WPROWADZENIE, GMINA NA TLE REGIONU Gmina Białowieża Znajduje Się W Polsce Północno-Wschodniej W Obrębie Zwartego Kompleksu Leśnego Puszczy Białowieskiej

WPROWADZENIE, GMINA NA TLE REGIONU Gmina Białowieża znajduje się w Polsce północno-wschodniej w obrębie zwartego kompleksu leśnego Puszczy Białowieskiej. Pod względem administracyjnych znajduje się w województwie podlaskim w powiecie hajnowskim. Zgodnie z przyrodniczo-leśną regionalizacją IBL, obszar gminy należy do Krainy Przyrodniczo-Leśnej II - Mazursko-Podlaskiej, Dzielnicy 6 - Puszcza Białowieska. W kategoriach geobotanicznych jest to F-Dział Północny Mazursko-Białoruski, F-3 Kraina Północno-Podlaska, F3c-Podkraina Białowieska (Matuszkiewicz J.M., 2001). W podziale fizyczno-geograficznym Polski (Kondracki 2000) gmina znajduje się w Podprowincji Wyżyn Podlasko-Białoruskich, w makroregionie Nizin Północno-Podlaskich, w mezoregionie Równiny Bielskiej. Cały obszar, który zamyka od wschodu granica państwowa z Białorusią, zajmują tereny leśne Puszczy Białowieskiej, zarządzane przez nadleśnictwo Białowieża. Znaczna część gminy to Białowieski Park Narodowy, którego fragment położony w widłach rzek Narewki i Hwoźnej, stanowi prawie od wieku obszar ochrony ścisłej. Wysokie walory przyrodnicze parku narodowego i terenów przyległych sprzyjają różnorodnym formom ochrony: poza strefą otuliny parku znajduje się kilka rezerwatów przyrody. Cały obszar gminy jest usytuowany w obrębie transgranicznego Rezerwatu Biosfery Puszczy Białowieskiej oraz Obiektu Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO. Podkreślają one unikalny, reliktowy, charakter kompleksu leśnego, jako zespołu krajobrazów naturalnych (leśnych), typowych, dla zdenudowanych peryglacjalnie wysoczyzn morenowych zlodowaceń środkowopolskich (Kwiatkowski 1994, Breymeyer, Kwiatkowski 2002). Tereny otwarte stanowią tzw. polany. Do największych należy Polana Białowieska, na zachód od niej są położone znacznie mniejsze: Polana Pogorzelc i Polana Teremisek, Polana Budy oraz Czerlonka. Niewielkie powierzchnie bezleśne występują jeszcze w dolinach rzek. Białowieża stanowi gminny ośrodek administracji państwowej oraz leśnej; tu znajduje się Dyrekcja Białowieskiego Parku Narodowego. Jest to też znaczący ośrodek turystyczny, ośrodek edukacji przyrodniczej, ośrodek naukowy i wydawniczy. W Białowieży mają swoje siedziby trzy placówki naukowe: Zakład Lasów Naturalnych Instytutu Badawczego Leśnictwa, Białowieska Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk. Białowieża stanowi ważne w regionie centrum kulturalne ze względu na swoją złożoną historię oraz liczne zabytki architektury sakralnej, pałacowej, muzea i zabytkowe zespoły zieleni.

1 Główne linie komunikacyjne – dwie drogi utwardzone i nieczynna obecnie linia kolejowa – łączą Białowieżę z powiatowym miastem Hajnówką. W kierunku północnym, biegnie tzw. Droga Narewkowska do miejscowości Narewka. Gmina, z racji swojego szczególnego położenia, ma zdecydowanie leśny charakter, również udział innych form użytkowania terenu, takich jak grunty orne, łąki, pastwiska, zakrzaczenia, nieużytki (głównie tereny bagienne i podmokłe) świadczą o absolutnej dominacji środowisk naturalnych i półnaturalnych.

Ryc. 1. Zgeneralizowany wykres użytkowania terenu gminy Białowieża (źr. dane wg Starostwa Powiatowego w Hajnówce)

Z powyższych względów imperatyw ekologiczny w prezentowanym opracowaniu ekofizjograficznym ma szczególne znaczenie i opisowi środowiska przyrodniczego poświęcono dużo uwagi. Jednak w przypadku rozmieszczenia stanowisk wielu gatunków roślin i zwierząt dane archiwalne straciły swoją aktualność z powodu poważnych zmian w środowisku leśnym nadleśnictwa Białowieża: związanych z gradacją kornika, prowadzonymi zrębami i wycinką drzew oraz niezakończoną inwentaryzacją przyrodniczą Puszczy Białowieskiej prowadzoną przez Generalną Dyrekcję Lasów Państwowych. Pomimo tej sytuacji Puszcza Białowieska (w tym gmina Białowieża) ma bardzo dobre, jeśli nie najlepsze w Europie kompleksowe rozpoznanie środowiska przyrodniczego. Ukazuje to zamieszczona poniżej mapka z rozmieszczeniem wierceń i wkopów związanych z pracami

2 glebowo-siedliskowymi i geologicznymi. Niewiele mniejsza jest liczba wykonanych opisów drzewostanu i runa leśnego, tzw. zdjęć fitosocjologicznych. Widoczny jest wyraźnie lepszy stopień zbadania Białowieskiego Parku Narodowego, zwłaszcza w jego starych granicach (dawny Rezerwat Ścisły). Ekofizjografia stanowi element większego dokumentu planistycznego jakim jest Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Białowieża.

Ryc.2. Zasięg Puszczy Białowieskiej wyznaczony tylko punktami lokalizacji wierceń i wkopów.źr. opracowanie własne

3 I. DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

I.1. WARUNKI KLIMATYCZNE

Rozdział przedstawiono za Malzahn E. (2009) z niewielkimi zmianami. Jest to jedyne opracowanie z regionu Puszczy Białowieskiej, w którym przedstawiono trendy klimatyczne i powiązano je ze zmianami zanieczyszczenia powietrza z dalekiego transportu i lokalnych źródeł emisji. Opracowanie obejmuje wieloletnie serie pomiarowe, na które nie mają większego wpływu dane klimatyczne z ostatniego dziesięciolecia.

Klimat regionu Puszczy Białowieskiej i gminy Białowieża jest nierozerwalnie związany z klimatem wschodu i północy Polski, określanym jako leśny subkontynentalny strefy umiarkowanej chłodnej. Według przyrodniczoleśnej regionalizacji Polski, obszar Puszczy stanowi osobną dzielnicę - Puszcza Białowieska, wyodrębnioną z Krainy Mazursko- Podlaskiej. W klasyfikacji, opartej na średniej ilości dni z określonym typem pogody, zaliczono teren Puszczy do Regionu Mazursko-Podlaskiego, charakteryzującego się występowaniem największej ilości dni z pogodą najmroźniejszą, ze średnią dobową temperaturą powietrza poniżej - 15°C, a także najczęstszym występowaniem typu pogody przymrozkowej umiarkowanie zimnej. Według regionalizacji klimatycznej jest to obszar przejściowy pomiędzy Europą Środkową i Wschodnią. Puszcza należy do IX Dzielnicy Pod- laskiej, odznaczającej się klimatem wilgotniejszym i chłodniejszym niż sąsiadująca z nią od strony zachodniej Dzielnica Mazowiecka.

Dotychczasowe analizy warunków klimatycznych, w Białowieskim Parku Narodowym (BPN), oparte są na obserwacjach pochodzących z terenu otwartego, na dużej polanie (14 km2) wewnątrz kompleksu leśnego (Polana Białowieska), ale poza bezpośrednim wpływem lasu (Stacja Meteorologiczna Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Parku Pałacowym w Białowieży). Klimat Puszczy w drugiej połowie XX wieku opisany przez Olszewskiego (1986), stanowi częsty punkt odniesienia do występujących obecnie zmian klimatycznych, które zaznaczają się wyraźnie w postaci różnic temperatury dobowej i sumy opadów w diagramie klimatycznym (Ryc. 3). Analiza warunków klimatycznych w latach 1950 - 2007 wykazała, że występują wyraźne zmiany w liczbie dni w poszczególnych kategoriach temperatur. Stwierdzono powolne zmniejszanie się liczby dni z temperaturami najniższymi, przy jednoczesnym zwiększaniu się liczby dni z temperaturami najwyższymi. Efektem tych zmian jest stopniowe podwyższanie się średniej rocznej temperatury powietrza, wywołanej głównie coraz cieplejszymi półroczami zimowymi, których wyższa temperatura

4 powoduje także wcześniejsze topnienie śniegu i wcześniejsze odpływy wody. W ostatnim półwieczu średnia roczna temperatura powietrza (6,9°C) wzrosła o 1,1°C (od 6,3 do 7,4°C), w tym w sezonie wegetacyjnym (12,8°C) wzrosła o 0,8°C (od 12,4 do 13,2°C), a w półroczach zimowych (-0,1°C) wzrosła aż 1,3°C (od -0,7 do 0,6°C).

Ryc. 3. Diagramy Puszczy Białowieskiej wskazujące zmiany klimatu

Jest to jeden z warunków meteorologicznych mogących niekorzystnie wpływać zarówno na warunki wodne Puszczy, jak na stan oraz stabilność siedlisk puszczańskich. W ostatnim dwudziestoleciu (1986-2007) średnia roczna temperatura powietrza dla Białowieży wynosiła 7,1°C. Temperatura najzimniejszego miesiąca, stycznia wynosiła -3,0°C, najcieplejszego miesiąca, lipca 18,3°C. Absolutne minimum -34,6°C odnotowano 30.01.1987 roku, a najwyższa zanotowana temperatura to 34,6°C (31.07.1994 roku), ab- solutna amplituda wynosiła zatem 69,2°C. Trend zmian temperatur widoczny jest w prezentowanej poniżej tabeli.

Tabela 1. Liczba dni w charakterystycznych kategoriach temperatur w Białowieży za A. Boczoniem (2004)

Kategoria temperatur Okres 1950-1980 Okres 1981-2003 Bardzo mroźne 4,6 4,2 Dość mroźne 33,3 26,2 Bardzo ciepłe 76,9 87,1 Gorące 0,2 0,9

5 Na szczególną uwagę w analizie warunków klimatycznych zasługują obserwacje związane z opadami atmosferycznymi. W latach 1950-2007 roczna suma opadów zmieniała się w granicach 17% i wynosiła średnio 627 mm, przy skrajnych wartościach 426 mm (1953 roku) i 933 mm (1974 roku). W sezonie wegetacyjnym (IV-X) suma opadów wynosiła średnio 432 mm i stanowiła 69% opadu rocznego. Ważne dla trwałości siedlisk i warunków wzrostu drzew było wystąpienie trzech wyraźnych okresów zróżnicowanych wielkością opadów: lata 1950-1966 o niskich opadach (średnio 573 mm), lata 1967-1980 o szczególnie wysokich opadach (średnio 677 mm) i lata 1981-2007 - zmniejszenie ilości opadów (średnio 604 mm). W ostatnim dwudziestoleciu (1986-2007) średnia roczna suma opadów była niższa (606 mm), podobnie jak w sezonie wegetacyjnym (412 mm), przy podobnym udziale opadów w sezonie wegetacyjnym w stosunku do opadu rocznego. Roczny przebieg sumy opadów, podobnie jak średniej temperatury dobowej, wykazuje wyraźny wzrost w okresach zimowych (Ryc. 4).

Ryc. 4. Roczne sumy opadów

Panujące obecnie warunki wodne są determinowane występowaniem licznych lat suchych, pogłębiających deficyt wodny po bardzo suchym roku 1991 (448 mm). Do tych niekorzystnych zmian można zaliczyć także wystąpienie, w niewielkim odstępie czasu, długotrwałych posuch w sezonach wegetacyjnych 1997 roku (30 dni), 2000 roku (32 dni) i 2005 roku (29 dni).

6 Dla lasu istotnym wskaźnikiem jest współczynnik hydrotermiczny Seljaninowa (k), charakteryzujący warunki termiczno-wilgotnościowe sezonu wegetacyjnego. Na obszarze nizinnym Polski rodzime gatunki drzew znajdują optimum wzrostu i rozwoju przy współczynniku k w granicach 1,5-2,2. Wartości spoza tego przedziału określają warunki niekorzystnie, wpływające na wzrost drzew. Rozkład przestrzenny średniej wieloletniej wartości współczynnika k w Polsce sytuuje obszar gminy w strefie z niedoborem wilgoci (1,2-1,5) na rozległym obszarze środkowej części kraju. Współczynnikk w Białowieży, w latach 1950-2007, wynosił średnio 1,58 i nie wykazywał istotnego prostoliniowego kierunku zmian (wysoki poziom opadów w latach 1968-1980), jednak po 1990 roku coraz częściej wskazywał na niedobór wilgoci w sezonie wegetacyjnym (Ryc. 5).

Ryc. 5. Współczynnik hydrotermiczny sezonu wegetacyjnego

Czas zalegania pokrywy śnieżnej na obszarze Polski wydłuża się od zachodniej granicy do wschodniej z 30 do około 90 dni, przy dużej zmienności z roku na rok. W drugiej połowie XX wieku pokrywa śnieżna utrzymywała się w Puszczy średnio przez 92 dni. Najwcześniej wystąpiła 13.10.1973 roku, a najpóźniej 27.04.1971 roku. Pierwsza pokrywa śnieżna występowała średnio 23 listopada, a ostatnia pokrywa śnieżna ustępowała średnio 2 kwietnia. Potencjalnie może więc występować przez 197 dni w roku. Zdarzały się jednak zimy prawie całkowicie pozbawione trwałej pokrywy śnieżnej. W pierwszych latach XXI wieku długość zalegania pokrywy śnieżnej uległa wyraźnemu zmniejszeniu i wynosiła średnio 78 dni, wahając się jednak w szerokich granicach 24% - od 97 dni (2005) do 45 dni (2007). Początek zalegania pokrywy śnieżnej przesunął się bliżej końca roku, natomiast zakończenie zalegania przypadało pod koniec marca.

7 Wieloletnie zmiany są wyraźnie widoczne podczas analizy kompleksowych wskaźników ekoklimatu. Wieloletnie i szczegółowe badania fenologii roślin i zbiorowisk roślinnych były prowadzone w Stacji Geobotanicznej Uniwersytetu Warszawskiego (Faliński J.B., 2001). Fitofenologiczny okres wegetacyjny w rejonie Puszczy Białowieskiej, w pierwszej połowie XX wieku, trwał 185 dni i był o 30 dni krótszy niż w zachodniej Polsce oraz o 15 dni krótszy w porównaniu z Polską środkową, natomiast pod koniec XX wieku dane fenologiczne wskazywały na opóźnienie przedwiośnia, wiosny i lata w rejonie Puszczy w stosunku do Polski środkowej średnio o 5 dni, a zachodniej o 5 -15 dni. Jesień przychodziła odpowiednio o 15 dni wcześniej niż w Polsce środkowej i 30 dni wcześniej niż na zachodzie kraju (FALIŃSKI 2001). Sezon wegetacyjny, według kryterium liczby dni z temperaturą powietrza powyżej 5°C, wynosił 206 dni, według kryterium fitofenologicznego 185 dni, a według kryterium synfitofenologicznego (czas trwania wegetacji w zbiorowisku leśnym Tilio-Carpinetum)-180 dni. W pierwszych latach XXI wieku sezon wegetacyjny, według kryterium liczby dni z temperaturą powietrza powyżej 5°C, wynosił średnio 219 dni, wahając się w granicach od 208 dni (2003) do 229 dni (2006). Istotny kierunek wzrostu tego wskaźnika, w latach 1950-2007, pokrywa się ze wzrostem sumy temperatur aktywnych. Wskaźnik wykorzystywano do określania potrzeb cieplnych poszczególnych faz cyklu rozwojowego roślin (Ryc. 6).

Ryc. 6. Wskaźniki ilustrujące trend wydłużania się okresu wegetacyjnego

Meteorologiczny okres wegetacyjny (MOW), jako pora roku z trwałym występowaniem średniej dobowej temperatury powietrza, o wartości co najmniej 5°C, przyjmowanej powszechnie za umowną granicę rozwoju i produktywności roślin, w latach

8 1950-2007 trwał przeciętnie 206 dni, rozpoczynając się 7 kwietnia i kończąc 29 października. Najkrótszy był MOW w 1992 roku (169 dni), a najdłuższy w 2007 roku (236 dni). W latach 2001-2007 MOW wydłużył się lekko i trwał średnio 211 dni (1.04.-28.10.). Pomimo tak dużych różnic długość okresu wegetacyjnego była stabilna. Wyraźne różnice zaobserwowano natomiast w terminach rozpoczęcia okresu wegetacji (Ryc. 7).

Ryc. 7. Zmiany Meteorologicznego okresu wegetacyjnego (MOW)

Najbardziej istotny kierunek zmian, w latach 1950-2007, zaobserwowano w długości zimy termicznej, określanej jako zwarty okres występowania średniej dobowej temperatury powietrza poniżej 0°C. Trwała ona przeciętnie 96 dni, rozpoczynając się 2 grudnia i kończąc 7 marca. Najdłuższa była zima termiczna na przełomie roku 1995/1996 (151 dni), a najkrótsza w latach 2006/2007 i 2007/2008 (po 35 dni). Początek zimy termicznej nie ulegał większym zmianom (średnio 2 grudnia), natomiast zimy kończyły się coraz wcześniej: w latach 1951-1960 średnio 16 marca, a w latach 2001-2007 - 5 marca. Jednocześnie zmniejszał się wskaźnik, tzw. „sumy zimna” - tzn. zsumowanej temperatury dobowej poniżej 0°C z okresu od listopada do marca. Wlatach 1950-2007 wynosił on średnio - 440, w tym, w dekadzie lat 60. XX wieku - 448, 70. XX wieku - 588, 80. - 412, 90. XX wieku - 379 i w latach 2001-2007 - 413. Zima termiczna w okresie 2006/2007 rozpoczęła się 23 stycznia 2007 roku i zakończyła 26 lutego tego roku, a w okresie 2007/2008 rozpoczęła 13 grudnia 2007 roku i zakończyła 16 stycznia 2008 roku.

Takie anomalie mogą się zdarzać coraz częściej. Przy braku wyraźnej tendencji zmian trwałości meteorologicznego okresu wegetacyjnego następuje jednocześnie wydłużanie się przejściowych pór roku: przedwiośnia i przedzimia. Okres pomiędzy końcem zimy

9 termicznej i początkiem meteorologicznego okresu wegetacyjnego wydłużył się średnio z 24 do 36 dni, a pomiędzy końcem MOW a początkiem zimy termicznej średnio z 23 do 41 dni.

Należy zaznaczyć, że przebieg roczny wszystkich elementów klimatu, w tym także terminów początku i końca pór roku, ulega pewnym zmianom w środowisku leśnym (Żarnowiecki 2002). Modyfikacje widoczne są nie tylko w relacji - teren otwarty - las. Przy zachowaniu pewnego wspólnego rytmu zaznacza się wpływ ekosystemów leśnych, różnych typów na intercepcję opadów, częstotliwość przymrozków, długość zalegania pokrywy śnieżnej, przebieg dobowy temperatur i wilgotności powietrza, intensywność wychładzania, itd. Zmiany klimatyczne znajdują się wśród czynników stale wpływających na sezonową dynamikę zbiorowisk roślinnych, ale także wywołujących istotne długofalowe zmiany w ekosystemach leśnych.

I.2. GEOLOGIA I GEOMORFOLOGIA Obszar północnego Podlasia jest dość słabo rozpoznany w zakresie budowy geologicznej i geomorfologii. Większość opracowań wcześniejszych i badań, wiąże się z obszarami leżącymi na północ od doliny Narwi oraz w zachodniej części Równiny Bielskiej lub dotyczy generalnie regionu Polski północno-wschodniej, Białorusi lub zlodowacenia Warty (Marks 2000, 2006; Krutous 1998; Zernickaja 1996). Najstarsze ujęcia geologiczno- kartograficzne obszaru arkusza Białowieża prezentuje Przeglądowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Biała Podlaska (Zwierz 1951) oraz Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Białystok (Nowicki 1971, 1973). Najnowsze opracowania geologiczne w sąsiedztwie arkusza Białowieża są związane z opracowaniem Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, w szczególności arkuszy Narew (381), Narewka (382), Hajnówka (421), Podcerkwa (461), Witowo (460), Białowieża (422). Dla części arkusza wykorzystano mapy geologiczne i geomorfologiczne obejmujące teren Białowieskiego Parku Narodowego (Kwiatkowski i inni 2000). W opracowaniu wykorzystano także opisy wierceń archiwalnych: studziennych, geologiczno- poszukiwawczych i kartograficznych, z dokumentacji surowcowych oraz geologiczno- inżynierskich, mapy glebowo-rolnicze w skali 1:5000 oraz dokumentacje torfowisk Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego w Falentach. W rozpoznaniu litologii utworów powierzchniowych istotne znaczenie miały liczne wiercenia i wkopy związane z pracami glebowymi. Do najstarszych należą prace zapoczątkowane jeszcze przed II Wojną Światową (Włoczewski 1952, 1954, 1955). Następne

10 prace glebowe na tym obszarze zostały przeprowadzone przez Biuro Urządzania Lasu i Projektów Leśnictwa w Warszawie (1966-1967), Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Białymstoku w latach 1978-1979, 1985-1990. Arkusz Białowieża, ze względu na dominację terenów leśnych i objętych ochroną konserwatorską, charakteryzuje stosunkowo nieduża liczba wykonanych wierceń głębszych, przy czym ich rozmieszczenie jest nierównomierne i koncentruje się w wokół miejscowości Białowieża, pojedynczo na innych polanach. Są to głównie wiercenia studzienne. Na zlecenie Państwowego Instytutu Geologicznego zostały wykonane 3 kartograficzne otwory wiertnicze: Budy, Zamczysko, Pogorzelce, .

I.2.1. Ukształtowanie powierzchni terenu Środkową i północną część gminystanowią monotonne, płaskie i płasko-faliste równiny, w znacznej części zabagnione i podtopione. Większość tego obszaru mieści się w granicach Białowieskiego Parku Narodowego. Nieco wyżej położone tereny znajdują się przy zachodniej granicy arkusza (prowadzi przez nie Droga Narewkowska). Na południu biegnie równoleżnikowa strefa wyniesień z pagórkami i wzgórzami, której początek znajduje się kilkanaście kilometrów na zachód, w sąsiedztwie Hajnówki, a w kierunku wschodnim poprzez Białowieżę wychodzi ona poza granice Polski. W obrębie tej elewacji najwyższy punkt znajduje się na Górze Batorego – 183,8 m n.p.m. Najniżej położone miejsce znajduje się w korycie rzeki Narewki przy ujściu do niej rzeki Hwoźnej, jego rzędna ma wartość 146,0 m n.p.m., tym samym maksymalna deniwelacja w granicach obszaru objętego opracowaniem wynosi – 37,8 m. Jeszcze bardziej na południe od opisanej strefy wyniesień rozciąga się obniżony i silnie zabagniony obszar związany z dorzeczem rzeki Leśnej i Przewłoki. Zróżnicowanie hipsometryczne terenu znajduje potwierdzenie w genezie terenu i pozwala wydzielić szereg jednostek geomorfologicznych.

Dominuje płasko-falista równina moreny dennej (152,5 -170 m n.p.m.), jej największe i zwarte występowanie przypada na środkową część gminy. W rejonie strumienia Orłówka i na południe, aż do granic Białowieży, tworzy ona dużą, względnie jednorodną powierzchnię, która znajduje odzwierciedlenie w homogeniczności pozostałych komponentów środowiska przyrodniczego np. typach gleb i roślinności. W dorzeczu Hwoźnej morena denna jest wyraźnie niżej położona, rozmyta i tworzy drobne płaty w mozaice z innymi formami rzeźby. Powierzchnię moreny dennej pokrywają miejscami głazy narzutowe, ale nie osiągają one pomnikowych rozmiarów.

11 Ryc. 8. Szkic geomorfologiczny gminy Białowieża

Szkic geomorfologiczny – objaśnienia

Formy lodowcowe

Wysoczyzna morenowa płaska

12 Wysoczyzna morenowa falista

Zagłębienia końcowe (wytopiskowe)

Formy utworzone w strefie martwego lodu

Moreny martwego lodu

Formy wodnolodowcowe

Równiny wodnolodowcowe

l ll l l ll l l l Formy akumulacji szczelinowej ll l l ll l l l l llll

Kemy

Formy eoliczne

Wydmy

Równiny piasków przewianych

Formy rzeczne i denudacyjne

Dna dolin rzecznych

Dolinki i młode rozcięcia erozyjne

13 Formy utworzone przez roślinność

Równiny torfowe

Formy antropogeniczne

l l l l l l l l l l l Żwirownie (Ż), piaskownie (P) ll P¯ l

W obrębie równin moreny dennej występują dość licznie owalne zagłębienia terenu – niecki wytopiskowe. Wskazują one na częściowo arealny charakter deglacjacji lądolodu i są dowodem obecności na tym terenie brył martwego lodu o zróżnicowanych rozmiarach. Świadczy o tym wielkość i głębokość niektórych form wytopiskowych: do największych należy zabagnione obniżenie w rejonie ujścia rzeki Hwoźnej do Narewki, tzw. uroczysko Sierchanowo. Wydaje się, że dość strome, wschodnie zbocza elewacji, którą biegnie Droga Narewkowska (na północ od rzeki Łutowni), można w tym kontekście uznać za stok kontaktu lodowego z wysoczyzną morenową. Za jedną z większych form wytopiskowych należy uznać zatorfione obniżenie przylegające do doliny Narewki, na zachód od Białowieży, tzw. uroczysko Kniaziewka oraz formy wytopiskowe w dorzeczu Leśnej. Inne znane formy tego rodzaju, to zespół mniejszych, zatorfionych obniżeń na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, w których bierze początek strumień Orłówka. Są to m.in. torfowisko Dziedzinka, opisane palinologicznie przez Dąbrowskiego (1959).Wymienione torfowisko oraz położone w pobliżu torfowisko Kletno, były analizowane także w nowszych pracach (Noryśkiewicz, Kowalewski 2002; Noryśkiewicz, Milecka 2002). Niecki wytopiskowe posiadają długą i zróżnicowaną historię, w zależności od lokalnych uwarunkowań. Nawet współcześnie małe formy, takie jak obniżenie w sąsiedztwie uroczyska Mogiłki na terenie parku narodowego, zawierają pogrzebane osady torfów eemskich pod seriami deluwiów na głębokości ponad 3,5 m (Kwiatkowski, Stepaniuk 2003). Większość dużych form wytopiskowych jest połączona dolinami wód roztopowych, które zostały częściowo przeobrażone i zabagnione. Taką genezę mają doliny Narewki i Hwoźnej, które wypływają z zespołu olbrzymich mis wytopiskowych, znajdujących się po stronie białoruskiej, w tym kompleksu bagien Dziki Nikor. Wydaje się prawdopodobne, że ogromne masy wód roztopowych, pochodzące z tajania wielkich brył martwego lodu, są odpowiedzialne za rozmycie moreny dennej wzdłuż doliny Hwoźnej oraz powstanie

14 szerokiego obniżenia, prowadzącego od misy Sierchanowa w kierunku północno-wschodnim, do obecnego Zbiornika Siemianówka. Równiny wodnolodowcowe w tym obszarze zostały w większości zamaskowane przez utwory bagienne i pokrywy eoliczne, podobnie jak na południowo-zachodnim skraju gminy. W dnie niecek lub na ich obrzeżu występują pojedynczo lub zespołowo niewielkie pagórki moren martwego lodu, których geneza łączy się z nagromadzeniem materiału z całkowitego wytopienia brył lodu. Nieco mniejszą powierzchnię od moreny dennej zajmuje falista równina moreny ablacyjnej (160-190 m n.p.m.), wyniesiona od kilku do kilkunastu metrów ponad równiny moreny dennej. Obszary te zbudowane są w górnej części z kilkumetrowej serii ablacyjnych piasków gliniastych, zglinionych żwirów, miejscami z silnie spiaszczonych glin. Wysoczyzny ablacyjne, zajmują m.in. północno-wschodnią część gminy oraz elewację na południe od Białowieży. W obrębie tych wysoczyzn występują miejscami pagórki i wzgórzakemowe, z którymi związane są największe wyniesienia terenu: Góra Batorego, stoliwa kemowe w rejonie Czerlonki.

Pierwotnie bardziej wyraziste formy rzeźby związane z działalnością lodowca zostały przeobrażone w środowisku peryglacjalnym, tj. w warunkach mroźnych klimatów towarzyszących ostatniemu zlodowaceniu. Z tym okresem należy wiązać rozwój procesów eolicznych, które doprowadziły do powstania nowych form rzeźby. Podczas okresów zimnych, które istotnie ograniczały występowanie pokrywy roślinnej, istniały warunki do przewiewania piasku i formowania się równin piasków eolicznych, pagórków wydmo wych , wydm parabolicznych i wałów wydmo wych . Sposób wykształcenia pokryw eolicznych oraz wydm, wskazuje, że rozwijały się one przy dominacji wiatrów zachodnich, przy czym kierunek ten modyfikowany był elementami reliefu, np. obniżeniami dolin rzecznych i wysokimi wzgórzami. Źródłem piasków eolicznych były głównie tereny dolin rzecznych, zagłębienia wytopiskowe i niecki denudacyjno-erozyjne, rzadziej piaski wysoczyzn morenowych. Wydmy te nigdy nie były odlesione i nie przechodziły fazy antropogenicznego przekształcenia. Z terenami zwydmionymi związane są niecki deflacyjne i obniżenia międzywydmowe, wypełnione często płytkimi torfami. Uformowanie się pól wydmowych doprowadziło w licznych przypadkach do zmiany konfiguracji terenu i przebudowy uformowanej już w okresie interglacjału eemskiego sieci odpływu powierzchniowego. Blokowanie i utrudnienie odpływu, związane ze „świeżymi” formami rzeźby, przyczyniło się do wzrostu zabagnienia terenu.

15 Wysoczyzny morenowe rozcinają obniżenia o charakterze liniowym, często o podmokłym dnie, które łączą często niecki wytopiskowe z systemami dolin rzecznych. Formy te określane jakodolinki denudacyjno-erozyjne (dolinki w ogólności), stanowiły pierwotnie głębsze rozcięcia erozyjne – suche dolinki, które zostały później wypełnione osadami piaszczysto-pylastych deluwiów, osadami organiczno-mineralnymi, a miejscami torfami. Na tej podstawie można sądzić, że te częściowo już kopalne formy rzeźby terenu stanowiły w przeszłości bardziej sprawnie działający system odprowadzania wód powierzchniowych niż ma to miejsce obecnie.

Współczesne obniżenia dolin Narewki, Hwoźnej, Łutowni, mają dobrze uformowane tarasy zalewowe, jednakże większość piaszczystych równin aluwialnych jest przykryta obecnie torfami, jedynie górny odcinek doliny Narewki ma charakter równin madowych. Charakterystyczny dla arkusza jest duży udział pokryw torfowych i torfiastych, które wypełniają większość wklęsłych form terenu tworząc obecnie równiny akumulacji torfowej.

Antropogeniczne formy rzeźby są głównie związane z terenami osadniczymi i siecią komunikacyjną. Są to najczęściej nasypy ziemne pod drogami i linią kolejową, groble, nasypy ziemno-gruzowe związane z rozwojem zabudowy, zwłaszcza w Białowieży. Drogom, również na terenach leśnych, towarzyszą liczne rowy odwadniające. Część form pagórkowatych i wzgórzowych, najczęściej kemów i wydm, została zniekształcona wyrobiskami w wyniku eksploatacji piasku i żwiru do budowy i konserwacji dróg leśnych. Najstarsze ślady obecności człowieka na terenach leśnych są zapisane w formie kolistych pagórków o średnicy od kilku do kilkudziesięciu metrów, które występują pojedynczo lub grupują się w większych zespołach. Są to przeważnie groby z pochówków pochodzących z wczesnego średniowiecza (VIII –XII wiek), określane mianem kurhanów. Podobne w formie są sztuczne pagórki – mielerze, w których wypalano węgiel drzewny (Górska 1976, Faliński 1980) oraz smolarnie i potażarnie, związane z wczesnym i prymitywnym etapem eksploatacji zasobów leśnych Puszczy Białowieskiej. Sztuczny wał ziemny w rejonie uroczyska Zamczysko, z który wiązano rozmaite legendy, okazał się w toku ostatnich prac archeologicznych, późnośredniowiecznym cmentarzyskiem cholerycznym (Krasnodębski i inni 2005).

I.2.2. Starsze podłoże

Informacje o najstarszych osadach w rejonie gminy pochodzą z głębokiego wiercenia w Krzyżach na terenie Polany Białowieskiej (896,5 m). Skały magmowe i metamorficzne

16 prekambru, które reprezentują dużą jednostkę strukturalną określaną mianem Platformy Wschodnioeuropejskiej nawiercono zaledwie do głębokości kilku metrów. Powyżej zalega seria skał osadowych prawie kilometrowej miąższości obejmująca eokambr, kambr, ordowik i sylur. Młodsze okresy paleozoiku: dewonu, karbonu i permu, a także częściowo mezozoiku – triasu, zostały zerodowane. Bezpośrednio na powierzchni syluru zalegają skały jury i kredy.

Wapienie kredy górnej w Krzyżach osiągają miąższość 114 m i leżą na głębokości 152 metrów pod szarozielonymi piaskami glaukonitowymi oligocenu i seriami osadów plejstoceńskich. Powierzchnia podczwartorzędowa sformowana z utworów oligoceńskich oraz miejscami kredowych nie jest dobrze rozpoznana z powodu zbyt małej liczby otworów przewiercających osady czwartorzędowe. Osady kredy górnej reprezentują piaski glaukonitowe i margle. Strop tych osadów znajduje się na wysokości od około 7 m n.p.m. w centralnej części obszaru i wznosi się lokalnie do około 75 m n.p.m. w jego części południowej. Osady paleogenu (eocenu i oligocenu) reprezentują– piaski glaukonitowe oraz mułki, z przewarstwieniami węgla brunatnego i sporadycznymi wkładkami mułowców i mułowców zlepieńcowatych; ich miąższość przekracza 30 m. W części północnej tego terenu stwierdzono obecność osadów lądowych i słodkowodnych – piasków i mułków z wkładkami węgla brunatnego. Utwory podłoża podczwartorzędowego – (paleogeńskie) i mezozoiczne, znane są z otworów wiertniczych: Budy – o głębokości 114,0 m, Zamczysko – 126,5 m i Pogorzelce – 157,0 m.

I.2.3. Czwartorzęd

Osady czwartorzędowe pokrywają cały obszar gminy Białowieża. Najstarsze osady lodowcowe należą do zlodowacenia Narwi. Są to mułki i iły zastoiskowe (ok. 5 m miąższości), piaski i żwiry wodnolodowcowe (do 50 m miąższości) i gliny zwałowe (o zmiennej miąższości, od około 8 m w Janowie do ponad 40 m w rejonie Białowieży). Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich rozpoczynają, zaliczone do zlodowace ń N idy , piaski i żwiry wodnolodowcowe, o miąższości kilku metrów. Występują one lokalnie w obrębie wcześniej wyerodowanych obniżeń w utworach plejstoceńskich w północnej części terenu. Zlodowacenie Sanu 1 pozostawiło piaski i żwiry wodnolodowcowe stadiału dolnego, o miąższości od kilku do 40 m oraz glinę zwałową o miąższości od 4 do 10 m. Osady stadiału górnego zachowały się tylko w centralnej części omawianego obszaru. Reprezentują je piaski i żwiry wodnolodowcowe o miąższości do 5 m oraz gliny piaszczyste o miąższości około 1 m. W interglacjale ferdynandowskim starsze osady plejstoceńskie były intensywnie erodowane, a w miejscach obniżeń i dolin rzecznych gromadziły się piaski, mułki i torfy o 17 miąższości do 10 m. Osady zlodowaceń środkowopolskich rozpoczyna seria mułków i iłów zastoiskowych o miąższości do 2 m zlodowacenia Odry. Osady te występują tylko w północnej części obszaru. Na nich spoczywa glina zwałowa osiągająca miąższość 10 m.

Okres zlodowacenia Warty (stadiał dolny) reprezentuje seria iłów, mułków i piasków zastoiskowych o miąższości około 8 m. Do tego stadiału należą też piaski i żwiry wodnolodowcowe, najczęściej wypełniające kopalne rynny lodowcowe, gdzie osiągają nawet 60 m miąższości.

Stadiał środkowy Warty (stratygrafię stadiału środkowego i osadów młodszych przedstawiono bardziej szczegółowo ze względu na ich znaczenie w ukształtowaniu terenu). Wkroczenie kolejnego lądolodu zmieniło istotnie warunki odpływu wód rzecznych i powierzchniowych. Lokalne podpiętrzenia oraz istniejące obniżenia terenu sprzyjały powstawaniu zbiorników wodnych, w których odbywała się akumulacja piasków, mułków i iłów zastoiskowych. Stanowią one dobrze wykształcony poziom, odnotowany na omawianym terenie w licznych wierceniach. Stosunkowo płytkie zaleganie iłów zastoiskowych (1,5-2,5 m) stwierdzono w obniżeniu terenu na południe od uroczyska Łagiery w Białowieskim Parku Narodowym, na wschód od Białowieży w sąsiedztwie Drogi Browskiej oraz w południowej części Polany Białowieskiej.

Piaski i żwiry wodnolodowcowe dolne tego stadiału nie odsłaniają się na powierzchni terenu. Utwory te występują w centralnej i południowej części omawianego obszaru.

