent, maar in het Engelse systeem is eigenlijk altijd te weinig repetitietijd. En ik begrijp niet dat hij daarmee akkoord is gegaan. Daar kun je niet mee mar- chanderen. Als wij een stuk als het vioolconcert van Ligeti deden – ik praat bewust in de verle- den tijd, want nu hebben we daar de middelen niet meer voor – dan kon dat niet in een schema van een paar repetities worden geperst. Dat stuk is te moeilijk. Je moet er goed over nadenken hoe je dat gaat aanpakken. Het ging dus ook mis. En dan is Ligeti com- promisloos. Contractueel was hij verplicht om aanwezig te zijn bij de opnamen en mee te wer- ken, maar hij weigerde nog te komen. Er hing hem dus ook allerlei juridische ellende boven het hoofd. Hij belde mij dagelijks, in uiterste wanhoop: “Kun jij het niet overnemen?” Ik zei: “Ik weet niet hoe, wij hebben het geld niet.” Uit- eindelijk heeft Vincent Meyer een grote stap gezet en tegen Ligeti gezegd: “Oké, we doen het zoals jij het wil.” Voor ons was dat een geschenk. We hebben die stukken toen opgenomen. Ik heb de repetities zorgvuldig gepland. Ik heb tegen de musici gezegd: “We moeten in zo’n tempo werken dat hij alles kwijt kan wat hij wil zeggen en dat we dat allemaal serieus kunnen nemen.” Dat leidde ertoe dat we zo goed voor- bereid waren dat we de hele fase van “wat wil hij precies” konden overslaan – want dat wisten de musici verdomd goed. Wij begonnen om tien uur ’s ochtends in Muziekcentrum Vredenburg en ik vroeg Ligeti een uurtje later te komen. Dan hadden wij al wat opgenomen, de musici gingen koffiedrinken en samen met Ligeti nam ik zijn commentaar door.

JARKO AIKENS / MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ Op een gegeven moment namen we Clocks and Clouds op – naar zijn én onze maatstaven niet echt moeilijk. We hadden het vlak daarvoor bij zijn, het moet VIBREREN!” Geen sprake onder diens supervisie werd opgenomen, dus dit op een concert gespeeld en konden het zo op cd van dat koele, analytische spelen uit de seriële was een grote gebeurtenis’, zegt De Leeuw. ‘Toch zetten. Zo gezegd, zo gedaan. Ligeti was er in die muziek, hij wilde Mahler horen. “Gebruik die had ik meteen mijn twijfels toen ik hoorde over tijd fysiek al niet zo goed meer aan toe. Hij zag er stok!” riep hij dan tegen de strijkers. Achter de dat plan. Zijn stukken voor kleinere bezetting slecht uit, hij had veel pijn in zijn benen en kon noten zat een ziel en dat spatte van hem af.’ zouden gespeeld worden door de pianist Pierre- bijna niet meer lopen. Ik kom die kamer in Vre- Laurent Aimard en het Arditti Quartet, dus je denburg binnen waar hij met zijn been op een LEGIO ZIJN DE VOORBEELDEN van musici die weet: dat komt perfect in orde. Maar ik had stoel zit, en hij zegt: “Kun jij je voorstellen dat bruut met Ligeti in aanvaring zijn gekomen en mijn bedenkingen bij het idee om een orkest zijn ik deze Hollywood-kitsch heb geschreven?” Ik besloten zich nooit meer aan een van zijn par- grotere stukken te laten spelen. Feitelijk heeft antwoord: “Hoe kun je dat nou zeggen?” “Ach, tituren te wagen. In ons land draagt Ronald Ligeti in de jaren zeventig het symfonieorkest­ jij bent ook veel te aardig!” Hij had een genade- Brautigam die onaangename ervaring met zich vaarwel gezegd, net als Louis Andriessen in ons loze zelfkritiek. Hij was genadeloos tegen ande- mee, nadat hij een moedige poging had gedaan land. San Francisco Polyphonie uit 1974 is denk ren, maar die zelfkritiek ging nog veel verder. het pianoconcert uit te voeren. In 1997 ging ik zijn laatste echte orkestwerk. Sindsdien werd Dat kon beangstigende vormen aannemen: dan een schok door de internationale muziekwereld Ligeti’s muziek uitgevoerd door ensembles als vond hij zijn muziek helemaal niks meer. Dat toen bekend werd dat de prestigieuze György het Schönberg Ensemble, Ensemble Modern was een destructieve kant van hem, die zich ook Ligeti Edition van de Finse dirigent Esa-Pekka en Ensemble Intercontemporain – musici die op een musicus kon richten. Salonen, die met het Londens Philharmonia gewend zijn zich van tevoren wezenloos te stu- Het is geen geheim dat ik opensta voor com- Orchestra het volledige oeuvre van Ligeti zou deren, die het idioom begrijpen, die bereid zijn ponisten en dat ik vind dat een componist ver opnemen, werd afgebroken wegens onenigheid tot het uiterste te gaan en die daar bovendien mag gaan. Botsende ego’s komen bij mij in met de componist. plezier in hebben. En nu werd van een heel het repetitielokaal dan ook eigenlijk niet voor, ‘Sinds Stravinsky is het niet meer voorgeko- orkest gevraagd zich te prepareren als een klein want ik respecteer het ego van de componist. men dat het oeuvre van een levende componist ensemble. Ik sta in dienst daarvan. Toch heb ik gezien hoe

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 7 onredelijk Ligeti kon zijn. We deden eens het en neemt meteen een kritische houding aan. onze cd met Galina Oestvolskaja gegeven. Hij vioolconcert met Frank Peter Zimmermann als Beroemd is zijn analyse van Structures van Bou- belde me onmiddellijk op, totaal van de kaart. solist. Het is een duivels moeilijk stuk, maar het lez: hij legt veel bewondering aan de dag voor de Bij muziekuitgeverij Sikorski heeft hij meteen hele ensemble hield de adem in: “Wat speelt hij intellectuele prestatie, maar tegelijkertijd wijst het hele oeuvre van Oestvolskaja besteld. Ook zij dat fantástisch!” Bij Frank Peter Zimmermann hij feilloos aan waarom het serialisme een dood- was iemand die helemaal haar eigen weg ging. werd alles meteen glashelder, zodat iedereen lopende weg is. Die drang naar onafhankelijkheid herken ik begreep hoe hij het moest spelen. Een prach- Een stuk als Ligeti’s Atmosphères uit 1961 was zelf ook. Ik ben van de generatie die de domi- tige wisselwerking. Na afloop begint Ligeti tamelijk schokkend voor de doorsnee-serialist nantie van het serialistische systeem heeft mee- tegen Frank Peter dat het meer zus en meer zo die net had bedacht dat het componeren voor de gemaakt, juist in de cruciale peri- moet. Die probeert alles wat Ligeti zegt, maar ik komende twintig jaar wel snor zat. Ligeti ont- ode dat je op het conservatorium Reinbert de voelde hoe dat wat we net hadden opgenomen, wrichtte dat. Hij zou nooit meer een gevangene werd gevormd. Dat was heel inti- Leeuw (l) en zo eenvoudig maar zo mooi gespeeld, helemaal van iets zijn, ook niet van het seriële systeem. miderend. En er was geen ontko- Gyorgy Ligeti zoek raakte. Toen heb ik ingegrepen: “Joeri, het allermooiste staat op band.” Van mij kon hij dat hebben – toen was het in één keer over. Dat was zo’n moment dat je door die donkere kanten van hem heen moest. De allerlaatste maanden voor zijn dood werd hij gedomineerd door dat destructieve. Hij was ervan overtuigd dat alles vergeefs was en hij wilde niets meer van zijn muziek weten. Zo tragisch.’

‘JE MOET JE realiseren dat Ligeti afkomstig was uit een cultuur waarin bijna niets mogelijk was. Alleen al daarom is het opvallend dat Hongarije in de twintigste eeuw drie grote componisten heeft voortgebracht: Bartók, Ligeti en Kurtág. Hongarije wordt omringd door drie andere cul- turen – de Romaanse, de Slavische, de Duitse – terwijl de eigen cultuur daar helemaal los van staat. Er is geen woord dat het Hongaars deelt met andere talen, behalve het Fins. Het is dus een kleine cultuur die zich dwars tegen alles in, met een soort overlevingsdrang, staande houdt.

