in de Tweede Nederlands-Engelse Oorlog (1665-1667) Opperbevel en triomf

dr. G.A. Rommelse*

Inleiding deze oorlog zullen kort ter sprake landse koopvaarders te ontnemen en komen om de context van zijn op - even tuele andere prijzen op te brengen. ichiel Adriaenszoon de Ruy- perbevelhebberschap en uiteindelijke De Duinkerkers waren in die tijd een ter (1607-1676) is zonder triomf te verduidelijken. grote plaag voor de Nederlandse Mtwij fel de belangrijkste en scheepvaart. Regelmatig loofden de beroemdste admiraal die Nederland Michiel de Ruyters wieg stond in admiraliteiten bonussen uit voor ge- ooit heeft voortgebracht. Zijn presta- het Zeeuwse Vlissingen en hij was nomen Duinkerker schepen en indien ties en karakter werden al tijdens zijn zoon van een bierdrager die het zee- een Nederlands schip terugveroverd leven geëerd en na zijn dood onder- mansbestaan had opgegeven. Geheel werd, behoorde een deel van de waar- werp van legendes. Zijn eerste bio- in overeenstemming met zijn een - de aan de bevrijder toe. graaf Gerard Brandt heeft hier zeer voudige afkomst werkte De Ruyter na aan bijgedragen. zijn schooljaren een tijdje in de lijn- Bovendien waren er genoeg andere Nu dit jaar zijn vierhonderdste ge- baan van de broers Lampsins. mogelijkheden om als kaper geld te boortedag wordt herdacht, blijkt eens verdienen. In Vlissingen en andere te meer hoezeer zijn daden tot de ver- Op zijn elfde vertrok Michiel naar zee Zeeuwse havensteden zagen onder- beelding zijn blijven spreken. Boven- als scheepsjongen en leerde hier de nemende reders hun kans schoon dien is het opvallend hoe De Ruyter alledaagse praktijk van het zeeman- om hier een graantje van mee te pik- zijn opmerkelijke carrière begon en schap. Na een korte onderbreking als ken. Het zou het begin zijn van een verder wist op te bouwen. kanonnier in het leger van prins Mau- Zeeuwse kapercultuur die in de ze- rits zette De Ruyter in 1622 zijn loop- ventiende en achttiende eeuw alleen In dit artikel behandel ik De Ruyters baan voort op de oorlogsvloot. Na maar verder zou groeien. En zoals rol in de Tweede Nederlands-Engelse verschillende tochten te hebben mee- zoveel Zeeuwen probeerde ook De Oorlog (1665-1667). In deze oorlog gemaakt, ging hij over naar de han- Ruyter zijn geluk in deze tak van openbaarde hij zich als de grootste delsvloot, een niet ongebruikelijke scheepvaart.2 Nederlandse zeeheld. De jaren voor overstap in die dagen.1 De kaapvaart bracht hem evenwel niet het succes dat hij ervan verwacht had. * De auteur is wetenschappelijk medewerker Het bevel over een schip Zijn bemanning bleek onwillig en van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). In 2006 publiceerde hij verlangde terug naar huis. De Ruyter een proefschrift met de titel The Second In de jaren dertig van de zeventiende heeft zich aan dit gebrek aan inzet en Anglo-Dutch War. International raison d’état, eeuw maakte hij carrière in de walvis- vechtlust bijzonder gestoord en trok mercantilism and maritime strife. vaart en klom op tot stuurman. In daaruit de les dat: 1 Prud’homme van Reine, Rechterhand van 1636 kreeg hij het bevel over een ka- Nederland, 11-29. 2 Van Vliet, Vissers en kapers, 107-108; Korte- perschip met de bedoeling de Duin- het met onghewyllyge honden quaet weg, Kaperbloed en koopmansgeest, 85-99. kerker kapers prijsgemaakte Neder- asen [hazen] te vanghen is.

JRG 176 4-2007 MILITAIRE SPECTATOR 155 nieuwe woning. In 1652 brak echter de Eerste Nederlands-Engelse Oorlog uit. De Engelse Commonwealth had een diplomatieke missie naar Den Haag gestuurd om tot een verbond te komen ‘als by het huwelyck van man ende wyff’.5