Gliny zwałowe leżą na opisanej serii osadów wodnolodowcowych. Występują one na powierzchni terenu tworząc ciągłą pokrywę, jest to najbardziej pospolity utwór powierzchniowy w środkowej części terenu. Bardzo jednorodny i duży płat glin zwałowych występuje na północ od Białowieży w zlewni strumienia Orłówka. Miąższość glin na ogół nie przekracza kilku metrów, miejscami ulega spłyceniu i podścielające je lokalnie iły zastoiskowe znajdują się na głębokości do 2 m. Gliny zwałowe opisane w tysiącach wierceń glebowych, charakteryzują się dużą zmiennością litologiczną, stopniem uwilgotnienia, plastycznością i barwą. Te cechy stały się podstawą kartograficznego zróżnicowania glin na terenie Białowieskiego Parku Narodowego w opracowaniu Włoczewskiego (1955), które w większym stopniu jest bardzo szczegółową mapą litologii utworów powierzchniowych, niż mapą gleb. Jedyne odsłonięcie, w którym można było prześledzić właściwości i teksturę glin zwałowych znajduje się w nieczynnej obecnie żwirowni na wschód od Białowieży. W północnej i wschodniej ścianie wyrobiska, pod serią piaszczysto-żwirowych osadów

18 ablacyjnych z wielkimi głazami, występuje pokład gliny 4-5 metrowej miąższości z siecią drobnych, pionowych i poziomych spękań i licznymi głazikami. W spągu gliny obecne są zaburzenia glacitektoniczne i porwaki starszych osadów lodowcowych. Bardzo silnie zaburzone osady piaszczysto-mułkowe w formie struktur fałdowych stwierdzono w zasypanym przed laty wyrobisku przy drodze Browskiej. Jest możliwe, że znajdowały się one uprzednio pod przykryciem glin zwałowych. Miąższość gliny rośnie w wyniesieniach terenu, tak jest w rejonie Drogi Browskiej i uroczyska Zamczysko. Rekordowe miąższości, przekraczające 50 m, osiągają gliny w kulminacjach terenu na północnym skraju Białowieży. W tym rejonie wiercenia archiwalne ujawniają obecność porwaków kredowych i zaburzenia glacitektoniczne.

Piaski, żwiry i głazy lodowcowe. W dużej części terenu, zwłaszcza w części północnej, gliny zwałowe występują pod pokrywami piasków, żwirów i głazów lodowcowych, których miąższość w lokalnych elewacjach przekracza kilka metrów. Znaczna liczba wierceń powierzchniowych pozwala stwierdzić znaczne zróżnicowanie miąższości piasków lodowcowych, czy też głębokości zalegania stropu glin zwałowych: często w bardzo niewielkiej odległości gliny występują na powierzchni terenu, a zaraz obok piaski zwałowe osiągają kilka metrów miąższości. Są to przeważnie źle wysortowane, różnoziarniste piaski, z przewarstwieniami żwirów, piasków gliniastych i silnie spiaszczonych glin. W szczytach niewielkich pagórków zaznacza się zazwyczaj przewaga materiału grubofrakcyjnego. Duża zmienność litologiczna osadów, obecność charakterystycznych struktur spływowych, pogrązowych, obciążeniowych, fleksur i uskoków, które rejestrowano przed kilkunastu laty w niewielkich żwirowniach na terenie gminy, wskazują na przeważnie ablacyjny charakter tych utworów. W obrębie serii ablacyjnej występują bloki zlepieńców i piaskowców czwartorzędowych, które swoim ułożeniem, warstwowaniem i litologią odbiegają od bezpośredniego otoczenia, co sugeruje, że w tej postaci istniały one już wcześniej i zostały wbudowane w utwory ablacyjne, prawdopodobnie jako zamarznięte pakiety osadów, zsuwające się z brył martwego lodu. Przykładem takiej sytuacji na badanym terenie jest żwirownia na południowym zboczu kemu (obecnie częściowo zasypana), za Ośrodkiem Edukacji Leśnej „Jagiellońskie” Nadleśnictwa Białowieża, na południe od Podolan, przy Trybie Jagiellońskim. Z licznych bloków zlepieńców i piaskowców zachował się jedynie jeden fragment w formie słupa, który pierwotnie miał około 5 m wysokości. Mniejsze fragmenty zlepieńców znajdowano też w opisanej wcześniej żwirowni na wschód od Białowieży.

19 Piaski, piaski ze żwirem, mułki i gliny kemów budują wzgórza w rejonie wsi Czerlonka przy zachodniej granicy gminy. Jedno z tych wzgórz, ze względu na znaczną powierzchnię, stromość zboczy i duże, wklęsło-płaskie wierzchowiny, uznano za stoliwo kemowe. Budowa wewnętrzna jest słabo rozpoznana ze względu na jedną niewielką odkrywkę. W górnej części kemu dominują warstwowane utwory piaszczyste z przewarstwieniami żwirów i pakietów mułkowych. Należy jednak sądzić, że ze względu na wielkość formy oraz lepiej rozpoznane „siostrzane” stoliwo kemowe na południe od Czerlonki, budowa omawianego kemu jest bardziej złożona, a w jego podłożu mogą występować zaburzenia osadów interpretowane jako efekt drobnych oscylacji lądolodu, deformujących obrzeża wielkich przetain (Kwiatkowski, Stepaniuk 2010). Kilka mniejszych kemów występuje na wschód od opisanej formy, w tym Góra Batorego oraz wspomniane wcześniej wzgórze ze zlepieńcami. Wymienione kemy oraz nieliczne pozostałe mają charakter niewielkich kemów glacjofluwialnych. Część niedużych pagórków i wzgórz zbudowanych z warstwowanych, grubofrakcyjnych osadów, występujących w sąsiedztwie obniżeń wytopiskowych, budują piaski i żwiry moren martwego lodu.

Piaski i żwiry wodnolodowcowe górne formują równiny na południe od opisanych wcześniej stoliw kemowych, na południowo-zachodnim skraju badanego terenu. Miąższość serii piasków średnio- i gruboziarnistych, z wkładkami żwirków, którą podścielają gliny zwałowe stadiału środkowego, a miejscami przykrywają piaski eoliczne – wynosi 5-8 m.

Piaski, mułki i gliny wytopiskowe są najmłodszymi utworami zlodowacenia Warty, wyścielają dna nieckowatych obniżeń terenu, powstałych w miejscu wytopienia brył martwego lodu. Osady te są najczęściej przykryte współczesnymi osadami organicznymi, mineralno-organicznymi, miejscami deluwiami.

Udział niecek wytopiskowych świadczy o udziale deglacjacji arealnej na tym terenie. Potwierdza to też bliskie sąsiedztwo za wschodnią granicą olbrzymich pól wytopiskowych, których fragmenty przechodzą na badany obszar w miejscach, gdzie rzeki Narewka i Hwoźna przekraczają granicę państwową.

I.2.4. Czwartorzęd nierozdzielony

Większość równin moreny dennej jest usłana cienkimi pokrywami (0,3-1,0 m) osadów eluwialno-deluwialnych, które ze względu na nieciągłość i małą miąższość nie zostały przedstawione na mapie geologicznej. Podobnie potraktowano pokrywy piaszczyste z

20 wyraźnymi poziomami kamienistymi z cechami obróbki eolicznej (graniaki). Można je wiązać z procesami peryglacjalnymi i traktować jako piaski pokrywowe niweo-eoliczne. Deluwia o większej miąższości, piaszczysto-pylaste, pylasto-gliniaste, z wkładkami żwirów, czasami ze śladami substancji organicznych, wyściełają dna obniżeń o charakterze dolinek denudacyjno-erozyjnych oraz wypełniają lub otaczają mniejsze zagłębienia wytopiskowe. Na mapie geologicznej utwory te wykazano jako piaski, żwiry, mułki i gliny deluwialne, podścielające zazwyczaj młodsze utwory holoceńskie. Mroźny i suchy klimat okresów peryglacjalnych, w których pokrywa roślinna była mocno ograniczona sprzyjał przewiewaniu drobnych frakcji i formowaniu pokryw piasków eolicznych. Są to dość jednorodne piaski drobnoziarniste, sporadycznie z domieszką grubszego ziarna. Pochodzą one głównie z obszarów równin wodnolodowcowych, dolin rzecznych, rzadziej z utworów deluwialnych i piasków lodowcowych. Pokrywy piasków przewianych tworzą zwykle łagodne elewacje terenu o niewielkiej miąższości od kilkudziesięciu centymetrów do 2 m. Datowanie osadów organicznych w spągu wydm na terenach sąsiednich (arkusz Hajnówka) wykazało, że proces wydmotwórczy rozpoczął się nie wcześniej, niż 10300 lat BP, tj. w młodszym dryasie. Sytuacja ta nie przesądza jednak o wieku omawianych obszarów wydmowych, mogły one powstawać również w starszym dryasie, który na innych obszarach okazał się okresem największej „wydajności depozycyjnej” (Nowaczyk 1986). Pomimo odnotowania w trakcie kartowania narzędzi krzemiennych, skorup, palenisk i śladów pożarów w obrębie wydm, nie stwierdzono nigdzie pogrzebanych gleb i innych dowodów wskazujących na wtórne przewiewanie piasków w wyniku antropopresji.

I.2.5. Holocen

Piaski, żwiry i mułki rzeczne tarasów zalewowych 0,5–3,0 m n. p. rzeki. Współczesne obniżenia dolin Narewki, Hwoźnej, Łutowni, mają dobrze uformowane tarasy zalewowe, jednakże większość piaszczystych równin aluwialnych jest przykryta obecnie torfami, jedynie w górnym odcinku doliny Narewki stwierdzono osady aluwialne bez pokryw organicznych.

Fragmenty większych dolin oraz mniejsze doliny rzeczne i nieckowate obniżenia terenu wypełniają piaski humusowe i namuły den dolinnych oraz zagłębień okresowo przepływowych. Zwykle do głębokości 2 m podścielają je aluwia, deluwia lub inne utwory starszego podłoża. Jedynie doliny rzeczne o starszych założeniach są głębiej wycięte i aluwia holoceńskie oraz starsze, sięgają kilku metrów miąższości. Dotyczy to w szczególności takich rzek jak Łutownia, Narewka, Hwoźna. W górnym biegu Narewki, powyżej ujścia Hwoźnej,

21 do osadów tych włączono również mady rzeczne. Część osadów mineralno-organicznych wykazanych w dolinach większych rzek może mieć charakter antropogeniczny, związany z regulacją i prostowaniem koryt rzecznych, zapoczątkowanych już w XVIII w.

Namuły zagłębień bezodpływowych stanowią stropową część osadów różnej genezy, wypełniających większość zagłębień wytopiskowych, niecki deflacyjne. Są to mułki z dużą zawartością materii organicznej, w górnej części mają one charakter czarnych i brunatnych namułów organicznych z dużą zawartością frakcji ilastej. Część materii organicznej w namułach jest prawdopodobnie efektem naturalnej mineralizacji dawnych osadów torfowych i torfiastych oraz efektem melioracji dolin rzecznych i bagien. Namuły torfiaste występują w obniżeniach w południowej części terenu w obniżeniach wytopiskowych. Są to osady piaszczysto-mułkowo-ilaste, z dużą zawartością materii organicznej o miąższości 1,5–2 m.

Torfy. Rozwój procesów bagiennych od początku holocenu doprowadził do wypełnienia torfami większości obniżeń bezodpływowych, a także znacznych powierzchni dolin rzecznych. Największy udział w budowie dolin mają pokrywy torfów niskich – olszynowych i turzycowo-trzcinowych, miejscami kilkumetrowej miąższości, dotyczy to wszystkich większych rzek na badanym terenie. Największy zwarty kompleks torfowisk niskich i przejściowych występuje w misie wytopiskowej w widłach Narewki i Hwoźnej (uroczysko Sierchanowo). W podłożu torfów występują miejscami gytie. Odrębną kategorię stanowią torfowiska wysokie zajmujące nieliczne i niewielkie formy wytopiskowe, należą do nich Wilcze Bagno w zachodniej części terenu przy Drodze Narewkowskiej oraz zespół torfowisk, z których bierze początek strumień Orłówka na terenie Parku Narodowego. Najbardziej znane torfowiska w tym rejonie to Dziedzinka i Kletno. Oba torfowiska były objęte badaniami palinologicznymi (Dąbrowski1959, Noryśkiewicz, Kowalewski 2002, Noryśkiewicz, Milecka 2002).

Początki formowania się torfowisk w świetle badań palinologicznych i nowych datowań jakie uzyskano na terenach sąsiednich Puszczy Białowieskiej wskazują, że proces torfotwórczy rozpoczął się w najstarszych torfowiskach już na początku preboreału, we wczesnym borealne lub nieco później. Rozwój najstarszych torfowisk poprzedzała faza sedymentacji gytii w zbiornikach jeziornych z późnego glacjału. Powszechność pokryw organicznych w obniżeniach terenu, nawet na młodych utworach aluwialnych wskazuje na postępujące zabagnianie terenu w ostatnich tysiącleciach. Torfy wysokie występują dość pospolicie w nieckach deflacyjnych i zagłębieniach międzywydmowych. Są to torfowiska płytkie od kilkudziesięciu cm do 1 m miąższości. W profilach widoczne są często ślady

22 pożarów, w podłożu torfów można czasami stwierdzić obecność pogrzebanych gleb bielicoziemnych i torfiastych, poprzedzających okres zabagnienia niecek.

I.2.6. Złoża kopalin

Na obszarze gminy Białowieża udokumentowane są dwa złoża: piasków i żwirów oraz piasków – „Narewka” i piasków – „Stoczek”. Złoże piasków „Białowieża” (Sadowski 1986) decyzją Wojewody Białostockiego zostało skreślone z Bilansu zasobów w 1997 r. z powodu konfliktu z zagospodarowaniem terenu. Złoża „Narewka” i „Stoczek” uznano za konfliktowe z uwagi na ich częściowe położenie w obrębie lasów i na obszarze Natura 2000. Obecnie nie prowadzi się koncesjonowanego wydobycia kopalin. Złoża „Narewka” i „Stoczek” były eksploatowane do 1991 roku. Dla obu złóż nie opracowano dodatku rozliczającego zasoby. Wyrobisko złoża „Stoczek” jest zrekultywowane, a złoża „Narewka” ulega samorekultywacji poprzez zarastanie trawą. Zbilansowane złoże piasków „Białowieża” (Sadowski 1986) nie było nigdy eksploatowane.

Na obszarze objętym opracowaniem, na podstawie opracowania archiwalnego, wyznaczono tylko jeden obszar perspektywiczny torfów. Obszar perspektywiczny torfów wyznaczono na południe od wsi Pogorzelce. Występują tu torfy niskie, olesowe. Ich średnia miąższość wynosi 1,6 m, popielność 15,60% i stopień rozkładu 45% (Ostrzyżek, Dembek 1996). We wschodniej części Białowieży przeprowadzono prace poszukiwawcze za złożem kruszywa naturalnego piaszczysto-żwirowego. Zakończyły się one wynikiem negatywnym. W sondach nawiercono jedynie piaski gliniaste i gliny piaszczyste (Data 1989).

I.3. HYDROGRAFIA HYDROGEOLOGIA (mapy: Hydrografia, Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000. Pierwszy poziom wodonośny) I.3.1. Podział hydrograficzny zlewni Obszar gminy znajduje się w całości w obrębie zlewni Narwi, tak więc wszystkie wody powierzchniowe, poprzez Wisłę odprowadzane są do zlewiska Morza Bałtyckiego.W obrębie gminy możemy wydzielić dwie cząstkowe zlewnie Narwi rozdzielone działem wodnym III rzędu. Są to: zlewnia Narewki, dominująca, obejmująca 76,08% powierzchni gminy, oraz zlewnia Bugu, obejmująca 23,92% powierzchni w południowej części gminy.

Zlewnia Narewki składa się z jedenastu zlewni cząstkowych rozdzielonych działami wodnymi IV rzędu (Tabela 2) oraz przyrzeczy i obszarów bezodpływowych.

Tabela2. Podział hydrograficzny gminy Białowieża

23 II III IV V VI VI V IV III II

km2 km2 km2 % km2 % km2

ciek bezimienny 2,174 6,10 Hwoźna 12,401 przyrzecze 10,227

Orłówka 18,638 9,18

ciek bezimienny 0,2321 0,11

Złota 5,015 2,47

Jelonka 6,44368 3,17

Przedzielna 3,09365 1,52 a

k Krynica 25,805 22,96 w

e 154,5475 76,08 r a Łutownia ciek bezimienny 7,915 46,642 N

w przyrzecze 12,922 e r 203,14 a

N ciek bezimienny 0,67712 0,33

Kliczyniówka 7,713 3,80

ciek bezimienny 3,942 1,94

ciek bezimienny 0,60634 0,30

przyrzecze 47,92299 23,60

obszary bezodpływowe 1,22066 0,60

Jamienka 23,061 11,35

Przewłoka Podcerkówka 21,3285 46,97961 10,50 g Leśna u 48,59248 48,59248 23,92 B Prawa przyrzecze 2,59011 1,28

przyrzecze 1,61287 0,79

W dorzeczu Narewki największą powierzchnię posiada zlewnia Łutowni – 22,96%, zaś w dorzeczu Bugu zlewnia Leśnej Prawej – 23,92% (w tym Przewłoki – 23,13%). Prawie jedną czwartą powierzchni gminy (23,60%) przypada ponadto na zlewnie własną (przyrzecze) Narewki. Żadna ze zlewni gminy nie mieści się w całości w jej granicach, co jest sporym utrudnieniem w przypadku planowania i prowadzenia badań, przy uwzględnianiu zlewni jako jednostki porównawczej. Zlewnie niższego rzędu nie są już w przypadku Puszczy Białowieskiej, a także gminy jednostkami wystarczająco reprezentatywnymi i miarodajnymi.

I.3.2.Charakterystyka sieci rzecznej Sieć rzeczna obszaru gminy Białowieża, podobnie jak i całej Puszczy Białowieskiej jest słabo rozwinięta. Dobrze rozwiniętą dolinę posiada jedynie największa rzeka Narewka z dopływami Łutownią i Hwoźną, a na południu gminy rzeka Leśna z Przewłoką. Ich dorzecza są związane z obniżonymi powierzchniami, w których znaczny udział mają tereny

24 piaszczyste. Większość pozostałych cieków, związanych głównie z terenami gliniastej moreny dennej, ma charakter inicjalny, bez wyraźnie wykształconego koryta i strefy aluwialnej. Wiąże się to z małymi spadkami terenu, charakterem litologicznym podłoża (gliny zwałowe), które nie sprzyjają erozji wgłębnej oraz ograniczonymi zasobami wodnymi gliniastych zlewni, w których znaczenie mają wody roztopowe, a latem opady atmosferyczne (Kwiatkowski W. 2004).

Dorzecza Narewki i Leśnej rozdziela wyraźny dział wodny związany ze strefą wyniesień wzdłuż trasy Hajnówka-Białowieża. Na północ od tego wododziału właściwości wód, np. stopień czystości wód, zwłaszcza Narewki, jest uzależniony wyłącznie od procesów zachodzących na obszarach leśnych oraz charakteru wód dopływających z białoruskiej części Puszczy. Natomiast zlewnia rzeki Leśnej obejmuje również tereny na zachód od granic Puszczy, w tym obszar miejski Hajnówki i dlatego też wprowadza ona na tereny leśne wody skażone zanieczyszczeniami przemysłowymi i komunalnymi. Ta sytuacja utrzymuje się nadal pomimo wybudowania nowej oczyszczalni ścieków.

Współczesną sieć hydrograficzną gminy Białowieża tworzą następujące rzeki:

 środkowa Narewka z dopływami prawobrzeżnymi: Jelonką, Złotą, Orłówką i Hwoźną oraz lewobrzeżnymi: Kliczyniówką, Łutownią i Przedzielną, a także kilkoma bezimiennymi.  środkowa Leśna Prawa z lewobrzeżnym dopływem, Przewłoką. Rzeka Narewka Narewka, lewostronny dopływ Narwi, jest największą rzeką polskiej części Puszczy Białowieskiej. W zasięgu granic zlewni znajduje się północna i środkowa część Puszczy. Narewka bierze początek na terenie bagien Dzikiego Nikoru i Kuty w Białorusi (Pierzgalski E. i in. 2010). Rzeka przepływa przez gminę od granicy państwowej z Białorusią z południowego-wschodu na północny-zachód aby od granicy z Białowieskim Parkiem Narodowym zmienić swój kierunek na północny. Na terenie Polany Białowieskiej zasila dwa stawy będące w zarządzie Białowieskiego Parku Narodowego. Koryto rzeki jest uregulowane, ale w dolinie występują fragmenty czynnych starorzeczy. Część starorzeczy położonych między granicą Państwa a stawami BPN, w wyniku renaturyzacji przeprowadzonej w latach 2013-2014 przez Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków została włączona do czynnego systemu hydrologicznego Narewki.

25 Do Narewki doprowadzone są lokalne rowy odwadniające, obecnie w znacznym stopniu zdewastowane. Rzeka ma około 61,1 km długości, a jej zlewnia zajmuje obszar 710,7 km2, z czego w granicach Polski leży 491,2 km2 (Pierzgalski E. i in. 2010), zaś w granicach gminy Białowieża 154,54 km2. Na terenie gminy, przy moście na ulicy Paczoskiego został umiejscowiony wodowskaz włączony do ogólnopolskiej sieci hydrologicznej.

Narewka ma reżim hydrologiczny typowy dla rzek nizinnych. Charakteryzują go wywołane roztopami wezbrania wiosenne, w czasie których rzeka ta często wylewa, oraz dość wyrównane przepływy letnie. W okresie wegetacyjnym koryto porasta dość intensywnie roślinność wodna i szuwarowa. Średni roczny przepływ Narewki poniżej ujścia Braszczy wynosi 1,03 m3 (Bajkiewicz-Grabowska E., Karczewska M. 2012).

Rzeka Hwoźna Największy prawy dopływ Narewki jakim jest rzeka Hwoźna, bierze swój początek z Bagien Czadelskich (Czadzielskich) na Białorusi, gdzie ciek ma charakter kanału. Rzeka stanowi granicę z gminą Narewka i na całej długości 9,0 km biegu po stronie polskiej znajduje się na terenie BPN. Powierzchnia zlewni wynosi 51,4 km2, z czego blisko 85% znajduje się na terenie Polski. W granicach gminy zlewnia Hwoźnej ma 12,4 km2. Rzeka płynie w bezleśnej zabagnionej dolinie o szerokości od kilkudziesięciu do kilkuset metrów. Hwoźna posiada 4 dopływy. W granicach gminy występuje tylko jeden bezimienny lewy dopływ o długości około 1 km, wpadający do Hwoźnej w oddziale 225 (Pierzgalski E. i in. 2010). Dopływ ma charakter okresowy w części swego biegu. Rzeka Hwoźna uchodzi do Narewki na 24,3 km biegu rzeki, na granicy oddziałów 159, 160 i 190, 191.

Rzeka Orłówka

Orłówka, dawniej nazywana Jelarką przepływa przez środek Obszaru Ochrony Ścisłej, a wypływa z uroczyska Wielka Kletna. Powierzchnia zlewni do ujścia wynosi 18,64 km2. Zlewnia ma kształt regularny, wydłużony w kierunku równoleżnikowym. Długość zlewni wynosi 7,82 km, a długość wododziału 20,4 km. Ze względu na brak wykształconego źródła, długość cieku jest trudna do określenia, zmienna w granicach 1-7 km w zależności od ilości wody na bagiennych terenach źródłowych. Zlewnia znajduje się na terenie płaskim o średnim spadku 5,94%, a spadek podłużny cieku wynosi 1,38% (Pierzgalski E. i in. 2010).

Zlewnia w całości znajduje się na terenach leśnych (lesistość 100%). Największy w nich udział mają siedliska wilgotne, które zajmują 44,2% powierzchni, a razem z siedliskami bagiennymi stanowią 54,4% powierzchni. Znaczny udział siedlisk lasowych (91,7%) i

26 wysoka zasobność drzewostanów w zlewni Orłówki (ponad 300 m3/ha) wskazują na dużą żyzność siedlisk. Wzdłuż cieków znajdują się siedliska bagienne – Ol i OlJ oraz miejscami BMb, natomiast na terenach wododziałowych przeważają siedliska świeże Lśw, LMśw i BMśw (Pierzgalski i in. 2010).

Rzeka Łutownia

Rzeka Łutownia jest największym, lewostronnym dopływem Narewki i uchodzi do niej na 30 km, 5 km poniżej Białowieży. Powierzchnia zlewni wynosi 122,5 km2 (na obszarze gminy 46,64 km2), ma długość cieku głównego 18,3. Rzeka bierze początek z Bagna Derlicz, gdzie ma charakter odwadniającego rowu. Łutownia charakteryzuje się stabilnymi warunkami alimentacji wody. Średni roczny przepływ wynosi 0,44m3s-1 (Pierzgalski E. i in. 2006). Wysokie wezbrania powodujące lokalne wylewy wody z koryta zdarzają się raz na dwa lata i występują najczęściej od marca do maja. Co trzy lub cztery lata wylewy pojawiają się od czerwca do sierpnia.

Zlewnia Łutowni charakteryzuje się bogatym systemem potoków i rowów, z których większość ma charakter okresowy. Dwa dopływy: Krynica i Dubitka (poza obszarem gminy) są dopływami całorocznymi. Koryto Łutowni jest ustalone w wyniku dawnych regulacji mających na celu dostosowanie rzeki do spławu drewna. Na pewnych odcinkach, gdzie rzeka była ogroblowana, można spotkać pozostałości dawnych śluz i innych urządzeń wodnych. Ze względu na przecinanie dróg leśnych i publicznych oraz torów kolejek w zlewni rzeki Łutowni znajdują się liczne mosty i przepusty. Fragmentami rzeka przepływa przez łąki wsi Teremiski i Pogorzelce, z których prowadzi do Łutowni 9 rowów odwadniających wykonanych w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku (Pierzgalski E. i in. 2010).

Spadek terenu w zlewni jest najniższy ze wszystkich zlewni gminy i wynosi 3,2%. Rzeka charakteryzuje się również niewielkim spadkiem podłużnym 1,08%. Lasy w zlewni stanowią 92,68% i mają mozaikową strukturę siedlisk (Pierzgalski E. i in. 2010).

Rzeka Leśna Prawa Rzeka Leśna Prawa bierze początek na północ od miasta Hajnówka w okolicy wsi Dubiny. Ma 132,7 km długości, ale już po 33 km (na 105,0 km swego biegu) opuszcza granice Polski i po stronie białoruskiej (na 263,7 km) uchodzi do rzeki Bug. Jej dopływami są: Chwiszczej, Miedna, Perebel, Przewłoka i kilka bezimiennych cieków. Leśna Prawa łączy

27 się w okolicach Kamieńca na Białorusi z rzeką Leśną Lewą (biał. Левая Лясная), co daje w sumie rzekę Leśną o dwóch źródłach, która jest dopływem Bugu.

I.3.3. Wody stojące Na obszarze gminy nie ma większych, naturalnych zbiorników wodnych. Niewielkie zbiorniki, głównie na dopływach Narewki powstały w wyniku podpiętrzenia przez bobry. Poza dwoma większymi stawami na Polanie Białowieskiej będącymi w zarządzie Białowieskiego Parku Narodowego, sporo jest małych zbiorników i oczek wodnych pełniących funkcje rekreacyjne, wędkarskie i krajobrazowe zlokalizowanych głównie w dolinach Narewki i Łutowni.

Poza tym, niewielkie lustra wód otwartych powstały w kilku wyrobiskach śródleśnych. Stanowią one poidła dla zwierząt i źródła wody gaśniczej i mają charakter zbiorników okresowych, wysychających podczas suchych lat (Pierzgalski E. i in. 2010).

Istotnym elementem sieci hydrograficznej są starorzecza. Powstały one głównie w wyniku regulacji koryt rzek Narewki, Łutowni, Hwoźnej, ale także Leśnej Prawej i Przewłoki. Zdecydowanie mniej znajdziemy starorzeczy ukształtowanych w wyniku naturalnych procesów erozyjnych odcinających meandry.

Na sieć hydrograficzną obszaru gminy składają się także śródleśne bagna (obszary wodno-błotne). Są to zarówno torfowiska wysokie, przejściowe, jak i niskie. Niektóre z nich są obszarami źródliskowymi cieków puszczańskich. Wywierają one korzystny wpływ na lokalne stosunki wodne, biorą udział w lokalnej retencji wód powierzchniowych i tym samym dodatnio wpływają na otaczające je agrocenozy. W trakcie przeprowadzonych prac inwentaryzacyjnych w Nadleśnictwie Białowieża zaewidencjonowano 36 bagien o łącznej powierzchni 113,98 ha (Program Ochrony Przyrody, 2012).Torfowiska zajmują ok. 15% powierzchni gminy. W większości porasta je las, jednak znacząca ich powierzchnia znajduje się na otwartych przestrzeniach dolin rzecznych.

Tabela.3. Wykaz bagien na terenie nadleśnictwa Białowieża

Lp. Lokalizacja Rodzaj powierzchni Pow. (ha)

Obręb Białowieża 1 476A -p bagno 0,02 2 476A -r bagno 0,75 3 477B -j bagno 4,36

28 4 502C -a bagno 1,68 5 502E -a bagno 4,67 6 502E -c bagno 0,23 7 498B -a bagno 0,45 8 671C -l bagno 7,25 9 671F -b bagno 12,19 10 671H -c bagno 6,85 11 672F -f bagno 0,72 12 672F -j bagno 1,28 13 672F -k bagno 0,33 14 672F -p bagno 0,18 15 672G -g bagno 3,25 16 672H -b bagno 8,25 Razem Obręb Białowieża 52,46 Obręb Zwierzyniec 1 279A -g bagno 0,47 2 279C -f bagno 0,39 3 310D -k bagno 2,48 4 337C -a bagno 0,47 5 338A -k bagno 7,14 6 338C -m bagno 0,86 7 364B -f bagno 1,15

8 366B -a bagno 1,97

9 366B -b bagno 1,22

10 367A -c bagno 0,04

11 367A -f bagno 1,32

12 368D -a bagno 3,08

13 426B -a bagno 0,25

14 426B -c bagno 36,45

15 426B -d bagno 0,71

16 426B -f bagno 0,22

17 426B -g bagno 1,58

18 474B -l bagno 0,67

19 448A -k bagno 0,26

20 470B -g bagno 0,79

Razem Obręb Zwierzyniec 61,52

Razem Nadleśnictwo Białowieża 113,98

I.3.4. Charakterystyka hydrologiczna wybranych cieków wodnych

29 Charakterystyka dotyczy głównych cieków z obszaru gminy Białowieża, analizowanych w ramach prac nad planem ochrony Białowieskiego Parku Narodowego (Pierzgalski E. i in. 2010).

Szczegółowe rozpoznanie warunków hydrologicznych dotyczy 3 rzek: Narewki, Łutowni i Orłówki. Profile hydrometryczne położone na obszarze BPN wyznaczają zlewnie o zróżnicowanych powierzchniach, warunkach użytkowania, typach siedliskowych, składzie gatunkowym i zasobności drzewostanów. Wynikiem tej różnorodności są odmienne właściwości retencjonowania wody, których wskaźnikową miarą jest kształtowanie się odpływu. Charakterystyka hydrologiczna zlewni ze wspólnego okresu badań 1985-2000 zawiera tabela 4 (Pierzgalski E. i in. 2010).

Tabela 4. Przepływy charakterystyczne wybranych rzek z obszaru gminy Białowieża

Przepływy charakterystyczne dm3/s-1/km2 Lp. Rzeka Profil WWq WWq Wq Sq Nq NNq

rok lato rok rok rok lato 1 Narewka Gruszki 39,3 18,0 21,1 3,91 1,01 0,030

2 Łutownia Pogorzelce 44,6 36,9 34,3 2,85 0,23 0,050

3 Orłówka BPN 87,5 34,7 36,8 2,37 0,202 0,004

Uśredniony roczny bilans wodny z uwzględnieniem skorygowanego opadu (P), odpływu (H) i parowania (E) był zrównoważony i przybierał następujące wartości (w mm):

P H E Orłówka 639,1 86,1 552,3 Łutownia 641,9 100,1 541,7 Narewka 659,1 131,1 532,1 co wskazuje na największe straty bilansowe w zlewni Orłówki o dużych zasobach biomasy.

Roczne współczynniki odpływu C=H/P kształtowały się w granicach:

C min. C max. C max./ C min. Orłówka 0,071 0,185 2,6 Łutownia 0,099 0,246 2,5 Narewka 0,126 0,305 2,4

30 Odpływ wody stanowił od 6,8 do 38,3% opadów, przy średnio rocznych wartościach współczynnika odpływu w granicach od 12,7 do 20,2%.Na rzece Narewce pomiary odpływu prowadzone były w trzech profilach hydrometrycznych zamykających zlewnie poniżej granicy z Białorusią (Białowieża-IMGW), poniżej północnej granicy Parku (Gruszki-IBL) i obejmującą całą część Puszczy Białowieskiej przynależną do zlewni (Narewka-IMGW). Roczny rozkład wielkości przepływu wody wskazuję, że rzeka ma charakterystyczny dla Niżu Polskiego typ zasilania opadowo-roztopowego z kulminacjami odpływu: maksimum roztopowe w miesiącach marzec-kwiecień oraz drugorzędne, nie coroczne, w okresie największych opadów (najczęściej w czerwcu-lipcu) oraz minimum letnim w miesiącach sierpień-wrzesień i zimowe w lutym.

Odpływy jednostkowe z Narewki w przekroju hydrometrycznym w Białowieży kształtują się w granicach: SWQ 31,1-41,3 l/s.km2, SQ 5,04-6,17 l/s.km2 a SNQ 1,12-1,40 l/s.km2 (Kędzierzawski i in. 2001), co w okresach posuszy stawia dorzecze górnej Narwi w rzędzie regionów hydrograficznych o dotkliwym deficycie zasobów wodnych. Niedobory opadu w pewnym stopniu łagodzone są przez retencjonowanie wody w dwóch stawach o łącznej powierzchni 5,7 ha, położonych Parku Pałacowym. Do piętrzenia wody w stawach można wykorzystać średni przepływ dyspozycyjny około 1,4 m3/s, pomniejszony o wielkość przepływu nienaruszalnego 0,20 m3/s. Ilość wody potrzebna do podtrzymania poziomu piętrzenia wody wynosi 0,42 m3/s. Maksymalny, nie przekraczalny poziom piętrzenia to 152,0 m n.p.m. Odpływ z Narewki jest najbardziej wyrównany. Współczynnik zmienności odpływu tej największej rzeki wynosi w przekroju hydrometrycznym w Gruszkach 98,4%, podczas gdy np. zlewni Orłówki 197,1% (Pierzgalski E. i in. 2010).

I.3.5. Przekształcenia wód

Już w XVIII w. zmieniono warunki odpływu Narewki. Pod koniec XIX w. dostosowano do potrzeb transportu drewna także Łutownię i Hwoźną oraz ponownie uregulowano Narewkę, prostując jej koryto i likwidując meandry. W dolinach tych rzek prowadzono też prace melioracyjne (głównie odwadniające). Na niewielkich fragmentach doliny Narewki (od granicy państwa do obszaru ochrony ścisłej), w latach 60-tych XX w. wykonano urządzenia tzw. szczegółowych melioracji (Bajkiewicz-Grabowska E., Karczewska M. 2012).

I.3.6. Wody podziemne

31 Źródłem zaopatrzenia w wodę obszaru Puszczy Białowieskiej są wody podziemne. Potwierdzone zasoby ujęć wód podziemnych wynoszą 1279 m3/h.

Obraz warunków występowania wód podziemnych wynika ze stopnia geologicznego i hydrogeologicznego rozpoznania wybranego obszaru. Trzeba stwierdzić, że literatura geologiczna jak i opracowania kartograficzne obszaru gminy są raczej skąpe i w zasadzie nie pozwalają na pełną, w miarę obiektywną charakterystykę hydrogeologiczną. Dotychczasowy stan rozpoznania warunków hydrogeologicznych opiera się więc wyłącznie o materiały archiwalne pochodzące z wierceń studziennych zlokalizowanych głównie w Białowieży. Na tej też podstawie wykonano przekrój hydrogeologiczny (Ryc. 9) o przebiegu E-W (Białowieża–Budy). Analiza materiałów studziennych pozwala wydzielić na omawianym terenie trzy piętra wodonośne: kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe.

Piętro wód kredowych osiągnięte zostało wierceniem nr 4 (przekrój - ryc. 9). Studnia została jednak zlikwidowana w roku 1991. Głębokość otworu studziennego wyniosła 250 m, a warstwę wodonośną stanowiły białe margle piaszczyste z wkładkami piasków glaukonitowych. Zwierciadło wody miało charakter napięty i zostało nawiercone na rzędnej 85 m p.p.m., ustabilizowało się zaś na wysokości 151 m n.p.m. tj. na głębokości 8,0 m. Początkowa wydajność studni wynosiła 4,2 m3/h.

Piętro wód trzeciorzędowych związane jest z piaszczystą serią oligocenu i miocenu i zostało osiągnięte wierceniem nr 13. Głębokość otworu studziennego wynosi 127,5 m. Zwierciadło wody wykazuje ciśnienie subartezyjskie i stabilizuje się ok. 3,5 m p.p.t. Wydajność studni wynosi 24 m3/h.

Piętro wód czwartorzędowych. W obrębie tego piętra można wydzielić trzy poziomy wodonośne:

I poziom wodonośny wód podziemnych (I-sza użytkowa warstwa wodonośna) występuje wśród serii piaszczystej wykształconej głównie jako piaski drobne oraz lokalnie piaski pylaste i żwiry. Strop tej warstwy zalega na głębokości 41,5-53,0 m p.p.t., miąższość wynosi od 5,0 m do ponad 10 m. ustabilizowane zwierciadło wody występuje na głębokości 8,3-17,0 m p.p.t., tj. 153,0-163,0 m n.p.m. Wody tego poziomu były eksploatowane przez studnie nr 6 i 7 – zlikwidowane w 1989 r i 1991 r.

32 Ryc. 9.Przekrój hydrogeologiczny

II poziom wodonośny wód podziemnych (II użytkowa warstwa wodonośna) występuje wśród serii piaszczystej wykształconej jako piaski drobne. Strop tej warstwy występuje na głębokości 86,4-87,0 m p.p.t., miąższość wynosi 5,0-9,0 m, ustabilizowane zwierciadło tego poziomu występuje na głębokości 15,0-19,2 m p.p.t., tj. 154,0 m n.p.m.