En dat geldt ook voor Ligeti en Kurtág, die bei- CO BROERSE / MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ den behoorden tot een Hongaarse minderheid in Roemeens Transsylvanië. Binnen die Hon- gaarse minderheid waren ze allebei ook weer men aan, ook omdat je door de buitenwereld in joods. Dus een minderheid van een minderheid ‘Eigenlijk was er in Ligeti’s die hoek werd gedrukt. Wij verdedigden de seri- van een minderheid. Dat verklaart de kracht die muziek niets meer: geen alistische muziek omdat ze door anderen bela- beiden hadden: onverzettelijk, op het bedrei- ritme, geen melodie, geen chelijk werd gemaakt: dit is geen muziek, dit is gende af, niet bereid tot compromissen. soniek! Maar mijn hart lag daar helemaal niet. Ze hebben allebei de Tweede Wereldoorlog toonhoogte…’ Ik weet nog heel goed dat ik in 1965 bij het overleefd en kwamen daarna terecht in een Residentie Orkest Three Places in New England maatschappij waarin hun grote held, Bartók, van Charles Ives hoorde en van mijn stoel viel. verboden was. Moet je je voorstellen. Ligeti ver- Vrijheid en onafhankelijkheid – dat is de kern Die muziek gaat niet over regels en over wat wel telde me dat hij via de radio stiekem naar con- bij Ligeti. Daar zou niemand hem ooit vanaf en niet mag. Die gaat over vrijheid! Ives was certen van de wdr luisterde met muziek van brengen. En tegelijkertijd liet hij de consequen- een man die zich nooit ergens iets van aantrok Stockhausen. Hij wist niet dat die uitzendingen tie van het seriële denken zien, die heel ver ging. en gewoon opschreef wat hij wilde horen. Ik werden verstoord door de autoriteiten en dacht Eigenlijk was er in zijn muziek niets meer: geen voelde me absoluut niet thuis in de wereld van dat dat gekraak bij de muziek hoorde. Ligeti ritme, geen melodie, geen toonhoogte… alleen de dogma’s. Schönberg heeft zich vergist toen groeide op in een verstikkende cultuur. Om te die parameter van klankkleur, die heeft hij op de hij stelde dat de superioriteit van de Duitse functioneren schreef hij de stukken die van hem kaart gezet. Met dat messcherpe inzicht heeft hij muziek voor de komende honderd jaar weer werden verwacht en daarnaast componeerde hij grote invloed gehad op andere componisten. vastlag – dat was echt niet het geval. Stockhau- muziek die meteen in de la verdween: laden­ Die onafhankelijkheid maakte dat Ligeti zich sen heeft dat idee nog een keer herhaald in de muziek. De drang om daaruit te breken was heel verwant voelde met andere eenlingen, zoals jaren vijftig. Onderdeel daarvan was het buiten- groot. Nancarrow. Rond 1990 deden wij Ligeti’s Viool- sluiten: Sjostakovitsj, daar had je het niet over. In 1956 is hij gevlucht. Hij is naar Keulen concert en ik vroeg hem met welk stuk we dat Een grote vergissing, want Sjostakovitsj is een gereisd en heeft bij Stockhausen aangebeld. Hij konden combineren. Hij zei: “Speel maar Lonely belangrijk componist. Het idee dat muziek zich kwam midden in de avant-garde van Darmstadt Child van Claude Vivier.” Dat was de eerste keer maar in één richting kan ontwikkelen – Claude terecht, die werd gedomineerd door Stockhau- dat ik direct in contact kwam met de muziek van Vivier, Steve Reich en Charles Ives tikken ons op sen en Boulez. Ik ben er altijd een beetje bang de Canadees-Franse componist Vivier. Het was de vingers: zo simpel is het niet. Nu erkennen voor geweest en het heeft me moeite gekost een ongelooflijke shock. Vivier had een taal ont- we dat de muziekgeschiedenis veel meer wordt me ervan los te maken. Maar hij arriveert in wikkeld die hoogstpersoonlijk was. Dat sprak bepaald door individuele krachten. Het vulka- Duitsland, stort zich in een muzikale wereld die Ligeti aan. Hij was altijd op zoek naar vrijheid. nisch temperament van Ligeti is daar een sterk hij krakkemikkig over de radio heeft gehoord Omgekeerd heb ik hem op een gegeven moment voorbeeld van.’

8 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 Column IS HET WERK van Ligeti een interview met de tijd. Ze gaan te snel of te langzaam, soms heb- tijd, vermomd als metronoom? ben ze misschien het juiste ritme, samen gaan ze Het meisje dat in de stad wil zien hoe laat ten onder in een pap van secondes. het is moet zich op eigen kracht zien te redden. Op internet vind je een groot aantal uitvoe- Wie Klokken aan lantaarnpalen en andere masten ringen van het stuk. Je voelt dat elke dirigent het zie je nauwelijks meer. Soms is een voorwerp ensemble zo streng mogelijk wil regisseren. Bij ineens ouderwets, zonder dat iemand eraan de keuze van een ding worden de vaste eigen- denkt. Het gebeurt gewoon, en masse verdwe- schappen stopgezet, als dat tenminste lukt. Er duurt het nen en toch valt je dat pas veel later op. blijft altijd iets hangen. Wat is dat bij deze nu In het begin van de jaren zestig werden ze wat ouderwets ogende metronoom, het spinet ineens wakker, de dingen, zag je ze overal op onder de tijdmeters? tentoonstellingen als Dylaby (Amsterdam, In een klassieke zwart-witvoorstelling van langst? 1962) en Nieuwe Realisten (Den Haag, 1964), Poème symphonique zitten de metronomen in elkaar achterna zittende ballonnen of tientallen rijen achter elkaar op een stoel. Het lijkt op een geraniums, bewegend in het rond. bijeenkomst van nonnen waar het bidden in De bioloog Dick Hillenius, die eerst com- zwaaien met de armen is overgegaan, maar wel ponist wilde worden, heeft in die jaren vaak tegengesteld. Hier heeft de tijd niets te zeggen. Zou Ligeti bekend geschreven over wat er vooral in Amsterdam Al snel vallen in die 8.14 minuten verschil- zijn geweest met het gistte in de muziek en de beeldende kunst. lende metronomen stil, in close-ups en totalen. werk van Tinguely en Nooit was iets hem gek genoeg, altijd zocht hij Je voelt waar het op uitloopt, de eenzaamheid het nieuwste. van de laatste metronoom, hakend naar nog net met de klokken van In het kantelende houten labyrint van Per niet verdwenen seconden. Als het geluid echt Rauschenberg? Zelf Olof Ultvedt op Dylaby ziet Hillenius hoe een weg is, zweeft de metronoom toch nog even door. nam hij ook een ding, de onopvallend theekastje plotseling een poot In een kleurenfilm staat een groot aan- beweegt, een onbekend wasmeubel vouwt zich tal mensen, veel jongeren, bij een lange tafel, metronoom, om de vaste dubbel, een pilaar gaat zwaaien. een altaar, waar de tijd wordt aangemaakt. eigenschappen ervan Als je hem leest, ontdek je in de doorbraak Zo gebeurt het, je ziet dat de metronoom met stop te zetten. der dingen allerlei ver- een tik in beweging wordt wantschappen. Hij heeft gebracht om het voorlopig het in Oefeningen voor een Hoe meer niet op te geven. door K. Schippers derde oog (1965) over een Hier zijn het geen non- radio van Tinguely met uitvoeringen je ziet, nen, maar Jezusbeeldjes, ritmisch vervormde gelui- je wordt steeds dieper net iets dichter bij de oor- den, gehoord op Dylaby. in de tijd sprong van de tijd. Ik moet Bladzijden verder hoort hij gedompeld ook aan een kansspel den- op een heel andere plek de ken, zo aandachtig kijken storende radio van de com- de wakers naar hun per- ponist György Ligeti. soonlijke metronoom. Wie Raadhuis Hilversum, 1963. De Heeft Ligeti het werk van Tinguely en mis- valt het laatst uit, je vraagt het nog eens, wie wereldpremière van Poème symphonique schien ook de klokken van Rauschenberg duurt het langst? voor 100 metronomen gekend? Hoe meer uitvoeringen je ziet, je wordt steeds De bijdrage van Rauschenberg dieper in de tijd gedompeld. aan Dylaby bestaat uit razendsnel De laatste voorstelling, die ik op internet draaiende klokken, alsof ze niet vind, bestaat opnieuw uit honderd figuren. In meer weten welk tijdstip ze moe- de vorm wijken ze iets van de metronoom af. De ten aangeven, op drift geraakte abstractie neemt toe. Het zou ook iets anders uren. Het zijn de klokken die het kunnen zijn, dat binnenkort moet verdwijnen. meisje als horloge gebruikt in de Het mag maar tijdelijk aan iets overkoepelends stad, dezelfde ambtelijke uurwer- deelnemen. ken, geen cijfers, alleen streepjes, Wat honderdvoudig aanwezig is, verdwijnt in ‘alle klokken lopen nu dank zij de plukken. Er vallen gaten in de voorstelling, waar bovenmenselijke inspanning van de net nog iets heeft gestaan. Is het er nog, nee, electriciens’, schrijft Ad Petersen op het is al weg. Dit is geen algemeen spel meer, 29 augustus in de catalogus van het nee, elke metronoom heeft een aparte laatste Stedelijk Museum. seconde gekregen. Poème symphoni- Zo wordt het een verbeel- que (1962) van Ligeti ding van wat overal om je heen is een werk voor hon- afzonderlijk gebeurt. Geen uit- derd metronomen. Het Op zaterdag 7 april gesmeerde tijd om zo veel moge- duurt 8.14 minuten en om 17.00 uur wordt lijk te kunnen bevatten. Lik van ook hier, als bij Rau- Poème symphonique een kat, uitstuiteren van een schenbergs stadsklok, voor 100 metronomen pingpongballetje, geur van een wordt het een aanval uitgevoerd in de entreehal theedoek; bij Ligeti is elk ogen- op de enigszins brave van het Muziekgebouw blik verbonden met een hoogst­