De Staten-Generaal hadden het voor- stel echter van de hand gewezen uit angst voor Engelse overheersing. Zij vreesden dat Engeland er vooral op uit was het Nederlandse overwicht in de wereldhandel teniet te doen met behulp van diplomatieke middelen. Het afkondigen van de beruchte Akte van Navigatie in 1651 deed de relaties nog verder verslechteren. Met be- hulp van deze protectionistische wet probeerde het Engelse parlement de In de volgende jaren was hij als kapi- tekortgeschoten in de zeeslag. Bij eigen markt en de koloniën af te slui- tein van een koopvaardijschip vooral terugkeer in Lissabon ontvingen ook ten voor Nederlandse scheepvaart. actief in de West-Indische handel.3 deze officieren evenwel gouden ke- tens van een dankbare Portugese ko- In 1652 botsten admiraal ning. Begin 1642 werd duidelijk dat en admiraal Maerten Tromp bij Dover. Een commando op de vloot van Portugese kant geen acties meer De oorlog werd enkele weken later te verwachten waren tegen Spanje. officieel verklaard. Na aanvankelijk In 1641 kreeg Michiel de Ruyter zijn Een krijgsraad leidde tot het besluit te hebben geweigerd, accepteerde eerste bevel over een oorlogsschip. terug te keren naar de Republiek. De Ruyter in juli een positie als De Staten-Generaal hadden besloten vice-commandeur. De admiraliteiten om Portugal met een eskader te steu- De Ruyter had tijdens de tocht ge- vulden de rangen van de marine - nen tegen Spanje. De Ruyter werd als toond over eigenschappen te beschik- officieren aan met ervaren koopvaar- schout-bij-nacht namens de Admirali- ken die hem in zijn latere loopbaan tot dijkapiteins. teit van Zeeland afgevaardigd om als zo’n grote admiraal maakten. Hij was derde man op de vloot van zeventien bijzonder betrokken bij het lot van De Ruyter was gezien zijn eerdere schepen mee te gaan. zijn bemanning en trok zich hun ver- ervaring in Portugal de ideale kan- wondingen en het feit dat sommigen didaat. In augustus escorteerde De Na enige weken gepatrouilleerd te sneuvelden zeer aan. Ruyter met dertig schepen onder zijn hebben in afwachting van de Spaanse Daarnaast bleek hij in de strijd een ca- bevel een grote vloot koopvaarders. vloot vond op 4 november een zeeslag pabele commandant te zijn. Het lange Hij raakte in gevecht met een Engelse plaats bij St. Vincent. Aan beide zij- wachten aan boord had bij veel be- vloot onder George Ayscue. De strijd den gingen twee schepen verloren. Na manningen tot ontevredenheid en de- bleef onbeslist maar de koopvaardij- die bloedige confrontatie zochten de sertie geleid. Maar aan boord van De schepen bereikten veilig de thuis- Spanjaarden hun toevlucht tot de vei- Ruyters schip had dit, in tegenstelling haven. In de Republiek begon nu zijn lige haven van Cadiz. tot andere schepen, niet tot problemen ster te rijzen.6 Zelf had De Ruyter zich goed ge- geleid.4 weerd, maar een aantal kapiteins was Het opperbevelhebberschap De Eerste Nederlands- geweigerd 3 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Engelse Oorlog (1652-1654) Nederland, 31-32. 4 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nadat Tromp sneuvelde in de Slag bij Nederland, 35-42; Van der Moer, De Luite- In 1651, na nog bijna een tiental jaren Terheide in 1653 zochten de Staten- nant-Admirael-Generael, 14-15. lang als koopvaarder actief te zijn ge- Generaal een nieuwe opperbevel - 5 Groenveld, ‘Als by het huwelyck van man weest, besloot Michiel de Ruyter zijn hebber. Traditiegetrouw was de luite- ende wyff’, 147-158. loopbaan op zee te beëindigen. Hij nant-admiraal van de Admiraliteit van 6 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 56-63; Van der Moer, De Luite- had goed verdiend en kon zijn geld Rotterdam, de oudste van de admira- nant-Admirael-Generael, 19-29. beleggen in rentebrieven en een liteiten, opperbevelhebber. De Admi-

156 MILITAIRE SPECTATOR JRG 176 4-2007 raliteiten van Amsterdam en Noorder- gesproken trouw aan het regenten- Van Wassenaer Obdam terzijde bij ac- kwartier wezen op De Ruyter. bestuur van De Witt. Hij werd dus ties tegen de Zweden in de Oostzee Dit was bijzonder omdat De Ruyter vooral om zijn politieke geschiktheid (1658-1660).7 een Zeeuw was en er gewoonlijk een benoemd en ervaren marineofficieren flinke dosis rivaliteit en wantrouwen werden geacht hem in het heetst van bestond tussen de gewesten Holland de strijd bij te staan met adviezen. Aanloop naar de Tweede en Zeeland. De Zeeuwse vlootvoogd Nederlands-Engelse Oorlog had zich namelijk bijzonder capabel De Ruyter had het commando gewei- getoond en was bovendien niet be- gerd omdat hij zichzelf er niet ge- In 1660 werd Karel II gekroond tot trokken bij politieke tegenstellingen schikt voor achtte, maar vooral om koning van Engeland, Schotland en tussen staatsgezinden en aanhangers Johan Evertsen en Witte de With, die Ierland. In 1658 was Oliver Cromwell van het Huis van Oranje. in anciënniteit hoger stonden, niet gestorven en zijn zoon Richard was voor het hoofd te stoten. De Eerste niet in staat gebleken voor politieke Johan de Witt, de nieuwe pensionaris Nederlands-Engelse Oorlog werd in en sociale stabiliteit te kunnen zor- van Holland, was onder de indruk van 1654 afgesloten met de Vrede van gen. Hij verloor al gauw zijn positie de politieke loyaliteit van De Ruyter Westminster. De Republiek had een en general Monck marcheerde met en bood hem het opperbevel aan. De duidelijke nederlaag geleden, maar het leger vanuit Schotland naar Lon- Ruyter weigerde echter en liet De de vredesvoorwaarden die Cromwell den om de macht te grijpen. Witt geen andere keus dan Jacob stelde, waren niet bijzonder streng. van Wassenaer Obdam te benoemen. De Ruyter bleef ondanks zijn weige- Na overleg met het parlement werd Deze adellijke legerofficier had geen ring het opperbevel op zich te nemen besloten een gezantschap naar Den andere kwalificaties dan zijn uit- wel werkzaam bij de marine en stond Haag te sturen om Karel te verzoeken terug te keren en koning te worden. Men had grote verwachtingen van de nieuwe regering en hoopte dat ze in staat zou zijn de economische situatie te verbeteren.

In de Republiek hoopte men op be tere verhoudingen met Engeland en de Staten-Generaal stuurden een dele - gatie naar Londen om een bondge- nootschap te bespreken. De missie liep echter op niets uit omdat de eco- nomische rivaliteit tussen Engelsen en Nederlanders politieke samenwer- king in de weg stond. Overal ter wereld vonden confron - taties plaats tussen de grote handels- compagnieën. In Afrika en Azië kaap- ten de Nederlanders Engelse schepen. In Amerika werden vooral Nederland- se koopvaarders opgebracht door En- gelsen.