III poziom wodonośny wód podziemnych (III-cia użytkowa warstwa wodonośna) występuje wśród serii piaszczysto-żwirowej wykształconej jako piaski pylaste, piaski drobne i średnie oraz pospółki i żwiry. Strop tej warstwy zalega na głębokości 101,5-104,5 m n.p.m., miąższość wynosi 26,0-29,7 m. W otworze nr 5 grunty piaszczysto-żwirowe tej warstwy podścielone są na głębokości 130,5 m mułkami trzeciorzędowymi. Ustabilizowane zwierciadło wody tego poziomu występuje na głębokości 13,0-17,2 m p.p.t., tj. 156,0 m n.p.m. Wody tego poziomu są obecnie eksploatowane m.in. przez studnię nr 12.

33 Poziomy wodonośne wód podziemnych nr I, II i III oddzielone (izolowane) są warstwami glin zwałowych o dość znacznej miąższości rzędu 23-27 m i 10 m.

Na znacznej części obszaru główny poziom wodonośny posiada korzystne parametry hydrogeologiczne, ponieważ miąższość utworów wodonośnych wynosi 20–40 m, a przewodność hydrauliczna zawiera się w przedziale 200–500 m2/24h. Na pozostałym obszarze miąższość poziomu głównego nie przekracza 20 m, a przewodność hydrauliczna osiąga wartości od 100 do 200 m2/24h. Na obszarach, gdzie występują korzystne warunki hydrogeologiczne potencjalne wydajności otworów studziennych wynoszą 50–70 m3/h. Na pozostałym obszarze osiągają 30–50 m3/h.

Wody podziemne na tym terenie mają zazwyczaj dobrą i średnią jakość. Ze względu na nieznaczne przekroczenia dopuszczalnych stężeń dla Fe i Mn wymagają prostego uzdatniania. Wody bardzo dobrej jakości ujmowane są w Białowieży. Największe ujęcie wód podziemnych znajduje się w Białowieży. Zaopatruje ono w wodę Białowieżę i okoliczne wsie puszczańskie. Pobór dobowy wody podziemnej na tym ujęciu osiąga około 500 m3, co stanowi 80% całkowitego poboru na omawianym obszarze (Pęczkowska E., Figiel Z. 2004).

Charakteryzowany teren oraz rejony przylegające do niego leżą poza granicami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski A. S. red. 1990).

Ponieważ o możliwościach zasilania wód podziemnych decyduje w głównej mierze pionowa przepuszczalność gruntów, szczególnie utworów powierzchniowych, wykorzystując szczegółowe rozpoznanie litologiczne wykonano mapę przepuszczalności gruntów określającą warunki obiegu wody (operat BPN).

W oparciu o cechy strukturalne i stopień uszczelnienia skał ustalono 6 klas przepuszczalności utworów powierzchniowych:

1 klasa – przepuszczalność łatwa, o współczynniku filtracji większym niż 10-3 m/s-1, obejmuje żwiry i pospółki;

2 klasa – przepuszczalność średnia, o współczynniku filtracji od 10-3 m/s-1 do 10-5 m/s-1, obejmuje piaski luźne oraz piaski słabogliniaste wykształcone na piaskach luźnych;

3 klasa – przepuszczalność słaba, o współczynniku filtracji od 10-5 m/s-1 do 10-8 m/s-1, obejmuje grunty spoiste: piaski słabogliniaste (wykształcone na gruntach spoistych), piaski gliniaste lekkie i mocne, gliny lekkie i średnie, pyły zwykłe i ilaste, lessy ilaste oraz mady;

34 4 klasa – przepuszczalność zmienna, o współczynniku filtracji od 10-3 m/s-1 do 0 m/s-1, obejmuje grunty organiczne, cechujące się zmiennymi warunkami przepuszczalności, w zależności od ich nawilgotnienia. W warunkach dużego nawilgotnienia grunty te stają się praktycznie nieprzepuszczalne, natomiast w okresach suchych charakteryzują się korzystnymi warunkami przepuszczalności. Do gruntów tych zalicza się torfy i gleby murszowe;

5 klasa – przepuszczalność zróżnicowana, o współczynniku filtracji od 10-3 m/s-1 do 0m/s-1, obejmuje grunty antropogeniczne, a więc silnie przeobrażone przez człowieka. Są to głównie obszary zabudowane, hałdy, wysypiska śmieci itp;

6 klasa – przepuszczalność bardzo słaba, o współczynniku filtracji mniejszym niż 10-8 m/s-1, obejmuje gliny ciężkie, iły ciężkie, iły pylaste itp;

I.4. GLEBY (mapa – Typy gleb)

Prace dotyczące zróżnicowania gleb na terenie gminy dotyczą Białowieskiego Parku Narodowego i zostały podjęte jeszcze przed II wojną światową, ale ich wyniki zostały przedstawione znacznie później (Włoczewski 1952). Pierwsza mapa gleb tego obszaru (Włoczewski 1955) jest z dzisiejszego punktu widzenia raczej mapą zróżnicowania utworów powierzchniowych. Istotny postęp w typologii gleb przyniosły prace Prusinkiewicza, Kowalkowskiego (1964). Bardzo szczegółowe badania terenowe i laboratoryjne, w nawiązaniu do nowoczesnej klasyfikacji gleb leśnych, zostały przeprowadzone przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Białymstoku w latach 1985-1990. W formie syntetycznej wyniki tych prac zostały opublikowane wraz z mapą gleb w skali 1:20 000 (Prusinkiewicz, Michalczuk1998). Opracowaniem objęto jednak Park Narodowy w jego dawnych granicach, które dzisiaj pokrywają się z Obszarem Ochronnym Orłówka. Uzupełniające prace terenowe, laboratoryjne i kartograficzne na obszarze dołączonym do BPN oraz nadleśnictw puszczańskich wykonano w 1996 roku oraz w latach 2000-2001 w ramach planu ochrony Białowieskiego Parku Narodowego.

Prezentowany szkic o glebach jest rodzajem komentarza do mapy gleb i przedstawia zmienność przestrzenną gleb w powiązaniu z wcześniej opisanymi jednostkami genetyczno- litologicznymi, takimi jak piaszczysta wysoczyzna moreny ablacyjnej, gliniasta morena denna, równina piasków eolicznych itp. Z przeprowadzonych badań wynika, że w obrębie tych jednostek toposekwencje gleb obejmują gleby o zbliżonych właściwościach i potencjale ekologicznym, często niezależnie od dzielących je różnic morfologicznych i typologicznych.

35 Dzieje się tak, ponieważ właściwości fizyko-chemiczne gleb, ich zasobność w składniki pokarmowe, są w dużej mierze uwarunkowane charakterem litologicznym skały macierzystej i stosunkami wodnymi.

W obrębie piaszczysto żwirowych wysoczyzn moreny ablacyjnej dominuje klasa gleb brunatnoziemnych. Na przepuszczalnych i przewietrzonych substratach glebowych, z wodą gruntową zawsze poza profilem glebowym, występują mezotroficzne gleby brunatne wyługowane, a na uboższym podłożu, zbudowanym z jednorodnych i drobnych piasków - gleby brunatne bielicowane. Najuboższe gleby w toposekwencjach moren ablacyjnych to gleby rdzawe, związane z piaskami zwałowymi, które zostały nadbudowane cienkimi pokrywami piasków eolicznych. Bardziej eutroficzny charakter gleb w obszarze moreny ablacyjnej jest uwarunkowany występowaniem w podłożu piasków gliniastych, nieciągłych płatów glin ablacyjnych, a także gruboziarnistych utworów zasobnych w węglan wapnia. W takich sytuacjach przeważają gleby płowe właściwe i płowe bielicowane. Na węglanowych żwirach niektórych pagórków kemowych pojawiają się izolowane płaty gleb brunatnych właści wych .

W obszarze równin eolicznych, zbudowanych w przewadze z drobnoziarnistych piasków kwarcowych, dominują oligotroficzne gleby bielicoziemne: w obrębie form wydmowych częste są gleby rdzawe bielicowane, gleby bielicowe, sporadycznie rankery bielicowa ne . Na płaskich równinach z płytką wodą gruntową obecne są gleby bielicowe o różnym stopniu oglejenia oraz glejobielicez silnie rozwiniętymi poziomami eluwialnymi. Te ostatnie występują często jako gleby okrajkowe wokół zatorfionych obniżeń deflacyjnych, w których obecne są gleby torfowisk wysokich, czasem torfowisk przejściowych. Ponieważ miąższość torfów jest zazwyczaj nieduża zdarza się, że w środku niecek deflacyjnych występują też glejobielice torfiaste. Czasem glejobielice mają charakter pogrzebanych gleb kopalnych, gdy znajdują się pod warstwą torfu wysokiego.

Najczęściej eutroficzny, lub mezotroficzny charakter mają podtypy gleb na obszarze gliniastych równin moreny dennej. W strefach wododziałowych i na słabo wyniesionych powierzchniach dominują gleby brunatnoziemne: brunatne właściwe, płowe właściwe, płowe brunatniejące i płowe oglejone. Występowanie tych gleb jest sprzężone z płytkim zaleganiem marglistej gliny. Obecność węglanu wapnia już na głębokości 0,5 m jest dowodem odmłodzenia profilu glebowego w wyniku procesów denudacyjnych. Tam, gdzie nie nastąpiła redukcja kwaśnej zwietrzeliny gleby są odwapnione do głębokości 2 m. Na tych kwaśnych substratach rozwinęły się nieco uboższe podtypy gleb brunatnoziemnych: gleby brunatne 36 wyługowane, brunatne bielicowane, płowe bielicowane. Gliny zwałowe w niższych położeniach terenu, na powierzchniach słabo nachylonych, są przykryte pylasto-gliniastymi lub ilastymi osadami deluwiów; w tych sytuacjach dominują gleby opadowo-glejowe. Najuboższą grupą gleb, w szeregu związanym z moreną denną, są bielicowane gleby opadowo-glejowe, występujące w sąsiedztwie zabagnionych obniżeń terenu.

Poza obszarami wysoczyzn duże znaczenie mają gleby torfowe, obecne w dolinach rzecznych. Wzdłuż koryt rzecznych rozciąga się zwykle strefa turzycowo-trzcinowych gleb torfowisk niskich, które w kierunku wysoczyzn przechodzą w gleby torfowisk przejściowych, a wzdłuż krawędzi wysoczyzny pojawia się facja olszynowych gleb torfowisk niskich lub silnie zamulonych gleb torfowo-murszowych. Te ostatnie są częste w małych dolinach, w przegłębieniach rynien, zabagnionych dolinkach denudacyjno-erozyjnych oraz w nieckach wytopiskowych z odpływem. W podmokłych obniżeniach terenu oraz w otoczeniu torfowisk niskich obecne są różnorodne gleby pobagienne i zabagniane: gleby murszowo-mineralne, czarne ziemie, gleby gruntowo-glejowe.

Wyraźny przestrzenny porządek w rozmieszczeniu gleb, nawiązujący do zróżnicowanego charakteru osadów występujących w podłożu gleb jest uwarunkowany genezą obszaru i znajduje odzwierciedlenie w innych mapach tematycznych: geologii, a w szczególności zbiorowisk roślinnych (zamieszczonych w dalszej części opracowania). Rysują się tu pewne układy ekologiczno-przestrzenne, w których toposekwencje zbiorowisk roślinnych, gleb, utworów powierzchniowych, form rzeźby, są powtarzalne i sprzężone ze sobą przepływem materii oraz energii. Jednocześnie tworzą one złożone jednostki krajobrazowe, posiadające odmienną genezę, historię, reagujące odmiennie na bodźce zewnętrzne, np. zmiany klimatu, zmiany stosunków wodnych i antropopresję.

Poniżej przedstawiono procentowy udział gleb dla nadleśnictwa Białowieża, który można uznać za miarodajny dla całej gminy.

Typ gleby Powierzchnia

 gleby brunatne właściwe - 30,4%,  gleby płowe - 14,1%,  gleby murszowate - 13,6%,  gleby rdzawe - 12,1%,

37  gleby glejobielicowe - 8,1%,  gleby torfowe - 7,6%,  gleby gruntowo-glejowe - 4,1%,  czarne ziemie - 3,4%,  gleby opadowo-glejowe - 2,5%,  gleby bielicowe - 2,1%,  gleby murszowe - 1,6%,  glejobielice - 0,2%,  bielice - 0,1%,  gleby antropogeniczne niewykształcone - 0,1%,  pararędziny - 0,0%. Duży udział siedlisk żyznych, związanych z gliniastymi substratami i przewagą gleb brunatnoziemnych znajduje odzwierciedlenie w strukturze powierzchniowej typów siedliskowych lasu, w których zaznacza się wyraźna przewaga siedlisk lasowych: Lśw, LMśw, Lw, LMw (grądów) nad pozostałymi siedliskami, głównie borów.

Ryc. 10. Struktura siedliskowych typów lasu w Nadleśnictwie Białowieża (źr. Nadl. Białowieża 2016)

I.5. FORMY OCHRONY PRZYRODY, KRAJOBRAZU I OBSZARY FUNKCYJNE LASÓW SPRZYJAJĄCE OCHRONIE

Puszcza Białowieska jest jednym z najważniejszych obiektów przyrodniczych w Polsce w skali europejskiej i światowej. Z tego względu jest ona objęta różnymi formami ochrony krajowej i międzynarodowej. Gmina Białowieża z racji swojego centralnego położenia w Puszczy i pewnych tradycji historycznych ma istotne znaczenie w ochronie przyrody,

38 wskazuje też na to m.in. udział powierzchniowy terenów objętych ochroną. Z oczywistych względów są to głównie obszary leśne z wiodącym obiektem, jakim jest Białowieski Park Narodowy. Udział powierzchniowy terenów objętych ochroną prawną na terenie Gminy jest następujący (dane GUS 2016 r): Białowieski Park Narodowy 6055,70 ha Rezerwaty przyrody 4305,23 ha Natura 2000 20 320,0 ha Obszar Chronionego Krajobrazu 14202,56 ha Użytki ekologiczne 54,48 ha Na jej obszarze mamy też do czynienia z formami ochrony przyrody i krajobrazu poprzez zróżnicowany układ reżimów ochronnych i funkcyjnych na terenie Nadleśnictwa Białowieża.

Tabela 5. Podział powierzchni leśnej Nadleśnictwa Białowieża wg dominujących funkcji lasu (źr. POP 2012 Nadl. Białowieża)

Nadleśnictwo Kategoria lasów Białowieża Lasy wodochronne 2191,44 ha 18,24%

5504,13 45,81 Lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody Lasy na stałych powierzchniach badawczych i 12,89 0,11 doświadczalnych Lasy stanowiące drzewostany nasienne 15,46 0,13

Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających 154,00 1,28 ochronie gatunkowej Razem lasy ochronne 7877,92 ha 65,57%

39 Ryc. 11. Gmina Białowieża na tle form ochrony Puszczy Białowieskiej (dla czytelności mapki pominięto te formy ochrony powierzchniowej, które pokrywają cały obszar P. Białowieskiej i gminy Białowieża, w tym sieć Natury 2000)

40 I.5.1. Białowieski Park Narodowy Złożona historia kształtowania się idei ochrony najcenniejszych fragmentów Puszczy Białowieskiej, która ostatecznie doprowadziła do powstania parku narodowego, rozpoczęła się już w 1919 roku, wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Obecne granice Parku zostały ustalone Rozporządzeniem Rady Ministrów z lipca 1996 roku, powiększające Białowieski Park Narodowy o część lasów wchodzących w skład Nadleśnictw - Białowieża i Browsk, do łącznej powierzchni 10 517,27 ha. Wokół Parku utworzono otulinę obejmującą tereny Lasów Państwowych o powierzchni 3224,26 ha. Nie utworzono otuliny od strony Polany Białowieskiej (wieś Białowieża i Pogorzelce) oraz wsi Masiewo. 5 kwietnia 2011 r. Minister Środowiska podpisał rozporządzenie w sprawie ustanowienia strefy ochronnej zwierząt łownych w otulinie Białowieskiego Parku Narodowego. Strefa ta ma powierzchnię 3224,26 ha i jest w ponad 99% położona na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe - Nadleśnictwo Białowieża i Browsk. Celem tak ustanowionej strefy ochronnej jest utrzymanie właściwej liczebności i struktury populacji poszczególnych gatunków zwierząt łownych poprzez wyłączenie otuliny z odstrzałów redukcyjnych, likwidację nęcisk i urządzeń łowieckich. Nowo przejęty obszar utworzył Obręb Ochronny Hwoźna. Główne jednostki organizacyjne w Białowieskim Parku Narodowym przedstawia mapa i zestawienia powierzchniowe:

Obręb Ochronny Rezerwat (pow. 10242,71 ha), z czego: 6059,27 ha podlega ochronie ścisłej, 4104,63 ha ochronie czynnej oraz 77,45 ha ochronie krajobrazowej. Obręb podzielony jest na 6 obwodów:

Dziedzinka (pow. 2769,97 ha), Sierchanowo (pow. 2303,24 ha), Cupryki (pow. 1243,17 ha), Gruszki (pow. 1426,52 ha), Masiewo (pow. 1120,29 ha),

Zamosze (pow. 1379,52 ha).

41 Ryc. 12. Główne jednostki organizacyjne Białowieskiego Parku Narodowego (źr. BPN)

Obręb Ochronny Ośrodek Hodowli Żubrów (pow. 274,56 ha). Całość obszaru hodowli zamkniętej podlega ochronie krajobrazowej. W jego skład wchodzą: hodowla zamknięta (rezerwatowa) - czyli 2 rezerwaty hodowlane i Rezerwat Pokazowy Żubrów wraz z zapleczem oraz hodowla wolna. Pracownicy Obrębu Ochronnego Ośrodek Hodowli Żubrów zajmują się hodowlą restytucyjną żubrów bytujących na obszarze całej polskiej części Puszczy Białowieskiej. Natomiast ochrona krajobrazowa na terenie Ośrodka Hodowli Żubrów polega na usuwaniu wywrotów i złomów w zagrodach, naprawie i konserwacji ogrodzeń i infrastruktury. W Parku Pałacowym wykonuje się zabiegi związane z pielęgnacją kęp drzew i krzewów, wykasza się trawniki oraz wykonuje remonty i konserwację budynków i urządzeń. Ze względu na to, iż Park Pałacowy jest uznany za zabytkowe założenie parkowe, wszelkie zabiegi są uzgadniane z Wojewódzkim Konserwatorem Ochrony Zabytków. Prace nad Planem Ochrony Białowieskiego Parku Narodowego prowadzone w latach 1999-2001, zostały

42 ostatecznie zakończone i zatwierdzone Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 7 listopada 2014 r. (Dz. U. 2014, poz. 1735).

I.5.2. Rezerwaty przyrody

Na terenie gminy Białowieża znajduje się 7 rezerwatów przyrody: Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera, Kozłowe Borki, Podolany, Podcerkwa, Pogorzelce, Wysokie Bagno i Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej.

Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera. Jest to rezerwat leśny, utworzony w 1969 roku (M. P. Nr 16 z dnia 8.04.1969 r., poz.128). Rezerwat obejmuje pas lasu szerokości 700-1000 metrów i długości prawie 17 km wzdłuż drogi Białowieża-Hajnówka. W obrębie gminy zajmuje następujące oddziały leśne i wydzielenia: 420Af-h, 422C, 422D, 423C, 423Di-k, 445A, 445B, 446A, 446B, 447A, 447B, 447Da-f, 448A, 448B, 448Ca-c, 448Da,b, 449A, 449B, 449Ca-f,i, 449D, 450A, 450C, 450D, 451C, 451Da,b, 474Aa-f, 474Ba-i, 475Aa-h, 475Ba-k. Powierzchnia ogólna rezerwatu wynosi 1343,91 ha, z czego 656,34 ha znajduje się na terenie gminy Białowieża. Celem rezerwatu jest zachowanie, głównie ze względów krajobrazowych, ponieważ jest to jedyny rezerwat, który ukazuje całą zmienność naturalnych zbiorowisk grądowych i borów mieszanych na wysoczyźnie moreny ablacyjnej. W rezerwacie występuje 18 zbiorowisk leśnych, kilka nieleśnych oraz nieliczne, podlegające procesom regeneracji, zbiorowiska przejściowe. Walory krajobrazowe rezerwatu podnosi urozmaicona rzeźba terenu, występują tu dwa wzgórza kemowe. Jedno z nich, osiągające wysokość 180 m n.p.m., położone jest w oddziałach 420 i 422, drugie – zwane „Górą Batorego” znajduje się w oddziale 449 i wznosi się na wysokość 183 m n.p.m. W oddziałach 448, 449 i 450 zlokalizowane są skupiska kurhanów z okresu wczesnego średniowiecza. Rezerwat ma ustanowione w 2015 roku zadania ochronne. W ostatnich latach nastąpiły tu ogromne zmiany w drzewostanach związane z gradacją kornika. Rezerwat Kozłowe Borki. Rezerwat zdominowany przez zbiorowiska leśne, zlokalizowany w oddz.: 671C, 671D, 671F, 671G, 671H, 672C, 672D, 672F, 672G, 672H. Jego ogólna powierzchnia wg zarządzenia wynosi 246,97 ha). Podstawą prawną utworzenia rezerwatu jest Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 27 czerwca 1995 roku (M.P nr 33, poz. 395). Rezerwat powołano w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych drzewostanów z udziałem borealnej świerczyny na torfie z bogatą florą mszaków. Szata roślinna rezerwatu jest bardzo różnorodna, występuje tu

43 11 zbiorowisk roślinnych. Leśną szatę rezerwatu uzupełnia kilka zespołów szuwarowych, torfowiskowych i łąkowych, zwłaszcza w dolinach rzek Przewłoki i Leśnej. Flora rezerwatu liczy około 200 gatunków roślin naczyniowych oraz ponad 40 gatunków mszaków. Rezerwat posiada Plan Ochrony obowiązujący do 3 stycznia 2028 roku. Rezerwat Podolany. Rezerwat o charakterze leśnym, położony w oddz. 500Am,n, jego powierzchnia wynosi 15,10 ha. Podstawą prawną utworzenia rezerwatu jest Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 27 czerwca 1995 roku (M. P. nr 33, poz. 402). Rezerwat utworzono w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych grądu wilgotnego z dużym udziałem dębów pomnikowych, z których 46 osiąga średnicę pnia powyżej 100 cm. Rezerwat posiada Plan Ochrony obowiązujący do 3 stycznia 2028 roku. Rezerwat Podcerkwa. Rezerwat o charakterze faunistycznym, obejmuje oddziały: 577A, 577B, 577C, 577D, 578A, 578B, 578C, 578D. Powierzchnia ogólna rezerwatu wynosi wg zarządzenia 228,12 ha. Podstawą prawną utworzenia rezerwatu jest Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 27 czerwca 1995 roku (M. P. nr 33, poz. 401). Rezerwat powołano w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych miejsc występowania rzadkich gatunków motyli dziennych. Zatorfioną dolinę strumienia, odprowadzającego wody do rzeki Przewłoki, zajmuje łęg jesionowo-olszowy, mniejsze zatorfione zagłębienia wypełnia ols porzeczkowy, w sąsiedztwie łęgu znaczną powierzchnię zajmują grądy. Oprócz zbiorowisk leśnych występuje pięć polan, które porasta roślinność łąkowa. W rezerwacie stwierdzono występowanie ponad stu gatunków roślin naczyniowych. Zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych jest głównym powodem bogactwa fauny motyli w tym obiekcie. W rezerwacie stwierdzono 14 gatunków motyli dziennych i kraśników, oszacowano potencjalną liczbę mogących tu bytować motyli dziennych na 52 gatunki. Rezerwat posiada Plan Ochrony obowiązujący do 3 stycznia 2028 roku. Rezerwat Pogorzelce. Rezerwat leśny, w oddziale 252Ba,b Podstawą prawną utworzenia rezerwatu jest Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 16 września 1974 roku (M. P. nr 32, poz. 194). Powierzchnia ogólna rezerwatu wynosi wg zarządzenia 6,15 ha. Rezerwat powołano w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu lasu ze zbiorowiskami grądowymi, o charakterze naturalnym, z dużym udziałem lipy drobnolistnej. Na terenie całego rezerwatu spotkać można pojedyncze martwe ponad dwustuletnie lipy. Rezerwat nie posiada Planu Ochrony. Rezerwat Wysokie Bagno. Rezerwat zdominowany przez zbiorowiska leśne. Zlokalizowany jest na terenie obrębu Białowieża w oddz.: 476A i, j, k, l, 476B, 477A h, i, j, 477B, 502C a, b,

44 c, 502E a, b, c. Powierzchnia rezerwatu wynosi wg zarządzenia 78,54 ha. Podstawą prawną utworzenia rezerwatu jest Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 15 października 1979 roku (M.P. nr 26, poz. 141). Rezerwat utworzono w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu Puszczy Białowieskiej obejmującego naturalną borealną świerczynę na torfie oraz odcinek zatorfionej doliny rzeki Narewki ze stanowiskiem bobrów. Miąższość torfu w centralnej części torfowiska przekracza 3 m. Przez południową część rezerwatu przepływa rzeka Narewka, która płynie tu korytem sztucznie przekopanym w XVIII wieku. Pobliże rzeki zajmują łąki turzycowe o charakterze torfowisk niskich. Rezerwat nie posiada Planu Ochrony. Rezerwat Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej. Rezerwat leśny. Został powołany 25 czerwca 2003 r. rozporządzeniem Ministra Środowiska (Dz. U. 03.132.1236 z dnia 29 lipca 2003 r.). Powierzchnia ogólna rezerwatu w Puszczy Białowieskiej wynosi 8581,62 ha. W gminie Białowieża rezerwat złożony jest z 9 odrębnych obiektów różnej wielkości o łącznej powierzchni 3072,68 ha i obejmuje oddziały: 524 D, 546 B, D, 547 A, B, D, 548 A, B, C, D, 580 B, 581 A,582 A, B, C, D, 606 A, C, 607 C, D, 609 B, C, D, 610 A, B, C, 639 A, B, C, D, 640 A, B, D, 641 A, B, C, D, 642 A, B, C, 671 B, 672 A, B, 673 A, B, C, D, F, 674 A, B, C, 216 C, 217 A, B, 219 B, D, 220 A, B, C, D, 248 A, B, C, D, 249 A, C, 251 B, D, 252 A, B c-k, C, D, 277 B, D, 278 A, B, C, D, 281 A, B, D, 308 B, 309 A, B, 310 A, B, C, D, 311 A, C, 337 A, B, D, 392 A, B, D, 393 A, C, 423 B, D a-h, 425 B, 426 C, 451 A, B, 475 A i, n. Powodem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych lasów naturalnych oraz łęgów i olsów i siedlisk leśnych z dominacją starych drzewostanów z dużym udziałem olszy, dębu, jesionu, a także licznych gatunków rzadkich i chronionych gatunków zielnych, grzybów i zwierząt oraz utrzymaniem procesów ekologicznych i zachowaniem różnorodności biologicznej. Rezerwat złożony jest z 19 odrębnych obiektów, obejmują one najlepiej zachowane lasy o wysokim stopniu naturalności. I.5.3. Użytki ekologiczne

W Puszczy Białowieskiej są to najczęściej bagna, torfowiska i szuwary, oczka wodne i starorzecza oraz kępy drzew i krzewów. Powodem tworzenia użytków ekologicznych jest potrzeba objęcia ochroną niewielkich powierzchniowo obiektów, ale cennych przyrodniczo, na których nie projektuje się żadnych zabiegów gospodarczych. Obecnie użytki ekologiczne ustanawiane są uchwałą przez radę gminy, która wymaga uzgodnienia z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska. Instytucja sprawująca nadzór nad użytkiem powinna

45 umieścić tablicę informacyjną o nazwie użytku i obowiązujących zakazach. Do chwili obecnej w gminie Białowieża utworzono 10 użytków ekologicznych (wszystkie na terenie zarządzanym przez Nadleśnictwo Białowieża), ich łączna powierzchnia wynosi 54,48 ha.

Tabela 6. Zestawienie użytków ekologicznych w gminie Białowieża (źr. dane Nadl. Białowieża 2016) Powierzchnia L.p Leśnictwo Cel powołania użytku [ha] Ochrona naturalnego śródleśnego zatorfionego obniżenia 1 Teremiski 1,14 wraz z rzadkimi gatunkami roślin.

Ochronna naturalnej roślinności w śródleśnym bezdrzewnym 2 Teremiski 0,71 obniżeniu terenu. Ochrona naturalnej roślinności nieleśnej występującej w 3 Teremiski 0,45 otoczeniu lasu. Ochrona naturalnych zbiorowisk roślinnych w zatorfionej 4 Teremiski 1,31 dolinie. Ochrona śródleśnego zatorfionego obniżenia z naturalnymi 5 Batorówka 2,41 zbiorowiskami szuwarowymi i łąkowymi.

Ochrona naturalnego torfowiska w dolinie rzeki z szeregiem 6 Batorówka 39,61 naturalnych zbiorowisk roślinnych i ze stanowiskami rzadkich i chronionych gatunków roślin.

Ochrona śródleśnego bagienka o naturalnym charakterze z 7 Nowe 0,28 bogatym stanowiskiem rosiczki okrągłolistnej.

8 Grudki 3,96 Ochrona nieleśnych zbiorowisk roślinnych.

Ochrona naturalnego śródleśnego mokradła z kilkoma 9 Stoczek 0,32 naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi. Ochrona naturalnych zbiorowisk roślinnych w dolinie rzeki 10 Stoczek 3,63 Narewki. Łącznie 54,48

I.5.4. Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska”

Obszar Chronionego Krajobrazu "Puszcza Białowieska" utworzony uchwałą Nr XII/84/86 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 29 kwietnia 1986 r. (Dz. Urz. Woj. Biał. nr 12, poz. 128), o powierzchni 76 303,14 ha, na terenie gminy Białowieża zajmuje 14 202,56 ha.

46 Ryc. 13. Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska”

Obszaru wynosi obecnie 83242,41 ha. Obejmuje on całą Puszczę Białowieską oraz pobliskie tereny poza Puszczą. W granicach gminy Białowieża znajduje się 14202,56 ha tego terenu. Czynna ochrona ekosystemów OCHK polega na zachowaniu różnorodności biologicznej Puszczy Białowieskiej stanowiącej ostatnie ostoje naturalnych puszcz nizinnych w Europie oraz wyróżniającej się wysokimi walorami krajobrazowymi, kulturowymi i wypoczynkowymi.. Powołanie obszaru ma na celu wspieranie działań mogących wpływać na walory przyrodnicze, promowanie turystyki krajoznawczej jako formy najmniej uciążliwej dla środowiska, otaczanie szczególną opieką miejsc pamięci narodowej oraz zabytków przyrodniczych i kulturowych.

47 I.5.5. Leśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Białowieska”

Leśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Białowieska” został ustanowiony Zarządzeniem Nr 30 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 roku, jego powierzchnia wynosi 52,6 tys. ha. Zasady postępowania ochronnego i hodowlanego w Puszczy Białowieskiej, zawarte w załączniku do decyzji Nr 23 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 8 listopada 1994 roku, stanowią co następuje: „Puszcza Białowieska stanowi dobro ogólnonarodowe o wybitnym znaczeniu przyrodniczym i podlega szczególnej ochronie. Ochrona substancji i walorów Puszczy polega na zachowaniu procesów ekologicznych. Z tego względu obszar Puszczy Białowieskiej, w części poza granicami Białowieskiego Parku Narodowego, podlega ochronie i zagospodarowaniu leśnemu w sposób specjalny, tworząc wzorcowy kompleks promocyjny dla tego typu obiektów w Polsce”. Do podstawowych celów utworzenia Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Puszcza Białowieska”, obejmującego swoim zasięgiem całość lasów nadleśnictw Białowieża, Browsk i Hajnówka należy zachowanie naturalnych warunków środowiska leśnego w całym mezoregionie Puszczy, tj.: - zachowanie lub odtworzenie właściwych siedliskom puszczańskich biocenoz leśnych o charakterze naturalnym oraz zapewnienie trwałości ekosystemów leśnych i ciągłości wielostronnego wykorzystania ich zasobów, - stworzenie wzorca do objęcia polityką kompleksowej ochrony i restytucji oraz doskonalenia lasów większych kompleksów leśnych o podobnych warunkach geograficznych i przyrodniczych, - prowadzenie prac badawczych i doświadczalnictwa leśnego w celu wyciągnięcia wniosków dotyczących możliwości i warunków upowszechniania zasad ekorozwoju na całym obszarze Lasów Państwowych, - prowadzenie szkoleń służby leśnej i edukacji ekologicznej społeczeństwa. Powyższe cele są realizowane, między innymi, poprzez następujące działania gospodarcze i ochronne: - wypracowanie i stosowanie w praktyce odmiennego podziału funkcjonalnego (gospodarczego) lasu oraz takiej metody regulacji cięć, która wynika ze stanu lasu i potrzeb hodowlanych i sanitarnych, przy założeniu, że pozyskanie drewna nie jest celem lecz jednym z efektów trwałej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, - ochronę różnorodności biologicznej dziko żyjących roślin i zwierząt, dla zachowania

48 bogactwa genetycznego i wielostronnych funkcji lasu o znaczeniu lokalnym, krajowym i międzynarodowym, - restytucji metodami aktywnej hodowli i ochrony zniekształconych i zdegradowanych fragmentów zbiorowisk leśnych Puszczy z maksymalnym wykorzystaniem procesów sukcesji naturalnej, - wzmaganie korzystnego wpływu Puszczy na środowisko przyrodnicze, a równocześnie dążenie do ograniczenia niekorzystnych dla Puszczy zagrożeń ekologicznych.

I.5.6. Koncepcja „Zielonych Płuc Polski”

Obejmuje swoim zasięgiem cały obszar Polski północno-wschodniej, stanowi też integralną część koncepcji Zielonego Pierścienia Bałtyku. Zakłada ona integrację ochrony środowiska z rozwojem gospodarczym i postępem cywilizacyjnym, jednym z jej głównych zadań jest ochrona naturalnego krajobrazu. Ingerencja człowieka w środowisko, konieczna z rozmaitych powodów, nie może powodować zakłóceń estetyki otoczenia i niszczyć delikatnej tkanki przyrody. Koncepcja Zielonych Płuc Polski zakłada, że obecnie, w warunkach europejskich, istnieje konieczność stosowania dużo szerszych form ochrony środowiska przyrodniczego aniżeli parki narodowe i krajobrazowe, tworzenie całych regionów ochronnych, legitymujących się szczególnymi walorami przyrodniczymi i kulturowymi oraz równocześnie niską presją cywilizacyjną. Porozumienie Zielone Płuca Polski tworzy wielkoprzestrzenny obszar obejmujący swym zasięgiem około 63 235 km, co stanowi ok. 20% powierzchni kraju.

I.5.7. Rezerwat Biosfery UNESCO

Obszar Puszczy Białowieskiej stanowi Rezerwat Biosfery UNESCO ustanowiony w ramach programu - Człowiek i Biosfera (MaB). Rezerwat biosfery to wyznaczony obszar chroniony zawierający cenne zasoby przyrodnicze i kulturowe. W roku 1977 UNESCO uznało Białowieski Park Narodowy za jeden ze światowych Rezerwatów Biosfery. Ogromna dysproporcja w powierzchni rezerwatu biosfery po stronie białoruskiej i polskiej przyczyniła do inicjatywy Prof. Alicji Breymejer rozszerzenia obszaru Rezerwatu Biosfery na cały obszar polskiej części Puszczy Białowieskiej, co formalnie dokonało się w czerwcu 2005 roku.

49 Ryc. 14. Gmina Białowieża na tle stref ochronnych Rezerwatu Biosfery wyznaczonych na podstawie waloryzacji wybranych komponentów środowiska przyrodniczego (źr. Breymejer, Kwiatkowski 2005)

50 I.5.8. Ochrona Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO

W dniu 23 czerwca 2014 r. – Komitet Światowego Dziedzictwa w trakcie obrad 38 Sesji przyjął zgłoszony przez Polskę i Białoruś wspólny wniosek o wpisanie obszaru Puszczy Białowieskiej leżącej na terytorium Polski i Białorusi jako Obiektu Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dzięki decyzji Komitetu, Transgraniczny Obiekt Światowego Dziedzictwa otrzymał nazwę Bialowieza Forest, a jego zasięg obejmuje powierzchnię 141 885 ha terenów po obu stronach granicy państwowej. Komitet Światowego Dziedzictwa już w 1979 roku wpisał na Listę Światowego Dziedzictwa część Puszczy Białowieskiej, położoną w Polsce, pod nazwą Białowieski Park Narodowy. Następnie w 1992 roku Obiekt został powiększony o obszerną część Puszczy Białowieskiej położoną po stronie białoruskiej. Utworzono wówczas Transgraniczny Obiekt Światowego Dziedzictwa "Belovezhskaya Pushcha/Bialowieza Forest".

W 2008 roku Państwa będące Stronami Konwencji Światowym Dziedzictwie UNESCO (Polska i Białoruś) rozpoczęły starania o renominację Obiektu proponując nową nazwę, zmianę powierzchni oraz nowe kryteria uznania. Państwa będące Stronami Konwencji uzgodniły zaproponowanie nowej, rozpoznawalnej na całym świecie, nazwy „Bialowieza Forest". Komitet na 38 Sesji przyjął zaproponowane we wniosku renominacyjnym kryteria, ponieważ znacznie lepiej odzwierciedlają one wyjątkowy charakter Obiektu. Kryterium IX: Dobro stanowi wyjątkowy przykład istotnych procesów ekologicznych i biologicznych zachodzących w ewolucji i rozwoju ekosystemów lądowych jak również zbiorowiskach roślin i zwierząt. Kryterium X: Dobro obejmuje najbardziej znaczące i istotne siedliska przyrodnicze dla ochrony różnorodności biologicznej in-situ, włączając zagrożone gatunki posiadające wyjątkową uniwersalną wartość z punktu widzenia nauki lub ochrony.