R. FRINGS / NEDERLANDS INSTITUUT VOOR BEELD EN GELUID / HH openbaringen van de (gratis) persoonlijke seconde.

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 9 Een compositorische noodkreet GROOTHEID DEFINIËREN is onbegonnen werk, maar de unieke eigen toon van Ligeti is een graadmeter voor de houdbaarheid. Leg het vroege orkestwerk Atmosphères van 1961, zijn Op leven en dood doorbraakstuk, naast het Hamburg concerto voor hoorn en orkest van 1999-2003, zijn laatste voltooide compositie. Unieke verschillen, unieke overeenkomsten; onvervreemdbare imprints. Wat een lange weg legde hij af; György Ligeti Atmosphères staat stil. Het is een enorme, (1923-2006), de kosmopolitische, encyclopedische ritmisch en melodisch schijnbaar onbeweeg- Hongaar die misschien wel de grootste naoorlogse lijke, vloeibare klankmassa van gestapelde componist van de twintigste eeuw is geweest. solostemmen.­ Ze zijn ingeklonken tot de voor het oor niet meer waarneembare veelstemmig- heid die Ligeti micropolyfonie noemde, mas- door Bas van Putten saal oscillerend in een schitterende nevel tussen klank en ruis. Bestek en analyse van de ritmische en melodische subtekst vullen pagina’s. Waarom

10 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 voor piano en viool of de drie bundels Etudes verdriet en verlies. Ze zijn er in Ramifications György Ligeti tijdens voor piano, die in hun constructivistische vir- voor twee ongelijk gestemde strijksextetten voorbereidingen voor tuositeit zo sterk herinneren aan de bewegende (1968-1969), in Musica ricercata voor piano Poème symphonique stranddieren van de Nederlandse kunstenaar (1951-1953); in het Requiem, het Celloconcert in 1988 ter gelegenheid van zijn Theo Jansen, een bèta als Ligeti. Ze zijn werk- van 1966, het Dubbelconcert voor fluit en hobo 65ste verjaardag tuigbouw, staketsels van ritmische en geometri- van zes jaar later. sche orde, maar anatomisch zo precies gebouwd Het onderhuidse fatalisme kruipt ook in de dat ze bewegen als levende wezens, met een vorm. Het zijn anti-concerten, zoals Le grand doelbewuste hapering hier en daar – gewonde macabre anti-anti-opera is en Atmosphères machientjes. anti-symfonisch. Het Celloconcert begint in De Ligeti van 1961 had bedankt voor de afo- hetzelfde basistempo als Atmosphères op een ristische virtuositeit van het concert met zijn langgerekte e met de solist in een onmogelijk bizarre boventooneffecten van de natuurhoorns achtvoudig piano, dat pas gaandeweg binnen en dat pijnlijk zwevende van niet-getempe- gehoorbereik komt. Na minuten stase maakt reerde stemmingen, of zijn veelheid van aforis- de solist zich van het collectief los met een kwij- tische uitdrukkingsvormen als ‘canon’, ‘aksak’, nende dalende secunde, een Seufzer-figuur die ‘hoketus’ of ‘koraal’, die als miniatuursecties de de aandacht haast lijkt af te willen weren, maar toch al korte delen collageachtig fragmenteren. met zijn zachte drang hard aankomt. De dood Toch voel je de jonge componist van Atmosphè­ werpt lange schaduwen; hij is een trauma. Maar res de oude meester als een schaduw volgen. zo mag het niet klinken, niet direct. Dit oeuvre Maar je hoort ook Berg, de bewonderde Stra- is een levenslange, in hollen én stilstaan hals- vinsky, vreemde echo-effecten, de vluchtige, brekende oefening in doodsbezwering, doods- historisch geladen gestalten en gebaren die verachting. ongrijpbaar naar vroegere verwijzen – en dui- Een leven, zei de componist, in de schaduw delijk naar landgenoot Bartók, zijn eerste en van de dood. En van de angst voor veel. En dat je met terugwerkende kracht blijvende rolmodel. het kon horen, maar ‘vervreemd’, geabstraheerd. Het fugatische openingsdeel van diens Muziek De joodse Ligeti verliest zijn vader en broer in voor snaren, slagwerk en celesta zou voor Ligeti de oorlog. Zijn moeder overleeft Auschwitz, altijd dat texturele referentiekader blijven; een de in een werkkamp geïnterneerde componist muziek van variabele dichtheden. Het is alsof je ontkomt door een gelukkig toeval aan de dood. in een Rijksmuseum rondloopt waar alle oude Hij is op zijn manier ‘dreifach Heimatlos’ als meesters door moderne schilderijen zijn vervan- de Boheemse jood Mahler, in wiens muziek hij gen, maar het gebouw is oud, en dwars door de de vergelijkbaar vormgegeven biografische ver- abstracties heen zie je de Rembrandts voor je. scheurdheid zal bewonderen: als jood in Hon- garije, als Hongaarse schooljongen in Roemeens HET HOORNCONCERT is als een onbedoelde taalgebied, als kunstenaar in een stalinistische afscheidsbrief, een gemaskerd ironisch vaarwel satellietstaat. Na het regime van Horthy wacht met de dubbele, gepantserde melancholie die hem de volgende, communistische dictatuur, uit spot, pijn, speeldrang en een bijna agressieve die hij na zijn studie bij Sándor Veress en Pál wanhoop is geboren. Al die sentimenten, vooral Kadosa in toenemend artistiek isolement door- de moeilijke, spreken bij Ligeti opvallend in de staat als leraar harmonie, contrapunt en ana- tweede graad, bedwongen en gestileerd door lyse aan de Franz Liszt Academie in Boedapest.

De staat stoort Duitse radio-uitzendingen met nieuwe muziek; alleen de hoogste frequenties komen door STEDELIJK MUSEUM AMSTERDAM / CO BROERSE / MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ

die complexiteit als je er niets van meekrijgt? Je de maker die het niet kan opbrengen leed aan De spectaculaire ontwikkelingen in de nieuwe hoort hem toch, onder de oppervlakte. Je neemt de grote klok te hangen. Die gecamoufleerde muziek krijgt hij mondjesmaat mee. De staat hem waar als geheimzinnigheid. Je voelt dat of hysterisch opgeblazen zwartgalligheid is een stoort Duitse radio-uitzendingen met nieuwe zich onbevattelijke processen afspelen, een sen- leidmotief in zijn oeuvre. Het Requiem is in het muziek; alleen de hoogste frequenties komen satie die er niet zou zijn geweest als Ligeti zich derde deel de die iudicii sequentia, zijn Dies door. Pas net voor zijn vlucht, in de kortstondige had beperkt tot klakkeloos optasten. Atmosphè- irae, een parodistische uitvergroting van paniek, periode van ontspanning die voorafgaat aan de res rust op een dubbele paradox; je hoort niet volgens Ligeti een ‘kleurrijke, bijna stripachtige Hongaarse opstand en de brute represailles van wat je hoort, een roerloze beweging. weergave van het Laatste Oordeel’. In zijn enige de Russen, hoort hij in Boedapest via de wdr Het Hoornconcert daarentegen bewéégt zo voltooide opera Le grand macabre (1977/revisie ongefilterd Stockhausens elektronische Gesang paradoxaal als Atmosphères stilstaat, meer- 1996) verslaat het leven de dood, die onder zijn der Jünglinge. voudig dubbelzinnig. Het zingt schalks lyrisch, nom de plume Nekrotzar het einde der tijden In die periode is ook postverkeer toegestaan. mahleriaans pseudo-naïef, met iets van ver- aankondigt in een apocalyptische, oversekste, Hij legt contact met Stockhausen en Herbert lorenheid. Het danst op die speciale houtige dolkomische heksenketel van Jarry- en Jeroen Eimert, directeur van de elektronische studio Ligeti-swing, dat mechanische legato, een op Bosch-verwante horrorsferen. De Amerikaanse in Keulen, en laat zich door zijn latere uitge- fysieke weerstanden veroverde souplesse van musicologe Amy Bauer hoort overal lamento- ver Universal in Wenen de nieuwste partituren ontregelde machines. Het is benig en vloeiend, figuren in zijn werk, de dalende secunden­ sturen. Ze zijn een openbaring voor de man hard en zacht tegelijk als de eerdere concerten beweging uit de barokke retorica, symbool van die thuis in het geniep opnieuw het wiel heeft