Maar ook dichter bij huis was er con- currentie. Er werd hevige strijd ge- voerd om de handel op de Noordzee, Oostzee en de Middellandse Zee. Zowel in Londen als in Den Haag be- stond er de wil om de eigen economi- sche en maritieme belangen te onder- steunen. De spanning op het gebied

7 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 82-87; Groenveld, ‘Stand en sta- tus’.

JRG 176 4-2007 MILITAIRE SPECTATOR 157 van de commercie zorgde al gauw met Tripoli leverden weinig op, hoe- In 1661 beval Karel zijn broer Jaco- voor verslechterende diplomatieke wel een aantal slaven vrij kwam. bus, die Lord High Admiral was, om verhoudingen.8 Richard Holmes met een aantal oor- In het voorjaar van 1663 droeg hij het logsschepen naar Afrika te sturen om commando over aan schout-bij-nacht een Engels handelsimperium te vesti- De Barbarijse kapers en vertrok naar huis. gen. Holmes, een enthousiaste houw- In februari 1664 werd De Ruyter op- degen, nam zijn opdracht gretig aan In 1661 kreeg De Ruyter opdracht nieuw met twaalf schepen naar de en veroverde enkele Nederlandse met een vloot naar de Middellandse Middellandse Zee gestuurd toen de handelsposten waar de Engelsen een Zee te vertrekken om Algiers, Tunis Algerijnen het vredesakkoord op claim op hadden. en Tripoli tot een vredesakkoord te grote schaal schonden. De strategi- brengen en om Christelijke slaven vrij sche positionering van dit eskader in In 1663 kreeg Holmes opdracht een te kopen. De Barbarijse kapers die de Middellandse Zee moet echter nieuwe expeditie te ondernemen om vanuit de Noord-Afrikaanse haven- vooral gezien worden in het licht van de ‘Engelse handel te beschermen’. steden opereerden, vielen op grote de snel verslechterende Nederlands- Dit keer veroverde hij nog meer schaal Europese schepen en kuststre- Engelse verhoudingen. Nederlandse forten op de West-Afri- ken aan. Op de Atlantische Oceaan en kaanse kust en confisceerde hij een zelfs tot op de Noordzee wisten zij Oorlog hing in de lucht en beide lan- aantal schepen van de WIC. Medio door te dringen. Zij maakten de sche- den hadden al in de Eerste Neder- 1664 bereikte dit bericht Europa en pen en hun ladingen buit en maakten lands-Engelse Oorlog het grote be- leidde in de Republiek tot grote con- de opvarenden tot slaaf. lang van het kunnen beschikken over sternatie. een eskader in de Middellandse Zee Zowel Engeland als de Republiek onderkend. De Ruyter ontmoette in vond het af en toe nodig om met vlag- juni dan ook het eskader van de En- De geheime opdracht vertoon, dreigementen en militaire gelse admiral Sir John Lawson, die aan De Ruyter acties de roverspraktijken te tempe- net als hij gestuurd was met de for- ren. De resultaten van deze acties mele opdracht de Barbarijse kapers in Johan de Witt was vastbesloten de ac- waren echter nooit van lange duur. De het gareel te houden. ties van Holmes te laten vergelden. kapers begrepen dat zij de rivaliteit Lawson moest echter tegelijkertijd Daar was nog bijgekomen dat een tussen Engeland en de Republiek uit vooral de activiteiten van De Ruyter Engels eskader de WIC kolonie Nieuw konden buiten. Zij zagen daarom in de gaten houden. Nederland (tegenwoordig New York) maar zelden de noodzaak om met bezet had. Hij meende dat toegeven beide landen tegelijkertijd een vredes- aan de Engelse agressie alleen maar akkoord te hebben. Het kwam bijna De Nederlands-Engelse averechts zou werken en dat krachtig nooit tot Nederlands-Engelse samen- strijd om Afrika optreden geboden was. werking in de zeeroofbestrijding. Dit zorgde ervoor dat de Barbarijse prak- De West-Indische Compagnie en de De moeilijkheid was echter dat de tijken bleven voortduren.9 nieuw opgerichte Royal Adventurers Engelsen een openlijke reactie van trading into Africa beconcurreerden de Republiek als oorlogsverklaring elkaar hevig om de lucratieve Afri- zouden opvatten. Karel had admiral De Ruyter op de kaanse handel in goud, ivoor en sla- Sandwich bevolen met een eskader in Middellandse Zee ven. De Engelse compagnie ontving het Kanaal te patrouilleren met de aanzienlijke hulp van de Engelse re- opdracht een eventuele Nederlandse De Ruyters verblijf op de Middel- gering. expeditiemacht op te zoeken en een landse Zee duurde van 1661 tot 1663. handgemeen uit te lokken. Dit was Zolang de Nederlandse vloot hier Karel, zijn broer Jacobus en vrijwel voor de Republiek niet opportuun en patrouilleerde, waren de Nederlandse alle belangrijke hovelingen hadden dus moest De Witt een list verzinnen. Levantvaarders relatief veilig. Hij aanzienlijke sommen geïnvesteerd in Hij wilde De Ruyter opdracht geven kocht honderden slaven vrij en wist de nieuwe tak van handel. om vanuit de Middellandse Zee naar een vredesverdrag met Tunis en Al- In Engeland hadden de pamfletschrij- Afrika te vertrekken om de zaak recht giers te sluiten. De onderhandelingen vers en kooplieden het Hof voor - te zetten. gehouden dat de Afrikaanse handel gouden bergen zou gaan opleveren. In de Staten-Generaal bleef echter 8 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 78- De Royal Adventurers trading into weinig geheim. De Engelse gezant Sir 92; Jones, Anglo-Dutch Wars, 145-142. Africa werd daarom bij uitstek het in- George Downing had een uitgebreid 9 Prud’homme van Reine, Rechterhand van Nederland, 114-121; Krieken, Kapers en strument van mercantilisten en ambi- netwerk van informanten en ook een kooplieden. tieuze politici. aantal leden van de Staten-Generaal