Ryc.15. Powiększanie powierzchni Puszczy Białowieskiej w ramach Światowego

Dziedzictwa UNESCO(źr. internet)

51 I.5.9. Sieć Natura 2000 (mapa – Przyrodnicze siedliska Natura 2000)

Natura 2000 jest istotnym elementem spójnego systemu Europejskiej Sieci Ekologicznej, której głównym zadaniem jest utrzymanie różnorodności biologicznej, czyli zachowanie, poprawienie lub odbudowanie bogactwa gatunkowego roślin i zwierząt oraz związanych z nimi siedlisk przyrodniczych. Podstawowe znaczenie w zakresie ochrony przyrody ma unijna dyrektywa w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana inaczej Dyrektywą Ptasią oraz tzw. Dyrektywa Siedliskowa.

Zadaniem Dyrektywy Ptasiej jest ochrona populacji ptaków występujących w stanie dzikim, ograniczenie pozyskiwania ptaków łownych, ograniczenie handlu ptakami, przeciwdziałanie ich odławianiu i zabijaniu. Skuteczną metodą ochrony jest tworzenie obszarów ochronnych, są to tzw: Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków.

Natomiast na Specjalnych Obszarach Ochrony Siedlisk chronione są siedliska przyrodnicze zagrożone lub reprezentatywne dla krajów Unii Europejskiej. Siedliska takie są określane mianem „siedlisk przyrodniczych będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty”. W szczególności ochronie podlegają tzw. „siedliska i gatunki priorytetowe”, których występowanie i ostoje są związane głównie z obszarem zjednoczonej Europy.

W 2007 roku cała polska część Puszczy Białowieskiej, wraz z BPN, została uznana za zintegrowany obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk programu NATURA 2000 (PLC 200004). Tym samym cały obszar gminy Białowieża znalazł się w jej granicach.

Tabela 7. Zidentyfikowane na terenie gminy Białowieża siedliska Natura 2000

Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z 3150 Nympheion, Potamion

6120* Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae)

Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion - płaty bogate 6230* florystycznie)

6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 6510 Niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie 7110* Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą 7140* Torfowiska przejściowe i trzęsawiska 9170 Grąd subkontynentalny 91I0* Ciepłolubna dąbrowa

52 91D0* Bory i lasy bagienne

91E0* Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 91F0* Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe

*siedliska priorytetowe

Wymienione siedliska przyrodnicze są objęte ochroną prawną, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U 92 z 3.09.2001, poz.1029). Znajdują się one na liście siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim, zamieszczonej w I Załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Dnia 6 listopada 2015 r. ukazało się Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska PLC200004. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 jest aktem prawa miejscowego, czyli – w obszarze którego dotyczy – źródłem prawa powszechnie obowiązującego. Wszelkie decyzje zarządcze, jak np. zatwierdzany przez Ministra Środowiska plan urządzenia lasu i ewentualne aneksy, muszą być zgodne z prawem, a więc i z planem zadań ochronnych. Charakterystykę siedlisk przyrodniczych oraz chronionych gatunków flory i fauny przeprowadzono w dalszej części opracowania.

I.5.10. Pomniki przyrody

Z definicji pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej, krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów. Są to okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Na terenie gminy dominującą formą ochrony pomnikowej są drzewa, których łączna liczba na stanowiskach pojedynczych i w pomnikach grupowych wynosi 641, ponadto są tu obecne 4 głazy narzutowe (dane na podstawie inwentaryzacji GDOŚ 2016 r., zał. 13 Tabela. Zestawienie pomników przyrody).

I.5.11. Korytarze ekologiczne Cały obszar gminy Białowieża usytuowany jest w Obszarze Węzłowym Puszcza Białowieska (GKPn-2), elementem wspólnotowej, krajowej i regionalnej sieci ekologicznej.

53 Obszar Węzłowy Puszcza Białowieska w całości objęty jest różnymi, pokrywającymi się ze sobą formami ochrony przyrody. Lokalne korytarze przedstawiono na mapce (Ryc. 16 ). Ochrona korytarzy ekologicznych sprowadza się przede wszystkim do zapewnienia ich funkcjonowania poprzez utrzymanie odpowiednich warunków siedliskowych w ich obrębie oraz drożności na całym ich przebiegu. Korytarze dla gatunków leśnych (zwierząt dużych) tworzone są na bazie większych powierzchni leśnych, które zapewniają osłonę. Obszary pomiędzy obszarami leśnymi są miejscami zwiększonego ryzyka, trudniejszymi do przebycia. Sprzyjającym przemieszczaniu się zwierząt jest dodatkowe kształtowanie pasowych zadrzewień, nawiązujących do korytarzy ciągłych, które zapewniają lepszą ochronę dla poruszających się zwierząt niż serie niewielkich „wysp” leśnych. W przypadku korytarzy dla zwierząt leśnych, ogólny stopień pokrycia wysoką roślinnością powinien wynosić przynajmniej około 40%. Utrzymanie drożności korytarzy ekologicznych wymaga tworzenia ułatwień w pokonywaniu przez zwierzęta barier oraz zapobiegania ich powstawaniu, udrażnianie korytarza powinno polegać na budowie przejść dla zwierząt o określonej konstrukcji i parametrach. W przypadku braku przejść dla zwierząt, na niegrodzonych odcinkach dróg o dużym natężeniu ruchu pojazdów należy ustanowić ograniczenie prędkości Dobrym przykładem jest ograniczenie prędkości na odcinku dogi nr 689 Hajnówka – Białowieża. Linia kolejowa przebiegająca przez obszar gminy nie jest istotną barierą dla przemieszczających się zwierząt. Poza faktem fizycznego istnienia jej torowiska, nie ma praktyczne zagrożeń wynikających z braku ruchu po tym torowisku. Występująca rozproszona zabudowa rolnicza nie powinna stwarzać przeszkód wędrującym korytarzami zwierzętom. Są to zazwyczaj pojedyncze siedliska rolnicze odległe od siebie w znacznych odległościach, często ponad 100 metrów, które w nieznaczny stopniu ograniczają drożność korytarzy. Ważnym jest aby projektowana zabudowa w znaczący sposób tej drożności nie pogarszała. Należy pomiędzy gospodarstwami pozostawiać przesmyki o szerokości przynajmniej 50-100 m. Udrożnienie potencjalnego korytarza może też polegać na usunięciu ogrodzeń stałych i ewentualnie zastąpieniu ich żywopłotami, z pozostawionymi prześwitami lub też utrzymaniu niewielkiej wysokości ogrodzeń.

54 Ryc. 16. Korytarze ekologiczne w sąsiedztwie białowieskich polan osadniczych (źr. W. Klimiuk BPN)

Szczególnie ważnym jest utrzymanie drożności naturalnych korytarzy ekologicznych, jakimi są doliny rzeczne. Z uwagi na zagrożenie podtopieniami nie powinno się w ogóle lokalizować zabudowy w dolinach rzecznych. Jeżeli jednak już istnieje, należy dążyć, aby nie

55 dochodziła do samego koryta rzeki, jak również nie stawiano tam ogrodzeń, uniemożliwiających przemieszczanie się zwierzętom wzdłuż cieku. Ważnym jest również utrzymywanie naturalnej roślinności łęgowej w dolinach rzecznych. Utrzymanie korytarzy ekologicznych nie wymaga stosowania ścisłego reżimu ochronnego, w ich obrębie można prowadzić gospodarkę rolną, hodowlaną, prace leśne, pozyskiwać owoce runa leśnego. Tereny te mogą być wykorzystywane również dla rekreacji i turystyki, pod warunkiem, że związana z tym infrastruktura nie będzie utrudniać funkcjonowania korytarzy. I.5.12. Geologiczne stanowisko dokumentacyjne (propozycja)

Stanowisko dokumentacyjne jest to forma ochrony przyrody nieożywionej obejmująca miejsca ważne pod względem naukowym i dydaktycznym. Najczęściej chroni ona specyficzne formacje i profile geologiczne, twory mineralne, warstwy zawierające nagromadzenia skamieniałości. Ustanowienie stanowiska dokumentacyjnego następuje w drodze uchwały rady gminy, po uzgodnieniu z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska. Na terenie gminy Białowieża znajdują się zlepieńce czwartorzędowe zlokalizowane w nieczynnej żwirowni za Ośrodkiem Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”. Są to zlepieńce o spoiwie węglanowym, które występują lokalnie w całej strefie wyniesień stanowiących wododział pomiędzy rzeką Leśną i Narewką. Stanowisko to dotychczas nie zostało zatwierdzone aktem prawnym.

I.6. CHARAKTERYSTYKA ZBIOROWISK ROŚLINNYCH – TYPÓW SIEDLISK Z I ZAŁĄCZNIKA DYREKTYWY SIEDLISKOWEJ (mapa – Roślinność) Opracowane mapy roślinności i siedlisk przyrodniczych w rozumieniu Natura 2000 zostały oparte na wynikach prac glebowo-siedliskowych (BULiGL 1978-1979, 1985-1990) prowadzonych na terenie nadleśnictw Puszczy Białowieskiej oraz Białowieskiego Parku Narodowego, prac nad Planem Zadań Ochronnych dla obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska i uzupełniających inwentaryzacji siedlisk nieleśnych prowadzonych przez RDOŚ w Białymstoku, własnych prac (Kwiatkowski 1994, Kwiatkowski, Wołkowycki 2008), ponadto wykorzystano dane z Operatu ekosystemów nieleśnych BPN (D. Wołkowycki D., Wołkowycki M. 2010) oraz dane z prac inwentaryzacyjnych, poprzedzających remeandryzację górnego biegu Narewki (PTOP 2012 ). Nomenklaturę zbiorowisk roślinnych i zespołów dostosowano do klasyfikacji W. Matuszkiewicza (2001, 2012).

56 Kody siedlisk przyrodniczych podano wg załącznika I DS., natomiast polskie nazwy typów i klasyfikacje podtypów- na podstawie opracowania: Herbich J.(red.) 2004. Warszawa. W odniesieniu do zbiorowisk roślinnych wyróżnionych na terenie Puszczy Białowieskiej przez Sokołowskiego (2004, 2006), które nie mają formalnego odbicia w systemie siedlisk Natura 2000 (Herbich 2004) przyjęto następujące zasady: zespół Melitti-Carpinetum ujęto grupie lasów grądowych kod 9170, zespół Betulo-Piceetum, z racji podobieństwa ekologicznego, włączono do eutroficznej odmiany świerczyny na torfie – kod 91D05, a Sphagno-Betuletum do szeroko ujętych bagiennych lasów sosnowo-brzozowych – kod 91D0- 6. Zespół Piceo-Alnetum włączono do lasu łęgowego Fraxino-Alnetum. We wszystkich wymienionych przypadkach są to powierzchnie niewielkie, nie wpływające na ostateczne proporcje udziału powierzchniowego siedlisk „naturowych”. W stosunku do obszarów wskazanych w PZO (RDOŚ), a ujęciem autorów niniejszego opracowania istnieją różnice, które zostały przedstawione na mapie Przyrodnicze siedliska Natura 2000.

Przeglądu zbiorowisk dokonano w ograniczeniu do siedlisk przyrodniczych Natura 2000, ze względu na ich wagę w działaniach planistycznych oraz ich dominację na terenie gminy. Pominięte tu bory sosnowe i bory mieszane, są szczegółowo scharakteryzowane w licznych pracach Sokołowskiego. Charakterystykę siedlisk przeprowadzono w układzie krajobrazowym (Kwiatkowski 1994) i legendy do mapy roślinności.

Gmina Białowieża charakteryzuje się wysokim udziałem siedlisk przyrodniczych Natura 2000, co należy wiązać z dominacją lasów grądowych i łęgów sprzężonych z żyznymi siedliskami gliniastej moreny dennej. Najwyższy udział takich siedlisk w skali całej Puszczy Białowieskiej charakteryzuje obręb Zwierzyniec: 5234 ha (89%), w obrębie Białowieża jest to 4504 ha (67%).

Poza systemem Natura 2000 znalazła się stosunkowo nieduża powierzchnia siedlisk. Są to głównie bory sosnowe na terenach zwydmionych, bory mieszane na piaszczysto- żwirowych siedliskach moreny ablacyjnej oraz olsy. Olsy stanowią jedyny typ siedliska bagiennego, pominięty w ochronie Natura 2000, co jest zupełnie niezrozumiałe, ponieważ bez ochrony tych siedlisk nie można racjonalnie chronić łęgi, brzeziny i świerczyny bagienne występujące na ogół peryferyjnie w stosunku do olsów. Kolejnym paradoksem ochrony na terenie Puszczy jest pominięcie terenów zwydmionych, z którymi są sprzężone krajobrazy oligotroficznych borów sosnowych, bardzo podatnych na degradację w wyniku szeroko rozumianej antropopresji. Środowiska te silnie kontrastują z generalnie eutroficznymi krajobrazami lasów grądowych, wpływając istotnie na różnorodność siedliskową i 57 biologiczną Puszczy Białowieskiej. W kontekście tych uwag wydaje się mało celowe i sensowne oddzielanie siedlisk „naturowych” i odrębnego ich traktowania (ochrony) w stosunku do niewielkiej powierzchni pozostałych siedlisk puszczańskich na terenie gminy.

I.6.1.Krajobrazy leśne i zaroślowe w nieckach wytopiskowych, rynnach i dolinach rzecznych

91E0-3. Łęg olszowo-jesionowy ( Fraxino-Alnetum ) . Siedlisko priorytetowe. Stanowi powszechnie spotykany typ łęgu towarzyszący strumykom na obszarze moreny dennej. Drzewostan jest zazwyczaj zdominowany przez olszę, ale lokalnie równorzędnym składnikiem warstwy drzew staje się jesion.

Siedliska łęgu są bardzo zróżnicowane ze względu na duże rozprzestrzenienie na terenie Nadleśnictwa Białowieża. Najbardziej typowa postać łęgu występuje na glebach torfowo- murszowych w dolinach rzecznych. Bardziej eutroficzne postaci łęgu, stanowią ekotonowe olszyny, występujące wzdłuż krawędzi wysoczyzn, na silnie zamulonych glebach mułowo- torfowych, murszowo-torfowych i mułowych oraz łęgi związane z okresowym przepływem wód roztopowych w obrębie gliniastych wysoczyzn morenowych. Łęgi olszowo-jesionowe związane są głównie z dolinami rzek Narewki, Hwoźnej, Łutowni oraz doliną rzeki Leśnej i jej dopływów w południowej części gminy Białowieża.

Fot.1. Łęg olszowo-jesionowy w dolinie Jamienki

58 91F0-2. Łęg wiązowo-jesionowy ( Ficario-Ulmetum ). Łęg wiązowo-jesionowy nie został wydzielony na mapach ze względu na jego sposób występowania: bardzo małe powierzchnie w obrębie grądów wilgotnych i innych łęgów oraz fizjonomiczne podobieństwo do wilgotnych grądów, wynikające z braku wiązów w drzewostanie.

91D0-2. Kontynentalny bór bagienny ( Vaccinio uliginosi-Pinetum ). Siedlisko priorytetowe . Bór wyróżnia się charakterystycznym pokrojem niewysokiej sosny, oraz kępkową strukturą dna lasu, w którym dominują mchy sfagnowe oraz krzewinki siedlisk borowych i torfowisk wysokich. Drzewostany bardzo jednolite i rozrzedzone, tworzy sosna o wyraźnie niższej bonitacji, niż w innych borach sosnowych. Runo składa się z krzewinek i bardzo bogatej warstwy mszystej o kępkowej strukturze.

Fot.2. Kontynentalny bór bagienny na uroczysku Czerlon

Nieliczne w nadleśnictwie bory bagienne występują w nieckach wytopiskowych, co jest zjawiskiem dość rzadkim na terenie Puszczy. Są to znane uroczyska: Dziedzinka i w BPN, Wilcze Bagno i fragment Bagna Czerlon w obrębie leśnym Zwierzyniec, Berezowe Lado i bór bagienny w niecce wytopiskowej na południe od Podcerkwy na terenie obrębu Białowieża. Pozostałe, drobne płaty borów bagiennych zajmują najczęściej obniżenia międzywydmowe i niecki deflacyjne z płytkimi torfami lub glejobielicami torfiastymi w południowej części nadleśnictwa w rejonie uroczyska Hotel Zielony i składnicy Przewłoka. Część borów bagiennych na tych siedliskach uległa degradacji i przejściu torfowiska wysokiego na gospodar- kę stagnoglejową. W efekcie tych procesów wykształciły się miejscami zbiorowiska zastępcze, reprezentujące grupę bezleśnych torfowisk wysokich, powstałych na odwodnionych

59 siedliskach, z wyraźnie zaznaczonym procesem murszenia wierzchnich warstw torfu i zmianami fizjonomii i składu florystycznego. W dalszej części opracowania zostały one opisane jako zbiorowisko Eriophorum vaginatum-Sphagnum fallax. Mniej zaawansowana degradacja takich torfowisk spowodowała, że w trakcie prac glebowo-siedliskowych były one często definiowane jako BMb z glebą torfowiska wysokiego.

91D0-5. Borealna świerczyna bagienna ( Sphagno girgensohnii-Piceetum ).Siedlisko priorytetowe. Jest to bór świerkowy, występujący na zmurszałych torfach. W runie duży udział mają torfowce; o indywidualności świerczyny stanowi liczna grupa mszaków, wątrobowców i innych roślin typowych dla flory obszarów borealnych.

Fot.3. Borealna świerczyna bagienna w uroczysku Sierchanowo

Drzewostan jest zdominowany przez świerk, który czasami przeważa we wszystkich warstwach lasu i może tworzyć lite drzewostany; lokalnie większy udział olszy lub sosny zależy od charakteru sąsiadujących zbiorowisk i kierunku sukcesji. Świerczyna bagienna w żyźniejszej odmianie, występuje w dużych nieckach wytopiskowych, natomiast oligotroficzna odmiana świerczyny występuje w sąsiedztwie borów bagiennych.

W gminie najlepiej zachowane płaty świerczyny borealnej występują w Parku Narodowym – uroczysko Sierchanowo oraz w rezerwatach przyrody: na skraju doliny Leśnej w Kozłowych Borkach i na skraju doliny Narewki w uroczysku Wysokie Bagno.

91D0-6. Sosnowo-brzozowy las bagienny ( Thelypteridi-Betuletum pubescentis ).Siedlisko priorytetowe. Borealny las sosnowo-brzozowy występuje na torfowiskach przejściowych, w

60 którym runo stanowi kombinację gatunków bagiennych, olsowych, torfowisk przejściowych i wysokich. Drzewostany dojrzałych form zbudowane są z brzozy omszonej, sosny z domieszką świerka lub olszy; stadia młodociane zdominowane są przez drzewostany brzozy omszonej z domieszką olszy. Siedliska brzezin występują przeważnie na skraju większych dolin rzecznych lub w dużych misach wytopiskowych. Są to powierzchnie torfowisk przejściowych z brakiem lub ograniczonym zalewem wód rzecznych. Brzeziny na tych terenach pozostają w związku sukcesyjnym ze zbiorowiskami zaroślowymi. Na wysoczyznach brzeziny zajmują nieduże niecki wytopiskowe, niecki deflacyjne i obniżenia rynnowe, z glebami torfowisk przejściowych. W tych położeniach znajdują się one w kontakcie z olsami, borami bagiennymi, i świerczynami na torfie. Sytuacje takie występują we wspomnianych już wcześniej uroczyskach: Sierchanowo, Wilcze Bagno, Czerlon, Berezowe Lado, Kozłowe Borki, ponadto uroczysku Kniaziewka i w niecce wytopiskowej na wschód od uroczyska Pawilon w rejonie Bagiennej Tryby.

I.6.2. Krajobrazy lasów liściastych i mieszanych na równinach moreny dennej, falistych równinach moren ablacyjnych oraz na pagórkach i wzgórzach kemów

Fot.4. Grąd subkontynentalny w obrębie Zwierzyniec

61 9170-2. Grąd subkontynentalny ( Tilio-Carpinetum ) obejmuje lasy liściaste o wielowarstwowych drzewostanach klonowo-lipowo-grabowych, z runem leśnym bogatym w gatunki siedlisk żyznych, występujące w obszarze gliniastej moreny dennej na siedliskach świeżych i wilgotnych. Drzewostan grądu w naturalnych płatach jest wielogatunkowy, złożony w przewadze z graba, klonu, lipy, dębu oraz świerka, na siedliskach wilgotnych znaczny udział ma olcha, pojawia się też jesion. W lasach gospodarczych przeważają drzewostany złożone z graba i świerka z pojedynczym udziałem pozostałych gatunków liściastych. Siedliska grądu typowego występują na niewielkich wyniesieniach i płaskich powierzchniach gliniastych równin moreny dennej. Najbardziej reprezentatywne grądy naturalne występują w BPN na południe od Orłówki.

W gminie Białowieża lasy grądowe zachowały się najlepiej, cechuje je duży udział starodrzewów i powierzchni o względnie naturalnym charakterze. Sytuacja ta znajduje odzwierciedlenie w usytuowanych tu formach ochrony: parku narodowym i rezerwatach lasów naturalnych.

9170-2. Grąd miodownikowy ( Melitti-Carpinetum ) jest podtypem grądu, który dominuje na terenie moren ablacyjnych, w strefach wododziałowych, tworząc największe jednorodne powierzchnie lasów mieszanych pomiędzy zlewnią Narewki i rzeki Leśnej. Drzewostan buduje dąb z udziałem sosny i świerka, w domieszce występuje ponadto grab, osika i brzoza. Na powierzchniach zniekształconych zwiększa się udział sosny i świerka oraz brzozy. Na siedliskach żyźniejszych widoczny jest proces wypierania gatunków ciepłolubnych i upodobniania się grądu miodownikowego do grądu typowego (Tilio-Carpinetum typicum). Proces ten ma charakter regeneracji i w znacznej części dotyczy też siedlisk, które w przeszłości oraz w ostatnich pracach glebowo-siedliskowych były opisywane jako bory mieszane. Grąd miodownikowy jest dobrze udokumentowany z obszaru Podlasia, w przeciwieństwie do prób sprowadzenia go do podzespołu T-C melittetosum.

91I0-1. Ciepłolubna dąbrowa ( Potentillo albae-Quercetum ). Siedlisko priorytetowe . Dąbrowa zajmuje siedliska podobne jak grąd miodownikowy. Częściej jednak są to kulminacje terenu i nachylone zbocza. Siedliska dąbrów uległy w ostatnich dziesięcioleciach drastycznej redukcji w wyniku ustania wypasu bydła w lesie i wzrostu zacienienia dna lasu. Zachowało się jedynie kilka niewielkich płatów.

62 I.6.3. Krajobrazy terenów otwartych w dolinach rzecznych oraz w zabagnionych i podmokłych obniżeniach terenu

3150-2 Starorzecza i drobne zbiorniki wodne z klasy Potametea, Lemnetea .

W terenie stwierdzono występowanie następujących zbiorowisk należących do tego siedliska:

Zbiorowisko rzęsy drobnej i trójrowkowej Lemnetum trisulcae. Zbiorowisko pospolite pojawiające się w dość czystych i dotlenionych wodach oczek wodnych, starorzeczy i torfianek.

Zespół wgłębki Riccietum fluitantis. Zespół odnotowano w zagłębieniach z wodą w brzezinie bagiennej na uroczysku Czerlon.

Zespół rdestnicy grzebieniastej Potamogetum pectinati. Zbiorowisko stwierdzono w dość płytkich eutroficznych wodach płynących w Narewce.

Fot. 5. Zbiorowisko rzęsy drobnej i trójrowkowej Lemnetum trisulcaena powierzchni sztucznego zbiornika wodnego w okolicach Gródek – oddział 499Aa

Zbiorowisko włosienicznika krążkolistnego Ranunculetum circinati Zespół notowany bardzo rzadko w wodach Narewki i Łutowni.

63 Zarośla moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis. Zespół często notowany w strumieniach, oczkach wodnych i starorzeczach rzeki Narewka.

Zespół rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi . Zarośla rogatka sztywnego odnotowano w śródleśnych oczkach wodnych i w nurcie rzeki Narewka.

Zbiorowiska z dominacją żabiścieku lub osoki Hydrocharitetum morsus-ranae. Zespół częsty w starorzeczach i zakolach rzeki Narewki.

Zespół rdestnicy pływającej Potametum natantis. Zbiorowisko rzadkie w dość płytkich eutroficznych zbiornikach na podłożu organicznym.

Zespól „lilii wodnych” Nupharo – Nymphaeetum albae. Zespół występuje w nurcie rzeki Narewki, Łutowni i w stawach w Białowieży.

Zbiorowisko rdestu ziemnowodnego Polygonetum natantis. Zbiorowisko rzadkie w wodach o zmiennej głębokości sezonowej.

Fot.6. Zespól grążela żółtego Nupharo – Nymphaeetum albae w nurcie strumienia Łutownia

7140-1. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska ( Scheuchzerio-Caricetea nigrae )

Odnotowano obecność następujących zbiorowisk:

64 Zespół torfowców i turzycy pospolitej Sphagno-Caricetum nigrae. Zespół rzadki, wykształca się na małych powierzchniach w obrębie większych zatorfionych śródleśnych zagłębień bezodpływowych: w oddziale 448 Ak i w oddziale 218 Cf. Roślinność ma tu naturalny charakter.

Zespół turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae . W terenie asocjacje tego zespołu tworzą się w okresowo podtopionych zagłębieniach bezodpływowych i rozpoczynają proces sukcesji w kierunku torfowisk przejściowych lub torfowisk wysokich typu kontynentalnego.

Zbiorowisko turzycy obłej Caricetum diandrae. Dość rzadkie borealne zbiorowisko z turzycą obłą.

Kwaśna młaka niskoturzycowa Carici canescentis-Agrostietum caninae. Zespół rzadki odnotowany kilkakrotnie w strefach krawędziowych doliny rzeki Narewka.

Zespół bobrka trójlistkowego Menyanthemum trifoliatae. Zespół tworzy jednorodne synuzje na silnie przewodnionym podłożu torfowym. Zbiorowisko rzadkie notowane w starych rowach melioracyjnych w dolinie rzeki Narewka.

Zespół siedmiopalecznika błotnego Potentilletum palustris. Zespół tworzy jednorodne synuzje na podłożu torfowym. Zbiorowisko rzadkie,notowane sporadycznie w dolinie rzeki Narewka i Łutownia.

Zbiorowisko trzcinnika prostego Calamagrostietum neglectae. Zespół na terenie nadleśnictwa rzadki, obserwowany kilkakrotnie w dolinie rzeki Narewka.

7110 – 1. Niżowe torfowiska wysokie. Siedlisko priorytetowe.

Zbiorowisko wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego Eriophorum vaginatum – Sphagnum fallax - zbiorowisko o bezkępowej strukturze odnotowany w płytkim lokalnym zagłębieniu wśród borów bagiennych w oddziale 640D, oraz w silnie zdegradowanym, przesuszonym torfowisku uroczyska Czerlon.

65 Fot.7. Zbiorowisko wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego w płytkim lokalnym zagłębieniu wśród borów bagiennych w oddziale 640D

Fot.8. Kosaciec syberyjski Iris sibirica na skraju łąki trzęślicowej

7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk Siedlisko obejmuje żyzne, minerogeniczne torfowiska niskie zasilane wodami gruntowymi, wykształcające się najczęściej u podnóża dolin w miejscach wypływu, wysięku wód podziemnych. Wykazuje duże zróżnicowanie pod względem definiujących je zbiorowisk roślinnych. Bardzo ważną rolę fito cenotwórczą i diagnostyczną pełnią liczne gatunki mchów

66 brunatnych. Zagrożeniem dla siedliska jest sukcesja prowadząca do zbiorowisk zaroślowych, zahamowanie procesu torfotwórczego w wyniku odwodnienia. 6410-1 Zmiennowilgotne łąki olszewnikowo-trzęślicowe

Zmiennowilgotna łąka trzęślicowa Molinietum caeruleae. Zbiorowiska bardzo bogate florystycznie, obecnie należy do zbiorowisk bardzo zagrożonych. Zidentyfikowano tylko jeden płat siedliska w kompleksie wilgotnych ziołorośli na skraju uroczyska Czerlon.

6510 Niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie( Arrhenatherion elatioris )

Łąka rajgrasowa Arrhenatheretum elatioris. Zbiorowisko reprezentuje zespół zbiorowy obejmujący wysoko produktywne łąki świeże. Łąki te występują na żyznych drobnoziarnistych glebach brunatnych i brunatniejących madach. Na terenie nadleśnictwa zespół reprezentowany jest przez szereg wariantów. Od łąk nawiązujących do ciepłych muraw napiaskowych spotykanych na niektórych składnicach i poletkach łowieckich, do postaci wilgotnych spotykanych na skrajach dolin rzecznych i w większych śródleśnych kompleksach łąkowych. Generalnie zespoły te ulegają zanikowi z uwagi na zaprzestanie koszenia, uprzednio prowadzonego w ramach gospodarki łowieckiej.

Fot.9. Zarastająca lasem łąka świeża na polanie wsi Gródek, oddział 499Ah

67 6120-1 Ciepłolubne murawy napiaskowe Koelerion glaucae. Siedlisko priorytetowe reprezentujące krajobrazy siedliska piaszczystych terenów suchych i zwydmionych

Zespół strzęplicy i traganka piaskowego Koelerio-Astragaletum arenarii. Luźne murawy występujące na piaskach luźnych. W terenie odnotowano niewielkie płaty na powierzchniach prześwietlonych w sąsiedztwie borów mieszanych i sosnowych.

Fot.10. Zespół strzęplicy i traganka piaskowego Koelerio- Astragaletum arenarii na przydrożu

w oddziale 520C

I.7. OCHRONA GATUNKOWA ROŚLIN I ZWIERZĄT (mapy: Flora, Fauna)

I.7.1. Gatunki roślin, grzybów, porostów i zwierząt podlegających ochronie prawnej

Rozpoznanie stanowisk i wielkości populacji gatunków flory i fauny na terenie Puszczy Białowieskiej i w gminie Białowieża jest wybiórcze i ograniczone do wybranych grup systematycznych. Stosunkowo dobrze była rozpoznana flora roślin naczyniowych, flora porostów, ponadto fauna owadów i awifauna. Próbą uporządkowania dotychczasowej wiedzy o występowaniu fauny na terenie Puszczy jest praca zbiorowa Katalog fauny Puszczy Białowieskiej pod redakcją Gutowskiego i Jaroszewskiego (Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa, 2001). Informacje o występowaniu gatunków, zawarte w Programie Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Białowieża (POP), są prawdopodobnie w dużej mierze nieaktualne z powodu rozległych zmian w drzewostanach spowodowanych gradacją kornika. Usunięcie

68 ogromnej liczby drzew, powstanie otwartych powierzchni w postaci halizn i płazowin z pewnością doprowadziło do redukcji lub ograniczenia wcześniej rozpoznanych stanowisk gatunków chronionych. Prowadzona obecnie inwentaryzacja Puszczy Białowieskiej przez Generalną Dyrekcję Lasów Państwowych ma dostarczyć wiedzę na temat obecnego rozmieszczeniu gatunków objętych ochroną prawną. Udostępniona dotąd informacja z prowadzonych badań jest szczątkowa i nie daje podstaw do waloryzacji gminy Białowieża. Na prezentowanych mapach rozmieszczenia stanowisk chronionych gatunków zaznacza się ogromny kontrast pomiędzy stopniem rozpoznania zasobów przyrodniczych w Białowieskim Parku Narodowym, a pozostałymi terenami gminy Białowieża. Relatywnie wiarygodna informacja poza terenem BPN ogranicza się jedynie do gatunków z list Natura 2000. Na podstawie danych z Nadleśnictwa Białowieża (Monitoring Stanu Lasu 2016) wynika, że w zasięgu administracyjnym Nadleśnictwa Białowieża stwierdzono dotychczas występowanie 91 gatunków roślin chronionych, 20 gatunków chronionych grzybów oraz 328 gatunków zwierząt chronionych. W czasie prowadzonego przez Służbę Leśną monitoringu w 2016 roku wykazano nowe stanowiska gatunków chronionych: kosaciec syberyjski - 1 stanowisko; lilia złotogłów - 2 stanowiska; mieczyk dachówkowaty - 1 stanowisko; podejźrzon marunowy - 1 stanowiska; widłak jałowcowaty - 1 stanowisko; widłak goździsty - 1 stanowisko; wielosił błękitny - 1 stanowisko; kukułka Fuchsa - 5 stanowisk; buławik czerwony - 3 stanowiska.

I.7.2. Strefy ochrony gatunkowej

W celu ochrony ostoi i stanowisk roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku powołał strefy ochrony. Na chwilę obecną na terenie Nadleśnictwa znajdują się 54 strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu, regularnego przebywania:

69 bociana czarnego - 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.6.2012.AZ z dnia 23.02.2012 r.; orlika krzykliwego - 6 stref w tym: - 3 strefy powołane decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.6.2012.AZ z dnia 23.02.2012 r., 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.43.2015.MD z dnia 30.09.2015 r., 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.60.2016.MD z dnia 09.12.2016 r., - 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.62.2016.MD z dnia 14.12.2016 r.

włochatki - 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.16.2012.WL z dnia 11.07.2012 r., sóweczki – 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.29.2017.MT z dnia 16.08.2017 r.,

g ranicznika płucnika - 45 stref w tym: - 6 strefy powołanych decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.36.2011.WL z dnia 12.09.2012 r., - 3 strefy powołane decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.31.2011.MW z dnia 05.09.2012 r., - 3 strefy powołane decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.8.2012.AZ z dnia 09.03.2012 r., - 2 strefy powołane decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.37.2011.MW z dnia 02.11.2011 r., - 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.34.2011.MW z dnia 24.11.2011 r., - 1 strefa powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.35.2012.WL z dnia 10.05.2012 r., - 9 stref powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.33.2012.WL z dnia 10.05.2013 r., - 6 stref powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.11.2013.WL z dnia 02.08.2013 r., - 7 stref powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.15.2013.WL z dnia 20.09.2013 r., - 7 stref powołana decyzją RDOŚ w Białymstoku znak: WPN.6442.24.2013 r. z dnia 30.09.2013 r. Zasięgi stref ochronnych zostały określone Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 roku w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących, objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. W strefach tych obowiązują przepisy Ustawy o ochronie przyrody art.60, p.6.

Pewne wyobrażenie o potencjale przyrodniczym i bioróżnorodności gminy dają mapy bonitacji flory i fauny wykonane w projekcie powiększenia rezerwatu biosfery na cały obszar

70 Puszczy Białowieskiej. W tej waloryzacji ujęto 200 chronionych gatunków roślin naczyniowych, mchów i wątrobowców wg Sokołowskiego (1995, 2001) na 4100 stanowiskach. Ponadto uwzględniono 196 gatunków chronionych porostów na 1048 stanowiskach wg Cieślińskiego i Tobolewskiego (1988) oraz Cieślińskiego (2001). W przypadku fauny bonitacja obejmowała owady saproksyliczne, 43 gatunki na 475 stanowiskach, 21 gatunków ptaków chronionych na 960 stanowiskach wg Pugacewicza (1997), rysia, wilka i borsuka na podstawie Jędrzejewski W., Jędrzejewska (2001).

Ryc. 17. Waloryzacja chronionych gatunków roślin naczyniowych, porostów, mchów i wątrobowców

Obraz przestrzennego rozmieszczenia walorów wskazuje wyraźnie na Białowieski Park Narodowy jako ostoję flory. Strefa obfitująca w chronione gatunki w rezerwacie Szafera była

71 związana z występowaniem licznych gatunków ciepłolubnych i kserotermicznych. Obecnie ten obszar został bardzo zmieniony w wyniku gradacji kornika, czemu będzie towarzyszyć zasadnicza zmiana flory runa leśnego

Ryc. 18. Waloryzacja chronionych gatunków fauny

72 Rozmieszczenie chronionych gatunków fauny wskazuje na znaczenie mało zmienionych siedlisk: walory w dużej mierze pokrywają się z obecnymi rezerwatami tzw. lasów naturalnych oraz dolinami rzek. Obszary te zaskakująco dobrze korelują z ostojami zwierzyny wyznaczonymi przez Karcowa na początku XIX wieku (czarna linia). Większość terenów bogatych faunistycznie znajduje się w obrębie gminy Białowieża.

II.ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, ZMIANYPOWIERZCHNI ZIEMI I GLEB (mapa – Mapa geośrodowiskowa Polski) II.1. Zanieczyszczenie gleb

II.1.1. Kryteria i metody badań

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasmafirmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7) (Gawlikowska E. i in., 2011).

73 Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Gawlikowska E. i in., 2011).

II.1.2. Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju.

Tabela 8. Zawartość metali w glebach (w mg/kg) (Gawlikowska E. i in. 2011).

74 Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość rtęci.

Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu (Gawlikowska E. i in., 2011).

II.1.3. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi

Do określenia wartości promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1 : 750 000 ( Strzelecki i in., 1993, 1994).

Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyższonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Gawlikowska E. i in., 2011).

Ponieważ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (Ryc. 17), zwykle dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to możliwe gdyż krawędzie arkusza mapy ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych. Arkusz Białowieża jest obcięty od wschodu granicą państwową i przecina go tylko jeden profil.

Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez) (Gawlikowska E. i in., 2011).Wartości promieniowania gamma na profilu wahają się w granicach 20–40 nGy/h. Najniższe są związane z osadami rzecznymi Narewki i jej dopływów, pozostałe z utworami plejstoceńskimi reprezentowanymi przez gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Warto dodać, że średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. Stężenie radionuklidów poczarnobylskich jest niskie, w granicach 1,2–7,2 kBq/m2 (Gawlikowska E. i in., 2011).

75 Ryc. 19. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Białowieża (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza) (Gawlikowska E. i in., 2011)

II.2. Zagrożenia i ochrona wód podziemnych

Wody podziemne należące do zasobów naturalnych, coraz bardziej zagrożone są zanieczyszczeniami z powierzchni ziemi. Konieczna jest ich szczególna ochrona, gdyż są to zasoby nieodnawialne. W szczególności niezbędna jest ochrona obszarów, pod którymi znajdują się Główne Zbiorniki Wód Podziemnych. W Polsce jest ich około 180, a obszar obejmuje ponad 52% powierzchni naszego kraju. Najbliższe Główne Zbiorniki Wód Podziemnych w stosunku do położenia gminy znajdują się w dolinie Supraśli oraz w dolinie Bugu (Ryc. 20).