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 11 moeten uitvinden. Terwijl zijn koorwerken op geweest waarbij zijn briljante geest en radicale nieken – en geheime talen. Ze zijn werkmateri- folkloristische grondslag worden geduld, mits temperament kunnen en moeten aanknopen. aal in the making. niet te dissonant, houdt hij geavanceerdere Het orkestwerk Lontano (1967), weer micro­ In Artikulation construeert hij een spraak- instrumentale werken als zijn Musica ricercata polyfoon maar explicieter ‘mooi’ dan Atmosphè- achtige agogiek met elektronische middelen. en zijn eerste, nog zeer bartókiaanse strijkkwar- res, zit vol sluimerende, meer voel- dan tastbare Voor de opera Oidipous, die er niet is geko- tet Métamorphoses nocturnes uit voorzorg in de verwijzingen naar Wagner, Bruckner, Mahler en men, was een onbegrijpelijke tekst voorzien. bureaula, terwijl zijn klankvoorstellingen steeds Debussy; het opent met het bach-motief: bes - a De vocale partijen van zijn anti-theaterstukken verder van de Bartók-maatstaf afdrijven. - c - b. In een interview geeft hij aan dat kennis Aventures (1962)/Nouvelles aventures (1965) In Musica ricercata verzamelt hij sub rosa van de laatromantiek een voorwaarde is om te voor drie solisten en zeven instrumenten de bouwstenen voor een nieuwe taal die hij zich begrijpen hoe de muziek zich opstelt tegenover bestaan uit fonetische klanken, er komt geen voorstelt als de totale reconstructie van muziek de geschiedenis. ‘Het is in zekere zin traditioneel normaal woord in voor. In Abendphantasie, het – vanaf de onderste steen. ‘Ik begon te experi- maar niet zoals bij Stravinsky; het citeert niet let- laatste van de harmonisch duizelingwekkende menteren met eenvoudige ritmische structu- terlijk, maar verwijst naar verschijnings­vormen Drei Phantasien nach Friedrich Hölderlin voor ren en klankstructuren, om als het ware uit het van de latere romantiek.’ Hij cultiveert een dub- zestienstemmig koor (1982), is alleen het woord niets een nieuwe muziek te laten ontstaan. Ik belperspectief; Lontano is de plant waarvan de ‘dunkel’ verstaanbaar. beschouwde alle muziek die ik tot dan toe kende wortels bijna maar niet helemaal onzichtbaar Ligeti had de unieke gave uit een fantastisch en bewonderde als afgedaan, onbruikbaar. Ik moeten blijven. Op die verscheurde, gewonde scala van zowel muzikale als buitenmuzikale stelde mezelf de vraag: wat kan ik doen met voedingsbodem bloeit hij bitter, magisch, licht- inspiratiebronnen steeds nieuwe vormen en een enkele noot, wat met een octaaf of met een geraakt en microvirtuoos, een archeologische talen te putten. Het alles assimilerende spons- interval, of twee intervallen, met specifieke rit- visionair achter zijn vele maskers. model, geïnitieerd door Mahler, Ives en niet te mische situaties?’ Het eerste deel is gebouwd op vergeten Debussy, is bij naoorlogse componisten één toon. In elk deel komt er één bij, die zich in FASCINEREND IS ZIJN trouw aan jeugdobses- eerder regel dan uitzondering. Ze voeden zich als het vorige aankondigt, tot hij ze allemaal heeft sies, bijna allemaal macaber, die hij levenslang parasitaire alleseters van muziek uit alle tijden gehad. Het kwartet: ook een intervalstuk, met in zal najagen. Als kind ontwerpt hij het fictieve en culturen, hoge en lage, gesynthetiseerd of juist het prestissimo de eerste proeve van zijn latere, land Kylwiria, een staat met een eigen taal, het niet met een hoogontwikkelde, deels abstracte pseudo-machinale meccanico-stijl in de door voorgeborchte van Breughelland waarin zijn grammatica; Stockhausen, Messiaen, nu Wid- Conlon Nancarrows pianolastudies beïnvloede Grand macabre zich zal afspelen. Ook is er een mann en Adès. Bij Ligeti wordt die schatgraverij Etudes. droom die voor de arachnofobe componist grote gedreven door een extreme, blijvende nieuws- Verder kan hij niet. Zijn utopische voorstel- gevolgen zal hebben; de spinnenwebdroom. Hij gierigheid naar fris, niet-verbruikt materiaal. ling van een muziek zonder melodie en ritme betreedt zijn slaapkamer, maar kan zijn bed niet In de manier waarop hij zijn externe, ook niet- blijft steken in de schets voor een orkestwerk bereiken. De kamer is gevuld met webben vol muzikale bronnen ensceneert en internaliseert Visiók, de kiem voor Apparitions en Atmosphè­ voedselresten, enorme kussens en zoemende, is hij uniek. Hij vindt ze bij Bartók, Hongaarse res. Hij laat het achter als hij Boedapest ont- gevangen insecten die zich proberen te bevrijden volksmuziek en Bulgaarse ritmiek, bij Bach vlucht en via Wenen in Keulen neerstrijkt, waar om een brandende kaars te bereiken. Soms lukt en Brâncusi, Borges en Popper, in de onmoge- hij door Karlheinz Stockhausen warm wordt dat, waardoor even gaten in het web ontstaan, lijke perspectiefwerkingen van M.C. Escher, bij ontvangen. Herbert Eimert verleent hem een maar ze zitten snel weer vast; hun gezoem dooft Machaut en De Vitry, Ockeghem en Chopin. Bij stipendium voor zijn rite de passage in de elek- uit wanneer ze één voor één bezwijken. Intussen Lewis Carroll, de Amerikaanse minimalisten, tronische studio, die twee voltooide stukken heeft hun doodsstrijd de structuren van het web de elektronische muziek van John Chowning, (Glissandi, Artikulation) en een schets voor een veranderd. Er zijn knooppunten ontstaan, die de hypervirtuoze polyritmische pianolastuk- Pièce electronique No. 3 oplevert. Daarna zegt hij de elektronica voorgoed vaarwel, maar zijn verruimde klankvoorstelling zal van invloed zijn op de instrumentatie van Apparitions en van Hij is een ‘blinde in een labyrint, die steeds nieuwe deuren en Atmosphères, dat hem in 1962 op slag beroemd ruimten vindt waarvan hij niet eens het bestaan vermoedde’ maakt. Er gaat een wereld voor hem open. Hij hoort Stockhausens Gruppen en Boulez’ Marteau zich verdikken tot een dichte massa, soms met ken van Nancarrow, in jazz, Monk en Evans, sans maître, doceert in Darmstadt, houdt radio- holen waarin flarden van het web rondzweven. in polyritmische muziek uit Centraal-Afrika. voordrachten, schrijft in het muziektijdschrift ‘Al deze veranderingen leken onomkeerbaar’, Vaak dienen beelden, bewegend en stilstaand, Die Reihe streng over Boulez’ Structures 1a. zegt Ligeti, die een ervaring van ‘onbeschrijf- als conceptuele trigger of metaforisch vertrek- Eindelijk thuis, maar weer niet helemaal. lijke triestheid’ ondergaat, ‘de hopeloosheid van punt. Films van The Marx Brothers, Chaplins Hij is een vreemdeling van kindsbeen, en al een tijd die verstrijkt en de melancholie van Modern Times, cartoons van Saul Steinberg. spoedig dissident binnen de avant-garde. Zijn onherstelbare gebeurtenissen’. Dat is een exacte De vlakken van Cézanne, in het Tweede strijk- scepsis over het houdbaarheidsgehalte van het beschrijving van Apparitions: een afwisseling kwartet van 1968. De volatiele figuren van Miró, serialisme deelt hij met de aanvoerders van de van staten en gebeurtenissen, van muzikale in Artikulation. In het overdonderende clus- beweging – ook Stockhausen en Boulez zien de objecten die zijn vastgeketend in een ondoor- terorgelwerk Volumina (1962-1966) Chirico’s afbreekrisico’s van totale controle over het mate- dringbaar maar flexibel web van stemmen. schijnfiguratieve doeken, die Ligeti kwalificeert riaal – maar zijn band met westerse muziek­ Als kind van vijf leest hij een verhaal van als ‘architectuur zonder gebouwen’ dat de grafi- tradities zit dieper dan bij de collega’s en zijn de Hongaarse schrijver Gyula Krúdy over een sche partituur inderdaad ook is; lijnen, curven haat tegen ideologieën is intussen rabiaat. Hoe- weduwe in een huis vol tikkende klokken en en volumes zonder gefixeerde noten. Klee, in wel hij tot het laatst die uitgesproken moder- weerinstrumenten van haar overleden echt- het Pianoconcert. In Lontano Altdorfers schil- nist en radicale constructivist zal blijven, leeft genoot, een wetenschapper. Hij voelt dezelfde derij Alexanderschlacht, massascène van een het verleden te sterk in hem. Hij is zich scherp ‘vreemde melancholie’ als in de webdroom. Al hardblauwe wolkenhemel boven een veldslag. bewust van de steeds ambivalente nostalgie die herinneringen raken aan de fascinatie voor De doorbrekende zon is als de octaafzuilen die naar een cultuur die voorbij is maar, anderzijds, het onbekende en het onberekenbare. Ze gaan in de micropolyfone weefsels de textuur resetten ook dat proces van permanente vernieuwing is allemaal over ruimten, over haperende mecha- met hoorbare lichteffecten.