158 MILITAIRE SPECTATOR JRG 176 4-2007 De zeeslagen van de drie Nederlands-Engelse Zeeoorlogen

1. Zeeslag bij Dover, 29 mei 1652 6. Zeeslag bij Nieuwpoort, 12-13 juni 1653 11. Tocht naar Chatham, 19-24 juni 1667 2. Zeeslag bij Plymouth, 26 augustus 1652 7. Zeeslag bij Ter Heijde, 8-10 augustus 1653 12. Zeeslag bij Solebay, 7 juni 1672 3. Zeeslag bij Duins, 8-9 oktober 1652 8. Zeeslag bij Lowestoft, 13 juni 1665 13. Zeeslag bij Schooneveld, 7 juni 1673 4. Zeeslag bij Dungeness, 10 december 1652 9. Vierdaagse Zeeslag, 11-14 juni 1666 14. Tweede Zeeslag bij Schooneveld, 14 juni 1673 5. Driedaagse Zeeslag, 28 februari-2 maart 1653 10. Tweedaagse Zeeslag, 4-5 augustus 1666 15. Zeeslag bij Kijkduin, 21 augustus 1673

stonden op zijn loonlijst. De Witt Het veroveren derlandse scheepvaart te openen en zorgde ervoor dat de resolutie, die van de Afrikaanse forten om kaperbrieven uit te reiken. door de Staten-Generaal aangenomen Bovendien deden in Londen de meest moest worden om de opdracht te kun- De Ruyters actie in Afrika was een kleurrijke details over de gruwelda- nen verstrekken, vaag geformuleerd enorme klap voor de Royal Adven- den van De Ruyter de ronde. Zo zou was. turers trading into Africa. Bijna alle hij ongewapende Engelsen hebben Engelse forten werden ingenomen laten martelen en vermoorden. In Bovendien lokte een aantal van De en alle aanwezige Engelse schepen werkelijkheid had hij hun persoon- Witts medestanders op het cruciale geconfisceerd. Grote hoeveelheden lijke bezittingen ongemoeid gelaten ogenblik van de bespreking van het ivoor en goud werden aan boord van en had slechts de goederen van de stuk de notoire lekken weg. De Sta- de Nederlandse schepen geladen. compagnie in beslag genomen. Hij ten-Generaal begreep zodoende de had hen voldoende voedsel en wapens strekking en de implicatie niet van het Volgens de bekende dagboekschrijver gegeven om te overleven. zojuist goedgekeurde besluit om De Samuel Pepys betekende dit feitelijk Ruyter naar Afrika te sturen. het failliet van de Engelse compagnie. Downing had geen idee van de nade- Toen het nieuws in Londen bekend 10 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 105- rende aanval en kon pas bericht naar werd, waren de Engelsen woedend en 108; Verhoog en Koelmans, De reis van De Ruyter, 17-20; Jones, Anglo-Dutch wars, Londen sturen toen het al te laat was de oorlog onvermijdelijk. Karel 150-151; Prud’homme van Reine, Rechter- was.10 beval Jacobus om de jacht op de Ne- hand van Nederland, 130-131.