76 Ryc. 20. Główne Zbiorniki Wód Podziemnych

Wody podziemne zanieczyszczone są rozmaitymi substancjami chemicznymi, najczęściej są to: azotany, fosforany, substancje ropopochodne, chlorki, siarczany i inne. Najpowszechniej występującymi przyczynami zanieczyszczeń wód podziemnych są wycieki z nieizolowanych wysypisk odpadów, z baz paliwowych i stacji sprzedaży paliw do pojazdów samochodowych. Zanieczyszczenia siarczanami występują przede wszystkim na terenach uprzemysłowionych, azotanami i fosforanami na terenach rolniczych (są one także przyczyną degradacji zbiorników wodnych).

77 II.2.1. Ocena jakości wód podziemnych Ocena wód podziemnych jest wykonywana na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych (Dz.U. Nr 143 poz. 896). Klasyfikacja elementów fizykochemicznych stanu wód podziemnych obejmuje pięć klas jakości: Klasa I – wody bardzo dobrej jakości, w których:  wartości elementów fizykochemicznych są kształtowane wyłącznie w efekcie naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych i mieszczą się w zakresie wartości stężeń charakterystycznych dla badanych wód podziemnych (tła hydrogeochemicznego),  wartości elementów fizykochemicznych nie wskazują na wpływ działalności człowieka. Klasa II – wody dobrej jakości, w których:  wartości niektórych elementów fizykochemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych,  wartości elementów fizykochemicznych nie wskazują na wpływ działalności człowieka albo jest to wpływ bardzo słaby. Klasa III – wody zadowalającej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych lub słabego wpływu działalności człowieka. Klasa IV – wody niezadowalającej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych są podwyższone w wyniku naturalnych procesów zachodzących w wodach podziemnych oraz wyraźnego wpływu działalności człowieka. Klasa V – wody złej jakości, w których wartości elementów fizykochemicznych potwierdzają znaczący wpływ działalności człowieka.

II.2.2. Oceny stanu chemicznego wód podziemnych w Jednolitej Części Wód Podziemnych (JCWPd) dokonuje się porównując wartości średnich arytmetycznych stężeń badanych elementów fizykochemicznych w zadanych punktach pomiarowych, które są reprezentatywne dla jednolitej części wód podziemnych, z wartościami granicznymi elementów fizykochemicznych określonych w załączniku do rozporządzenia.

78 Klasy jakości wód podziemnych I, II, III oznaczają dobry stan chemiczny, a klasy jakości wód podziemnych IV, V oznaczają słaby stan chemiczny.

Monitoring jakości wód podziemnych prowadzi Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, w sieci otworów obejmujących wszystkie JCWPd na obszarze kraju. Ostatnie badania na terenie powiatu hajnowskiego przeprowadzono w 2012 roku na w 4 punktach pomiarowych. Wyniki ocen jakości wód prezentuje poniższa tabela.

Tabela nr 9.Klasyfikacja stanu chemicznego wód podziemnych w 2012 r.

Klasa Wskaźniki w Wskaźniki w Miejscowość Głębokość Użytkowanie Nr jakości granicach stężeń III granicach stężeń / Gmina stropu (m) terenu wody klasy jakości IV klasy jakości zabudowa Białowieża/B 732 1,1 miejska IV Ca, HCO3 K iałowieża zwarta

Stan chemiczny wód w Białowieży należy uznać za niezadowalający ponieważ stwierdzono podwyższoną zawartość potasu charakterystycznego dla wód IV klasy jakości. Należy podkreślić, że przedstawiona klasyfikacja wód podziemnych skierowana jest na ocenę stopnia zanieczyszczenia wód i nie obejmuje oceny stanu sanitarnego oraz badań pod kątem przydatności wody do picia (po uzdatnieniu). Oceny te wykonuje Państwowa Inspekcja Sanitarna.

II.3. Zagrożenia i ochrona wód powierzchniowych

Głównymi zagrożeniami dla funkcjonowania ekosystemów wodnych na obszarze gminy Białowieża są:

 obniżanie się poziomu wód gruntowych, zwłaszcza w dolinach,  okresowe wysychanie cieków i zanikanie małych zbiorników wodnych,  transgraniczny dopływ zanieczyszczeń do Hwoźnej i Narewki,  antropopresja w obrębie polan,  zarastanie dolin rzecznych wskutek ich osuszania i wstrzymania koszeń,  zarastanie starorzeczy,  brak lub nieodpowiedni stan urządzeń zapobiegających zmniejszaniu zasobów wodnych (Bajkiewicz-Grabowska E., Karczewska M. 2012).

79 Wielkość presji na wody prezentuje stopień wyposażenia w infrastrukturę obsługującą gospodarkę wodno-ściekową. W 2015 roku długość czynnej sieci wodociągowej w gminie Białowieża wynosiła 30,8 km, co daje gęstość na poziomie 15,2 km/100 km2, podczas gdy w skali powiatu wynosi ona 45,4 km/100 km2. W 20151 roku korzystało z niej 87,4% ludności, czyli 1980 osób (przy średniej dla powiatu – 92,3%). Do infrastruktury wodociągowej w roku 2015 podłączonych było 99,6% budynków mieszkalnych. Dało to łącznie 964 sztuk przyłączy prowadzących do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania.

Całkowite zużycie wody z wodociągów na potrzeby gospodarki narodowej i ludności wyniosło ogółem 138,4 dam3 (61,2 m3 na 1 mieszkańca), w tym przez gospodarstwa domowe 73,0 dam3. Zużycie w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca wyniosło w gminie w 2015 roku 32,3 m3, podczas gdy w powiecie 28,2 m3.

Długość sieci kanalizacyjnej w 2015 roku w gminie Białowieża wynosiła 38,9 km, co daje gęstość na poziomie 19,1 km/100 km2, podczas gdy w skali powiatu wynosi ona 18,0 km/100 km2. W 2015 roku korzystało z niej 67,4% ludności, czyli 1527 osób (przy średniej dla powiatu – 61,7%). Do infrastruktury kanalizacyjnej w roku 2015 podłączonych było 68,0% budynków mieszkalnych.

Siecią kanalizacyjną odprowadzono do oczyszczalni w 2015 roku 62,2 dam3 ścieków bytowych. W sumie wielkość odprowadzonych ścieków wyniosła 116,0 dam3.

W gminie Białowieża funkcjonują dwie oczyszczalnie ścieków o wielkości 4510 RLM2:

- oczyszczalnia z podwyższonym usuwaniem biogenów o przepustowości 1080 m3/dobę, oczyszczająca łącznie z wodami infiltracyjnymi i ściekami dowożonymi 148 dam3 na rok oraz

- oczyszczalnia biologiczna o przepustowości 8 m3/dobę oczyszczająca 1 dam3 na rok.

Jak widać znaczna część nieczystości ciekłych gromadzona jest w zbiornikach bezodpływowych. Ich stan na rok 2015 wynosił 120 sztuk. Na terenie gminy funkcjonowała również jedna oczyszczalnia przydomowa.

W roku 2015 z oczyszczalni korzystało 2192 osoby, w tym z:

- oczyszczalni z podwyższonym usuwaniem biogenów – 2150 osób,

- oczyszczalni biologicznej – 42 osoby.

1Na podstawie aktualnie dostępnych danych GUS 2Równoważna Liczba Mieszkańców

80 Tabela 10. Liczba mieszkańców gminy Białowieża obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków w latach 2004-2015

Rok/Liczba mieszkańców 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 1 520 1 535 1 551 1 587 1 619 1 643 1 643 1650 2100 2150 2192 2192

Oczyszczalnia ścieków w ciągu roku 2015 wytworzyła 14 ton osadów, część ładunków zanieczyszczeń jest jednak odprowadzanych z wodami po oczyszczeniu:  BZT5 – 908 kg/rok,  ChZT – 8180 kg/rok,  zawiesina ogólna – 1068 kg/rok. II.3.1. Monitoring wód powierzchniowych Zasady monitoringu wód uwzględniają badania i ocenę jakości wód w sposób odpowiedni do celów jej użytkowania i prowadzonej działalności na obszarze zlewni. Badania objęły:  monitoring wód dla celów ogólnej oceny jakości wody, w tym stopnia eutrofizacji poprzez badania stężeń związków azotu i fosforu oraz w celu określenia odcinków wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych,  monitoring jakości wód przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków w warunkach naturalnych,  monitoring wód prowadzony w ujęciach zaopatrujących ludność w wodę do spożycia oraz w obszarach ochronnych zbiorników wód śródlądowych. Zakres, częstotliwość i sposób prowadzenia badań monitoringowych wód powierzchniowych oraz sposób oceny wód zależy od sposobu ich użytkowania i charakterystyki zagrożenia. Ocen jakości wód dokonuje się w tzw. Jednolitej Części Wód Powierzchniowych3. Rodzaje sporządzanych ocen to: Ocena stanu wód. Stan wód jest definiowany jako dobry lub zły. Aby stan wód uznano za dobry musi być spełniony warunek, iż oceniony stan ekologiczny (lub potencjał ekologiczny w przypadku wód sztucznych lub silnie zmienionych4) jest dobry lub powyżej dobrego oraz stan chemiczny wód oceniono jako dobry.  Stan ekologiczny określa się w ciekach naturalnych, jeziorach lub innych zbiornikach naturalnych, wodach przejściowych oraz przybrzeżnych. Ocena dokonywana jest na

3Jednolita część wód powierzchniowych (JCWP) - oznacza oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych, taki jak: jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny, sztuczny zbiornik wodny, struga, strumień, potok, rzeka, kanał, lub ich części, morskie wody wewnętrzne, wody przejściowe lub przybrzeżne. 4Wody te zostały tak przekształcone przez człowieka, że niemożliwe jest przywrócenie im stanu naturalnego.

81 podstawie wyników klasyfikacji elementów fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych. Stan ekologiczny jest definiowany jako: bardzo bobry, dobry, umiarkowany, słaby i zły.  Potencjał ekologiczny określa się dla wód sztucznych lub silnie zmienionych. Ocena dokonywana jest na podstawie wyników klasyfikacji zbadanych elementów biologicznych, fizykochemicznych i hydromorfologicznych. Potencjał ekologiczny jest definiowany jako: maksymalny, dobry, umiarkowany, słaby, zły.  Stan chemiczny wód klasyfikuje się na podstawie chemicznych wskaźników jakości wód. Stan chemiczny jest definiowany jako dobry oraz poniżej dobrego. Ocena przydatności do bytowania ryb. Określa czy woda spełnia warunki do naturalnego bytowania ryb. Ocena jest dokonywana w oparciu o kryteria bytowania ryb karpiowatych oraz w oparciu o kryteria bytowania ryb łososiowatych. Ocena przydatności do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia. Określa kategorię ujmowanej wody. Na potrzeby oceny wyznaczono 3 kategorie jakości, dla których określono warunki kryterialne oraz wymagany sposób jej uzdatniania. Ocena spełnienia wymagań w obszarach chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych . Ocena polega na sprawdzeniu wartości kryterialnych wskaźników charakteryzujących zjawisko eutrofizacji wody. Parametrami branymi pod uwagę są: fitoplankton (wskaźnik fitoplanktonowy - IFPL), fitobentos (wskaźnik okrzemkowy - IO), makrofity (makrofitowy indeks rzeczny - MIR), Biologiczne Zapotrzebowanie Tlenu (BZT5), OWO (mg/l), azot amonowy, azot Kjeldahla, azot azotanowy, azot ogólny, fosforany, fosfor ogólny. Ocena spełnienia wymogów dla obszarów chronionych narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. Ocena polega na sprawdzeniu wartości kryterialnych wskaźników charakteryzujących zjawisko eutrofizacji wody. Parametrami branymi pod uwagę są: chlorofil "a", azot azotanowy, azot ogólny, azotany, fosfor ogólny. II.3.2. Ocena jakości wód powierzchniowych

W latach 2010-2015 na terenie gminy Białowieża w ramach programu monitoringu wód płynących przeprowadzono badania następujących JCWP:  Narewka od granicy państwa do Jelonki bez Jelonki,  Leśna do Przewłoki,  Hwoźna,  Łutownia.

82 Poniżej przedstawiono ocenę jakości wód zbadanych rzek.

Narewka wypływa z terytorium Białorusi i jest lewobrzeżnym dopływem Narwi. Rzeka przepływa przez teren Puszczy Białowieskiej. W zlewni rzeki znajduje się Białowieski Park Narodowy. Na stan wód ma wpływ działalność w części zlewni po stronie białoruskiej oraz oddziaływanie Białowieży, na terenie której zlokalizowane są oczyszczalnie ścieków.

Ocena jakości wód w JCWP: Narewka od granicy państwa do Jelonki bez Jelonki, PLRW200024261253

 Ocena stanu ekologicznego – wody zakwalifikowano do III klasy – stan umiarkowany. O klasyfikacji zadecydowały: wskaźnik biologiczny, makrobezkręgowce bentosowe (indeks MMI) oraz ponadnormatywne ChZTCr,  Ocena stanu chemicznego - wskazała stan dobry,  Ocena stanu wód będąca wypadkową stanu ekologicznego i stanu chemicznego wykazała zły stan wód.  Ocena w obszarach chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych wykazała, iż JCWP nie jest wrażliwa na eutrofizację komunalną. Leśna Prawa bierze początek (132,7 km) na północ od miasta Hajnówka. Na 105,0 km swego biegu opuszcza granice Polski i uchodzi na 263,7 km do rzeki Bug po stronie Białorusi. Przepływając przez Hajnówkę rzeka przyjmuje ścieki komunalne i przemysłowe z miasta, a następnie wpływa na teren Puszczy Białowieskiej. Zlewnia ma charakter typowo leśny.

Ocena jakości wód w JCWP: Leśna do Przewłoki, PLRW2000232665249

 Ocena stanu ekologicznego – wody zakwalifikowano do III klasy – stan umiarkowany. O klasyfikacji zadecydowały: wskaźnik biologiczny ichtiofauna oraz ponadnormatywne stężenie ogólnego węgla organicznego, ChZTCr, fosforanów.  Ocena stanu chemicznego - wskazała stan dobry,  Ocena stanu wód będąca wypadkową stanu ekologicznego i stanu chemicznego wykazała zły stan wód.  Ocena w obszarach chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych wykazała, iż JCWP jest wrażliwa na eutrofizację komunalną.

83 Hwoźna jest prawostronnym dopływem Narewki. Swój początek bierze w uroczysku Dziki Nikor po stronie białoruskiej. Długość rzeki wynosi 10,9 km, w tym na terenie Polski 8,2 km. Polska część zlewni stanowi rezerwat ścisły Białowieskiego Parku Narodowego.

Ocena jakości wód w JCWP: Hwoźna, PLRW200023261249

 Ocena stanu ekologicznego – wody zakwalifikowano do III klasy – stan umiarkowany. O klasyfikacji zadecydowały: wskaźnik biologiczny ichtiofauna oraz ponadnormatywne stężenie ChZTCr,  Ocena stanu wód wykazała zły stan wód. Łutownia stanowi lewostronny, i jednocześnie największy dopływ Narewki (posiada również własne dopływy: Dubitkę i Krynicę). Wypływa z Bagna Derlicz, stanowiącego duże połacie kompleksów torfowiskowych, w okolicach wsi Zwodzieckie i Nowosady. Zlewnia ma powierzchnię 120,44 km² i niemal w całości – w 92% jest pokryta lasami

Ocena jakości wód w JCWP: Łutownia, PLRW200023261229

 Ocena stanu ekologicznego – wody zakwalifikowano do IV klasy – stan słaby. O klasyfikacji zadecydowały: wskaźnik biologiczny ichtiofauna oraz ponadnormatywne stężenie ChZTMn, ChZTCr i węglowodorów ropopochodnych - indeks oleju mineralnego.  Ocena stanu chemicznego - wskazała stan dobry,  Ocena stanu wód będąca wypadkową stanu ekologicznego i stanu chemicznego wskazała zły stan wód.

II.3.3. Działalność kontrolna Na terenie gminy od maja 2014 roku przeprowadzono następujące kontrole podmiotów z zakresu gospodarki wodno-ściekowej:

Oczyszczalnia ścieków w Białowieży (kontrola: maj 2016 r.). Stan formalno-prawny w zakresie gospodarki wodno-ściekowej został uregulowany. Ścieki oczyszczone z oczyszczalni odprowadzano do rowu melioracyjnego, a następnie do rzeki Narewki. Ilości odprowadzanych ścieków i pobieranej wody nie przekraczały warunków określonych w pozwoleniu wodnoprawnym. Przedstawione wyniki badań nie wykazywały przekroczeń dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń określonych w pozwoleniu. W trakcie kontroli dokonano poboru prób ścieków oczyszczonych. Wyniki nie wykazały przekroczeń wartości dopuszczalnych. Nie stwierdzono nieprawidłowości w zakresie gospodarki wodno-ściekowej.

84 II.4.Zagrożenia jakości powietrza

Głównymi źródłami zanieczyszczeń atmosfery na terenie gminy są rozproszone źródła emisji z sektora komunalno–bytowego, a także zanieczyszczenia komunikacyjne związane z ruchem pojazdów, głównie na trasie Hajnówka–Białowieża. Substancjami zanieczyszczającymi, mającymi największy udział w emisji zanieczyszczeń, pochodzącymi głównie z procesów spalania energetycznego są: dwutlenek siarki, tlenki azotu, tlenek węgla i pyły. Od środków transportu największy udział w emisji zanieczyszczeń mają tlenki azotu, tlenek węgla i benzen. Według danych GUS w 2015 r. emisja zanieczyszczeń pyłowych ogółem z terenu powiatu wyniosła 99 ton. Na przestrzeni wielolecia obserwuje się trend malejący. Emisja zanieczyszczeń gazowych ogółem w 2015 r. wynosiła 66 534 ton. Na przestrzeni lat obserwuje się również trend malejący. Emisję z powiatu na tle województwa przedstawiono w tabeli nr 11. Tabela 11. Emisja zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych

Rok 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Emisja zanieczyszczeń pyłowych woj. t/r 1740 1748 1324 1146 1096 977 919 974 934 921 podlaskie ogółem powiat hajnowski ogółem t/r 186 141 107 125 131 118 125 103 112 99 ze spalania t/r 168 123 89 97 120 113 124 101 110 97 paliw Emisja zanieczyszczeń gazowych woj. t/r 1703 1716 1602 1597 1616 1646 1480 1974 2014 1978 podlaskie 946 244 796 587 560 078 002 984 565 194 ogółem powiat hajnowski ogółem t/r 57785 83532 73948 91483 89397 78105 68537 66093 65451 66534 ogółem t/r 973 412 305 405 596 651 498 430 355 336 (bez CO2) dwutlenek t/r 148 124 78 90 105 97 80 94 90 78 siarki tlenki t/r 98 111 86 83 85 93 96 79 78 75

85 azotu tlenek t/r 727 177 141 230 344 400 278 234 164 160 węgla dwutlenek t/r 56812 83120 73643 91078 88801 77454 68039 65663 65096 66198 węgla ZANIECZYSZCZENIA ZATRZYMANE LUB ZNEUTRALIZOWANE W URZĄDZENIACH DO REDUKCJI woj. t/r 116765 117089 83472 68884 86589 98981 84857 85518 84926 88011 podlaskie pyłowe powiat t/r 541 336 216 197 1139 1372 183 151 173 155 hajnowski pyłowe

II.4.1. Ocena jakości powietrza

Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza na terenie woj. podlaskiego dokonywana jest w oparciu o pomiary kontrolne głównych zanieczyszczeń bezpośrednio emitowanych do atmosfery (emisja) oraz badania monitoringowe substancji w atmosferze (imisja). Na terenie powiatu pomiary imisji wykonano w m. Hajnówka przy użyciu laboratorium mobilnego pełniącego funkcję stacji tła miejskiego, które zlokalizowano przy ul. Władysława Jagiełły 7 (w rejonie spodziewanych średnich stężeń). Wyniki pomiarów zostały uwzględnione przy wykonaniu oceny jakości powietrza w strefach województwa podlaskiego za 2015 r.

Na terenie „Strefy Podlaskiej”, która obejmuje wszystkie, za wyjątkiem Aglomeracji Białostockiej powiaty województwa podlaskiego, wykonywana corocznie (zgodnie art. 89 Ustawy Prawo ochrony środowiska) „Ocena poziomów substancji w powietrzu i klasyfikacji stref województwa podlaskiego” wykazała za rok 2015 przekroczenia normy pyłu PM2,5 oraz benzo(a)pirenu dla kryterium oceny - ochrona zdrowia. Do oceny jakości powietrza na terenie całego województwa służą również pomiary na potrzeby oceny wg kryterium – ochrona roślin. Badania prowadzone są na stacji tła wiejskiego w m. Borsukowizna (gm. Krynki) reprezentatywnej dla województwa. Na stacji wykonywany są automatyczne pomiary dwutlenku siarki, tlenków azotu i ozonu. W ocenie za 2015 r. stwierdzono przekroczenia poziomów celów długoterminowych dla ozonu zarówno dla kryteriów: ochrony zdrowia jak i ochrona roślin. Taką ocenę potwierdzają wyniki badań prowadzonych od 2004 r. (INFORMACJA PW IOŚ, 2016).

86 W celu uzyskania informacji o wieloletnich trendach zmian zanieczyszczeń powietrza w Puszczy, w tym na terenie gminy Białowieża, badania monitoringowe prowadziła w ramach prac Instytutu Badawczego Leśnictwa (Malzahn 1999, 2004). Analizie poddane zostały wyniki monitoringu technicznego uzyskane w 16 latach badań: w I etapie w latach 1986–1996 oraz w II etapie w latach 1997–2001. Do oceny depozycji suchej zanieczyszczeń na całym obszarze Puszczy Białowieskiej funkcjonowała sieć 25 punktów pomiarowych. Na terenie lasów gospodarczych (LG) zlokalizowano 15 punktów, w Białowieskim Parku Narodowym (BPN) – 7 punktów i na Polanie Białowieskiej (B) – 3 punkty pomiarowe. Na terenie gminy Białowieża znalazło się 10 punktów pomiarowych. W każdym punkcie umieszczono urządzenie do pomiaru zanieczyszczeń gazowych: SO2 i NOx metodą kontaktową i pojemnik plastikowy do pomiaru opadu pyłów metodą sedymentacyjną. Okres ekspozycji urządzeń pomiarowych trwał jeden miesiąc. Wyniki pomiarów zanieczyszczeń gazowych wyrażano w

-2 -1 -2 -1 postaci wskaźników: W SO2 w mg SO2 m 24 h i W NOx w mg NOx m 24 h , a opad pyłów – w g m-2 miesiąc-1.

II.4.2. Zanieczyszczenia gazowe

Zawartość dwutlenku siarki w powietrzu na obszarze Puszczy w latach 1986-2001 wynosiła średnio 4,3 mg m-2 24 h-1 i wykazywała istotny statystycznie trend prostoliniowy malejący tak na całym jej obszarze (r = - 0,884; P<. 001), jak i na analizowanych oddzielnie obszarach (r = - 0,909 dla LG ; r = - 0,823 dla BPN; r = - 0,900 dla B; P<. 001). W pierwszej połowie lat 90. zawartość SO2 stanowiła 60%, a w drugiej już tylko 33% zawartości w stosunku do drugiej połowy lat 80. W całym okresie badań średnia zawartość SO2 w powietrzu na obszarze LG i BPN była podobna, natomiast istotnie wyższa była na Polanie

(P<. 01). Zmiany rozkładu przestrzennego zawartości SO2 w powietrzu (Ryc.18) w kolejnych okresach 5-letnich obrazują coraz mniejsze obciążenie Puszczy suchą depozycją siarki i wyrównywanie poziomu zawartości SO2 w powietrzu na obszarze Puszczy. Zawartość tlenków azotu w powietrzu na obszarze Puszczy w latach 1986–2001 wynosiła średnio 0,054 mg m-2 24 h-1 i również wykazywała istotny statystycznie trend prostoliniowy malejący (r = - 0,666; P<.01), podobny na trzech wydzielonych obszarach LG, BPN i B (r = - 0,633, - 0,685,

- 0,630; P<. 01). Zawartość NOx nie różniła się w drugiej połowie lat 80. i pierwszej połowie lat 90, natomiast gwałtowny jej spadek wystąpił w drugiej połowie lat 90. (redukcja o 58% w stosunku do lat 1986–1990). W całym okresie badań średnia zawartość NOx w powietrzu na obszarze LG i na Polanie nie różniła się, natomiast istotnie niższa była na obszarze BPN. W

2001 r. średnia zawartość NOx w powietrzu nie różniła się już istotnie na obszarze Puszczy.

87 Ryc. 21. Rozkład przestrzenny średniego wskaźnika zawartości w powietrzu dwutlenku siarki W SO2

-2 -1 (mg SO2 m 24 h ) na obszarze Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001

Zmiany rozkładu przestrzennego zawartości NOx w powietrzu (Ryc.19) w kolejnych okresach 5-letnich są podobne do zmian SO2 i obrazują coraz mniejszy obszar obciążenia

Puszczy suchą depozycją azotu oraz wyrównywanie poziomu NOx.

Wskaźniki zawartości w powietrzu zanieczyszczeń gazowych przeliczono na ich stężenia. Stężenia SO2 w powietrzu w latach 1986–2001 wahały się w granicach od 14 do 9

-3 -3 mg m , a stężenia NOx od 8 do 7 mg m , co nie przekraczało dopuszczalnych stężeń według

-3 -3 norm obowiązujących w Polsce do 31.12.2002 r.: 32 mg SO2 m i 50 mg NOx m dla

-3 -3 obszarów chronionych oraz 11 mg SO2 m i 30 mg NOx m dla obszarów specjalnie chronionych (Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w sprawie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami, Dz. U. Nr 15, z dnia 14.03.1990) ani stężeń dopuszczalnych ze względu na ochronę roślin, które od 1.01.2003 r.

-3 -3 wynoszą: 20 mg SO2 m i 30 mg NOx m (Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu, Dz. U. 02.87.798, z dnia 27.06.2002). Stężenie SO2

88 na obszarze Puszczy w 2001 r. stanowiło 45% poziomu dopuszczalnego obecnie, a NOx – 23%.

Ryc. 22. Rozkład przestrzenny średniego wskaźnika zawartości w powietrzu tlenków azotu W NOx (mg

-2 -1 NOx m 24 h ) na obszarze Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001

Wyniki analizy wskaźników i stężeń zanieczyszczeń gazowych wykorzystano do oceny sumarycznego obciążenia zanieczyszczeniami gazowymi obszaru Puszczy, uznając za dopuszczalne obciążenie zanieczyszczeniami gazowymi Wzg o wartości krytycznej równej

-2 -1 -2 -1 1,0, odpowiadającej sumie 5,0 mg SO2 m 24 h i 0,1 mg NOx m 24 h (Malzahn E.,1999).

Proporcja udziału SO2 i NOx w tym współczynniku wynosiła średnio 62:38 i wykazywała niewielkie zmiany w kolejnych latach. Wzg w latach 1986–2001 wynosił średnio 0,7 i w kolejnych latach wykazywał statystycznie istotny trend prostoliniowy malejący (r = - 0,845; P<.001), podobny na wydzielonych obszarach LG, BPN i B (r = - 0,868, - 0,780 i - 0,862; P<.001). Wartość progową przekraczał tylko w drugiej połowie lat 80. i to głównie na Polanie (Wzg = 1,5). W pierwszej połowie lat 90. średnio na całym obszarze Puszczy stanowił 73%, a w drugiej połowie już tylko 36% zawartości zanieczyszczeń w latach 80. W każdym roku badań najbardziej obciążona zanieczyszczeniami gazowymi była Polana, mniej – LG i najmniej – BPN, przy czym różnice w obciążeniu tych wydzielonych obszarów Puszczy były

89 z roku na rok mniejsze i w 2001 r. wynosiły tylko 0,1. Obrazują ten proces wyraźne zmiany rozkładu przestrzennego Wzg na obszarze Puszczy w kolejnych okresach 5-letnich (ryc. 20), które są wypadkową zmian zawartości w powietrzu SO2 i NOx.

Zaobserwowane trendy zmian wskazują na coraz mniejszy udział w depozycji suchej zanieczyszczeń powietrza emisji zanieczyszczeń ze źródeł lokalnych. Poziom zanieczyszczeń gazowych powietrza na obszarze Puszczy w ostatnich kilku latach XX w. był warunkowany głównie przez zanieczyszczenia pochodzące z dalekiego zasięgu krajowe i transgraniczne.

Ryc. 23. Rozkład średniego współczynnika sumy obciążenia zanieczyszczeniami gazowymi powietrza

-2 -1 -2 -1 Wzg (1,0=5 mg SO2 m 24 h + 0,1 mg NOx m 24 h ) w latach 1986–2001

II.4.3. Opad pyłów

Opad pyłów w latach 1986–2001 wynosił średnio 1,8 g m-2 miesiąc-1, czyli 21,6 g m-2 rok-1, nie przekraczając wartości dopuszczalnych dla obszarów specjalnie chronionych, przyjętych przez Państwową Inspekcję Sanitarną – 40 g m-2 rok-1.

90 Ryc. 24. Rozkład przestrzenny opadu pyłów (Op w g m-2 miesiąc-1) na obszarze Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001

W kolejnych latach opad pyłów wykazywał istotny statystycznie trend prostoliniowy malejący, zarówno na obszarze całej Puszczy (r = - 0,788; P<.001), jak i na analizowanych oddzielnie obszarach (r = - 0,768 dla LG; r = - 0,693 dla BPN ; r = - 0,726 dla B; P<.001). W pierwszej połowie lat 90. opad pyłów stanowił 77%, a w drugiej – 63% opadu pyłów w latach 80. W kolejnych okresach 5-letnich opad pyłów był podobny w BPN i LG, a istotnie statystycznie wyższy był tylko na Polanie w drugiej połowie lat 80. Zmiany rozkładu przestrzennego opadu pyłów na obszarze Puszczy w kolejnych okresach 5-letnich (Ryc. 21) obrazują zmniejszanie i wyrównywanie się jego poziomu na obszarze Puszczy.

Pomimo nie szacowanego zmiennego udziału zapyleń naturalnych w opadzie pyłów w kolejnych latach, jego spadek z 3 g w 1986 r. do około 1,5 g m-2 miesiąc-1 w ostatnich czterech latach wyraźnie sugeruje zmniejszanie się ilości pyłów antropogenicznych. Zaobserwowane trendy zmian opadu pyłów są podobne do zmian poziomu zanieczyszczeń gazowych powietrza i również wskazują na coraz mniejszy udział emisji zanieczyszczeń ze źródeł lokalnych.

91 II.4.4. Kwasowość i skład chemiczny opadów atmosferycznych

Wyniki pomiarów kwasowości każdego opadu atmosferycznego w Puszczy Białowieskiej w latach 1987–1998 poddano szczegółowej analizie i jako istotne kryterium zagrożenia środowiska leśnego przedstawiono w osobnym opracowaniu (Malzahn E. 2000). Zbadano wówczas kwasowość 904 opadów atmosferycznych o średnim pH 4,6 i znacznej zmienności pH poszczególnych opadów (3,1–9,5). Uznano, że kwaśne deszcze o pH< 4,6, stanowiące aż 37% sumy opadów, przyśpieszają proces zakwaszania środowiska leśnego Puszczy.

Ze względu na duży koszt i pracochłonność analiz każdego deszczu oraz na korzyści wynikające z możliwości porównywania danych z wykonywanymi od kilku lat pomiarami wielkości depozycji mokrej w ramach programu monitoringu lasu na całym obszarze Polski, w 1994 r. rozpoczęto analizy miesięcznych opadów poprzez oznaczanie ich kwasowości, przewodnictwa elektrycznego oraz depozycji jonów. Średnioroczne pH opadów w Puszczy w latach 1994–2001 wynosiło 4,8, a więc było wyższe niż w Polsce południowej w latach 90., gdzie wynosiło 4,4, mieszcząc się w granicach rejestrowanych w Polsce północnej w 2000 r. (pH 4,3–6,2) i zmieniało się w kolejnych latach nieregularnie (Malzahn E. 2004).

Wartość przewodnictwa elektrycznego, świadcząca o ilości związków rozpuszczonych w opadach i uznawana za dobry i miarodajny wskaźnik stopnia zanieczyszczenia wód opadowych, wahała się w niewielkich granicach od 24 do 28 mS cm-1, z wyjątkiem dwóch lat: 1996 i 1997, w których stwierdzono wysokie przewodnictwo przy najwyższej kwasowości opadów. Średnia wartość przewodnictwa w latach 1994–2001 wyniosła 29 mS cm-1. Jest ona prawie dwukrotnie wyższa od wartości 15 mS cm-1 uznawanej za charakterystyczną dla wód opadowych obszarów nieznacznie zanieczyszczonych, ale też znacznie niższa od stwierdzanej na obszarach zagrożonych, np. na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego (35–63 mS cm-1) (Malzahn E. 2004).

Do uzyskania pełniejszej oceny stopnia zanieczyszczenia stosowano pomiary substancji rozpuszczonych w wodzie opadowej, które mają największy wpływ na jej kwasowość. W latach 1994–2001 występowały w szeregu malejącym stężenia anionów: NO3

2- - 2- - 2+ + + 4+ 2+ SO4 Cl NO F i kationów: Ca Na K NH Mg . Według jednej z klasyfikacji wód opadowych (Jansen i in. 1988), w Białowieży stężenia większości jonów mieściły się w granicach nieznacznych (0–1 mg dm-3) lub lekko podwyższonych (2–4 mg dm-3) i tylko

92 stężenia anionów azotanowych w pięciu latach można było zaliczyć do klasy podwyższonych (4–6 mg dm-3).

W badaniach składu chemicznego wód opadowych ważne jest określenie wpływu zawartych w nich substancji na pH opadów. Zależność ta jest bardzo złożona, ponieważ kształtowanie się poziomu wartości stężeń jonów H+ zależy od obecności w opadach tak jonów kwasotwórczych jak i czynników alkalizujących. Zbadano korelacje pomiędzy wielkością opadu i stężeniami wszystkich oznaczanych w nim jonów. Istotna dodatnia korelacja występowała pomiędzy stężeniem jonów H+ a sumą anionów i kationów, anionami:

- - 2- + 4+ NO3 i Cl (P<.001) oraz SO4 (P<.01) oraz kationami: K (P<.001) i NH (P<.05), natomiast ujemna korelacja – z kationami Mg2+ (P<.05). Suma stężeń wszystkich kationów była istotnie

2- skorelowana (P<.001) z sumą stężeń dwóch potencjalnych anionów kwasotwórczych (SO4 i

- NO3 ), ale z reguły była niższa i nie mogła zneutralizować wszystkich anionów, czego wynikiem były kwaśne deszcze. Istotne korelacje pomiędzy występującymi w najwyższych stężeniach anionami a kationami stwierdzano również na obszarach zagrożonych, gdzie występują deszcze neutralne lub alkaliczne (pH opadów > 5,7), ale występował tam zawsze nadmiar kationów alkalicznych, neutralizujący wszystkie aniony kwasotwórcze (Malzahn E. 2004).

Depozycja mokra zanieczyszczeń, nazywana także opadem mokrym, wyrażana jest przez stężenie badanego jonu na jednostkę powierzchni w określonym czasie, jej wartość jest zatem zależna wprost proporcjonalnie od wielkości opadów atmosferycznych oraz od stężeń zawartych w nich zanieczyszczeń. W Białowieży w latach 1994–2001 roczna depozycja sumy anionów stanowiła mniej niż połowę depozycji wszystkich jonów (średnio 42%) i jej struktura była bardziej stabilna w kolejnych latach niż struktura depozycji poszczególnych kationów. Ciekawe zależności zaobserwowano w zmianach procentowego udziału jonów w opadzie mokrym (Ryc. 22). W całym okresie pomiarowym wśród kationów wyraźnie zmniejszył się udział jonów potasowych, a zwiększył – jonów sodowych. Jednocześnie wśród anionów zmniejszył się udział jonów chlorkowych, a zwiększył – jonów azotanowych. Z porównania z danymi literaturowymi wynika, że struktura depozycji jonów była podobna do stwierdzanej w lasach pod silną presją emisji przemysłowych, między innymi na pograniczu Czech i Niemiec w latach 1992–1996, przy dwa razy większej niż w Białowieży depozycji azotu nieorganicznego i siarki siarczanowej (po 13 kg ha-1 rok-1). W Puszczy nie stwierdzono istotnych trendów zmian depozycji sumy kationów i anionów w kolejnych latach badań (Malzahn E. 2004).

93 Ryc. 25. Procentowy udział jonów w depozycji mokrej (mg m-2) w Białowieży w latach 1994–2001

Porównano wielkości mokrej depozycji jonów w Białowieży z wynikami innych badań monitoringowych w kraju. W Puszczy Białowieskiej była najmniejsza kwasowość opadów i niższa o około 30% depozycja azotu amonowego, podobna depozycja siarki siarczanowej, ale wyższa o około 60% depozycja azotu azotanowego w stosunku do wartości średnich rejestrowanych przez IMiGW oraz Instytut Ochrony Środowiska w trzech nizinnych stacjach Państwowego Monitoringu Środowiska (Puszcza Borecka, Warszawa-Bielany, Jarczew), publikowanych w latach 1995–2000 w corocznych opracowaniach GUS („Ochrona Środowiska”). Z porównania danych monitoringu lasu, publikowanych w corocznych opracowaniach Inspekcji Ochrony Środowiska pt. „Stan zdrowotny lasów Polski” w latach 1997–2002 wynika, że w opadach białowieskich wśród kationów stwierdzano aż 3 razy

2+ 2+ + + mniejszą depozycję Ca , Mg i NH4 ale większą Na , a wśród anionów – mniejszą

2- - - depozycję SO4 i Cl , ale większą NO3 w porównaniu z wartościami średnimi dla kraju. W

2- -1 2000 r. depozycja mokra siarki (S-SO4 ) w Polsce wahała się w granicach 8–27 kg ha , w krainie Mazursko-Podlaskiej wynosiła 8 kg, a w Białowieży – 7,6 kg i zmniejszyła się jeszcze w 2001 r. (do 6 kg przy 10 kg ha-1 w krainie Mazursko-Podlaskiej). Depozycja mokra azotu

- - + -1 (N-NO3 + N-NO2 + N-NH4 ) w 2000 r. w Polsce wahała się w granicach 15–31 kg ha , w krainie Mazursko-Podlaskiej wynosiła 16 kg, a w Białowieży – 8,4 kg, i też zmniejszyła się w

94 2001 r. (do 7,7 kg w Białowieży przy 16 kg w krainie Mazursko- Podlaskiej) (Malzahn E. 2004).