12 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 Gyorgy Ligeti uitwendigd en ontvleesd met compacte bezet- tingen en maximale differentiatie van kleur en beweging, Jean Tinguely. Extreem snelle tempi lijken stil te staan zodra de als perpetuum mobile’s razende noten niet meer afzonderlijk te horen zijn; een fenomeen dat Ligeti bevroren tijd noemt, en dat in al zijn werk tot de Etudes terugkeert. Wanneer dat in het klavecimbelwerk Continuum (1968) snel genoeg gaat, en dat is het pas als de uitvoering onder de vier minuten blijft, is zelfs het instrument nauwelijks meer herkenbaar als zodanig. In het Pianoconcert en de Etudes klinken melodieën die niet worden gespeeld, maar als fantoomstructuren oplichten uit de interactie tussen instrumenten. De fascinatie voor de illusionistische dimen- sie en superpatronen begint vroeg. In Poème symphonique (1962) laat Ligeti honderd metro- nomen leeglopen in groepen van tien, elk in ver- schillende metronoomtempi. De dirigent geeft een teken, de apparaten worden opgewonden, en dan begint een honderdvoudig tikken dat steeds nieuwe ritmische hypercomplexen voort- brengt tot de laatste metronoom is uitgetikt. Het is meer dan een ludieke sixties-performance, het is onderzoek. ‘Nieuwe luisterconcepten vinden’, zei hij zelf, ‘was het belangrijkste.’ Hij noemt zich een ‘blinde in een labyrint, die steeds nieuwe deuren en ruimten vindt waarvan hij niet eens het bestaan vermoedde. En dan doet hij iets, zonder te weten wat zijn volgende stap zal zijn.’ Zijn compositorische strategie is er niet in de laatste plaats op gericht de luisteraar te vangen in die labyrintische onkenbaarheid. Hoogleraar muziekwetenschap Herman Sabbe schrijft terecht dat Ligeti van de luisteraar een intellectuele inspanning vraagt die muziek in deze graad hoogst zelden eist, met informa- tiecodes die alle voorkennis buiten werking stel- len, ‘zodat hij in de onafwendbare tijdstroom wordt opgenomen’. In werken als Continuum of het Poème symphonique komt hij in de buurt van het wetenschappelijke experiment. Hij is

COLLECTIE SACHER PAUL STIFTUNG BASEL / MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ een van de weinige componisten die de weten- schap hebben geïnspireerd. In zijn beschou- wing A Fractal Friendship beschrijft de Duitse MAAR IN HET Hoorntrio van 1982 komt hij, na volstrekt eigene en het onherkenbaar gemani- wiskundige Heinz-Otto Peitgen, met wie Ligeti jaren van stilte en bezinning, verrassend bij puleerde erf- en leengoed. bevriend raakte, over de bevruchtende werking ‘Brahms’ uit, sort of. Het sluit af met een laat- Belangrijk is Ligeti’s obsessieve, en in avant- van Continuum en Poème op zijn onderzoek op beethoveniaans meditatief lamento; het motief gardekringen van zijn generatie niet altijd even het gebied van chaostheorie – die Ligeti op zijn van Beethovens ‘Les Adieux’-sonate zweeft tot courante, gerichtheid op de luisteraar, spil in beurt voor de Etudes adopteerde. het laatst als geest boven de stille wateren. De zijn muzikale denken; het oor dat hij opwindend Maar ze blijven onwankelbaar, de pijlers ondergedoken Centraal-Europese kern komt in verwarring brengt. Hij zorgt dat je niet meer van de Ligeti-stijl die de componist in 1986 zo bovengronds. Het is alleen Brahms noch Beet- weet wat je hoort. Dat illusionistische element samenvatte: ‘micropolyfonie, continuüms, totaal hoven. In het Vivacissimo molto ritmico boven duikt, zoals aangestipt, al op in Apparitions en verhakte, geëxalteerde, overdreven bewegingen’; een pianola-achtige ostinatopartij, die al hele- Atmosphères. Nauwe clusters van hoge hout- een onderkoeld expressionisme op leven en maal de taal van de Etudes spreekt, de viool die blazers bundelen boventoonspectra die fantas- dood. Op Ligeti is Schönbergs woord van toe- op de puls van de piano een andante lijkt te spe- tische spookharmonieën genere- passing dat ‘kunst de noodkreet is len, samen twee muzieken, geconvergeerd maar ren. Als de micropolyfone fase is van degenen die aan zichzelf het gescheiden. uitgewoed en de stemmen zich noodlot van de mensheid beleven. Altijd die spanningen: tussen gestapelde individualiseren, ontstaan uit Op zaterdag 7 april om 14.15 Die het niet aanvaarden, maar tempi, tussen stemmingen, werkelijkheid en stapelingen van ritmisch-melo- uur spelen Pierre-Laurent de strijd ermee aangaan. Die niet illusie, horror en satire. Tussen mens en tech- dische patronen pulsbewegingen Aimard, Marie-Luise stompzinnig de motor van de “don- niek, in de onspeelbare etudes, of meer abstract die in de bouwstenen niet aan- Neunecker en Joseph Puglia kere machten” bedienen, maar zich die tussen mechanische regelmaat en de inge- wezig waren. De harmonische en Hommage à Brahms. Zie het in het draaiende wiel storten om de bouwde ontregelingsmechanismen. Tussen het ritmische structuren worden ver- programma in deze bijlage constructie te begrijpen.’ Voilà.

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 13 Ligeti’s Etudes vroege negentiende eeuw, geboorte-uur van de romantische virtuoos en bakermat van het moderne klavier, markeerde een kentering. Getuige Chopins Etudes opus 10 en 25 of Liszts Krankzinnige Etudes d’exécution transcendante, meesterlijk gecomponeerde cycli die niet alleen de grenzen van het pianospel herdefinieerden, maar tegelij- kertijd een ongekende balans tussen virtuositeit klankmechanieken en poëtische zeggingskracht realiseerden. Een- maal uitgegroeid van oefenstuk tot volwaardig kunstwerk bleef de etude tot ver in de twintig- De Etudes van Ligeti behoren zonder twijfel tot de ste eeuw een toetssteen voor componisten als moeilijkste die ooit voor het klavier werden geschreven, ­Skrjabin, Rachmaninov en Debussy. met kruisende handen en elkaar ternauwernood Ze haken welbewust bij die traditie aan, Ligeti’s Etudes, maar plaatsen haar tegelij- ontwijkende vingers. Alle uitersten komen aan bod. kertijd in een nieuw daglicht. Natuurlijk, ook Ligeti zet de spot op technische facetten van door Joep Christenhusz het pianospel: vederlicht repeterende noten in Der Zauberlehrling (nummer tien), een vrije val van watervlugge, eindeloos dalende chromati- sche ladders in Vertige (nummer negen). En ja, MAART 1993. György Ligeti is in Boston, waar geschreven. Des te ironischer is het dat de eer- ook Ligeti paart kootjesbrekende virtuositeit het New England Conservatory een volle week ste drie delen oorspronkelijk waren bedoeld als aan een poëtische evocatie die vaak sterk doet aan zijn muziek wijdt. Een van de hoogtepunten gelegenheidswerkjes: een cadeautje voor goede denken aan dat andere miniaturistische pia- van het programma is een lezing door de mees- vriend Pierre Boulez die in 1985 zestig werd. nogenre: de prelude. Neem de zevende etude, ter zelf. In het publiek zit de 25-jarige Alex Ross, Jammer dat de beoogde pianist de noten niet tij- Galamb borong, die verder gaat waar Debussy soon-to-be muziekcriticus van The New Yorker, dig in de vingers kreeg voor een live-uitvoering in Voiles was opgehouden. Met ieder hun eigen die zijn aantekeningen van die middag jaren bij de jarige thuis in Baden-Baden: te moeilijk, heletoonstoon­ladder toveren linker- en rechter- later zal publiceren in The Rest is Noise, zijn onspeelbaar, zo luidde het oordeel. hand een exotisch eiland dat op geen landkaart onvolprezen schets van de muzikale twintigste Pianisten als Volker Banfield, Pierre-Laurent te vinden is. eeuw. Frappant is de passage waarin Ligeti met Aimard, Thomas Hell en – in eigen land – Ralph En toch, in de Etudes lijkt ondanks die his- veel gevoel voor beeldspraak zijn eigen artistieke van Raat bewezen inmiddels glansrijk het tegen- torische genre-banden ook een perspectiefwis- positie omschrijft: ‘Ik zit in een gevangenis. De deel. Toch blijft de huiver invoelbaar, al was het seling werkzaam. Je kunt je namelijk afvragen ene muur is de avant-garde, de andere het verle- maar omdat Ligeti speeltechnieken voorschrijft wiens techniek centraal staat in de stukken. Is den, en ik wil maar één ding: ontsnappen.’ die niet bepaald tot het gangbare curriculum het de motoriek van de pianist? Of betreft het Feitelijk was Ligeti anno 1993 al halverwege van een conservatoriumstudie piano behoren. evenzeer (misschien zelfs: vooral) een virtuoze de uitgang. Zijn late oeuvre is het product van Zo is nummer drie, Touches bloquées, een proeve van scheppend handwerk? Horen we, een uitzonderlijk breed denkraam, waar avant- met andere woorden, een componist aan het garde en traditie niet zozeer muren blijken, werk die nauwgezet een ontsnappingspoging uit maar vlakken op een uitgestrekt speelveld. Men Horen we een componist zijn avant-gardistische kerker voorbereidt? vindt er eveneens: de veertiende-eeuwse poly- aan het werk die een fonie van Guillaume de Machault en Johannes ACHTERAF BEZIEN begon Ligeti op een cruciaal Ciconia, jazz, nummers van The Beatles, de ontsnappingspoging uit zijn moment in zijn carrière aan zijn eerste Etude- dolgedraaide pianolamuziek van Conlon Nan- avant-gardistische kerker boek (gepubliceerd in 1985). De vroege jaren carrow, Balinese gamelan en Afrikaanse polyrit- voorbereidt? tachtig markeerden met de productieve luwte miek. Ook: de absurdistische poëzie van Lewis na de absurdistische opera Le grand macabre Carroll, de labyrintische verhalen van Borges, de een moment van artistieke herijking, een schar- nieuwste inzichten in wis- en natuurkunde en nierpunt. de onmogelijke perspectiefbuigingen van Mau- Ervoor liggen de micropolyfone monster- rits Escher. priegelballet van kruisende handen en elkaar partituren van de jaren vijftig en zestig: Appa- Ligeti’s Etudes pour piano – tussen 1985 en ternauwernood ontwijkende vingers. De rech- ritions, Atmosphères en Lontano, waarin Ligeti 2001 componeerde hij er achttien verdeeld over terhand roetsjt een chromatische toonladder de afzonderlijke orkeststemmen doelbewust drie boeken – vormen de ultieme smeltkroes op en af, terwijl de linkerhand onhoorbaar toet- kopje onder liet gaan in traag wentelende wol- van zijn caleidoscopische geest. Neem het vierde sen ingedrukt houdt. De aldus ontstane ‘gaten’ ken van textuur en kleur. Ervoor liggen ook de deel, Fanfares. Een ostinatopatroon dat recht- worden door een pink hier en een ringvinger jaren zeventig, met werken als Melodien, het streeks uit Bartóks Bulgaarse dansen lijkt te zijn daar opgevuld met staccato speldenprikjes. Het Kammerkonzert en Clocks and Clouds, waarin gestruikeld, vormt de motor voor een swingend geheel heeft nog het meest weg van een overver- de componist zijn massale klankweefsels onder perpetuum mobile dat het midden houdt tussen hit speeldoosje. Je hoort de veertjes en tandwiel- de loep nam en op vezelniveau naar mogelijk- Balkan-folklore en een heupwiegende samba. tjes als het ware cartoonesk naar buiten puilen. heden zocht om muzikale grootheden als melo- En dan zijn er die soepel plooiende melodische die, ritme en harmonie weer nieuw leven in te flarden, die met hun zevenmijlsstappen door TOEGEGEVEN, VIRTUOOS machtsvertoon en blazen. steeds weer een andere vaag gesuggereerde vingervlugge bravoure zijn sinds jaar en dag de Erna volgen de jaren van het Pianoconcert toonsoort een koele knipoog naar Coltrane’s raison d’être van de piano-etude. Van oudsher en het Vioolconcert, stukken die stilistisch veel Giant Steps lijken. heeft het genre (letterlijk: studie) een sterke ongrijpbaarder zijn met hun veelheid van stevig Ligeti’s Etudes behoren zonder twijfel tot didactische functie, gericht op de ontwikke- door de mangel gehaalde invloeden uit onder de moeilijkste die ooit voor het klavier werden ling van snelheid, kracht en fijne motoriek. De meer jazz, barok en muziek van Bartók en uit