JRG 176 4-2007 MILITAIRE SPECTATOR 159 In december 1664 viel een Engels es- zeeën afstroopte, was het in Europa aanhanger was van Willem III en een kader onder leiding van Thomas Allin helemaal misgegaan voor de Repu- wispelturig, roekeloos en onbereken- het Nederlandse Smyrna-konvooi aan bliek. In juni 1665 hadden de Neder- baar karakter had. bij Cadiz. Er was nu feitelijk sprake landse en Engelse vloten elkaar ge- De Witt toonde zich van zijn beste van oorlog, hoewel de formele verkla- troffen in de Slag bij Lowestoft. kant bij de wederopbouw van de ring nog tot januari 1665 op zich liet vloot. Onvermoeibaar hield de pen- wachten.11 De Nederlandse vloot was slecht ge- sionaris zich bezig met de nieuwbouw organiseerd en was verdeeld in zeven van oorlogsschepen en de reparatie eskaders. Van Wassenaer Obdam had van beschadigde schepen. Bovendien , Newfoundland nauwelijks gezag binnen de vloot en zorgde hij dat enkele kapiteins die en Delfzijl had besloten geen krijgsraad te hou- zich niet naar behoren hadden gedra- den. Het gebrek aan discipline en de gen voor de krijgsraad kwamen. De Ruyter stak na zijn Afrikaanse onderlinge rivaliteit binnen het korps veroveringstocht met zijn eskader de marineofficieren droegen verder bij De Ruyter werd luitenant-admiraal Atlantische Oceaan over. Een aanval aan de ineffectiviteit van de vloot. van de Admiraliteit van Rotterdam. op de Engelse kolonie Barbados liep De verschillende eskaders, afkomstig Deze admiraliteit was de oudste van op niets uit omdat het fort onneem- uit de verschillende admiraliteiten, de Republiek en leverde traditie - baar bleek. Hij zette koers naar Marti- werkten nauwelijks samen. De kapi- getrouw de opperbevelhebber. De nique voor verse voorraden en daarna teins waren bovendien gewend aan Hollandse regenten hadden hun af- naar St. Kitts. duels tussen afzonderlijke schepen keer van het idee van een Zeeuwse waarbij enteren de voorkeur had. bevelhebber definitief laten varen en In de buurt van Nevis en Montserrat waren opgelucht dat De Ruyter dit veroverden de Nederlanders een aan- Het resultaat was desastreus. Al vroeg keer het commando aanvaardde.15 tal Engelse koopvaarders die waren in de slag was het vlaggenschip Een- geladen met tabak, suiker en indigo. dracht met de opperbevelhebber in de Bij het Franse St. Kitts werd een deel lucht gevlogen. Geen andere vlagoffi- De VOC retourvloot gered van de buit verkocht en werd buskruit cier slaagde erin het commando over ingeslagen. te nemen. Uiteindelijk verloor de Re- De vloot van Sandwich, waar De publiek zeventien schepen en 5.000 Ruyter ternauwernood aan was ont- Een aanval op het door de Engelsen tot 6.000 man. De schade had nog snapt, loerde op de VOC vloot die van- bezette Nieuw Nederland werd als veel erger kunnen uitpakken als de uit Azië onderweg was naar huis. De te risicovol beschouwd. Daarom zette Engelse vloot onder Jacobus de ach- Engelse regering had contact gezocht de vloot koers naar het noorden. Bij tervolging met meer fanatisme had met koning Frederik III van Denemar- Newfoundland werd de plaatselijke uitgevoerd.14 ken om samen deze rijke buit te pak- visserij aangetast. Vervolgens zeilde ken. De Ruyter met zijn schepen terug naar Europa, waarbij hij de veilige Opperbevel De Nederlanders zouden namelijk be- route ten noorden van Schotland schutting zoeken in de haven van het koos. Door dichte mist ontsnapte De Na deze enorme nederlaag moesten Noorse Bergen, destijds Deens bezit, Ruyters eskader, dat door een Neder- de Nederlandse autoriteiten ingrijpen- om door oorlogsschepen naar huis te landse galjoot op de hoogte was de beslissingen nemen. Besloten werd worden geëscorteerd. De route door gebracht over de ontwikkelingen in geen omgebouwde koopvaardijsche- het Kanaal was door de aanwezigheid Europa, aan een Engels eskader onder pen meer aan de vloot toe te voegen. Sandwich. Door langs de Deense en De zware Engelse kanonnen hadden Noord-Duitse kust te varen bereikten geen enkele moeite gehad met de 11 Verhoog en Koelmans, De reis van De Ruy- de Nederlanders op 6 augustus op een relatief kwetsbare schepen. Een aan- ter; Prud’homme van Reine, Rechterhand 12 van Nederland, 134-145. veilige manier Delfzijl. tal kapiteins had zich bovendien laf 12 Verhoog en Koelmans, De reis van De Ruy- en incapabel getoond. Tussen de ho- ter; Prud’homme van Reine, Rechterhand gere officieren bestond rivaliteit en van Nederland, 145-151. De Slag bij Lowestoft afgunst. 13 Public Records Office (Londen), State Pa- pers Holland 84/177 f51, Downing aan Ar- lington 11-8-1665. De veilige thuiskomst van De Ruyter Bovendien moest een nieuwe opper- 14 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 130- zorgde voor een enorme ontlading bevelhebber benoemd worden. Cor- 132; Jones, Anglo-Dutch wars, 155-159, van optimisme in de Republiek. Dow- nelis Tromp werd tijdelijk comman- Bruijn, Varend Verleden, 106; Fox, Four ning schreef dat ‘De Ruyter’s arrivall dant totdat De Ruyter terug zou zijn. Days Battle, 94-126. 15 Oudendijk, De Witt en de zeemacht, 107- hath huffed them up beyond the De Witt zag in Tromp niet de nieuwe 108; Jones, Anglo-Dutch wars, 159; Rom- skies.’13 Terwijl De Ruyter de wereld- opperbevelhebber omdat hij fanatiek melse, Second Anglo-Dutch War, 130-132.

160 MILITAIRE SPECTATOR JRG 176 4-2007 einde te brengen. Het gereedkomen van vierentwintig nieuwe oorlogs- schepen en de veilige thuiskomst van De Ruyter zorgden voor een gevoel van optimisme en vertrouwen. In ja- nuari 1666 verklaarden bovendien Frankrijk en Denemarken aan Enge- land de oorlog.17

De Witt en De Ruyter begonnen ge- zamenlijk aan de hervorming van de ineffectief gebleken vloot. Er werd besloten geen koopvaardijschepen meer in te zetten bij gevechtshande- lingen. Maar veel essentiëler nog was de vorming van een ‘staande vloot’. De nieuw gebouwde schepen zouden niet meer, zoals vroeger gebeurd was, afgedankt worden na de oorlog, maar bleven in het bezit van de staat. De indeling van eskaders en de voor - Michiel Adriaens- geschreven tactiek werden ingrijpend zoon de Ruyter als herzien. Voortaan zouden er nog luitenant-admiraal slechts drie eskaders zijn. van de Admirali- teit van Rotterdam Bovendien werd de linietactiek inge- (Foto: Stichting voerd. De schepen dienden in linie te De Ruyter, varen en moesten voorkomen dat de www.deruyter.org) linie door de vijand onderbroken werd. Op deze manier werd veel na- van de Engelse vloot en grote aan - halvemaanvormige slagorde aanne- drukkelijker gebruik gemaakt van tallen Engelse kapers te onveilig men. Bovendien hadden Nederlandse kanonvuur en werd het enteren van geworden en dus werd gekozen voor matrozen zich meester gemaakt van vijandelijke schepen naar de achter- de veiligere route ten noorden van de kanonnen op het fort. Een Engelse grond gedrongen. Het doel was delen Schotland. aanval werd daardoor gemakkelijk van de vijandelijke vloot te isoleren afgeslagen. De Ruyter was direct na en afzonderlijk te bestrijden door De Deense vorst had toegestemd en zijn thuiskomst met de vloot naar eerst hun linie te doorbreken. Door in de Engelse vloot sloot de Noorse Bergen gezeild en begeleidde de linie te varen kon schip na schip een haven af. Hier had zich een groot aan- koopvaarders naar huis. vijand de volle laag geven. tal Nederlandse schepen verzameld, Uiteraard was voor deze manier van waaronder VOC schepen en een aantal Een storm sloeg de vloot echter uiteen vechten een grotere grip van het cen- Levantvaarders. De gouverneur van en twee VOC schepen liepen de Engel- trale commando nodig. Door middel de stad had echter geen bericht gehad se vloot in. Zo had Sandwich toch van een uitgebreider signaalsysteem van Frederik III omtrent de met de nog zijn prijs. De veilige aankomst werd dit mogelijk. Deze tactiek, die Engelsen gesloten overeenkomst. van De Ruyter met het grootste deel grotendeels van de Engelsen was af- van de koopvaarders had echter direc- gekeken, zou voortaan de leidraad Terwijl de Engelse gezant Thomas te impact op de moraal in de Repu- voor De Ruyter zijn.18 Clifford onderhandelde met de gou- bliek. Het jaar 1665 was desastreus verneur liet de Nederlandse comman- begonnen, maar door De Ruyter wist deur Pieter de Bitter zijn schepen een de Republiek zich te herpakken.16 De Vierdaagse Zeeslag