W depozycji mokrej azotu w Białowieży proporcje pomiędzy azotem zredukowanym

(N-NH4) i utlenionym (N-NO3 + N-NO2) wynosiły średnio 32:68% i były podobne do stwierdzanych w lasach sosnowych w Finlandii, gdzie depozycja azotu na początku lat 90. była jednak o połowę niższa niż w Białowieży. Bardziej równomierne proporcje stwierdzano w lasach iglastych południowej Szwecji przy depozycji N w granicach od 1 do 7 kg. Natomiast odwrotne proporcje występowały w lasach na obszarach uprzemysłowionych w krajach Europy zachodniej, np. we Francji – 70:30% przy depozycji 28 kg, czy w południowej Polsce – 82:18% przy depozycji 20 kg. Na podstawie wyników badań w różnych częściach świata wnioskowano, że wysokie proporcje N zredukowanego z reguły występują w pobliżu obszarów o intensywnej gospodarce rolnej, a N utlenionego – blisko obszarów zurbanizowanych. Na podstawie wyników badań w Białowieży można sądzić, że na obszarach oddalonych od silnych źródeł emisji różnego pochodzenia, w depozycji mokrej azotu dominuje azot utleniony (Malzahn E. 2004).

II.4.5. Ocena poziomu i kierunku zmian depozycji całkowitej siarki i azotu

Depozycję całkowitą siarki i azotu, jako sumę depozycji mokrej i suchej, można było obliczyć w Puszczy Białowieskiej dopiero od 1994 roku. Prawdopodobną wielkość depozycji mokrej w poprzednim okresie badań (lata 1986- 1993) oszacowano na podstawie średniego udziału w latach 1994–2001 depozycji mokrej w depozycji całkowitej siarki (44,6%) i azotu (72,2%).

Roczna depozycja całkowita siarki na obszarze Puszczy w latach 1994–2001 wahała się w granicach 12–16 kg ha-1. W tym okresie depozycja sucha zmniejszała się, natomiast depozycja mokra wahała się nieregularnie w zależności od sum rocznych opadów. Istotny trend malejący depozycji całkowitej stwierdzono tylko w całym okresie badań (1986–2001). W ostatnim roku badań depozycja całkowita siarki wynosiła 13 kg ha-1. Do oceny tej wielkości depozycji zastosowano przyjęty na świecie poziom krytycznego obciążenia lasów siarką, który wynosi, w zależności od własności buforowych gleby, od 3 do 32 kg ha-1 rok-1. Obciążenie Puszczy siarką znajdowało się w połowie przedziału wartości krytycznej dla lasów, ale przekroczyło proponowane wartości krytyczne dla lasów północno-wschodniej Europy: 5–10 kg ha-1 rok-1. Na obszarze Puszczy we wszystkich latach badań najniższą depozycję siarki stwierdzano w BPN, a najwyższą na Polanie Białowieskiej, przy czym

95 różnice te zmniejszały się w kolejnych latach od 3 do poniżej 1 kg ha-1 rok-1 (Malzahn E. 2004).

Roczna depozycja całkowita azotu w Puszczy Białowieskiej w latach 1994–2001 wahała się w granicach 7–14 kg ha-1. Depozycja sucha w niewielkim stopniu zmniejszała się, natomiast silnym wahaniom ulegała depozycja mokra, co było powodem braku istotnego trendu zmian. W ostatnim roku badań depozycja całkowita N wynosiła 10 kg ha-1. Przy uznaniu klasycznego kryterium krytycznego obciążenia azotem lasów iglastych wielkości 3– 15 kg ha-1 rok-1, a lasów liściastych 3–20 kg ha-1 rok-1 i założeniu, że poziom utraty azotu z ekosystemu mieści się w granicy uznawanej za normę, tj. około 2 kg ha-1, a zapotrzebowanie rosnącego lasu wynosi 5–8 kg ha-1 rocznie, jego depozycja w Puszczy znajdowała się na granicy dopuszczalności z punktu widzenia normalnej gospodarki ekosystemu. Natomiast przy zastosowaniu innej klasyfikacji lasów na: lasy gospodarcze, dla których przyjmowany na świecie poziom krytycznego obciążenia wynosi 15 do 20 kg N ha-1 rok-1 i lasy zbliżone do naturalnych z poziomem krytycznego obciążenia 2 do 5 kg N ha-1 rok-1, obciążenie azotem Puszczy przekroczyło wartość krytyczną dla lasów naturalnych (Malzahn E. 2004).

Dlatego depozycja azotu może być uznawana za jeden z głównych czynników powodujących obserwowaną w ostatnich 40 latach eutrofizację siedlisk w Puszczy. Na obszarze Puszczy różnice w depozycji N na wydzielonych obszarach były niewielkie i zmniejszały się od 0,5 kg (1995 r.) do 0,1 kg ha-1 rok-1 (lata 1994–2001) (Malzahn E. 2004).

Udział suchej i mokrej depozycji w depozycji całkowitej zależy od charakterystyki obszaru. W Puszczy Białowieskiej w latach 1994–2001 sucha depozycja siarki stanowiła 48– 63%, a azotu tylko 21–38% depozycji całkowitej. W Europie sucha depozycja siarki stanowiła średnio 63%, a azotu 40% depozycji całkowitej, przy czym udział tej depozycji malał wraz ze wzrostem odległości od silnych źródeł emisji. W Białowieży wyjątkowo duży udział w depozycji całkowitej azotu stanowiła depozycja mokra i to głównie azotu utlenionego (średnio 78%). Należy podkreślić, że usuwane z powietrza zanieczyszczenia z wodami opadowymi, dostając się do powierzchni ziemi szybciej wchodzą w poszczególne fazy obiegu hydrogeochemicznego niż zanieczyszczenia gazowe. Znaczny dopływ azotu w postaci NO3 - pociąga za sobą wymywanie z gleby dużych ilości metali alkalicznych (Ca, Mg, K) (Malzahn E. 2004).

2- Także dopływ siarki w postaci SO4 powoduje ubożenie ekosystemu w kationy zasadowe. Procesy te są związane z niektórymi hipotezami na temat przyczyn choroby

96 zamierania lasów w Europie i Ameryce Północnej. Na przykład hipoteza aluminiowa przypisuje istotne znaczenie toksyczności jonów glinu, uwalnianych z roztworu glebowego

2- - + przez dopływ anionów SO4 , NO3 i NH4 . Natomiast hipoteza przenawożeniowa twierdzi, że zaburzenia fizjologiczne w roślinach powodowane przez zaburzenia równowagi w pobieraniu biogenów z gleby, wynikają ze zbyt dużego dopływu niektórych z nich z atmosfery, m.in. właśnie azotu (Malzahn E. 2004).

II.4.6. Prognoza zagrożeń

Na podstawie porównania zmian emisji zanieczyszczeń powietrza w Polsce ze zmianami wskaźników zanieczyszczeń powietrza w Puszczy Białowieskiej w latach 1986– 1996 wykazano istotne korelacje dodatnie pomiędzy emisją a depozycją związków siarki oraz opadu pyłów, natomiast mniej ścisły związek między emisją związków azotu a ich depozycją na obszarze Puszczy. Niska korelacja emisji krajowej związków azotu z jego depozycją w Puszczy mogła wynikać zarówno z dużego udziału transgranicznego transportu jak i ze znacznego, nie oszacowanego udziału emisji ze źródeł lokalnych. W przedstawionej na podstawie tych korelacji prognozie depozycji zanieczyszczeń powietrza w Puszczy w 2010 r. wielkości 15 kg S i 11 kg N ha-1 rok-1 już wtedy podkreślano ważność redukcji zanieczyszczeń gazowych z tzw. niskiej emisji. Trendy zmian stwierdzone po następnych 5 latach (1986– 2001) pozwoliły nawet na korektę prognozowanych depozycji całkowitych na 10 kg S i 10 kg N ha-1 rok-1 w 2005 r. oraz 7 kg S i 10 kg N ha-1 rok-1 w 2010 roku. Prognozy te częściowo się sprawdziły, jednak stały, spadkowy trend depozycji dwutlenku siarki, tlenku azotu, ale także tlenku i dwutlenku węgla zaznacza się dopiero od lat 2010-2012. W prognozach zakładano także możliwość zwiększania się depozycji całkowitej azotu z powodu rosnącego (po zlikwidowaniu linii kolejowej Hajnówka-Białowieża) natężenia ruchu samochodowego na jedynej na obszarze Puszczy szosie. Tendencji takiej jednak nie zaobserwowano. Od roku 2012 obserwuje się wręcz stopniowe, systematyczne obniżanie wielkości depozycji tlenków azotu, z 96 t/rok w roku 2012 do 75 t/rok w roku 2015. Spadek emisji zanieczyszczeń gazowych (zwłaszcza siarki i azotu) oraz pyłowych, jest wynikiem budowy wielu kotłowni olejowych i poprawy jakości transportu samochodowego (Malzahn E. 2004). W wyniku przeprowadzonych badań Malzahn (2004) wysnuwa poniższe wnioski:

1. Niski poziom, istotne statystycznie malejące trendy zmian w latach 1986-2001 oraz coraz mniejsze zróżnicowanie zawartości w powietrzu zanieczyszczeń gazowych (SO2 i NOx) i opadu pyłów na obszarze Puszczy Białowieskiej wskazują na zmniejszającą się emisję zanieczyszczeń ze źródeł lokalnych. Poziom depozycji suchej zanieczyszczeń powietrza na 97 obszarze Puszczy w ostatnich kilku latach XX w. był warunkowany głównie przez zanieczyszczenia pochodzące z dalekiego zasięgu z emisji krajowych i zagranicznych.

2. Na podstawie poziomu i trendów zmian kwasowości, przewodnictwa elektrycznego i struktury opadów atmosferycznych w latach 1994–2001 obszar Puszczy obecnie można zaliczyć do średnio zanieczyszczonych. Stabilna struktura składu chemicznego opadów nie daje podstawy do prognozowania zmniejszania się depozycji mokrej zanieczyszczeń w następnych latach.

3. Depozycja całkowita siarki i azotu w Puszczy zmniejszała się, osiągając w 2001 r. poziom 13 kg S i 10 kg N ha-1 rok-1, oceniany jako niższy od przeciętnego obciążenia lasów europejskich, lecz wyższy od proponowanych wartości krytycznych dla lasów północno- wschodniej Europy i lasów naturalnych. Depozycję azotu uznano za jeden z głównych czynników powodujących obserwowaną w ostatnich 40 latach eutrofizację siedlisk w Puszczy.

4. Należało poddać korekcie prognozę zagrożenia środowiska leśnego Puszczy przez zanieczyszczenia powietrza, uwzględniającą regionalne, krajowe i europejskie prognozy redukcji emisji zanieczyszczeń do 2010 r., przedstawioną w 1999 r. na podstawie wyników monitoringu w latach 1986–1996. Aktualna prognoza przewiduje dalsze obniżanie się poziomu opadu pyłów i depozycji całkowitej siarki (do 7 kg ha-1 rok-1) oraz stabilny poziom depozycji całkowitej azotu (około 10 kg ha-1 rok-1). Uwagi do tej prognozy przedstawiono powyżej.

5. W obecnych warunkach klimatycznych ekosystemy leśne Puszczy mogą być w znacznym stopniu narażone na negatywne oddziaływanie czynników antropogenicznych. Stwierdzone w ostatnim dziesięcioleciu zmiany warunków termiczno-wilgotnościowych i wietrznych sugerują bardziej korzystną sytuację dla środowiska leśnego niż w latach 80.

6. Szesnastoletni cykl badań monitoringowych zanieczyszczeń powietrza w Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001 wskazuje na konieczność monitorowania czynników antropogenicznych i klimatycznych zagrażających lasom, zwłaszcza tak nielicznym już fragmentom lasów naturalnych w Polsce. Jest to konieczne tło wielodyscyplinarnych badań o charakterze monitoringu biologicznego prowadzonych na obszarze Puszczy Białowieskiej (Malzahn E. 2004).

II.4.7. Działalność kontrolna

98 Na terenie powiatu największa emisja zanieczyszczeń powietrza pochodzi z miast, gdzie głównymi źródłami zanieczyszczeń są ciepłownie miejskie i osiedlowe oraz zakłady przemysłowe. Na obszarze gminy Białowieża brak jest tego typu zakładów (INFORMACJA PW IOŚ, 2016).

II.5. Gospodarka odpadami

II.5.1. Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Niniejszy podrozdział stanowi fragment Objaśnień do mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (Gawlikowska E. i in. 2011). Załączona mapa geośrodowiskowa została skompilowana z czterech arkuszy (Białowieża, Hajnówka, Witowo, Podcerkwa) i zmodyfikowana na potrzeby opracowania ekofizjograficznego. Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa… 2016) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie… 2003). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża, a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 12).

99 Tabela 12. Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 12; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Obszar gminy Białowieża obejmuje bezwzględny zakaz lokalizacji składowisk odpadów. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkuszy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Pęczkowska, Figiel 2004). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy

100 lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan (Gawlikowska E. i in. 2011).

II.5.2. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Bezwzględnemu zakazowi lokalizacji składowisk odpadów podlegają: – obszary występowania osadów holoceńskich: organogenicznych (torfów, gytii, namułów), rzecznych (piasków humusowych i namułów den dolinnych), a także deluwialnych, akumulowanych głównie w dolinach rzek: Narewki, Łutowni, Hwoźnej oraz innych mniejszych cieków; – tereny bagienne i podmokłe, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego (występujące głównie w dolinie Narewki i Łutowni) wraz ze strefą o szerokości 250 m; – zwarty kompleks leśny Puszczy Białowieskiej, objęty granicami obszaru chronionego krajobrazu; – teren Białowieskiego Parku Narodowego wraz z jego strefą ochronną; – leśne rezerwaty przyrody: „Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej”, „Pogorzelce”, „Podolany”, „Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera” oraz rezerwat torfowiskowy „Wysokie Bagno”; – teren objęty ochroną przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 (obszar specjalnej ochrony ptaków i pokrywający się z nim obszar specjalnej ochrony siedlisk „Puszcza Białowieska” (PLC 200004)); – obszary zwartej zabudowy miejscowości Białowieża. W związku z tym cała powierzchnia gminy Białowieża objęta jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów.

II.5.3. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie gminy Białowieża nie wyznaczono rejonów spełniających warunki pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne), dla których wymagana jest płytko występująca warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalności ≤1x10-9 m/s i miąższości powyżej 1 m. Na terenie arkusza, we wschodniej części Białowieży do 2010 roku funkcjonowało składowisko komunalnych odpadów stałych. Zlokalizowane ono jest na terenach o wybitnych walorach przyrodniczych, w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego i w granicach obszaru NATURA 2000.

101 Istniejące na obszarze gminy warunki naturalne oraz skala wyłączeń bezwzględnych uniemożliwiających składowanie odpadów (głównie uwarunkowania przyrodnicze) sprawiają, że lokalizowanie tu składowisk odpadów nie jest wskazane. Na obszarach wydzielonych do możliwej lokalizacji składowisk odpadów brak jest wyrobisk, które mogłyby stanowić nisze umożliwiające składowanie odpadów. II.5.4. Odpady przemysłowe Ilość odpadów wytworzonych (z wyłączeniem odpadów komunalnych), na terenie powiatu hajnowskiego w 2015 r. wyniosła 12,9 tys. ton, co stanowiło 1,5% odpadów wytworzonych na terenie całego województwa podlaskiego (INFORMACJA PW IOŚ, 2016).

Tabela 13. Odpady wytworzone (z wyłączeniem odpadów komunalnych) w ciągu roku (tys. ton)

Jednostka 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 terytor./rok powiat 28,0 16,1 15,8 11,3 10,5 21,0 13,9 57,9 22,0 13,7 12,9 hajnowski woj. 927,9 957,4 1057,2 838,3 737,9 713,5 707,6 1467,5 1827,5 1266,7 871,1 podlaskie

II.5.5. Odpady komunalne Głównymi źródłami wytwarzania odpadów komunalnych są gospodarstwa domowe oraz obiekty handlowo-usługowe, szkoły, przedszkola, obiekty turystyczne i targowiska. W 2015 r. z terenu gminy Białowieża zebrano 844,18 ton zmieszanych odpadów komunalnych, co w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniosło 373,2 kg/rok. Gospodarstwa domowe wytworzyły odpowiednio 448,64 tony odpadów, a więc 198,3 kg na jednego mieszkańca.

Odpady komunalne zmieszane muszą być poddawane przetworzeniu w instalacjach do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów. W wyniku mechanicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych wydziela się frakcje dające się wykorzystać materiałowo lub energetycznie. Po procesie mechanicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych powstaje frakcja, która wymaga dalszego biologicznego przetworzenia. Pozostałości z sortowania po przetworzeniu, w postaci stabilizatu, mogą być kierowane na składowiska odpadów spełniające określone wymagania.

Od 1 stycznia 2012 r. obowiązuje ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Gmina ma za zadanie zapewnić odbieranie i właściwe - ekologicznie bezpieczne zagospodarowanie wszystkich odpadów komunalnych powstających na jej terenie.

102 Obowiązkiem Gminy jest zorganizowanie i nadzorowanie sprawnego systemu selektywnej zbiórki odpadów, które powinny zostać poddane odzyskowi lub recyklingowi. Zgodnie z głównymi założeniami nowelizacji przepisów ustawy, zmieszane odpady komunalne oraz odpady zielone (z pielęgnacji terenów zielonych oraz targowisk) należy kierować do regionalnych instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych (tzw. RIPOK). Odpady te muszą zostać zagospodarowane w regionie gospodarki odpadami, na którym zostały wytworzone. Wyjątek stanowi sytuacja kiedy instalacja w regionie uległa awarii lub nie może przyjmować odpadów z innych przyczyn. Wówczas odpady należy skierować do instalacji zastępczej wyznaczonej w uchwale sejmiku województwa w sprawie wykonania Planu Gospodarki Odpadami. Odpady od właścicieli nieruchomości zamieszkałych może odbierać wyłącznie wyłoniona w drodze przetargu firma. Odpady z nieruchomości niezamieszkałych mogą być odbierane przez przedsiębiorcę wpisanego do rejestru działalności regulowanej w danej gminie i spełniającego określone wymagania. Istnieją dwa modele wyboru przez gminę instalacji przetwarzania ze względu na rodzaj ogłoszonego przetargu. W przypadku przetargu na odbieranie odpadów podmiot odbierający będzie przewoził je do instalacji wskazanych przez gminę. Gmina ma obowiązek zawrzeć w SIWZ wymóg dotyczący przekazywania odpadów komunalnych zmieszanych oraz odpadów zielonych do regionalnych instalacji do przetwarzania odpadów komunalnych wskazanych w uchwale sejmiku województwa w sprawie wykonania planu gospodarki odpadami. W przypadku przetargu na odbieranie i zagospodarowanie podmiot odbierający będzie wybierał i wskazywał w ofercie instalację, do której przekazywał będzie odebrane odpady komunalne (akceptacja instalacji poprzez wybór oferty przez gminę). Za odbiór odpadów wszyscy mieszkańcy gminy uiszczają jedną podstawową stawkę, dzięki czemu nikomu nie powinno „opłacać się” wyrzucanie odpadów do lasu. Ponadto osoby, które nie będą segregowały odpadów będą płacić więcej. Gminy miały termin do połowy 2013 r. na wprowadzenie na swoim terenie nowego systemu gospodarowania odpadami. Do zadań gmin należała edukacja mieszkańców oraz przekazanie im informacji na temat obowiązujących zasad. Dzięki nowej ustawie gminy zyskały nowe obowiązki, kompetencje i narzędzia do działania. Dysponując środkami z opłat od mieszkańców, pokrywają z nich koszty obsługi całego systemu gospodarowania odpadami komunalnymi, w tym np. tworzenie i utrzymanie punktów selektywnego zbierania odpadów komunalnych oraz edukację ekologiczną w zakresie prawidłowego postępowania z odpadami komunalnymi (Informacja PW IOŚ, 2016).

103 II.5.6. Monitoring składowisk odpadów Zgodnie z art. 124 ust. 4 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. z 2013 r. poz. 21) zarządzający składowiskiem odpadów jest zobowiązany do prowadzenia monitoringu składowiska. Na terenie gminy Białowieża brak jest czynnych składowisk (INFORMACJA PW IOŚ, 2016). II.6. Zagrożenia hałasem

II.6.1. Źródła hałasu i pomiary

Hałas jest powszechnie występującym zanieczyszczeniem środowiska i jednym z poważniejszych problemów obniżających jakość życia. Są to wszelkiego rodzaju niepożądane, nieprzyjemne i uciążliwe dźwięki w danym miejscu i czasie. Hałas w środowisku powodowany jest głównie przez ruch transportowy (drogowy, kolejowy, lotniczy), działalność przemysłową oraz aktywność związaną z rekreacją. Na terenie województwa najistotniejsze źródła hałasu to transport drogowy oraz w niedużym stopniu zakłady przemysłowe. Także na terenie powiatu hajnowskiego, duży wpływ na klimat akustyczny ma dynamiczny rozwój motoryzacji. Wraz ze wzrostem ilości samochodów wzrasta znacznie natężenie ruchu drogowego, a tym samym wzrasta uciążliwość hałasowa. Hałas przemysłowy obejmuje dźwięki emitowane przez różnego rodzaju maszyny i urządzenia oraz części procesów technologicznych, instalacje i wyposażenie zakładów przemysłowych i usługowych. Do hałasu przemysłowego zalicza się również dźwięki emitowane z obiektów handlowych takie jak: urządzenia klimatyzacyjne, wentylatory itp., a także urządzenia nagłaśniające w lokalach rozrywkowych i gastronomicznych. W odróżnieniu od hałasu komunikacyjnego, hałas przemysłowy ma na ogół zasięg lokalny i często w bardzo ograniczonym stopniu kształtuje klimat akustyczny środowiska. Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska, ochrona przed hałasem polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu akustycznego środowiska poprzez utrzymanie poziomu hałasu poniżej dopuszczalnego lub, co najmniej na tym poziomie oraz zmniejszenie poziomu hałasu, co najmniej do dopuszczalnego, gdy nie jest on dotrzymany. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku, obowiązujące do 2012 r. określało rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 roku5. Poziomy uzależniono od funkcji urbanistycznej, jaką spełnia dany teren oraz od pory doby (pora dzienna i pora nocna). W październiku 2012 roku weszło

5Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120 z dnia 5 lipca 2007 r., poz. 826) 104 w życie nowe rozporządzenie Ministra Środowiska6 podwyższające dopuszczalne poziomy hałasu (INFORMACJA PW IOŚ, 2016). Badania monitoringowe hałasu komunikacyjnego są prowadzone zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2011 roku7 oraz wytycznymi Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Na terenie powiatu hajnowskiego, w roku 2015 Inspektorat nie prowadził pomiarów hałasu komunikacyjnego (INFORMACJA PW IOŚ, 2016). II.6.2. Hałas komunikacyjny Największy wpływ na kształtowanie poziomu hałasu przy drogach mają parametry źródła, tzn. parametry ruchu drogowego, do których należą: natężenie ruchu, udział pojazdów ciężkich i motocykli oraz prędkość potoku pojazdów. Bardzo duży wpływ odgrywa stan techniczny pojazdów. Poza wymienionymi czynnikami dodatkowy wpływ na poziom emitowanego hałasu w warunkach miejskich ma też płynność ruchu, a także styl jazdy. O wielkości natężenia hałasu decydują również: pochylenie odcinka, wysokość odbiorcy nad jezdnią, odległość odbiorcy od jezdni, kształt i sposób pokrycia terenu (asfalt, beton, trawa itp.), ukształtowanie terenu i sposób jego zagospodarowania oraz ewentualne przeszkody. Ochrona przed hałasem drogowym dotyczy metod i sposobów zarówno w strefie emisji (powstawania) jak i imisji (odbioru) hałasu (INFORMACJA PW IOŚ, 2016). Efektywne metody ochrony przed hałasem (tzw. metody ograniczające hałas u źródła) Działania w strefie emisji dotyczą zmniejszenia efektu generowania hałasu przez pojazdy u źródła, czyli w przekroju drogi.  Metody i środki związane z pojazdem i kierowcą,  Metody i środki związane ze sposobem projektowania dróg i doborem poszczególnych elementów drogi (lokalizacja drogi i jej otoczenie, pochylenie drogi, przekrój poprzeczny drogi, nawierzchnia),  Metody i środki związane z organizacją ruchu (natężenie ruchu pojazdów, struktura pojazdów, płynność ruchu z najmniejszą liczbą zatrzymań, koncentracja ruchu na określonych drogach – obwodnice, uspokojenie ruchu, utrzymanie prędkości w zakresie 30-50 km/h). Ochrona przed hałasem w strefie imisji (tzw. ograniczanie hałasu u odbiorcy)

6Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 października 2012 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. 2012 Nr 0, poz. 1109). 7Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2011 roku w sprawie prowadzenia pomiarów poziomów w środowisku substancji lub energii przez zarządzającego drogą, linią kolejową, linią tramwajową, lotniskiem, portem (Dz.U.Nr 140, poz. 824). 105 Działania w strefie imisji dotyczą stosowania odpowiednich środków ochrony odbiorcy i powinny mieć na celu ograniczenie hałasu do wartości dopuszczalnych.

 Metody i środki związane z ograniczeniem hałasu za pomocą urządzeń zlokalizowanych na drodze fali dźwiękowej pomiędzy źródłem hałasu a odbiorcą (ekrany akustyczne, wały ziemne, kombinacje ekranu ziemnego z ekranem akustycznym, pasy zieleni izolacyjnej),  Metody i środki związane z lokalizacją i odpowiednim ukształtowaniem budynku oraz jego izolacją przed oddziaływaniami akustycznymi (lokalizowanie budynków mieszkalnych w odpowiedniej odległości od tras komunikacyjnych),  Wymiana stolarki okiennej i izolacja ścian budynków – metody te ograniczają jedynie hałas wewnątrz budynku. II.7. Zagrożenia promieniowaniem elektromagnetycznym

II.7.1. Źródła promieniowania elektromagnetycznego W środowisku występują dwa rodzaje źródeł pól elektromagnetycznych: naturalne (pole magnetyczne Ziemi, pole wytwarzane przez wyładowania atmosferyczne, promieniowanie kosmiczne i promieniowanie Słońca) oraz sztuczne (powstające wokół radiolinii i wytwarzane przez instalacje służące do komunikacji za pomocą fal (np. stacje radarowe, anteny nadawcze radiowo – telewizyjne, aparaty CB-radio, stacje telefonii komórkowej), napowietrzne linie przesyłowe wysokiego napięcia, stacje elektroenergetyczne oraz urządzenia elektryczne codziennego użytku takie jak: telefony, kuchenki mikrofalowe, telewizory itp.). Niewątpliwie najbardziej niebezpiecznymi źródłami PEM oddziałującymi negatywnie na środowisko i zdrowie są stacje radiowe i telewizyjne, nadajniki GSM, linie wysokiego napięcia. W Polsce obowiązują niezależne przepisy ochronne związane z narażeniem na promieniowanie elektromagnetyczne dotyczące ochrony środowiska. Wartości dopuszczalne zostały określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 roku8. Dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych wyznaczone zostały dla terenów przeznaczonych pod zabudowę oraz miejsc dostępnych dla ludności i odnoszą się do różnych zakresów częstotliwości. Parametry PEM określa się zależnie od częstotliwości. Dla małych częstotliwości rzędu kilku – kilkuset herców można zmierzyć zarówno wielkości składowej elektrycznej (natężenie określane w woltach na metr – V/m) jak i składowej magnetycznej

8Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz. U Nr 192, poz. 1883). 106 (natężenie określane w amperach na metr – A/m). Dla wyższych częstotliwości (np. radiowych) jako parametr podaje się gęstość mocy wyrażaną w watach na metr kwadratowy – W/m2. W każdym z dwóch przypadków można wyliczyć wielkość składowej elektrycznej i magnetycznej (Informacja PW IOŚ, 2016). Tabela 14. Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową

Parametr fizyczny Zakres częstotliwości pola Składowa Gęstość elektromagnetycznego Składowa elektryczna magnetyczna mocy 1 50 Hz 1 kV/m 60 A/m -

Tabela 15. Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla miejsc dostępnych dla ludności

Parametr fizyczny Składowa Składowa Zakres częstotliwości Gęstość mocy elektryczna magnetyczna pola elektromagnetycznego Lp. 1 2 3 4 1 0 Hz 10 kV/m 2.500 A/m - 2 od 0 Hz do 0,5 Hz - 2.500 A/m - 3 od 0,5 Hz do 50 Hz 10 kV/m 60 A/m - 4 od 0,05 kHz do 1 kHz - 3/f A/m - 5 od 0,001 MHz do 3 MHz 20 V/m 3 A/m - 6 od 3 MHz do 300 MHz 7 V/m - - 7 od 300 MHz do 300 GHz 7 V/m - 0,1 W/m2

Objaśnienia: Podane w kolumnach 2 i 3 tabeli wartości graniczne parametrów fizycznych charakteryzujących oddziaływanie pól elektromagnetycznych odpowiadają: a) wartościom skutecznym natężeń pól elektrycznych i magnetycznych o częstotliwości do 3 MHz, podanym z dokładnością do jednego miejsca znaczącego, b) wartościom skutecznym natężeń pól elektrycznych o częstotliwości od 3 MHz do 300 MHz, podanym z dokładnością do jednego miejsca znaczącego, c) wartości średniej gęstości mocy dla pól elektromagnetycznych o częstotliwości od 300 MHz do 300 GHz lub wartościom skutecznym dla pól elektrycznych o częstotliwościach z tego zakresu częstotliwości, podanej z dokładnością do jednego miejsca znaczącego po przecinku, d) f - częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie 1, e) 50 Hz - częstotliwość sieci elektroenergetycznej

107 II.7.2. Monitoring natężenia pola elektromagnetycznego Od roku 2008 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku realizuje program badań pól elektromagnetycznych opracowany zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska9. Program zakłada skoncentrowanie pomiarów na obszarach dostępnych dla ludności tj. w centralnych dzielnicach lub osiedlach miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 50 tys. oraz w pozostałych miastach i na terenach wiejskich. Zakres badań obejmuje pomiary natężenia składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego w przedziale częstotliwości, co najmniej od 3 MHz do 3000 MHz. W ramach wieloletniego programu pomiarowego, Inspektorat corocznie przeprowadza pomiary w 45 punktach pomiarowych rozmieszczonych na terenie całego województwa. W roku 2014 pomiary przeprowadzono w 2 miejscowościach na obszarze powiatu: w Hajnówce i Białowieży.

Tabela 16. Wyniki pomiarów pól elektromagnetycznych wykonanych na terenie powiatu w roku 2014

Średnia arytmetyczna zmierzonych wartości Wartość Procent skutecznych natężeń pól Lokalizacja niepewności wartości Lp. Współrzędne elektrycznych punktu pomiaru dopuszczalnej promieniowania [V/m] [%] elektromagnetycznego [V/m] Hajnówka, N 52º44’14,4’’ 1 0,31 0,0155 4,4 centrum E 23º11’29,0’’ Białowieża, ul. N 52º42’07,4’’ 2 ≤ 0,2 - 2,9 Waszkiewicza E 23º51’07,4’’

Na podstawie przeprowadzonych pomiarów stwierdza się, iż w żadnym z punktów nie odnotowano przekroczeń dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych. Należy podkreślić, że przeprowadzone pomiary na terenie całego województwa podlaskiego, nie wykazały występowania przekroczeń norm w żadnym z punktów pomiarowych (norma wynosi 7 V/m). Średnia arytmetyczna zmierzonych wartości skutecznych natężeń pól elektrycznych promieniowania elektromagnetycznego w żadnym przypadku nie przekroczyła wartości 1 V/m (Informacja PW IOŚ, 2016). W roku 2015 Inspektorat nie wykonywał pomiarów na terenie gminy Białowieża. II.8. Zagrożenia poważnymi awariami

9Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 listopada 2007 r. w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia okresowych badań poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku (Dz. U. Nr 221, poz. 1645). 108 Poważne awarie mogą powstawać w przypadku awarii i katastrof w obiektach przemysłowych zlokalizowanych na terenach miast powiatu oraz w wyniku wypadków kolejowych i drogowych z udziałem cystern i autocystern przewożących materiały niebezpieczne. Zdarzenia te charakteryzują się specyficznymi cechami takimi jak niepewność ich wystąpienia, złożoność przyczyn, różnorodność bezpośrednich skutków oraz indywidualnym, niepowtarzalnym przebiegiem (Informacja PW IOŚ, 2016). II.8.1. Niebezpieczne substancje chemiczne w zakładach przemysłowych WIOŚ w Białymstoku prowadzi rejestr i kontrole obiektów mogących spowodować poważne awarie w środowisku. W rejestrze znajduje się 5 zakładów zlokalizowanych na terenie powiatu, które możemy podzielić na 3 grupy: zakłady o dużym ryzyku powstania poważnej awarii przemysłowej, zakłady o zwiększonym ryzyku powstania poważnej awarii przemysłowej oraz inne zakłady mogące być źródłem poważnej awarii przemysłowej10 (Informacja PW IOŚ, 2016).

Na terenie gminy Białowieżą nie są zlokalizowane zakłady o dużym ryzyku powstania poważnej awarii przemysłowej. Znajduje się jednak stacja paliw, której eksploatacja może stworzyć lokalne zagrożenie dla środowiska np. możliwość awarii czy pożary. Głównie jednak wypadki o znamionach poważnych awarii wynikają z transportu paliw płynnych do zaopatrzenia stacji paliw jak również gazu z istniejących baz przeładunkowo-magazynowych na teren kraju (Informacja PW IOŚ, 2016). II.8.2. Transport Poważne źródło zagrożenia na terenie powiatu, oceniane nawet na większe niż pochodzące od obiektów stacjonarnych, mogą stwarzać katastrofy kolejowe oraz wypadki drogowe środków transportu, przewożących materiały niebezpieczne. Szczególnie groźne są awarie w rejonach przepraw mostowych na tych trasach, grożą one bezpośrednim skażeniem wód płynących.

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku uczestniczy w cyklicznie powtarzanych działaniach kontrolnych ukierunkowanych na kontrolę przewozów drogowych towarów niebezpiecznych, prowadzonych na obszarze województwa, na głównych drogach wylotowych z Białegostoku. Akcje organizowane są przez Komendę Wojewódzką Policji przy współpracy Państwowej Straży Pożarnej, Transportowego Dozoru Technicznego, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska oraz Straż Graniczną i

10Powyższy podział określa Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 października 2013 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej; Dz.U. z 2013 r. poz. 1479. 109 Inspekcję Transportu Drogowego. Kontrolą objęto kołowe i kolejowe środki transportu materiałów toksycznych i surowców chemicznych. Zakres kontroli obejmuje sprawdzenie stanu technicznego środków transportu, wymaganego wyposażenia i prawidłowości oznakowania oraz kompletności dokumentacji (INFORMACJA PW IOŚ, 2016). II.8.3. Zdarzenia awaryjne W rozpatrywanym okresie na terenie powiatu, nie odnotowano poważnych awarii jak również zdarzeń o znamionach poważnych awarii, zarówno na terenie zakładów będących potencjalnymi sprawcami jak i w transporcie drogowym i kolejowym towarów niebezpiecznych (INFORMACJA PW IOŚ, 2016)

II.9. Zagrożenia środowiska leśnego Tereny leśne, głównie należące do Lasów Państwowych, stanowią dominujący typ krajobrazu w gminie Białowieża, dla którego zostały dość precyzyjnie określone zagrożenia środowiska leśnego (POP nadleśnictwo Białowieża).

II.9.1.Pożary lasu

Szczególnie narażonymi na powstanie pożarów są obszary leśne położone przy szlakach kolejowych, drogach publicznych o nawierzchni utwardzonej, zakładach przemysłowych, obiektach magazynowych, obiektach użyteczności publicznej i parkingach śródleśnych. Najbardziej zagrożone wystąpieniem pożarów są siedliska Bśw i BMśw z panującą So lub Św. Dotyczy to przede wszystkim I i II klasy wieku, które zajmują w Nadleśnictwie Białowieża niewielką powierzchnię, stąd zagrożenie pożarowe jest niewielkie i zostało ustalone na III stopień.

II.9.2. Presja turystyczna

Atrakcyjność Puszczy Białowieskiej powoduje duży napływ osób odwiedzających ten region. Szacunkowe dane mówią o liczbie 140 tys. turystów rocznie. Większość osób porusza się po odpowiednio przygotowanych i wyznaczonych szlakach turystycznych. Dominują formy turystyki zorganizowanej: wycieczki szkolne, imprezy integracyjne, sympozja, konferencje, szkolenia. Tego rodzaju turystyka odbywa się w sposób kontrolowany na wyznaczonych szlakach turystycznych, ścieżkach edukacyjnych i w wyznaczonych miejscach. Można przyjąć, że tego rodzaju presja turystyczna nie stanowi istotnego problemu dla środowiska leśnego. Bardziej uciążliwa jest turystyka indywidualna o charakterze przyrodniczym i ornitologicznym. W tym przypadku turyści często poruszają się poza wyznaczonymi szlakami, co w okresie lęgowym ptaków płoszy ptaki i może obniżyć sukces

110 lęgowy. Szlaki turystyczne przebiegające przez teren nadleśnictwa generalnie nie kolidują z prowadzoną przez nadleśnictwo gospodarką. Jednakże w 2016 i 2017 roku pojawiły się ograniczenia związane z zamykaniem i otwieraniem szlaków przez nadleśnictwo, jakoby w związku z zagrożeniem dla turystów, jakie stwarzały martwe świerki i prace uprzątające. Równocześnie same prace leśne, związane z wycinką prowadzone były w okresie lęgowym ptaków i istotnie wpływały na sukces lęgowy.