14 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 Constantin Brâncuși’s Infinite HET IS PRECIES die paradox van complex Column inspireerde György gelaagde eenvoud die als een rode draad door Ligeti bij zijn Etudes Ligeti’s oeuvre loopt. Het is het centrale con- cept achter stukken als Atmosphères, waarin op ­zichzelf nafluitbare lijntjes aaneengeregen tatie leidt. Hij is geen worden tot hoogpolige klankweefsels. Het is collagemaker of pasti­ tevens het kernidee in Poème symphonique, cheur, eerder een Profes- Ligeti’s tegendraadse Fluxus-stuk voor hon- sor Prlwytzkofsky-achtige­ derd metronomen dat bij de première in 1963 klankingenieur, die het Hilversumse gemeentehuis vulde met een bestaande muziek nauwge- razende tiktak-polyfonie. Het publiek, waar­ zet analyseert op haar wer- onder het voltallige college van burgemees- king, de essentie isoleert en ter en wethouders, kon er niet om lachen. De – liefst grotesk verdraaid of geplande tv-uitzending werd in allerijl afgebla- vermengd – overhevelt naar zen. Andere tijden. Weefsels, wolken en web- een krankzinnig klank­ ben. Volatiele netwerken­ van klank en ritme die mechaniek van eigen make- zich eindeloos vertakken in een labyrintische lij. ‘Praw!’ Een voorbeeld is veelvoudigheid of plotseling uitdunnen tot een de zesde etude, Automne ­oorverdovend vacuüm. Achteraf bezien is het à Varsovie. De partituur niet zo ­verwonderlijk dat Ligeti in de jaren tach- toont een textuur die op tig in de ban raakte van de chaostheorie, een het eerste gezicht ronduit indertijd ­nog piepjonge wiskundige discipline chopinesk aandoet: arpeg- die het grillige gedrag van complexe systemen gio’s van snelle zestiende als het klimaat, het weer en de wereldeconomie noten waaruit zich, in een beschrijft in termen­ van ‘tipping points’ en ‘tur- ingenieus spel van voor- en bulenties’. achtergrond, een melodie Baanbrekend was het inzicht dat minieme loszingt. Het is dezelfde verschillen in de beginwaarden van een systeem chromatisch dalende lijn (al na verloop van tijd gigantische consequen- sinds Monteverdi en Pur- ties kunnen hebben. Of zoals de Amerikaanse cell symbool voor droefe- meteoroloog Edward Lorenz het metaforisch nis) die zuchtend het hoofd beschreef: een fladderende vlindervleugel hier laat hangen in het laatste kan aan de andere kant van de wereld een tor- deel van het Trio voor viool, nado veroorzaken. hoorn en piano; die in het De aartsmoeilijke eerste etude, toepasselijk Pianoconcert de kapstok getiteld Désordre, is een doldrieste verklanking vormt voor de spokende van dit butterfly effect. In de openingsmaten ocarina’s in het tweede lopen linker- en rechterhand keurig synchroon deel; en die in het Viool­ op een jagende puls, maar al snel beginnen ze concert de finale inluidt. uit de pas te lopen. Wat volgt is een pianisti- In de etude smeedt sche nachtmerrie van faseverschuivingen en Ligeti een Calder-achtige botsende accenten, een hortende en stotende treurmobile uit de melodie. soundtrack bij een experiment met dubbele Hij laat haar in verschil- slingers. lende registers naar bene- Een stuk als Désordre is tevens illustratief den biggelen, simultaan in voor Ligeti’s vermogen om uit mathematische verschillende tempo’s, tot- concepten en mechanische processen muziek te

MUNTEANU ANCA / WIKIMEDIA COMMONS WIKIMEDIA / ANCA MUNTEANU dat de muziek head first ten winnen die onverbiddelijk bij de lurven grijpt. onder gaat in grommende Naar eigen zeggen was hij eerst en vooral een pianobassen. ambachtsman voor wie het abstracte denkwerk Azië en Afrika. Je zou het, bij gebrek aan beter, Luister ook naar nummer acht, Fém, een slechts middel was tot een veel concreter en tac- een postmoderne inslag kunnen noemen. Ware spring-in-’t-veld op hoekige kwintmotieven. De tieler doel: muziek van een onmiddellijke licha- het niet dat Ligeti een broertje dood had aan schots en scheve ritmiek heeft iets weg van een melijkheid en zintuiglijkheid. dergelijke labels en zijn blijvende wantrouwen ragtime, maar is in wezen het product van een In de Etudes komen alle uitersten aan bod. jegens een nostalgisch-restauratieve terugblik techniek die Ligeti ontleende aan Afrikaanse Na L’escalier du diable (nummer dertien), een anders doet vermoeden. muziek. Beide handen spelen groepjes van een, paranoïde koortsdroom over oneindig stijgende Niettemin is het verleidelijk om de Etudes te twee of drie noten; kinderspel trappen à la Escher, ligt de hart- zien als het laboratorium waarin Ligeti op post- zo lijkt het als je links en rechts slag geheid enkele slagen hoger zegelformaat de basis legde voor die eclectische afzonderlijk bekijkt. Maar in de en voelen de handpalmen wat klankmixturen van zijn late werk. Niet voor combinatie van de twee handen Op vrijdag 6 april om 20.15 klam. Twee deeltjes later (White niets loopt de ontstaansgeschiedenis van de voltrekt zich iets wonderlijks. De uur voert meesterpianist on white) zweef je als luisteraar pianostukken als een muzikale schaduwboek- ritmes grijpen als tandwielen in Pierre-Laurent Aimard een centimeter boven de grond op houding parallel aan die van de late concerto’s elkaar, verschuiven onderling en de Etudes integraal uit. een onaardse cantilene van louter en zijn de inspiratiebronnen even uiteenlopend. vormen een duizelingwekkend Diezelfde dag om 15.00 uur witte toetsen. Als Ligeti zijn avant- Geheel des Ligeti’s is overigens dat die patroon dat zich maar niet ten geeft Aimard een lecture- gardistische cel ergens ontsteeg, hoogst diverse smeltkroes nergens tot imi- volle laat doorhoren. recital over de Etudes dan is het hier.