In juni 1666 vond de grootste zeeslag 16 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 135- Hervormingen op de vloot plaats die ooit door zeilschepen is uit- 137. gevochten. De Engelse vloot had zich 17 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 150- Ondanks het verlies van de eerste opgesplitst in twee delen. Het eerste 153. 18 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 154- zeeslag was men in de Republiek deel onder prins Ruppert van de Pfalz 156. vastbesloten de oorlog tot een goed zeilde het Kanaal in om een ver-

JRG 176 4-2007 MILITAIRE SPECTATOR 161 (Uit: Zeeuws Tijdschrift 2006/5-6)

Hij is tot op de dag van vandaag de enige Engelse admiraal die zich ooit in een zeeslag heeft moeten over - geven.

Op de vierde dag wist De Ruyter in een wanhopige, laatste, massale aan- val de Engelsen te breken. Hierdoor kwam de Engelse achterhoede onder grote druk te liggen. De Engelse vloot, die grote verliezen en schade geleden had, kon de strijd niet voort- zetten.

Ook de Nederlandse vloot was uitge- put maar had in een laatste offensief de overwinning weten te behalen. De overgebleven Engelse schepen profi- teerden van een plotseling opkomen- de mist. De Ruyter meende dat God de Engelsen had willen straffen voor hun hoogmoed, maar niet willen ver- nietigen. In totaal verloren de Engel- sen tien schepen en de Nederlanders vier.19

De Tweedaagse Zeeslag

De Engelsen slaagden er dankzij een grote financiële en logistieke krachts- inspanning in om, veel sneller dan de Staten-Generaal verwachtte, de vloot weer gereed te krijgen. Dit keer was wel bekend dat de Franse vloot nog in de haven van Lissabon lag, zodat er nu geen splitsing van de Engelse vloot plaatsvond. Ook in de Repu- wachte Franse vloot op te vangen. De Op de tweede dag sneuvelden Abra- bliek waren de voorbereidingen inten- tweede, grotere, helft onder de hertog ham van der Hulst, vice-admiraal van sief geweest. Van Albemarle zocht de confrontatie het tweede eskader en Frederik Stach - met de Nederlanders. auwer, schout-bij-nacht van het derde Op 4 augustus 1666 troffen beide vlo- eskader. ten elkaar. Vrijwel direct raakte het Vier dagen lang trachten beide par - tweede Nederlandse eskader geschei- tijen elkaars linie te doorbreken. Al Op de derde dag arriveerde prins Rup- den van de rest van de vloot en sneu- op de eerste dag troffen beide vlag - pert met zijn vloot nadat hij bericht velde luitenant-admiraal Jan Evert- genschepen, de Royal Charles en de had gekregen dat de vermeende Fran- sen, die zijn eerder gesneuvelde broer Zeven Provinciën, elkaar in een onbe- se landing niet zou plaatsvinden. De was opgevolgd. Vice-admiraal Ru- slist duel. Diezelfde dag sneuvelden Engelse vloot werd plotseling met Sir William Berkeley, vice-admiraal twintig ‘verse’ schepen. Desondanks van het Engelse White squadron, en werd Sir George Ayscue, de admiraal 19 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 156- 159; Fox, Four Days Battle, 167-314; Jones, Cornelis Evertsen de oudere, de van het White Squadron, met de Anglo-Dutch wars, 169-171, Prud’homme Zeeuwse luitenant-admiraal van het meeste van zijn bemanningsleden ge- van Reine, Rechterhand van Nederland 167- Nederlandse tweede eskader. vangen genomen. 176.

162 MILITAIRE SPECTATOR JRG 176 4-2007 In het herdenkings- In 1957 eerde de PTT De Ruyter jaar 1907 heeft de wederom met postzegels. toenmalige PTT voor Hier is onder meer zijn beroemde het eerst postzegels vlaggenschip De Zeven uitgegeven waarop Provinciën afgebeeld een andere persoon (Uit: Zeeuws Tijdschrift 2006/5-6) dan de regerende was afgebeeld (Uit: Zeeuws Tijdschrift 2006/5-6)

dolph Coenders van hetzelfde eskader in de steek laten van de rest van de fervent aanhanger van Oranje was. trof hetzelfde lot. vloot. Tromp werd daarom ontslagen.20

De grotere vuurkracht van de Engel- De Ruyter had het verstandiger ge- sen deed zich gelden. Zwaar geha- vonden een grotere nederlaag en Holmes’s Bonfire vend trok de Nederlandse vloot zich zwaardere schade te ontlopen. Het ge- terug naar de kust, terwijl alleen de brek aan discipline van Tromp maak- Op negentien augustus 1666 voerde achterhoede onder Cornelis Tromp te De Ruyter woedend. Beide admi- Robert Holmes met een eskader een nog doorvocht. De Ruyter kreeg een raals legden hun klachten voor aan aanval uit op het eiland Terschelling. hoogoplopende ruzie met Tromp en de Staten-Generaal. De rivaliteit lag Albemarle had hem opdracht gegeven hij verweet hem roekeloosheid en het politiek gevoelig omdat Tromp een zo groot mogelijke schade toe te bren- gen aan de Nederlandse handel en scheepvaart. In Het Vlie lagen zo’n 150 koopvaarders te wachten die waarschuwingen in de wind geslagen hadden.