II.9.3. Czynniki atmosferyczne i klimatyczne

W ostatnich latach zwiększyła się frekwencja ekstremalnych zjawisk pogodowych – występowania huraganowych wiatrów lub trąb powietrznych. Huraganowe wiatry, oprócz wyrządzania bezpośrednich szkód, są czynnikiem osłabiającym drzewostany. Uszkodzenia koron, pni, strzał oraz systemów korzeniowych powodują bardzo szybkie zasiedlanie drzew przez szkodniki wtórne. Wichury o dużym nasileniu, występowały w Puszczy Białowieskiej w latach 1979, 1985, 1988, 1999, 2000. Poczynając od roku 2004 w okresie zimowo- wiosennym rozproszone szkody od wiatrów występują praktycznie corocznie. Istotnym zagrożeniem drzewostanów jest okiść, czyli mokry przymarzający śnieg, łamiący gałęzie i całe drzewa. Szczególne nasilenie tych zjawisk wystąpiło w Puszczy w latach 1979, 1986, 2004, 2006. Ze zmianami klimatycznymi należy też wiązać postępujące obniżanie poziomu wód gruntowych oraz malejące uwilgotnienie gleb spowodowane zmniejszoną i krótkotrwałą, w porównaniu do pierwszej połowy XX wieku, pokrywą śniegu. Szczególnie ma to istotne znaczenie dla gleb gliniastych, których dobre uwilgotnienie jest związane z wiosennym i długotrwałym tajaniem śniegu. Deficyt wody może prowadzić do okresowych stanów suszy, takich jak m.in. w latach 1994-1996.

II.9.4. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring

W celu określenia wpływu zanieczyszczeń powietrza na lasy, od 1989 roku, prowadzone są obserwacje uszkodzeń koron drzew na stałych powierzchniach obserwacyjnych (SPO). Jest to tzw. monitoring biologiczny. Organizację sieci i koordynację systemu monitoringu lasu oraz analizę zebranych danych prowadzi Instytut Badawczy Leśnictwa. Coroczne obserwacje pozwalają określić poziom uszkodzenia drzewostanów regionu, w stosunku do obszarów Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku i całego kraju. Głównym wskaźnikiem branym pod uwagę przy ocenie poziomu uszkodzenia drzewostanów jest procent defoliacji koron. Według danych z 2015 roku uszkodzenie drzew w lasach parków narodowych na Podlasiu, w tym w BPN kształtowały się następująco: 10,0% drzew

111 zdrowych, 24,29% drzew uszkodzonych, średnia defoliacja – 25,5% (Stan uszkodzenia lasów w Polsce, IBL 2016).

II.9.5. Nadmierne występowanie zwierząt roślinożernych

Szkody powodowane przez zwierzynę stanowią istotny problem w utrzymaniu dobrej jakości upraw i młodników. Szkody takie są rejestrowane głównie w lasach państwowych. Według nadleśnictwa Białowieża ich sprawcami są: żubr - 53% i jeleń - 41%. Jedną z przyczyn wzrostu szkód jest ograniczenie bazy żerowej, w tym powierzchni otwartych. W miejscach szczególnie penetrowanych przez zwierzynę jedynym skutecznym zabezpieczeniem jest grodzenie upraw, które powinno być stosowane w stałych ostojach zwierzyny, a także wszędzie tam, gdzie jest obawa o skuteczność innych metod zabezpieczania. Poza grodzeniem upraw należy stosować metodę biologiczną, w której, między innymi, zagospodarowanie łowisk powinno zmierzać do poprawy bazy żerowej, czyli do zmiany ekologicznego krajobrazu lasu. Ostatnio jest widoczny wyraźny wzrost liczebności jeleni. Za optymalne zagęszczenie (według leśników), pozwalające na prowadzenie właściwej gospodarki jeleniem, uważa się zagęszczenie wynoszące 15-35 osobników na 1000 ha powierzchni leśnej. W ostatnich dwóch latach zagęszczenie to wg nadleśnictwa wynosiło powyżej 70. Znaczenie ma tu wiarygodność inwentaryzacji zwierzyny płowej, wielkość jej populacji często różni się istotnie w ocenach leśników i naukowców z Instytutu Badania Ssaków w Białowieży.

II.9.6. Grzybowe choroby infekcyjne Grzyby pasożytnicze zasiedlają głównie drzewa okaleczone lub stare i osłabione. Patogeny te powodują deprecjację surowca na pniu. Najdotkliwsze szkody w drzewostanach Nadleśnictwa wyrządza korzeniowiec wieloletni (huba korzeniowa), a zagrożenie dotyczy przede wszystkim drzewostanów na gruntach porolnych.

II.9.7. Gatunki obce W gminie Białowieża gatunkami obcymi drzew, które zostały wprowadzone do drzewostanów lub samoistnie wnikają do lasu z terenów sąsiednich są: dąb czerwony, jodła, klon jesionolistny, jawor, kasztanowiec, modrzew europejski, olsza szara, robinia akacjowa i sosna amerykańska (wejmutka). Część tych gatunków została zarejestrowana w opisach taksacyjnych lasu, jednakże ich jednostkowy udział w różnych warstwach drzewostanu jest zapewne większy. Próbę przestrzennego pokazania rozmieszczenia obcych gatunków drzew i

112 krzewów podjęto w opracowaniu Atlas of alien woody species of the Białowieża Primeval Forest (Adamowski W., Dvorak L., Ramanjuk J. 2002). Poważne zmiany w charakterze drzewostanów, jakie dokonały się w ostatnich kilku latach, prawdopodobnie zmieniają również wcześniejsze rozpoznanie odnośnie gatunków obcych. II.9.8.Wadliwe wykonywanie czynności hodowlano-ochronnych

Najbardziej oczywiste szkody powstają najczęściej przy niedbale prowadzonych pracach związanych z użytkowaniem lasu: niszczenie odnowień podokapowych i odnowień na gniazdach, niszczenie runa i wierzchnich warstw gleby, korzeni, koron i pni w wyniku niewłaściwie przeprowadzonej ścinki drzew i zrywki drewna, a także zaśmiecanie lasu, wycieki oleju z maszyn itp. Znacznie poważniejsze znaczenie mają te formy gospodarki leśnej oraz różnych okresów rabunkowej eksploatacji lasu na przestrzeni XIX i XX wieku, które doprowadziły do zasadniczych zmian w składzie gatunkowym drzewostanów na korzyść sosny i świerka. Pinetyzacja, czyli wypieranie drzew liściastych z siedlisk żyznych, dotyczy w największym stopniu grądów.

Zamieszczone niżej mapki ukazują, że poza BPN dawna przewaga drzewostanów z gatunkami liściastymi na siedliskach grądów została ograniczona do niewielkich wysp wśród grądów zdominowanych przez świerk i sosnę. Zjawisko to jest czytelne również w POP nadleśnictwa Białowieża (2013). Nawet jeżeli trudno się zgodzić, że w ujęciu leśników pinetyzacja słaba grądów dopuszcza już 30 % udziału sosny, a średnia od 30-60%, to w nadleśnictwie tylko 26,5% drzewostanów nie wykazuje pinetyzacji. Prawie identyczne proporcje są wykazywane w analizie zgodności siedlisk z drzewostanem (POP):

Tabela 17. Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z siedliskiem (POP Nadl. Białowieża)

Nadleśnictwo Stopień zgodności składu gatunkowego z Białowieża siedliskiem ha % zgodne z siedliskiem 3191,93 26,67

częściowo zgodne z siedliskiem 8023,08 67,02

niezgodne z siedliskiem 755,24 6,31

113 Ryc. 26. Rozmieszczenie głównych drzewostanów wg Karcowa na początku XX wieku i stan obecny

To właśnie w tym daleko posuniętym i długotrwałym procesie pinetyzacji (piceizacji), połączonym z permanentnym deficytem wody w ostatnich dziesięcioleciach na gliniastych siedliskach grądowych, należy upatrywać osłabienie drzewostanów świerkowych oraz przyczyn katastrofy ekologicznej w formie gradacji kornika. Jest to swoista reakcja ekosystemów leśnych dążących do przywrócenia naturalnej równowagi – homeostazy.

III.DZIAŁANIA NA RZECZ OCHRONY PRZYRODY W LASACH ORAZ EKOSYSTEMACH NATURALNYCH I PÓŁNATURALNYCH TERENÓW OTWARTYCH W nawiązaniu do prowadzonych na bieżąco prac leśnych, w celu poprawy i utrzymania w dobrym stanie środowiska przyrodniczego, szczególną uwagę należy zwracać na pozostawianie w lesie jak największej biomasy (stojących drzew martwych, połamanych, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory), o ile nie jest to sprzeczne z zasadami ochrony lasu. W przypadku gospodarki zrębowej należy wytyczać i wykorzystywać stałe szlaki zrywkowe i

114 prowadzić zrywkę zimą przy pokrywie śnieżnej, co ograniczy niszczenie runa i ściółki leśnej. Przed rozpoczęciem zabiegu gospodarczego należy przeprowadzić lustrację terenową, aby się upewnić odnośnie występowania rzadkich i chronionych gatunków roślin oraz zwierząt i zdecydować o sposobie przeprowadzenia zabiegu, np. przesunięcie poza okres lęgowy ptaków, a w uzasadnionych sytuacjach całkowite odstąpienie od czynności gospodarczych. Przy zwalczaniu zagrożeń trzeba ograniczać do minimum stosowanie preparatów chemicznych na korzyść biologicznych, a przy konieczności użycia preparatów chemicznych (sytuacje klęskowe) stosować środki najmniej szkodliwe dla środowiska. W zabezpieczaniu upraw i młodników powinno się preferować środki mechaniczne. Prowadzony w lasach monitoring techniczny i biologiczny ma na celu właściwe prognozowanie zagrożeń oraz ocenę stanu sanitarnego. W razie konieczności stosuje się biotechniczne metody ochrony lasu, między innymi wykorzystywanie pułapek feromonowych do zwalczania i prognozowania pojawienia się szkodników wtórnych. Podczas zabiegów gospodarczych w drzewostanach na terenie gminy należy usuwać gatunki obce w tym zwłaszcza: dąb czerwony, grochodrzew, jawor, klon jesionolistny i inne. W miarę istniejących możliwości także zauważone rośliny inwazyjne, takie jak nawłoć późna, nawłoć kanadyjska, rdestowiec ostrokończysty, niecierpek drobnokwiatowy, niecierpek gruczołowaty, kolczurka klapowana i inne. W stosunku do różnych form ochrony przedstawiono poniżej bardziej szczegółowo wskazania ochronne, chociaż w sposób uproszczony w stosunku do materiałów źródłowych. Wykorzystano głównie informacje z Programu Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Białowieża, Planu Zadań Ochronnych dla Puszczy Białowieskiej, zrealizowane projekty ochrony orlika i żubra, operaty ochrony siedlisk i flory terenów nieleśnych, własne materiały.

III.1. Rezerwaty przyrody

W odniesieniu do znajdujących się na terenie nadleśnictwa rezerwatów przyrody, konieczna jest współpraca LP z RDOŚ przy uzupełnianiu brakujących planów ochrony oraz wykonywania zapisów planów ochrony oraz zadań ochronnych dla rezerwatów. Ponadto monitorowanie stanu środowiska przyrodniczego rezerwatów oraz zachodzących na ich terenie procesów ekologicznych, w celu jak najwcześniejszego wykrycia zagrożeń dla ich stanu przyrodniczego oraz niezwłocznego powiadomienia RDOŚ o stwierdzonych zagrożeniach.

III.2. Pomniki przyrody

W odniesieniu do pomników przyrody na terenach leśnych zachowuje się strefę

115 ochronną o promieniu do 20 m. W strefie tej nie usuwania się drzew i krzewów. W odniesieniu do wszystkich pomników zabronione jest wycinanie i uszkadzanie drzew, zanieczyszczanie otoczenia i wzniecanie tam ognisk. W odniesieniu do głazów ich wykopywanie i przemieszczanie. Na nadleśniczym, jako zarządcy omawianego terenu spoczywa obowiązek sprawowania opieki nad pomnikami przyrody znajdującymi się na gruntach nadleśnictwa oraz monitorowania ich stanu. Należy również otoczyć opieką drzewa i inne cenne twory przyrody, które potencjalnie mogą zostać uznane za pomniki przyrody.

III.3. Obszary chronionego krajobrazu i użytki ekologiczne. Obowiązują tu zbliżone zakazy, poniżej przedstawiono zapisy dotyczące OChK: 1) zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką; 2) likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych; 3) wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu; 4) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciwpowodziowym lub przeciwosuwiskowym lub utrzymaniem, budową, odbudową, naprawą lub remontem urządzeń wodnych; 5) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka; 6) likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno-błotnych; 7) budowania nowych obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od: a) linii brzegów rzek, jezior i innych naturalnych zbiorników wodnych, b) zasięgu lustra wody w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na wodach płynących przy normalnym poziomie piętrzenia określonym w pozwoleniu wodnoprawnym, o którym mowa

116 w art. 122 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne, – z wyjątkiem urządzeń wodnych oraz obiektów służących prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej. 2. Zakazy, o których mowa w ust. 1 pkt 3 i pkt 4 nie dotyczą części obszaru, na których położone są złoża skał: 1) udokumentowane do dnia 31 grudnia 2004 r., których dokumentacje zostały zatwierdzone przez właściwy organ administracji geologicznej; 2) udokumentowane na podstawie koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie, udzielonych do dnia 31 grudnia 2004 r.; 3) udokumentowane na podstawie informacji geologicznych zawartych w dokumentacjach sporządzonych i zatwierdzonych przez właściwy organ administracji geologicznej do dnia 31 grudnia 2004 r.; 4) wykorzystywanych do celów leczniczych w rozumieniu ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach zdrowiskowych (Dz. U. z 2012 r. poz. 651 z późn. zm.); 5) zamierzonej działalności nieprzekraczającej 2 ha przy przewidywanym wydobyciu kopalin w roku kalendarzowym nieprzekraczającym 20 000 m3 i bez użycia materiałów wybuchowych zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 2015 r. poz. 196 z późn.zm); 3. Zakaz, o którym mowa w ust. 1 pkt 7 nie dotyczy: 1) części Obszaru, dla których w dniu wejścia w życie niniejszej uchwały obowiązują miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego lub ich zmiany w zakresie terenów przeznaczonych w tych planach pod zabudowę; 2) obszarów zwartej zabudowy miejscowości w granicach określonych w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, gdzie dopuszcza się uzupełnianie zabudowy mieszkaniowej, usługowej i letniskowej pod warunkiem wyznaczenia nieprzekraczalnej linii zabudowy od brzegu wód, określonej poprzez połączenie istniejących budynków na przylegających działkach w rozumieniu ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2015 r. poz. 199 z późn. zm.); 3) siedlisk rolniczych – w zakresie uzupełniania istniejącej zabudowy o obiekty do prowadzenia gospodarstwa rolnego, pod warunkiem nie przekraczania dotychczasowej linii zabudowy od brzegów wód; 4) terenów ogólnodostępnych kąpielisk, plaż i przystani wodnych;

117 5) istniejących obiektów letniskowych, mieszkalnych, usługowych oraz o funkcji mieszanej nie kolidującej z podstawowym i uzupełniającym przeznaczeniem terenu, zrealizowanych na podstawie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które utraciły moc przed dniem 1 stycznia 2004 r., gdzie dopuszcza się ich odbudowę, rozbudowę lub nadbudowę w rozumieniu ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. 2013 r. poz. 1409 ze zm.) w celu poprawy standardów ochrony środowiska oraz walorów estetyczno-krajobrazowych, pod warunkiem nie przybliżania zabudowy do brzegów wód, a także zwiększania istniejącej powierzchni zabudowy: a) o nie więcej niż 10 m2 w przypadku budynków o powierzchni mniejszej lub równej 100 m2, b) o nie więcej niż 10% w przypadku budynków o powierzchni powyżej 100 m2; 6) zbiorników wodnych pochodzenia antropogenicznego o powierzchni nie większej niż 0,5 ha i o głębokości nie większej niż 3 m.

Obszary chronionego krajobrazu powinny być wyłączone z projektowania i lokalizowania inwestycji uciążliwych dla środowiska naturalnego, natomiast właściwe są dla lokalizowania wszelkich inwestycji pobytowo-wypoczynkowych takich jak ośrodki wypoczynkowe, pola namiotowe i miejsca biwakowe. Przy zagospodarowywaniu lasów wchodzących w skład obszaru chronionego krajobrazu należy dążyć do maksymalnego wykorzystania odnowień naturalnych, do zapewnienia składu gatunkowego zgodnie z typem siedliskowym lasu.

III.4. Kształtowanie stosunków wodnych, mała retencja Kształtowanie retencji wodnej jest to zdolność do gromadzenia i przetrzymywania zasobów wodnych tu głównie w środowisku abiotycznym (retencja sztucznych zbiorników wodnych, oczek wodnych, mokradeł, bagien, torfowisk, sieci hydrograficznej, gleby). Nie bez wpływu na kształtowanie stosunków wodnych na terenie lasów, w dolinach rzek i strumieni, jest rosnąca liczba bobrów i efekty ich obecności w środowisku przyrodniczym. Na powierzchniach zalanych w wyniku spiętrzenia wód w lasach łęgowych i bagiennych, następuje miejscami proces zamierania drzew oraz stopniowe zabagnianie. Na terenach otwartych podtapiane są łąki. Pomimo pewnych lokalnych strat ekonomicznych, jest to proces generalnie korzystny. Ponieważ prowadzi on do spowolnienia odpływu wody ze środowiska, a co za tym idzie do podniesienia poziomu wód gruntowych. Ochrona bierna rozlewisk bobrowych jest ważnym elementem poprawy reżimu wodnego cieków na terenie gminy. Również pozostawianie kłód zwalonych drzew w korytach cieków puszczańskich, związane z

118 ochroną bociana czarnego jest elementem korzystnym w procesie zatrzymywania wody w ekosystemach leśnych. Idea poprawy stosunków wodnych była też motywem przewodnim przeprowadzonej remeandryzacji górnego biegu Narewki.

III.5. Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej (Zał. 13. Tabela. Ustalenie działań ochronnych PZO)

W nadleśnictwie Białowieża wyznaczono pięć stref ochronnych orlika krzykliwego (w tym 1 w rezerwacie przyrody). W granicach stref ochronnych obejmujących miejsca rozrodu i regularnego przebywania zabronione jest:  przebywanie osób, z wyjątkiem właściciela nieruchomości objętej strefą ochrony oraz osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarami objętymi strefą ochrony, oraz osób wykonujących prace na podstawie umowy zawartej z właścicielem lub zarządcą;  wycinanie drzew lub krzewów;  dokonywanie zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków;  wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji. Miejsca przecięcia się granicy strefy częściowej z drogami i liniami podziału powierzchniowego mają zostać oznakowane w terenie tablicami „Wstęp wzbroniony - ostoja zwierzyny”. Jakiekolwiek odstępstwa od powyższych zakazów możliwe są po uzyskaniu stosownej decyzji RDOŚ. Ponadto w celu ochrony miejsc lęgowych i miejsc żerowania zaleca się:  ograniczenie użytkowania rębnego zrębami zupełnymi w drzewostanach liściastych i mieszanych oraz w lasach bagiennych w sąsiedztwie otwartych dolin rzecznych;  ograniczenie i ukierunkowanie ruchu turystycznego w miejscach stałego gniazdowania w okresie wyprowadzania lęgów;  zachowanie ekstensywnego użytkowania krajobrazu rolniczego przy brzegach lasów;  przywracanie właściwych stosunków wodnych w lasach i w ich sąsiedztwie;  ograniczenie zagospodarowania terenów przez zabudowę, rozwój sieci dróg i linii napowietrznych wysokiego napięcia;  ograniczenie stosowania pestycydów i insektycydów;

 pozostawianie drzew dziuplastych oraz martwych.

III.6. Ochrona gatunkowa roślin

119 W myśl Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (z późniejszymi zmianami) ochrona gatunkowa roślin ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących na terenie kraju lub innych państw członkowskich Unii. Wykaz grzybów objętych ochroną oraz szczegółowe wytyczne dotyczące postępowania z nimi określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765). Szczególną uwagę należy zwrócić na występujące na terenie porosty ponieważ wymagają one ustalenia stref ochrony ostoi lub stanowisk: granicznik płucnik Lobaria pulmonaria, brodaczka kędzierzawa Usnea subfloridana, brodaczka kępkowa Usnea hirta, brodaczka zwyczajna Usnea filipéndula.

W stosunku do sasanki otwartej, leńca bezpodkwiatkowego i rzepika szczeciniastego zaleca się przeprowadzenie inwentaryzacji i przeprowadzenie oceny stanu populacji według metodyki GIOŚ, co pozwoli na zaplanowanie działań ochronnych.

III.7. Siedliska przyrodnicze Natura 2000 3150 Starorzecza i drobne zbiorniki wodne. W zaleceniach ochronnych PZO postuluje się utrzymanie właściwych stosunków wodnych w zlewniach puszczańskich cieków, opracowanie projektu spowolnienia spływu wód w ciekach na terenie gminy oraz utrzymanie właściwej trofii starorzeczy. Istotne znaczenie mają szkolenia ludności i lokalnej administracji z zakresu skutków odprowadzania zanieczyszczeń i ścieków. Należy dążyć poprzez lustracje do wykrycia wszystkich płatów siedliska i przeprowadzenie oceny stanu według metodyki Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska zwanego dalej „GIOŚ”. Według GIOŚ ochrona zlewni oraz bezpośredniego otoczenia starorzeczy powinna obejmować:  zakaz przeprowadzania niekorzystnych zmian w tempie i obiegu wody lub w przypadku już istniejących zaburzeń przywrócenie właściwych warunków hydrologicznych;  prowadzenie zrównoważonej gospodarki leśnej;  bezwzględne uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej w przypadku istniejącej za-

120 budowy;  ustalenie strefy ochronnej wokół zbiorników wodnych, objętej zakazem zabudowy;  w przypadku istniejącej infrastruktury rekreacyjnej należy wprowadzić zakaz budowy parkingów, toalet, sezonowych punktów gastronomicznych itp. w pasie bezpośrednio przylegającym do linii brzegowej;  ograniczenie negatywnego oddziaływania spływów powierzchniowych do zbiorników wodnych oraz ograniczanie budowy szczelnych powierzchni utwardzonych (asfalt, kostka brukowa) na rzecz przepuszczalnych (piasek, żwir, trawnik) na ciągach pieszych i komunikacyjnych w bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika;  ścisła kontrola przestrzegania zasad dobrej kultury rolnej (m.in. zakaz wypalania łąk, ochrona stoków przed erozją itp.) ze szczególnym uwzględnieniem rolników pobie- rających dopłaty obszarowe;  propagowanie wśród rolników programów rolno-środowiskowych;  promowanie przebudowy struktury użytków w kierunku zwiększenia udziału trwałych użytków zielonych w miejsce gruntów ornych;  zakaz niszczenia, odwadniania, zasypywania, zaśmiecania, osuszania terenu.  zakaz niszczenia roślinności wodnej;  zakaz kąpieli i plażowania poza wyznaczonymi miejscami;  w przypadku użytkowania wędkarskiego wprowadzenie zakazu zanęcania; zlokalizowanie stanowisk wędkarskich tak, aby nie powodować niszczenia roślinności (wydeptywanie, wycinanie);  Ponadto, proponuje się także przeprowadzanie okresowego czyszczenia zbiorników (dotyczy starorzeczy i małych naturalnych zbiorników wodnych) ze śmieci, drzew, gałęzi.

6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe. W 2016 roku została zgodnie z zaleceniem PZO wykonana inwentaryzacja przyrodnicza w celu wykrycia wszystkich płatów siedliska i przeprowadzenia oceny stanu według metodyki GIOŚ. Zachowanie siedliska wymaga ochrony czynnej polegającej na prowadzeniu wypasu lub innych zabiegów ograniczających sukcesję a jednocześnie nie powodujących wzrostu trofii. Przy prowadzeniu gospodarki leśnej w otoczeniu kompleksów torfowiskowych należy dążyć do zachowana przestrzenno- dynamicznej równowaga pomiędzy zarastającymi płatami muraw i kształtującymi się nowymi. Należy dbać przede wszystkim o zachowanie odpowiedniego poziomu wód

121 gruntowych (w granicach 0,5–1,0 m) i usuwanie martwego drewna, aby zapobiec eutrofizacji siedlisk.

6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie. W 2016 roku została zgodnie z zaleceniem PZO wykonana inwentaryzacja przyrodnicza w celu wykrycia wszystkich płatów siedliska i przeprowadzenia oceny stanu według metodyki GIOŚ. Siedlisko ma charakter antropogeniczny. Łąki rajgrasowe powinny być obejmowane ochroną czynną. Należy je kosić, najlepiej ręcznie lub lekkim sprzętem, maksymalnie dwa razy w roku. Pierwszy pokos powinien odbywać się po wykłoszeniu się dominujących traw. Nie jest wskazane zbyt niskie koszenie i intensywne wypasanie. Siano powinno być usuwane, a nawożenie łąk umiarkowane uzależnione od żyzności siedlisk.

7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska. PZO wskazuje na potrzebę wykonania inwentaryzacji w celu wykrycia wszystkich płatów siedliska i przeprowadzenie oceny stanu według metodyki GIOŚ. W większości wypadków siedlisko to wymaga ochrony czynnej polegającej na neutralizacji systemów odwadniających dla zachowaniu naturalnego poziomu wody na siedlisku i w jego otoczeniu i ewentualnego odkrzaczania.

7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk. PZO wskazuje na potrzebę wykonania inwentaryzacji w celu wykrycia wszystkich płatów siedliska i przeprowadzenie oceny stanu według metodyki GIOŚ. Zachowanie siedliska przyrodniczego wymaga ekstensywnego użytkowania kośnego raz do roku lub wypas. Istotne jest utrzymanie lub restytucja warunków hydrologicznych.

9170 Grąd subkontynentalny. W zapisach PZO przewiduje się następujące metody ochrony siedliska:

- wyłączenie z działań gospodarczych wszystkich drzewostanów z gatunkiem w składzie co najmniej 10 % w wieku 100 i więcej lat na siedlisku grądu subkontynentalnego. - dostosowanie składu drzewostanu do składu zgodnego z siedliskiem przyrodniczym; w drzewostanach z dominacją osiki, brzozy, sosny i rzadziej świerka - w drzewostanach poniżej 100 lat.

- renaturyzację drzewostanów.

122 - zabiegi hodowlano - ochronne polegające na odsłanianiu i pielęgnacji nalotów i podrostów gatunków liściastych (klon zwyczajny, wiązy, dąb szypułkowy, jesion wyniosły, lipa drobnolistna i iwa). Rodzaj i charakter zabiegu dostosowany do fazy rozwojowej drzewostanu.

- eliminację gatunków inwazyjnych takich jak klon jesionolistny, rdestowiec sachaliński i ostrokończysy, niecierpek gruczołowaty poprzez wycinanie, wyrwanie lub zwalczanie herbicydami. Niecierpek drobnokwiatowy usuwać przez wyrywanie, w większych skupieniach koszenie w maju (przed dojrzeniem nasion). Eliminacja turzycy drżączkowatej będzie prowadzona przez przykrycie całych płatów na 1 sezon wegetacyjny grubą folią.

- zwiększenie różnorodności biologicznej siedlisk.

91D0 Bory i lasy bagienne. Zapobieganie degradacji siedlisk poprzez wyłączenie z działań gospodarczych w płatów siedliska. Zaprzestanie odnawiania rowów melioracyjnych, z wyłączeniem sytuacji niezbędnych do utrzymania obiektów drogowych i infrastruktury kolejowej.

91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe. Wyłączyć z użytkowania drzewostany na siedlisku 91E0 Kontrować miejsca przy korytach cieków na obecność gatunków inwazyjnych w tym: kolczurki klapowanej i niecierpka gruczołowatego W przypadku wykrycia gatunku inwazyjnego przystąpić do jego usuwania. 91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo- jesionowe . PZO przewiduje następujące działania ochronne: utrzymanie właściwych stosunków wodnych w zlewniach puszczańskich rzek z wykorzystaniem bystrotoków; Opracowanie projektu spowolnienia spływu wód w ciekach Puszczy Białowieskiej z zastosowaniem bystrotoków; lustrację terenową w celu wykrycia wszystkich płatów siedliska i przeprowadzenie oceny stanu według metodyki GIOŚ.

91I0 Ciepłolubne dąbrowy. Do utrzymania siedliska niezbędne są cięcia ograniczające ocienienie dna lasu. Usunięcie II piętra drzewostanu (do 100%). Usuwanie podrostów i podszytów drzew liściastych i iglastych, w szczególności grabu i świerka (w 100%). Zabiegi muszą być regularnie powtarzane co 3-5 lat.

III.8. Ochrona różnorodności zbiorowisk roślinnych i flory (za Wołkowckim D. i Wołkowyckim M.)

123 Główne czynniki, powodujące spadek różnorodności, obniżanie się walorów przyrodniczych zbiorowisk nieleśnych i związany z tym proces zanikania i zmniejszania populacji chronionych gatunków roślin, to:

 zmiany poziomu wód gruntowych,  brak użytkowania kośnego,  sukcesja wtórna roślinności,  eutrofizacja siedlisk, związana przede wszystkim z przeobrażeniami torfowisk. Duża grupa zbiorowisk nieleśnych ma charakter antropogeniczny, zastępczy w stosunku do zbiorowisk leśnych i może funkcjonować jedynie w warunkach trwałego, ekstensywnego użytkowania kośnego gruntów. Dotyczy to przede wszystkim wszelkiego typu łąk oraz muraw bliźniczkowych, a także roślinności mechowisk.

Utrzymanie bioróżnorodności siedlisk nieleśnych wymaga ochrony czynnej, dzięki której utrzymują się bogate florystycznie zbiorowiska łąkowe ze stanowiskami zagrożonych i chronionych gatunków roślin. Jako korzystnie wpływające na bioróżnorodność siedlisk nieleśnych należy ocenić wykaszanie dawnych składnic leśnych, a także przydroży dróg leśnych, gdzie dzięki temu, mimo uproszczonego składu gatunkowego zbiorowisk, mogą utrzymywać się światłożądne gatunki roślin i związane z nimi grupy bezkręgowców.

Ochrona czynna ekosystemów nieleśnych powinna polegać na wykaszaniu wskazanych powierzchni, a następnie na usuwaniu pozyskanej biomasy. W olbrzymiej większości wykaszanie można wykonywać mechanicznie. Tylko w trudno dostępnych płatach łąk trzęślicowych na Polanie Białowieskiej wskazane jest wykaszanie ręczne. Żadnego z wydzieleń nie należy wykaszać w całości. Celem pozostawiania niedokosów przynajmniej na 10% powierzchni jest umożliwienie zamknięcia pełnego cyklu rozwojowego i wydania nasion lub zarodników możliwie największej liczbie gatunków roślin występujących w zbiorowiskach nieleśnych.

Wykaszanie należy prowadzić jednokrotnie w ciągu sezonu wegetacyjnego. Zabiegi należy powtarzać corocznie, chociaż dopuszczalne jest także pozostawienie co pewien czas wydzielenia bez zabiegu na jeden rok. Z punktu widzenia potrzeb ochrony zbiorowisk nieleśnych wskazany jest późnoletni termin wykaszania (VIII), ale ze względu na zapewnienie odpowiednich warunków niektórym gatunkom ptaków dopuszczalne są zabiegi wcześniejsze (VI−VII) w pewnej części (do 50% powierzchni) wydzieleń z łąkami świeżymi.

124 W żadnym razie nie należy stosować orki i podsiewania mieszanek traw w wydzieleniach objętych ochroną czynną. Nie ma także potrzeby wycinania lub karczowania większych grup krzewów lub drzew, chociaż pewna ich liczba może być usunięta w celu ułatwienia dostępu do wykaszanych powierzchni na Polanie Białowieskiej.

Różnorodność flory paprotników i roślin kwiatowych Białowieskiego Parku Narodowego obniża się w konsekwencji przeobrażeń ekosystemów nieleśnych, a także siedlisk widnych borów sosnowych, borów mieszanych i lasów mieszanych. Dotyczy to w szczególności flory mezotroficznych torfowisk, zwłaszcza soligenicznych i przejściowych oraz łąk, a także borów świeżych, grądów miodownikowych i dąbrów świetlistych.

Gatunki roślin zielnych typowe dla widnych borów ustępują w wyniku ekspansji silnych konkurencyjnie bylin, przede wszystkim trzcinnika leśnego, orlicy, a także maliny oraz graba i świerka w podszycie. To samo dotyczy siedlisk dąbrów świetlistych. W konsekwencji zanikły już niemal na terenie gminy stanowiska wielu światłożądnych gatunków roślin, takich jak widłaki, arnika górska, liczne gatunki gruszyczek, pomocnik baldaszkowaty, groszek wschodniokarpacki i sasanka otwarta. Strategiczne cele ochrony różnorodności florystycznej gminy Białowieża to:

 przeciwdziałanie obniżaniu się poziomu wód gruntowych,  powstrzymywanie sukcesji wtórnej na siedliskach nieleśnych,  utrzymanie właściwego stanu siedlisk leśnych z widnymi drzewostanami i słabo rozwiniętym podszytem (borów świeżych, borów mieszanych i lasów mieszanych),  przeciwdziałanie ekspansji obcych gatunków roślin. Utrzymanie wysokiej różnorodności florystycznej oraz zachowanie lub przywrócenie właściwego stanu populacji oraz siedlisk gatunków zagrożonych i chronionych w niektórych przypadkach wymaga ochrony ścisłej, w innych natomiast − zabiegów ochrony czynnej. Ochronę ścisłą należy utrzymać na wszystkich leśnych siedliskach bagiennych i wilgotnych, a także na lasowych siedliskach świeżych. Ochroną czynną powinny być objęte wybrane fragmenty siedlisk nieleśnych oraz borów, borów mieszanych i lasów mieszanych na siedliskach świeżych.

Ochrona czynna zagrożonych i chronionych gatunków roślin, występujących w zbiorowiskach nieleśnych w każdym przypadku powinna polegać na wykaszaniu wskazanych powierzchni, a następnie na usuwaniu pozyskanej biomasy. W celu ochrony światłożądnych gatunków leśnych należy w miarę potrzeby usuwać podszyt, zwłaszcza podrost świerka i

125 graba, a w niektórych przypadkach także runo tworzone przez borówkę czernicę i ekspansywne byliny oraz odsłaniać powierzchnię gleby. Zabiegi usuwania podrostu i darni należy powtarzać w miarę potrzeby co 3−5 lat na ok. 5−10% powierzchni, pozyskaną biomasę należy usuwać poza granice powierzchni objętych ochroną czynną. Ważne jest także utrzymanie wykaszania przydroży dróg leśnych, które często stanowią wtórne siedliska światłożądnych roślin.

Liczebność populacji niektórych gatunków zagrożonych wyginięciem jest już na tyle mała, że, mogą one ulec przypadkowej zagładzie w wyniku działania czynników losowych. Aby zachować tego typu gatunki na obszarze gminy należy założyć ich uprawę ex situ, pobierając nasiona, ewentualnie wegetatywne organy roślin ze stanowisk naturalnych. Uzyskany materiał z osobników namnożonych w uprawie powinien w razie potrzeby służyć do zasilania skrajnie małych populacji naturalnych lub też do reintrodukcji gatunku. Utrzymanie w uprawie tylko gatunków roślin krytycznie zagrożonych na obszarze Puszczy Białowieskiej przyczyni się już do zachowania ich różnorodności genetycznej w skali całego makroregionu północno-wschodniej Polski. Szczególnie pilne jest założenie upraw ex situ w przypadku następujących gatunków, o skrajnie małych i/lub gwałtownie kurczących się populacjach:

 arnika górska Arnica montana,  dzwonek szerokolistny Campanula latifolia,  goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe,  groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus,  leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum,  mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus,  miodownik melisowaty Melittis melissophyllum,  pełnik europejski Trollius europaeus,  sasanka otwarta Pulsatilla patens,  turówka leśna Hierochloë australis. Ważny jest też ciągły monitoring stanu populacji i siedlisk roślin naczyniowych, który należy prowadzić dla wszystkich gatunków z Załącznika II do tzw. Dyrektywy Siedliskowej oraz obserwacje kilkunastu gatunków zagrożonych wyginięciem i/lub objętych ochroną prawną.