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 15 Filmcomposities ‘Heer, wees ons genadig’ Ligeti componeerde nooit speciaal voor film, maar zijn werk helpt een aantal klassiekers in hun unheimliche plot. ‘Volgehouden hoge noten accentueren de sfeer van gevaar.’ door Gawie Keyser

‘MUZIKAAL ANDERS-ZIJN’, zo typeert de Ameri- gen als de personages die wat betreft innerlijke sonages. Op een banaal vlak kun je dit freudi- kaanse muziekcriticus Alex Ross het werk van wereld én externe situatie geen kant op kunnen. aans noemen, specifiek het unheimliche – in György Ligeti. Dat geldt ook voor de film-Ligeti: De film-Ligeti (je kunt hem inmiddels zo het Engels the uncanny – dat verwijst naar juist dat ‘anders-zijn’ (otherness) past goed bij de typeren, zo verweven is zijn werk met de film- de ‘ondermijnde werkelijkheid’: we zien dat vervreemdende beeldsequenties waarmee regis- kunst) heeft te maken met de textuur van zijn wat bekend voorkomt, maar de aanwezigheid seurs als Stanley Kubrick en Martin Scorsese muziek, specifiek wat hij noemt ‘micropolyfonie’. van het onbegrijpelijke brengt alles uit balans. door middel van Ligeti-composities vormgeven Hiermee gaat hij een stapje verder dan alleen Omdat we niet precies weten waar dat aan ligt, aan ongrijpbare werkelijkheden. De reis van een maar meerstemmig componeren waarbij ver- raken we het contact met het vertrouwde (het astronaut naar een andere dimensie in 2001: A schillende elementen los van elkaar naar voren ‘huiselijke’) kwijt. We bevinden ons vervolgens Space Odyssey (1968); onderdrukte angsten en komen. Zelf beschrijft hij het als volgt in een in een landschap dat we niet kennen – we raken begeertes van een eenzame man in The Shining artikel uit 1994 van Jonathan Bernard: ‘Tech- los van onszelf. Een gevoel van stuurloos zijn en (1980); en de verontrustende vermoedens van nisch gezien benader ik muzikale textuur door de manifestatie van het vreemde zijn het gevolg een politieagent dat er onder de oppervlakte van te schrijven voor verschillende rollen (instru- van onverklaarbare gebeurtenissen, of van de het tastbare iets heel anders aan de hand is in mentaal of vocaal – gk). Zowel Atmosphères werking van natuurkrachten waarop we geen Shutter Island (2010). Wat Ligeti in deze film- als Lontano heeft een dichte canonieke textuur. invloed hebben. En precies dit vangt Ligeti met

makers losmaakt heeft te maken met de kern Maar de polyfonie, de canon, kun je niet echt zijn composities. METRO-GOLDWYN-MAYER van zijn muziek: zoeken naar uiterste grenzen. horen. Je hoort een ondoordringbare textuur, Een van de mooiste beeldillustraties van Wie over de beroemde Hongaarse compo- zoiets als een dicht gesponnen web. Melodi- ‘muzikaal anders-zijn’ komt uit onverwachte nist leest, komt veel anekdotes tegen (tegen een sche lijnen behoud ik tijdens het componeren… hoek: de halo (high altitude, low opening) jonge muzikant zei hij: wees maar niet bang, maar die werk ik zelf verder uit. De polyfonische parachutesprong-scène in Gareth Edwards’ iedereen is solist). Ligeti was een gevatte man structuur komt als het ware niet over; ze blijft Godzilla (2014). Versneden met Requiem zijn de die ondanks het strenge experimenteren met verborgen in het microscopische.’ beelden van militairen die vanaf extreme hoogte composities waarvan alleen hij de ‘betekenis’ neerdalen in een stad die in een hel veranderd echt kon doorgronden, direct contact met de IN DAT VERBORGENE, het heimelijke, vinden is, van een ongekende schoonheid. Eerst zijn we mensen en de wereld om hem heen had. Over we het ‘muzikaal anders-zijn’ terug waar Ross in een vliegtuig waar de parachutisten zich over- zijn eigen rol in het grotere geheel had hij geen over schrijft. Dit zegt veel over de reden waarom goten door een gloed van rood licht klaarmaken illusies. ‘Ik zit gevangen tussen de avant-garde cineasten zich telkens weer tot Ligeti wenden. voor de sprong. De camera is nerveus, net als de en het verleden’, zei hij, ‘en ik wil ontsnappen.’ Film verbeeldt immers mentale processen die militairen. Geluid van metaal op metaal klinkt Of het toeval is kan niet met zekerheid wor- een niet te vatten invloed uitoefenen op per- als een luik aan de achterzijde van het toestel den gezegd, maar dat laatste is precies het punt opengaat. Deze beelden zijn vermengd met als het gaat om de wijze waarop makers zijn koorstemmen die het begin van de Kyrie-sectie muziek in films gebruiken. De beroemdste voor- van het stuk aankondigen. Hier is betekenis beelden van Ligeti in cinema – vooral Atmosphè- Onder de oppervlakte is er een in religieuze zin (Kyrie is een gebed) relevant: res (1961) en Lontano (1967), beide voor orkest, niet te duiden aanwezigheid, ‘Heer, wees ons genadig.’ Een alarm klinkt, het en Requiem (1963-1965), voor sopraan- en een ándere wereld luik opent, een rechthoekige lichtvorm ver- mezzosopraan-solisten, gemengd koor en orkest schijnt. Het geluid van soldaten die zuurstof via – houden evenzeer de luisteraar-kijker gevan- hun maskers inademen – een motief van gevan-

16 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 Links: gebruikte Kubrick ook het koorstuk Lux Aeterna zit in ons. Dit is te ervaren door je ogen te sluiten Danny Lloyd als (1966). Hierover was Ligeti aanvankelijk boos. en de vibraties van Ligeti’s koorstemmen te voe- Danny in The Dat was het gevolg van onduidelijkheid over de len. Het is alsof je de wisselende dichtheden van Shining. Regie Stanley Kubrick; vraag of de Amerikaanse regisseur wel toestem- de muzieklagen in het stuk ‘aanraakt’ – wat pre- ming had en van ontevredenheid bij de compo- cies is wat Floyd probeert terwijl hij in zijn ruim- onder: nist over de wijze waarop de regisseur de stuk- tepak voor de monoliet op de maan staat. Maar 2001: A Space ken visueel toepaste. Ook zei Ligeti er niet van op dat moment verdrijft een harde, schrille toon Odyssey. Regie Stanley Kubrick gecharmeerd te zijn dat zijn werk naast dat van de muziek. Die doet zoveel pijn dat de astronau- de klassieke componisten Johann Strauss II en ten op de maanoppervlakte neervallen. Hier Richard Strauss klonk. Ligeti begon zelfs een zien we bijna letterlijk wat Ligeti bedoelt met rechtszaak tegen Kubrick, maar zette niet door. de ‘ondoordringbare micropolyfonische textuur’ Later vertelde hij wel bijzonder tevreden te zijn van zijn muziek: net als dr. Floyd het voorwerp met Kubrick die vervolgens ook in The Shining probeert te begrijpen door het aan te raken, zo en Eyes Wide Shut (1999) rijkelijk gebruik- nodigt Ligeti ons uit het fysieke karakter van maakte van zijn muziek. zijn ongrijpbare muziek te onderzoeken. Ligeti en 2001 zijn inmiddels onlosmakelijk met elkaar verbonden, meer nog dan de cano- HIERMEE LOKT DE FILM-LIGETI je in een val, wat nieke Strauss-werken. Afzonderlijk van elkaar ook agent Teddy Daniels (Leonardo DiCaprio) waren Kubrick en Ligeti eigenlijk bezig met in Shutter Island overkomt als hij arriveert op hetzelfde ‘project’, namelijk het speuren naar een eiland, afgesloten van de buitenwereld, vreemdheid en het onmetelijke, naar het geheim om de zaak van de verdwijning van een vrouw van de disharmonie tussen rede en natuur. In uit een gevangenis op te lossen. Scorsese laat de woorden van criticus Ross: ‘De film blijft Lontano horen in een beeldsequentie waarin getrouw aan de muziek: het extatische, angst- Daniels eerst met geesteszieke gevangenen wekkende ruisen van Ligeti’s stukken represen- geconfronteerd wordt en daarna op het strand teert nog altijd de buitengrens in de twintigste naar de vermiste vrouw gaat zoeken. Zoals