Holmes, van advies voorzien door de Nederlander Laurens Heemskerck, stuurde vijf branders op de dicht opeen gelegen schepen af en stak ze in de brand. Heemskerck was een kapitein op de Nederlandse vloot geweest maar was na de nederlaag bij Lowestoft overgelopen naar de vijand. Holmes maakte dankbaar gebruik van zijn diensten en naar

20 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 161- 163; Jones, Anglo-Dutch wars, 170-172, (Photographics, www.photographics.nl – collectie muZEEum) Fox, Four Days Battle, 331-341.

JRG 176 4-2007 MILITAIRE SPECTATOR 163 schatting werd voor £ 1.000.000 aan schade aangericht. Dit leidde in Am- sterdam tot relletjes.

De volgende dag ging Holmes met een aantal soldaten aan land op Ter- schelling. Hij liet het dorp West-Ter- schelling plunderen en stak de huizen in brand. Dit leidde in de Republiek tot grote verontwaardiging omdat het hier vreedzame, doopsgezinde vissers betrof. De grote brand die Londen trof werd daarom als ‘goddelijke ver- gelding’ gezien voor de ‘zondige’ actie van Holmes.21

Het opleggen van de vloot

In Engeland hadden de oorlog, de in 1665 uitgebroken pestepidemie en vooral de brand voor grote geldnood De Tocht naar Chatham, 1667 (Foto KLTZ Diekenhof; Collectie NIMH) gezorgd. De regering was aange- wezen op leningen maar die werden De Engelsen gaven hierdoor op zee hielp een gunstige vrede te verkrijgen. steeds duurder en schaarser. Zeelie- het initiatief definitief uit handen en Om niet gechanteerd te worden, moest den werden inmiddels met schuldver- gaven de voorkeur aan het aanleggen De Witt dus een oud plan van hem uit klaringen betaald in plaats van geld. van kustverdedigingen. In de Repu- laten voeren. Het animo om op de vloot te dienen bliek maakte men dankbaar gebruik zakte tot een dieptepunt en de over- van de afwezigheid van de Engelse In juni 1667 leidde De Ruyter de heid moest de ‘press-gang’ gebruiken vloot om de handel weer op te pak- vloot over de Noordzee naar de mon- om voldoende mannen te ronselen. ken. Dit leidde tot een opleving van ding van de Theems. Daar aangeko- de economie.22 men riep hij een krijgsraad bijeen en De oorlog was bijzonder impopulair lichtte het doel van de missie toe. geworden en de eerst zo oorlogszuch- Zeventien oorlogsschepen, vijf jach- tige mercantilisten betreurden nu de De Tocht naar Chatham ten en vier branders zeilden de rivier neergang in de handel en de scheep- op om een zo groot mogelijke schade vaart. De regering zette echter ook in Begin 1667 werden Engeland, de Re- toe te brengen. De rest van de vloot 1667 de oorlog nog voort omdat poli- publiek en Frankrijk het eens over de sloot de monding af om een eventuele tiek opportunisme nu geen officiële locatie van de vredesbesprekingen. Engelse tegenaanval af te kunnen slaan. vredesbesprekingen toeliet. Uiteindelijk was de keuze gevallen op Via het Franse hof werden echter de het kasteel van Breda. In mei eerste verkennende onderhandelingen 1667waren de onderhandelingen geopend. Karel beval Jacobus daarom echter vastgelopen toen de Fran- in het volgende oorlogsseizoen geen sen de Spaanse Nederlanden vloot uit te reden. Alle grote oorlogs- binnenvielen. De Witt, die hier schepen moesten in de dokken wor- koste wat kost een einde aan den opgelegd. Slechts een klein eska- wilde maken, zag zich ge- der met lichtere schepen zou moeten noodzaakt tot coercive ac- proberen zoveel mogelijk de Neder- tion. landse scheepvaart te hinderen. De Fransen en Engelsen hadden namelijk in het ge- heim besloten samen te wer- 21 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 162- ken aan de onderhandelings- 163, Jones, Anglo-Dutch wars, 172; Fox, tafel. Four Days Battle, 342; Scheffer, Roemruch- te jaren, 138-141. Lode wijk XIV zou een carte 22 Rommelse, Second Anglo-Dutch War, 165- blanche krijgen in de Spaanse 176. Nederlanden indien hij Engeland

164 MILITAIRE SPECTATOR JRG 176 4-2007 burgerij te schaden, maar vooral om Toen zij in het dorpje Grain aankwa- Karel te dwingen vrede te sluiten. Al- men, probeerden zij de kerkdeur van leen schepen en faciliteiten van de de twaalfde-eeuwse St James Church Engelse staat mochten daarom wor- te rammen. Nederlandse officieren den geschaad. belemmerden dit en lieten de schuldi-

Op twintig juni veroverden de Neder- landers Fort Sheerness. Bij deze actie kwam het korps mariniers, dat in 1665 was opgericht, voor het eerst in actie. De vestingwerken werden ge - sloopt en de aangetroffen masten, kanonnen en touwwerken meegeno- men. Op de tweeëntwintigste brak Jan van Braekel de ketting die over de ri- vier gespannen was. De Nederlanders wisten een aantal vrijwel onverdedig- de schepen buit te maken of te laten zinken.