WARNER BROS. WARNER eeuwse speurtocht naar muzikaal anders-zijn.’ ‘lontano’ (Italiaans: van een afstand) aanduidt, komt het eerste deel van het stuk vanuit de ach- tergrond. Naarmate Daniels samen met andere agenten steeds verder naar buiten beweegt, naar het strand toe, wordt de textuur dichter en drei- gender. Volgehouden hoge noten accentueren de sfeer van gevaar: grijze rotsen met uitstekende randen, striemende regen en golven die tegen kliffen breken. Maar wat we zien is niet wat we horen; Ligeti strikt ons terwijl we kijken. Onder de oppervlakte is er een niet te duiden aanwezig- heid, een ándere wereld. Dit is het unheimliche: een werkelijkheid die we op zich wel kennen, maar die een ondoorgrondelijk geheim bevat. Scorsese geeft subtiele aanwijzingen: agenten die niet echt zoeken, die hier en daar verveeld gaan zitten. En Daniels die wild om zich heen kijkt. Vervolgens een flash pan naar rechts terwijl het laatste deel van Lontano, een viool- crescendo, klinkt: een vuurtoren komt in beeld. Daniels vraagt: ‘Wat is dat?’ Het antwoord komt genschap – contrasteert met wat er aan de hand Dit we zien vooral in het gebruik van Requiem veel later. Daniels is zélf geestesziek. Het tafereel is: bevrijding. Tijd om te springen. telkens wanneer de mysterieuze monoliet, dra- is slechts gespeeld als deel van zijn therapie. Tijdens de val werken koorstemmen naar ger van buitenaardse intelligentie, in de vertel- De scène illustreert de wijze waarop de film- een crescendo toe terwijl de camera de para- ling verschijnt. ‘Anders-zijn’ wordt hier letterlijk Ligeti ons gevangen houdt terwijl de mogelijk- chutisten – engelen die neerdalen in de hel – als ‘de Ander’, een niet eerder ontdekt ‘bewustzijn’ heid van ontsnapping paradoxaal aanwezig nietige figuren tegen de achtergrond van een dat recht tegenover de mens staat, maar tegelij- is. Maar dan moet je wel bereid zijn onder de vernietigende natuur volgen. De dichtheid van kertijd een verbeelding van de toestand van de oppervlakte te kijken om door het dichte web de muziek neemt paradoxaal af naarmate de moderne mens is, het ultieme rationele wezen van wanklinkende noten heen te breken. Dat ‘engelen’ de aardoppervlakte naderen, waar het ontmenselijkt door technologie. Wat Kubrick doet Jack Nicholsons personage in The ­Shining Godzilla-monster, belichaming van oerkrachten via de onbestemde harmonieën van Requiem terwijl hij zijn gezin in het verlaten hotel in de die we niet snappen, wacht. Het visuele en audi- laat zien, bijvoorbeeld op het moment dat de besneeuwde bergen probeert te vermoorden. tieve perspectief is dat van een enkele soldaat wetenschapper Heywood Floyd Hij wordt geconfronteerd met die door zijn bril heen kijkt terwijl hij schokkend samen met collega’s naar de maan ‘anders-zijn’ verbeeld door Lon- ademhaalt. Zo zijn we toeschouwer van het ver- reist om de vreemde zuil te onder- tano. Dat wil zeggen: met de schrikkelijke, het niet te bevatten sublieme. zoeken, is dat de mens losgewrikt Op zaterdag 7 april om 20.15 Ander, zichzelf, het kwaad in hem De schitterende Godzilla-scène roept in is van zijn natuurlijke staat. Maar uur zingt het Nederlands in de vorm van ál zijn gevaarlijke, meerdere opzichten het beroemdste voorbeeld dat wat niet te vatten is via het Kamerkoor onder leiding onderdrukte verlangens. Jack is de van de film-Ligeti op: Kubricks 2001: A Space verstand – de verschrikkelijke van Reinbert de Leeuw grote held van de film-Ligeti – de Odyssey. Behalve Requiem en Atmosphères natuurkracht die evolutie regelt – onder meer Lux Aeterna ultieme solist.

15.2.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 17 Programma Ligeti Festival 5 t/m 8 april LEENDERT JANSEN LEENDERT SIMKOVICOV MARTINA MARCO BORGGREVE MARCO Pierre-Laurent Aimard Reinbert de Leeuw Joseph Puglia zaterdag 24 februari zaterdag 7 april zondag 8 april

20.15 uur / Grote Zaal 14.15 uur / Grote Zaal 11.00 uur / Kleine Zaal WARM-UP LIGETI FESTIVAL LIGETI’S KAMERMUZIEK ORGELCONCERT Talkshow met live muziek Uitvoerenden: Pierre-Laurent Aimard piano, Ere Lievonen bespeelt het 31-toons Fokker-orgel Presentatie: Maartje Stokkers Joseph Puglia viool, Marie-Luise Neunecker hoorn, met werken van o.a. György Ligeti en Conlon Gasten: Pierre-Laurent Aimard, Reinbert de Leeuw Farkas Quintet, Dudok Quartet Amsterdam Nancarrow Uitvoerenden: Pierre-Laurent Aimard piano, Joseph Puglia viool, Dudok Quartet Amsterdam 17.00 uur / Entreehal 13.00 uur / Atriumzaal POÈME SYMPHONIQUE WORKSHOP SOUNDLAB ‘IN donderdag 5 april György Ligeti Poème symphonique voor 100 SPACE’ (7+) metronomen Workshop voor kinderen vanaf 7 én volwassenen 19.45 uur/ Entreehal Uitvoering i.s.m. Gaudeamus Muziekweek rondom Lux Aeterna van Ligeti, bekend van de film OPENING LIGETI FESTIVAL 2001: A Space Odyssey 20.15 uur / Grote Zaal György Ligeti Car Horn Prelude 15.00 uur / Atriumzaal Uitvoerenden: Slagwerk Den Haag LIGETI: VOCALE FANTASIEËN Uitvoerenden: Asko|Schönberg, Nederlands WORKSHOP SOUNDLAB ‘IN 20.15 uur / Grote Zaal / met om 19.15 uur op Kamerkoor, Reinbert de Leeuw dirigent, Katrien SPACE’ (VOLWASSENEN) Foyerdeck 1 inleiding door Michel Khalifa Baerts sopraan Workshop voor volwassenen rondom Lux Aeterna LIGETI’S EXUBERANTE van Ligeti, bekend van de film 2001: A Space 23.00 uur / Grote Zaal Odyssey ENSEMBLEMUZIEK LATE NIGHT CONCERT: Uitvoerenden: Asko|Schönberg, Slagwerk Den Haag, 15.00 uur / Grote Zaal Reinbert de Leeuw dirigent, Pierre-Laurent Aimard MUSIC IS PLAY piano, Joseph Puglia viool, Katalin Karolyi alt Uitvoerenden: Pierre-Laurent Aimard piano, KINDERCONCERT GRASLAND Tamara Stefanovich piano, Daniel Ciampolini (8+) vrijdag 6 april slagwerk Uitvoerenden: Tjyying Liu acteur, klarinet, Jeroen Malaise piano, Nieuw Amsterdams Kinderkoor, 15.00 uur / Grote Zaal Letizia Renzini regie, video, Mikel van Gelderen EXPLORE THE SCORE: decor, tekeningen, Lotte Stek kostuums, Peter ETUDES VAN LIGETI Quasters lichtontwerp College met live gespeelde fragmenten uit de piano-etudes van György Ligeti Uitvoerende: Pierre-Laurent Aimard piano, spreker TIP: Woensdag 4 april om 21.00 uur vertoont EYE Stanley Kubricks film Eyes Wide Shut met 20.15 uur / Grote Zaal / met om 19.15 uur op muziek van Ligeti Foyerdeck 1 inleiding door Michel Khalifa DE PIANO VOLGENS LIGETI Volledig programma, Uitvoerende: Pierre-Laurent Aimard piano FOTO’S: MUZIEKGEBOUW AAN ’T IJ ERIK GURP VAN tickets en randprogramma: Muziekgebouw aan ’t IJ muziekgebouw.nl/ligeti

18 DE GROENE AMSTERDAMMER 15.2.2018 De Nationale Opera presenteert

Opera Forward Festival ‘18 13 t/m 26 maart

Embrace Confrontation Das Floß der Medusa Hans Werner Henze

Avventure di anima e di corpo György Ligeti / Raphaël Cendo

We Shall Not Be Moved Daniel Bernard Roumain

Trouble in Tahiti + Clemency Leonard Bernstein / James MacMillan

La morte d’Orfeo Stefano Landi

Passages aus LICHT Karlheinz Stockhausen internationaal podiumkunsten amsterdam 7 juni – 1 juli 2018

HOLLANDFESTIVAL.NL

KRONOS SESSIONS KRONOS QUARTET, TRIO DA KALI, JHEREK BISCHOFF, RAGAZZE QUARTET, E.A. Een dag lang concerten van Kronos en gasten. 17 juni, Muziekgebouw & Bimhuis © Molina Visuals © Börkur Sigthorsson

COMPONIST IN FOCUS: HOLLAND FESTIVAL PROMS GEORGE BENJAMIN 23 juni, Het Concertgebouw vijf concerten op één dag, voor DER MÜDE TOD € 11 per concert, met o.a. FRITZ LANG George Benjamin begeleidt op WE CAME IN PEACE FOR piano filmklassieker van Fritz Lang. © Jay Blakesberg ALL MANKIND 16 juni, Pathé Tuschinski DANÍEL BJARNASON Muzikale alchemie met twaalf hoorns HOLLAND FESTIVAL PROMS: METROPOLE ORKEST & SOLOISTS en twaalf vleugels. SOMETIME VOICES OF THE SYRIAN BIG BAND RADIO FILHARMONISCH SPECIAL GUEST: ERIC VLOEIMANS SOMETIME VOICES ORKEST, GROOT OMROEPKOOR Grensoverschrijdend concert met o.a. FILHARMONISCH ORKEST, nieuw werk van Calliope Tsoupaki. Met verschillende werken wordt de GROOT OMROEPKOOR 8 – 9 juni, Koninklijk Theater Carré reikwijdte van Benjamins muziek Verschillende werken van George ten gehore gebracht. Benjamin. 23 juni, Het Concertgebouw TRIBUTE TO BLACKSTAR LESSONS IN LOVE AND S T A R G A Z E, ANNA CALVI, VIOLENCE SOAP&SKIN, LAETITIA SADIE DE NATIONALE OPERA Een hommage aan David Bowie. George Benjamin dirigeert zijn gloednieuwe opera. ELECTRO SYMPHONIC 25 juni – 5 juli, Nationale Opera ORCHESTRA & Ballet COLIN BENDERS Ongehoorde muziek van een WRITTEN ON SKIN revolutionair synthesizer-orkest. MAHLER CHAMBER ORCHESTRA ‘Geniale muziek’ – The Telegraph Heyden/JazzNU.com © Gemma van 28 juni, Muziekgebouw