Ook het trotse vlaggenschip de Royal Charles – hetzelfde schip waarmee Karel in 1660 naar Engeland was te- ruggekeerd – werd gekaapt. Op vie- rentwintig juni zeilde de vloot met de buitgemaakte schepen terug richting de Noordzee.

De humane kant van De Ruyter

Tijdens de Tocht naar Chatham toon- de De Ruyter zich niet alleen als triomferend opperbevelhebber, maar ook als genadige beschermer van on- schuldigen. Een aantal Nederlandse zeelieden was met sloepen op verken- ning gegaan op zoek naar rijkdom- men. Er was op bevel van de Staten- Generaal een uitdrukkelijk verbod uitgevaardigd op plunderen. Het doel De gerepareerde kerkdeur van de St. James Church in Grain van de tocht was niet om de Engelse (Foto: J. Harding, www.sheelanagig.org)

JRG 176 4-2007 MILITAIRE SPECTATOR 165 gen straffen. De Ruyter zelf, zo gaat in het dorp nog steeds het verhaal, liet zijn scheepstimmerman met Neder- lands hout de deur repareren. Nog steeds vertoont de deur de tekenen van de toegebrachte schade en de re- paratie.

De Vrede van Breda

In juli 1667 werd de Vrede van Breda getekend. Dit akkoord was een breek- punt in de Nederlands-Engelse rela- ties omdat het een einde maakte aan decennialange economische rivaliteit. Nieuw Nederland bleef in Engelse handen. Dit was voor Engeland de mogelijkheid een koloniale stapel- markt te creëren voor Amerikaanse producten. Niet langer zouden de Nederlanders hun monopolie onder- graven. De Engelsen gaven hun claims in Indonesië op. Niet langer werd de hegemonie van de VOC daar uitge- daagd. Eindelijk was er overeenstem- (Foto: Stichting De Ruyter, www.deruyter.org) ming over de gehate Akte van Navi- gatie. Voortaan zou ook Duitsland als Conclusie terwijl de Republiek een ijzeren berg Nederlands achterland beschouwd tegenover zich vond. worden en mochten Nederlandse De Tweede Nederlands-Engelse Oor- schepen Duitse goederen naar Enge- log was een oorlog waarin de Re - De rol van De Ruyter in de oorlog land brengen. publiek alleen maar kon verliezen. was van essentieel belang. Hij nam Engeland trachtte de economische het opperbevelhebberschap over op De Derde Nederlands-Engelse Oorlog wereldmacht over te nemen en de Re- een cruciaal moment en bevocht een (1672-1674) zou daarom niet meer om publiek kon deze alleen maar verdedi- belangrijke zege in de Vierdaagse mercantilistische redenen gevoerd gen. Al tijdens de Eerste Nederlands- Zeeslag. De Tocht naar Chatham is worden, maar nog slechts wegens Engelse Oorlog was opgemerkt dat ingegaan als één van de grootste hu- machtspolitieke ontwikkelingen. Engeland een gouden berg aanviel, zarenstukjes in de maritieme geschie- denis en is uitgebreid bestudeerd door alle belangrijke admiralen na hem. Literatuur Voor de gebruikte literatuur verwijs ik naar de Leeswijzer Michiel de Ruyter, die bij dit nummer van Militaire Spectator is bijgevoegd. Tevens verwijs ik naar de volgende titels: Tijdens zijn opperbevelhebberschap wist De Ruyter altijd zijn menselijke Bruijn, J.R., Varend verleden. De Nederlandse oorlogsvloot in de 17e en 18e eeuw. Uitgeverij Balans, kant te bewaren. Hij voelde zich ver- Amsterdam 1998. Fox, F.L., A distant storm: the Four Days Battle of 1666. Press of Sail Publications, Rotherfield 1996. antwoordelijk voor zijn manschappen Groenveld, S., ‘Als by het huwelyck van man ende wyff. Puriteinse voorstellen voor een Nederlands- en ging, volgens zeventiende eeuwse Engelse unie, 1642-1652’ in: E.K. Grootes en J. den Haan, Geschiedenis – godsdienst – letter- maatstaven, opvallend humaan om kunde. Opstellen aangeboden aan S.B.J. Zilverberg (Roden 1989). met tegenstanders en non-combattan- Groenveld, S., ‘Stand en status. Lignes, Duvenvoirdes en Wassenaers’ in: H.M. Brokken (red.), ten. Zijn onvoorwaardelijke trouw aan Heren van stand. Van Wassenaar 1200-2000. Twaalfhonderd jaar Nederlandse adelsgeschiedenis. Hollandse Historische Reeks, Den Haag 2000. de staat van de Republiek der Zeven Jones, J.R., The Anglo-Dutch wars of the seventeenth century. Longman, Londen en New York 1996. Verenigde Nederlanden en het vermo- Krieken, G. van, Kapers en kooplieden. De betrekkingen tussen Algiers en Nederland, 1604-1830. gen nederig te blijven bij alle behaal- Bataafse Leeuw, Amsterdam 1999. de successen maken dat zijn persoon Oudendijk, J.K., Johan de Witt en de zeemacht. Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, Am- sterdam 1944. en daden nog vierhonderd jaar na zijn Vliet, A.P. van, Vissers en kapers. De zeevisserij vanuit het Maasmondgebied en de Duinkerker geboorte bewondering blij- kaper (ca. 1580-1648). Hollandse Historische Reeks, Den Haag 1994. ven afdwingen.

166 MILITAIRE SPECTATOR JRG 176 4-2007