IIII.9. Ochrona gatunkowa zwierząt Wykaz zwierząt objętych ochroną oraz szczegółowe wytyczne dotyczące postępowania z nimi określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 126 2011 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. Nr 237, poz. 1419). Na terenach leśnych gminy Białowieża występuje szereg rzadkich i zagrożonych gatunków zwierząt. Szczególnie ważna jest ochrona zwierząt znajdujących się na listach Załączników do Dyrektywy Siedliskowej i Natury 2000. Podczas prac hodowlano-ochronnych dla znanych stanowisk zwierząt i roślin z tej grupy, należy dołożyć starań by nie zniszczyć, uszkodzić czy pogorszyć stanu stanowisk i siedlisk tych organizmów. Dla znacznej części gatunków nie są znane szczegółowe lokalizacje ich stanowisk lub uległy one ostatnio zmianom, dlatego konieczna jest permanentna inwentaryzacja, która poprawi i uzupełni stan wiedzy w tym zakresie. Jednak już teraz, podczas wykonywania zabiegów gospodarczych w lasach, należy postępować tak, aby ograniczyć prawdopodobieństwo zniszczenia stanowisk i siedlisk tych gatunków. W stosunku do chrząszczy saproksylicznych takich jak pachnica dębowa, bogatek wspaniały, zgniotek cynobrowy, ponurek Schneidera, średzinka, rozmiazg kolwieński, konarek tajgowy i zgłębek bruzdkowany zaleca się: — pozostawić podczas zabiegów gospodarczych wszystkie drzewa w wieku 100 lat i więcej; — w drzewostanach powyżej III klasy wieku (60 lat), pozostawiać podczas zabiegów gospodarczych drzewa martwe, żywe z widocznymi dziuplami i próchnowiskami oraz część drzew zamierających; — w drzewostanach powyżej III klasy wieku (60 lat), w przypadku znanych lub potencjalnych stanowisk pachnicy dębowej, odsłaniać podczas zabiegów drzewa (dorodne drzewa gatunków liściastych) z widocznymi dziuplami i próchnowiskami; — w drzewostanach powyżej V klasy wieku (100 lat), pozostawiać wszystkie drzewa martwe i żywe z widocznymi dziuplami, próchnowiskami oraz drzewa zamierające do całkowitej mineralizacji. W stosunku do motyli dziennych takich jak przeplatka maturna, przeplatka aurinia, czerwończyk nieparek, szlaczkoń szafraniec) zaleca się: — utrzymywanie otwartych śródleśnych powierzchni takich jak składnice przykolejkowe, łąki w dolinach cieków, poletka łowieckie i innych w stanie niezalesionym. Należy ograniczać na takich powierzchniach spontaniczną sukcesję regeneracyjną. Część łąk utrzymać w stanie kośnym; — odtworzenie łąk w dolinach rzecznych; w stosunku do siedlisk z przeplatką maturna – zgodnie z PZO zaplanowano min. wykaszanie oraz usuwanie krzewów i drzew w pasie drogowym, w celu zachowania dobrych warunków

127 świetlnych i utrzymania korytarzy migracyjnych w odniesieniu do rezerwatów faunistycznych, min. rezerwatu Podcerkwa. W stosunku do ptaków gnieżdżących się w dziuplach (dzięcioły, włochatka, sóweczka, siniak i inne) zaleca się pozostawienie podczas wykonywania zabiegów wszystkich drzew dziuplastych, z dziuplami wykutymi i naturalnymi. W stosunku do dzięcioła trójpalczastego obowiązuje ochrona siedlisk gatunku w lasach gospodarczych oraz wyłączenie z działań gospodarczych wszystkich drzewostanów z gatunkiem w składzie co najmniej 10% w wieku 100 i więcej lat, utrzymanie ok. 20% drzewostanów, wyłączonych z cięć sanitarnych.

W stosunku do orlika krzykliwego, w nawiązaniu do PZO, na gruntach użytkowanych rolniczo stanowiących żerowisko gatunku działaniem obligatoryjnym jest zachowanie żerowisk gatunku oraz utrzymanie dotychczasowego sposobu użytkowania rolniczego (dopuszcza się zamianę gruntów ornych na łąki i pastwiska). Na trwałych użytkach zielonych stanowiących żerowisko gatunku działanie fakultatywne są następujące: przywrócenie ekstensywnej gospodarki łąkarskiej, usunięcie drzew i krzewów (w razie potrzeby), koszenie z usuwaniem biomasy, lub wypas. Termin koszenia i częstotliwość uzależniona od rodzaju siedliska: 15 czerwca do 30 września - łąki świeże i wilgotne; 15 lipca do 30 września - szuwary wielkoturzycowe; 15 września do 30 października - łąki trzęślicowe; 1 maja do 15 października - murawy bliźniczkowe. Na terenach nieleśnych nadleśnictwa Białowieża zapisy są identyczne z sugestią usuwania drzew i krzewów (w razie potrzeby) i koszeniem z usuwaniem biomasy lub złożeniem w stogi do 2 tygodni od pokosu.

W stosunku do żubra ochrona jest trudna i złożona ze względu na różnorakie zagrożenia: niekorzystną strukturę genetyczną, zagrożenie czystości genetycznej, fragmentację i izolację populacji wolnych stad, ograniczoną przestrzeń we współczesnych ekosystemach, zagrożenie chorobami. Stąd zalecenia dotyczące ochrony i poprawy stanu populacji żubra są wielokierunkowe:

1. Poprawa warunków żerowania wewnątrz kompleksu leśnego (użytkowanie kośne, pastwiskowe lub kośno-pastwiskowe prowadzone w ramach działań zaplanowanych dla innych przedmiotów ochrony);

2. Utrzymywanie miejsc dokarmiania w stanie minimalizującym zagrożenia sanitarne w co najmniej 14 głównych ostojach zimowych gatunku żubra (Bison bonasus) w oddziałach - 251, 422, 446, 448, 470.

3. Łagodzenie sytuacji konfliktowych związanych z obecnością populacji żubra, w tym w

128 zakresie wyrządzanych szkód w uprawach i płodach rolnych:

1) kontraktacja łąk i plonów z przeznaczeniem dla osobników gatunku,

2) odstraszanie (płoszenie), odławianie, przesiedlanie osobników uporczywie powodujących szkody w uprawach i płodach rolnych lub wykazujących agresywność w stosunku do ludzi i zwierząt gospodarskich,

3) eliminacja osobników chorych lub wykazujących agresywność w stosunku do ludzi i zwierząt gospodarskich

4. Monitorowanie liczebności i stanu zdrowotnego zwierząt, w tym profilaktyka i obsługa lekarsko - weterynaryjna.

III.10. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki Rozwój turystyki krajoznawczej, edukacyjnej i specjalistycznej (np. ornitologicznej) musi się odbywać przy maksymalnym poszanowaniu zasobów przyrodniczych. Najwłaściwszym rozwiązaniem powinno być opracowanie zintegrowanego planu udostępniania obszarów leśnych dla turystyki na terenie całej Puszczy Białowieskiej. Ruch turystyczny należy kanalizować na wybranych szlakach i wydzielonych, atrakcyjnych fragmentach lasu. Formy użytkowania turystycznego muszą być uzależnione od wymagań ekologicznych gatunków i siedlisk na które ruch ten może mieć wpływ. Turystyka i jej formy w rezerwatach przyrody powinny odbywać się na warunkach określonych przez obowiązujące plany ochrony lub ustanowione zadania ochronne, z ruchu turystycznego należy wyłączyć niektóre szczególne cenne fragmenty lasu, jak np. ostoje i miejsca koncentracji zwierzyny, ostoje rzadkich ptaków, skupiska roślin chronionych, cenne i wrażliwe na wydeptywanie zbiorowiska roślinne.

IV. UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE (mapa – Przydatność terenu do funkcji użytkowych)

Jest to końcowa synteza opracowania, w której zestawiono, porównano i zanalizowano wszystkie opracowania cząstkowe o charakterze fizjograficznym, odniesione do aktualnego sposobu użytkowania terenu oraz skonfrontowano je z dotychczasowymi i nowymi koncepcjami rozwoju przestrzennego gminy. Jest to próba dokonania optymalizacji użytkowania przestrzeni geograficznej w obrębie gminy, uwzględniająca różne, czasami sprzeczne interesy związane z zachowaniem walorów ekologicznych, potrzebą ich ochrony,

129 kształtowania i odbudowy, przy jednocześnie zachodzących procesach osadniczych rozbudowie infrastruktury technicznej na terenie polan białowieskich. Rozwój urbanizacji stwarza potrzebę pozyskiwania nowych terenów pod budownictwo różnego typu. W wyniku tego procesu pojawiają się naciski skierowane na zabudowę otwartych przestrzeni, jakie pozostały jeszcze na polanach, głównie o charakterze rolniczym lub z zarzuconą gospodarką rolną i pastwiskową. Większość terenów przydatnych do zabudowy stanowią płasko-faliste równiny moreny dennej, zbudowane z glin zwałowych, przykrytych miejscami niezbyt miąższym płaszczem piasków zwałowych, a na terenach wyniesionych tereny piaszczystych wysoczyzn morenowych i występujących w ich obrębie form pagórkowatych oraz wzgórzowych.

Rolnictwo częściowo wycofało się z tego obszaru ze względu na przemiany demograficzne, pokoleniowe itp.

IV.1. Przydatność terenu do funkcji użytkowych Biorąc pod uwagę specyficzny charakter gminy białowieskiej i terenów osadniczych jako śródleśnych polan, koniecznym staje się wyłączenie całej grupy obszarów niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania środowiska gminy w kontekście jej przyrodniczego otoczenia. Dotyczy to obszarów leśnych Puszczy Białowieskiej, dolin rzecznych Narewki i jej dopływów, terenów rekreacyjnych i zielonych. Dlatego też na mapie przydatności terenów dla funkcji użytkowych wyeksponowano i rozbudowano typologię obszarów z dominacją funkcji ochronnych. Wydaje się, że pomimo pewnych ograniczeń w obrębie samych polan związanych z obecnością siedlisk Natura 2000 i brakiem terenów uzbrojonych w odpowiednią infrastrukturę, potencjał terenów możliwych do zainwestowania jest jednak wysoki.

Mapa przydatności terenów dla funkcji użytkowych stanowi propozycję takiego wykorzystania przestrzeni, która uznaje walory ekologiczne za główny czynnik warunkujący i modyfikujący kierunki rozwoju gminy. Poniżej przedstawiono komentarz do wyróżnionych obszarów:

Obszary i obiekty z dominującą funkcją ekologiczną, całkowicie wyłączone z przeznaczenia pod zabudowę o dużym walorze naukowo-dydaktycznym objęte ochroną prawną.

Najważniejszą grupę stanowią obszary z dominującą funkcją ochrony konserwatorskiej przyrody. Ten najwyższy stopień ochrony dotyczy obiektów, które są objęte taką ochroną już od dziesięcioleci. Najbardziej znanym obiektem jest Białowieski Park Narodowy, którego znaczna część objęta jest ochroną ścisłą. W Ośrodku Hodowlanym Żubrów dopuszcza się

130 działania reorganizacyjne sprzyjające hodowli i udostępnianiu turystycznemu tych obiektów. Park Pałacowy z kompleksem stawów powinien zostać objęty programem rewitalizacji, która podniosłaby walor historyczny i zabytkowy założeń parkowych. Zasady funkcjonowania Parku Narodowego i jego poszczególnych części zostały ściśle określone w Planie Ochrony Białowieskiego Parku Narodowego, zatwierdzonym w 2014 r. Pieczę nad prawidłową realizacji Planu sprawuje dyrektor BPN.

Zadania ochrony biernej i czynnej w rezerwatach przyrody określają plany ochrony, które istnieją dla większości rezerwatów. Dla tych rezerwatów, które ich nie posiadają konieczne jest wykonanie stosownych opracowań. Rezerwaty przyrody znajdują się pod nadzorem Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ). Powierza ona część zadań ochronnych i hodowlanych Nadleśnictwu Białowieża lub wybranym instytucjom związanym branżowo z ochroną przyrody.

Podobna sytuacja dotyczy siedlisk przyrodniczych objętych ochroną w systemie Natura 2000. Znajdują się one formalnie pod nadzorem RDOŚ, jednakże część zabiegów ochronnych realizowana jest przez Nadleśnictwo Białowieża w uzgodnieniu z Planem Zadań Ochronnych (PZO). Najcenniejsze siedliska priorytetowe, w szczególności bory i lasy bagienne oraz lasy łęgowe są praktycznie wyłączone z użytkowania. PZO określa także szczegółowo zasady ochrony i postępowania w stosunku do stanowisk chronionych gatunków roślin, mchów i porostów oraz siedlisk chronionych gatunków zwierząt, w tym awifauny. Znane dotąd stanowiska są uwzględnione w Planie Ochrony Przyrody nadleśnictwa oraz na bieżąco uzupełniane w trakcie prac leśnych oraz uzupełniających inwentaryzacji zlecanych przez RDOŚ. Drzewa pomnikowe zostały bardzo niedawno zweryfikowane na terenie gminy w ramach ogólnopolskiego programu inwentaryzacji prowadzonego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w latach 2015/16.

Do grupy obszarów z dominującą funkcją ekologiczną należą też użytki ekologiczne, które w przewadze stanowią tereny podmokłe, bagienne, często bezdrzewne, mało atrakcyjne z punktu widzenia gospodarki leśnej, ale pełniące ważną rolę w utrzymywaniu różnorodności biologicznej. Większość tych terenów znajduje się na gruntach Lasów Państwowych.

Tereny kształtowania systemu przyrodniczego gminy. Obszary o wysokich walorach ekologicznych i turystyczno-rekreacyjnych, z możliwością kształtowania i renaturyzacji środowiska z dopuszczeniem niewielkiego zainwestowania rekreacyjnego

131 W grupie obszarów wyłączonych z zabudowy znalazły się powierzchnie z dominacją funkcji ekologicznych i turystyczno-rekreacyjnych. Obejmują one tereny o najwyższych walorach naturalności, pozostające poza ochroną prawną. Są to tereny, które we wszystkich opracowaniach cząstkowych potwierdziły swój wysoki walor przyrodniczy. Są to głównie doliny rzeczne Narewki i Łutowni. Charakteryzuje je występowanie rzadkich i oryginalnych zbiorowisk roślinnych, są to głównie zespoły szuwarów właściwych, turzycowiska, silnie wilgotne zbiorowiska łąkowe, inicjalne zbiorowiska zaroślowe. Większość wymienionych obszarów znajduje się w obrębie korytarzy i ciągów ekologicznych. Dla tych terenów wyklucza się zasadniczo możliwość zainwestowania budowlanego oraz form użytkowania, prowadzących do niekorzystnych zmian środowiska przyrodniczego. Natomiast możliwe jest w uzasadnionych sytuacjach stosowanie form małej architektury drewnianej sprzyjającej wykorzystaniu turystyczno-rekreacyjnemu tych terenów, w szczególności wzdłuż planowanego bulwaru w dolinie Narewki na terenie Białowieży.

Włączono tu również te fragmenty lasów Nadleśnictwa Białowieża, które nie zostały objęte innymi formami ochrony, na których stosowane są formy gospodarki leśnej wskazane w planie urządzania lasu. Jednakże te działania nie mogą obniżyć wyjątkowych walorów przyrodniczych tego obszaru, jako części Puszczy Białowieskiej.

W obrębie polan występują drobnopowierzchniowe tereny leśne oraz tereny zaawansowanej sukcesji leśnej, dla których proponuje się utrzymanie aktualnego stanu lub ich wykorzystanie w charakterze urządzonej zieleni wysokiej. Kształtowanie zadrzewień śródpolnych jako elementu krajobrazu Polany Białowieskiej jest bardzo istotne. W północnej części należy ograniczać samosiewy ze względu na potrzebę utrzymania rozległej panoramy widokowej na teren Parku Narodowego. Niekorzystne jest też obsadzanie dawnych terenów rolniczych, które stanowią potencjalne siedliska lasów liściastych świerkiem.

W Białowieży są dwa zabytkowe parki: Park Pałacowy i Park Dyrekcyjny wykorzystywane jako tereny spacerowo-wypoczynkowe. Ich stan obecny kwalifikuje je pilnej rewitalizacji, dotyczy to w szczególności tego pierwszego, który pełni też funkcje reprezentacyjne. Dla Parku Pałacowego został w 2015 roku wykonany projekt rewitalizacji, którego celem jest odbudowa oryginalnych założeń z XIX wieku. Jako zieleń urządzoną potraktowano również teren miejscowego cmentarza. Tereny zielone to także łąki i pastwiska, które nie stanowią siedlisk przyrodniczych w rozumieniu Natury 2000 oraz murawy boisk sportowych.

Tereny rolne i potencjalne tereny inwestycyjne

132 Są to powierzchnie z dobrymi warunkami gruntowo-wodnymi i stosunkowo słabo powiązane z systemami ekologicznymi, z racji swego większego oddalenia od korytarzy ekologicznych. W przewadze są to tereny wysoczyznowe, z dobrymi gruntami nośnymi glin zwałowych, piasków lodowcowych, z wodą gruntową zdecydowanie poniżej strefy posadowienia budynków. Płytsze występowanie wody gruntowej może powodować pewne ograniczenia i pogorszenie warunków fizjograficznych. Obecnie są one użytkowane najczęściej jako grunty rolnicze. W zabudowie tych terenów należy jednak przewidzieć miejsca na stworzenie lokalnych wysp zieleni. Bardzo ważne jest jednak uwzględnienie i zachowanie pewnej tradycyjnej struktury przestrzennej Polany Białowieskiej, która jest związana z historią procesów osadniczych i strukturą własnościową. Sama polana i jej układ przestrzenny stanowi prawie niespotykany już relikt funkcjonowania osady w otoczeniu środowiska leśnego. Zachowanie terenów rolniczych daje też szansę powrotu do tradycyjnych form gospodarki, z tradycyjnymi produktami rolnymi, które mogą być podstawą lokalnej marki i podnosić atrakcyjność turystyczną regionu Puszczy Białowieskiej.

W grupie obszarów zabudowanych wyróżniono tereny zabudowane łącznie z terenami komunikacyjnymi na nasypach drogowych i kolejowych. Obejmują one tereny bezpośrednich budynków, tereny przemysłowe, utwardzone powierzchnie, ale też tereny przydomowych ogródków ozdobnych, sadów i warzywników w granicach poszczególnych posesji.

Występujące na terenie Białowieży dawne żwirownie oraz wysypiska śmieci wymagają przed zainwestowaniem budowlanym rekultywacji lub ograniczenia możliwości ich wykorzystania, np. ze względu na nienośne grunty, jak ma to miejsce w zasypanym już śmietnisku przy Drodze Browskiej.

IV.2. Wnioski i zalecenia

Obszar opracowania odznacza się wysokimi walorami przyrodniczo – krajobrazowymi, stąd planowane zmiany zagospodarowania i użytkowania powinny odbywać się w sposób racjonalny z zachowaniem zasady zrównoważonego rozwoju i przestrzegania ładu przestrzennego. I. Przeprowadzona analiza uwarunkowań przyrodniczych i zagospodarowania przestrzennego przedmiotowego obszaru i jego otoczenia pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Uwarunkowania przestrzenno-przyrodnicze określają przeznaczenie terenu m. in. w zakresie pełnienia funkcji leśnej i ochronnej (przyrodniczej) z możliwością realizacji

133 turystyki, ekstensywnego rolnictwa oraz zagospodarowania związanego z funkcjonowaniem jednostek osadniczych.

2. Biorąc pod uwagę warunki naturalne warunki gminy Białowieża podstawowe funkcje, które powinny decydować o jej rozwoju to turystyka i rolnictwo ekologiczne.

3. Podstawą do rozwoju produkcji zdrowej żywności powinny być polany białowieskie charakteryzujące się zwartymi kompleksy gleb o wysokiej produktywności.

4. Ochrona ładu przestrzennego powinna polegać przede wszystkim na powstrzymywaniu rozpraszania zabudowy i rozwoju ośrodków osadniczych w historycznych granicach.

5. Założenia rozwoju przestrzennego powinny uwzględniać wszelkie wymogi ochronne terenów i pojedynczych obiektów przyrodniczych objętych ochroną prawną.

6. Gospodarka wodno-ściekowa terenu powinna uwzględniać retencjonowanie i podczyszczanie wód opadowych z ich ponownym wykorzystaniem, odprowadzanie ścieków socjalno–bytowych do szczelnego, wybieralnego zbiornika bądź do oczyszczalni ścieków.

7. Warunki lokalizacji i rozwiązania konstrukcyjne dla planowanych inwestycji budowlanych powinny być ustalone indywidualnie na podstawie odpowiednich specjalistycznych badań.

II. Aby zachować w pełni walory środowiska przyrodniczego należy w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego należy stosować się ustalenia i zasady: 1. Gospodarka leśna nie może prowadzić do obniżenia walorów przyrodniczych lasów, powinna respektować wszystkie zapisy wynikające z obecności obszarów Natura 2000 oraz innych form ochrony przyrody.

2. Obecna gradacja kornika powinna stać się podstawą głębokiej refleksji nad metodami zwalczania kornika i optymalizacją zasad gospodarowania naturalnymi ekosystemami leśnymi.

3. Rozmiar zmian w środowisku leśnym, spowodowany gradacją oraz działaniami uprzątającymi ogranicza aktualność wielu istotnych danych o rozmieszczeniu stanowisk chronionych gatunków flory i fauny. Stan lasów, pomimo prowadzonej szerokiej inwentaryzacji przez Generalną Dyrekcję Lasów Państwowych, nie został

134 udostępniony publicznie, co uniemożliwia weryfikację zgromadzonych dotąd informacji.

4. Gmina Białowieża, jako ośrodek lokalnej administracji, znajduje się w dość korzystnej sytuacji, ponieważ dominujące na jej obszarze obiekty przyrodnicze i związane z nimi problemy ochrony oraz zarządzania znajdują się w kompetencjach innych organów: nadleśnictwa Białowieża, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Białowieskiego Parku Narodowego i Marszałka Województwa Podlaskiego.

5. Gmina Białowieża dysponuje wystarczająco dużymi zasobami terenów przydatnych do zabudowy, pomimo pewnych ograniczeń w obrębie polan związanych z siedliskami Natura 2000.

6. Należy w sposób świadomy i celowy kształtować krajobraz polan, zachowując istniejące zalesienia, zadrzewienia, w tym zieleń śródpolną.

7. Kształtowanie krajobrazu powinno również prowadzić do zachowania tradycyjnej struktury przestrzennej związanej z historią i użytkowaniem Polany Białowieskiej.

8. Wyłączyć z zainwestowania dna dolin rzecznych, gdyż tworzą one lokalny system ekologiczny – korytarze ekologiczne (zachować ich drożność).

9. Chronić ekosystemy łąkowe i szuwarowo-bagienne przed przekształceniami (melioracjami).

10. Chronić przed zabudową kompleksy najżyźniejszych gleb (II - IV) i gleb pochodzenia organicznego, jako pewnego potencjału możliwego do wykorzystania w rolnictwie ekologicznym.

11. Należy wprowadzić ograniczenia lub zakaz lokalizacji inwestycji prowadzących do istotnych zmian środowiska, w tym również przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Planowane przedsięwzięcia inwestycyjne powinny być poprzedzone raportami oddziaływania na środowisko.

12. Dla terenów przeznaczonych pod zabudowę wprowadzić parametryczne określenie dopuszczalnej powierzchni zabudowy, powierzchni utwardzonej, powierzchni biologicznej.

13. Zadbać o estetyczną i nawiązującą do lokalnych uwarunkowań architekturę budynków z określeniem ich gabarytów, kolorystyki dachów i elewacji (powinny harmonijnie

135 wtapiać się w krajobraz).

14. W zakresie infrastruktury technicznej:

 rozwiązać problem gospodarki wodno-ściekowej na terenie całej gminy, ze szczególnym akcentem na tereny już zainwestowane i przeznaczone do inwestycji,

 modernizować lokalne węglowe źródła ciepła z preferencją bezpiecznych ekologicznie nośników energii cieplnej oraz tworzenie nowych źródeł ciepła z wykorzystaniem energii odnawialnej,

15. Wprowadzić zapis o konieczności dostosowania poziomu hałasu do dopuszczalnych poziomów dla terenów o poszczególnych rodzajach przeznaczenia (zgodnie z obowiązującymi przepisami).

ZESTAWIENIE LITERATURY CYTOWANEJ I NIEPUBLIKOWANYCH OPRACOWAŃ WYKORZYSTANYCH W OPRACOWANIU

ADAMOWSKI W., DVORAK L., RAMANJUK J.: Atlas of alien woody species of the Białowieża Primeval Forest.Phytocoenosis Vol. 14 (N. S.), Supplementum Car- togr. Geobot. 14: 303. Warszawa- Bialowieża, 2002

BAJKIEWICZ-GRABOWSKA E., KARCZEWSKA M.:Białowieski Park Narodowy, w: BOGDANOWICZ R., JOKIEL P., POCIASK-KARTECZKA J. (red.), 2012. Wody w parkach narodowych Polski, IGiGP UJ, KH PTG, Kraków.

BORATYN J., KOZIOŁ T., PREIDL M., 2007 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Witowo i L. Podcerkwa (wraz z objaśnieniami). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

BREYMEYER A., KWIATKOWSKI W., 2004. Towards the large Białowieża Biosphere Reserve –

136 presentation of an idea and maps. Nature Conservation (2002) 59:73-80.

CIEŚLIŃSKI S., TOBOLEWSKI Z., 1988. Porosty (Lichenes) Puszczy Białowieskiej i jej zachodniego przedpola. Phytocoenosis. 1 (N.S.), Suppl. Cart. Geobot. 1: 1-216. CIEŚLIŃSKI S., CZYŻEWSKA k., 2002. Porosty Puszczy Białowieskiej na tle innych kompleksów leśnych w Polsce Północno-Wschodniej. Kosmos 51.4: 443-451. DATA I., 1989. Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w rejonie Białowieży. Centralne Archiwum Geologiczne Państw. Inst. Geol., Warszawa.

DĄBROWSKI M. J., 1959 – Późnoglacjalna i holoceńska historia lasów Puszczy Białowieskiej. Acta Soc. Bot. Pol., 28:2, 197-248.

FALIŃSKI J. B., 1980 – Rozmieszczenie kurhanów na tle zróżnicowania środowisk leśnych Puszczy Białowieskiej. Zabytek Archeologiczny i Środowisko, 7: 97-141.

FALIŃSKI J. B., 1990. Kartografia geobotaniczna. PPWK, Warszawa. FALIŃSKI J. B., 2001. Phytophenological atlas of the forest communities and species of Białowieża National Park. Phytocoenosis N.S. 13, Arch. Geobot. 8.

GAWLIKOWSKA E., KWECKO P., MIECZNIK J., SEIFERT K., KRÓL J., WALCZYK J., 2011. Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej 1:50 000 Polski, arkusz Białowieża (422). PIG, Warszawa.

GUTOWSKI J.M., JAROSZEWICZ B., (red.).: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa, 2001.

HERBICH J. (red). 2004. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Wyd. M.Ś, Warszawa.

INFORMACJA Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska o stanie środowiska na terenie powiatu hajnowskiego. 2015. WIOŚ, Białystok.

INFORMACJA Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska o stanie środowiska na terenie powiatu hajnowskiego. 2016. WIOŚ, Białystok.

INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

JĘDRZEJEWSKA B., JĘDRZEJEWSKI W.,Ekologia ssaków drapieżnych Puszczy Białowieskiej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2001.

KACPRZAK L., JASIŃSKA A., 2007. Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Białowieża (422) wraz z objaśnieniami. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

KARCOW G., Białowieżskaja Puszcza. S. Petersburg, 1903.

KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990. Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

KMIECIAK M., KWIATKOWSKI W., 2009. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Białowieża (422) wraz z objaśnieniami (materiały autorskie). Centralne Archiwum Geologiczne Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KONDRACKi J., 2000. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa.

KRUPIŃSKI K. M., MARKS L., 1993. Pozycja stratygraficzna i paleogeografia zlodowacenia Warty w północno-wschodniej Polsce. Acta Geogr. Lodz., 65: 175–183.

137 KRASNODĘBSKI D., SAMOJLIK T., OLCZAK H., JĘDRZEJEWSKA B., 2005. Elary mediaeval cemetery in the Zamczysko range, Białowieża Primeval Forest. Sprawozdanie Archeologiczne 57: 555-583.

KRUTOUS E. A. 1979 – O prelednikovoj floree u g. Pružany. About preglacial flora near town Prużany. [W: „Novoe v stratigrafii, tektonike i četveričnoj geologii Belorussii“], Belorusskij Naučno Issledovatel’ Geologičesko – Razvadčeskij Institut, Minsk: 75-79. KMIECIAK M., KWIATKOWSKI W., 2009.Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, ark Białowieża., CAG PIG Warszawa. KWIATKOWSKI W., 1994 - Abiotic Geocomponents of Biogeocoenoses. 9-14. - Phytocoenosis 6 N.S. Suppl. Cartogr. Geobot 4. KWIATKOWSKI W., & CHOJNACKI T., 1994 - Conception and methods of the idividual vegetation maps. 77-84. - Phytocoenosis 6 N.S. Suppl. Cartogr. Geobot 4. KWIATKOWSKI W., & PEDROTTI F., 1994 - Determinism and the origin of vegetation differentiation, geoecological forest landscapes. 119-124. - Phytocoenosis 6 N.S. Suppl.Cartogr.Geobot 4. KWIATKOWSKI W., 1994. Krajobrazy roślinne Puszczy Białowieskiej (mapa w skali 1:50 000).35-87. - Phytocoenosis 6 N.S. Suppl. Cartogr. Geobot. 6. KWIATKOWSKI W., 1996.Struktura krajobrazowa Puszczy Białowieskiej i jej wpływ na użytkowanie ekosystemów leśnych. Problemy ekologii krajobrazu 2. Gdańsk. KWIATKOWSKI W., 1998.Struktura krajobrazowa naturalnych terenówmłodoglacjalnych i staroglacjalnych na przykładzie Puszczy Białowieskiej i Puszczy Rominckiej. [W:] Systemy geograficzne w badaniach środowiska przyrodniczego. Konferencja Naukowa, Uniwersytet Gdański, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Gdańsk 28-29. KWIATKOWSKI W., 1999.Torfowiska leśne w krajobrazach młodoglacjalnych i staroglacjalnych Polski północno-wschodniej na przykładziePuszczy Rominckiej i Puszczy Białowieskiej. [W:] Geomorfologia a mokradła. Konferencja naukowa, Falenty IMUZ, Falenty: 9. KWIATKOWSKI W., STEPANIUK M., 1999. Natural Landscapes of the Eastern Podlasie Poland, Materiały konferencji międzynarodowej „Landscape ecology – theory, teaching, applications” Pułtusk; KWIATKOWSKI W., STEPANIUK M., 2001. System ochrony przyrody wschodniego Podlasia w: 50 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego – Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań; referaty, komunikaty, postery: Oddział Rzeszowski PTG, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Filia w Rzeszowie, Rzeszów. KECZYŃSKI A., KWIATKOWSKI W., 2002. Pierwsza inwentaryzacja przyrodniczo-leśna w Białowieskim Parku narodowym. Pol. Parki nar. – ich rola w rozw. Nauk przyr.: 51. KWIATKOWSKI W., BAŁUK A., STEPANIUK M., 2003. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski, ark Hajnówka wraz z objaśnieniami. CAG PIG Warszawa. KWIATKOWSKI W., GAJKO K., 2002. Przestrzenne rozmieszczenie wskaźników zooindykacyjnych wybranych grup stawonogów jako funkcja zróżnicowania struktury krajobrazowej Puszczy Białowieskiej [w]: Zadania gospodarcze lasów a funkcje ochrony przyrody. VII Sympozium Ochrony Ekosystemów Leśnych, 308-317. Wydawnictwa SGGW, Warszawa. KWIATKOWSKI W., STEPANIUK M., 2003. Rozmieszczenie potencjalnych obiektów do badan palinologicznych w kontekście rozpoznania przyrodniczego Puszczy Białowieskiej i jej najbliższego otoczenia. Mat. I Polskiej Konferencji Paleobotaniki Czwartorzędu. Białowieża. KWIATKOWSKI W., 2004. Geologiczne i hydrogeologiczne uwarunkowania rozmieszczenia roślinności w Puszczy białowieskiej. W: Zagrożenia leśnych siedlisk hydrogenicznych w Puszczy Białowieskiej, materiały seminarium naukowo-technicznego. KWIATKOWSKI W., STEPANIUK M., 2004. Rezerwat Biosfery Puszcza Białowieska i inne formy ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego polsko-białoruskiego pogranicza, w:

138 Międzynarodowa konferencja naukowa – Europa, region, turystyka – specyfika przestrzeni regionalnej, jej ochrona, zachowanie i rozwój, Polskie Towarzystwo Geograficzne, ECOVAST, Białowieża. KWIATKOWSKI W., 2004. Lasy i bory bagienne. W: Herbich J., (red.). Lasy i bory. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 5., s. 194 – 202. KWIATKOWSKI W., STEPANIUK M., 2005. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Narew (381) 1:50 000.PIG CAG, Warszawa. KWIATKOWSKI W., STEPANIUK M., 2006. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, 381- Narew(N-34-120-A).Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995. Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MALZAHN E., 1999. Ocena zagrożeń i zanieczyszczenia środowiska leśnego Puszczy Białowieskiej. Prace Inst. Bad. Leś., A., 885: 1-177.

MALZAHN E., 2000. Kwaśne deszcze w Puszczy Białowieskiej jako kryterium zagrożenia środowiska leśnego. Prace Inst. Bad. Leś., A., 4 (906): 53-72.

MALZAHN E., 2002. Bioindykacja środowiska leśnego w strefie małych zagrożeń. W: Reakcje biologiczne drzew na zanieczyszczenia przemysłowe. (red.) R. SIWECKI. IV Krajowe Symp. Poznań- Kórnik, 29.05.-1.06.2001. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań: 249-258.

MALZAHN E., 2004. Kierunek zmian poziomu zanieczyszczeń powietrza i czynników klimatycznych w puszczy białowieskiej.Leśne Prace Badawcze, 2004, 1: 55–85.

Mapa hydrograficzna Polski skala 1:50 000, wytyczne techniczne K-3.4, 1997. Główny Geodeta Kraju, GUGiK, Warszawa.

MARKS L., 2000.Zasięgi lądolodu zlodowacenia Warty na Podlasiu. Mat. Konf.: Osady, struktury deformacyjne i formy warciańskiej strefy glacjomarginalnej na Nizinie Podlaskiej. Warsztaty terenowe: 44–46. Lublin–Mielnik. MARKS L., PAVLOVSKAYA I.E., 2006.Correlation of the Saalian glacial limits in eastern Poland and western Belarus. Quaternary International 149 MATUSZKIEWICZ A. J.,Zespoły Leśne Polski. PWN, Warszawa 2001

MATUSZKIEWICZ W.,Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa 2001

MIREK Z., et all. 1995. Vascular plants of Poland – a checklist. Polish Bot. Stud., nr 15.

NORYŚKIEWICZ A. M., KOWALEWSKI G. 2002. Development of the Dziedzinka raised bog (the Białowieski National Park) on the basis of palynological and plant macrofossil analysis. Acta Agrophysica 67: 197-206.

NORYŚKIEWICZ A. M., MILECKA K. 2002. Development of the Kletno peat bog and postglacial and holocene transformations of the Białowieża Primeval Forest vegetation in the light of pollen analysis.Acta Agrophysica 67: 207-216.

NOWICKI J., 1971.Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000, ark. Białystok. CAG Instytut Geologiczny, Warszawa.

NOWICKI J., 1973.Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1 : 200 000 – Arkusz Białystok pod red. J. E. Mojskiego.- Wydaw. Geologiczne, Warszawa.

OLSZEWSKI J. L., 1986. Rola ekosystemów leśnych w modyfikacji klimatu lokalnego Puszczy Białowieskiej. Prace habilitacyjne. Wyd. Ossolineum, Wrocław: 1-222.

139 OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996. Zlokalizowanie i charakterystyka złóżtorfowychw Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowiska.IMiUZ, Falenty.

PĘCZKOWSKA B., FIGIEL Z., 2004. Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz 422 – Białowieża. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

PIERZGALSKI E. i in,. 2010. Operat zarządzania wodami i ochrony ekosystemów wodnych (do planu ochrony Białowieskiego Parku Narodowego), Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary.

PIERZGALSKI E., BOCZOŃ A., TYSZKA J., 2002. Zmienność opadów i położenia wód gruntowych w Białowieskim Parku Narodowym. Kosmos, 51, 4: 415-425.

Program Ochrony Przyrody, Planu Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Białowieża na okres 1.01.2012 - 31.12.2021 r., 2012. RDLP w Białymstoku.

PRUSINKIEWICZ Z., KOWALKOWSKI A., 1964. Studia gleboznawcze w Białowieskim Parku Narodowym. Roczn. Glebozn., 15, 2: 161-304.

PRUSINKIEWICZ Z., MICHALCZUK CZ., 1998. Gleby Białowieskiego Parku Narodowego. Historia badań, środowisko glebotwórcze, geneza i systematyka oraz przestrzenna zmienność gleb (z mapą 1:20 000). Phytocoenosis Vol. 10 (N.S.), Supplementum Cartographiae Geobotanice 10. Warszawa – Białowieża.

PUGACEWICZ E., 1997. Ptaki lęgowe Puszczy Białowieskiej. PTOP, Białowieża.

SADOWSKI W., 1986. Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Białowieża” wraz z uproszczonym planem zagospodarowania złoża dla potrzeb budownictwa i drogownictwagminnego. Centralne Archiwum Geologiczne Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SMOLEŃSKI M., SZUJECKI A., KWIATKOWSKI W., 2004. The successional model of forest landscapes valorisation. Baltic J. Coleopter., 4(2): 89 – 116. SOKOŁOWSKI A. W., 1995.Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. Białowieża. SOKOŁOWSKI A.W., 2004 Lasy Puszczy Białowieskiej. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa 2004.

SOKOŁOWSKI A. W., 2004. Lasy Puszczy Białowieskiej. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa. SOKOŁOWSKI A. W., 2006. Lasy północno-wschodniej Polski. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa. WŁOCZEWSKI T., 1952. Gleby Białowieskiego Parku Narodowego. Prace IBL., 83.

WŁOCZEWSKI T., 1954. Materiały do poznania zależności między drzewostanem i glebą w przestrzeni i czasie. Roczn. Nauk Leśnych, 5. Prace IBL, 123: 161 – 249.

WŁOCZEWSKI T., 1955. Mapa gleb Białowieskiego Parku Narodowego.

ZERNICKAJA V. P., 1996. Paleogeografia białoruskiego Polesia w późnym glacjale i holocenie. Czas. Geogr. 68, 1-2: 137-149.

ZWIERZ S., 1951.Przeglądowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Biała Podlaska. Inst. Geol., Warszawa.

ŻARNOWIECKI 2008. Związki pomiędzy pokrywą śnieżną a roślinnością na przykładzie grądów Białowieskiego Parku Narodowego. Prace Geograficzne 216. PAN, IGiPZ, Warszawa.

140 Opracowania niepublikowane Kwiatkowski W., 1990 – Budowa geologiczna i rzeźba terenu Białowieskiego Parku Narodowego. Białystok, BULiGL, maszynopis + mapa w skali 1:25 000 w: „Charakterystyka gleb Białowieskiego Parku Narodowego – Opisanie ogólne i mapy”. Kwiatkowski W., 1990 – Stosunki hydrologiczne i typy krążenia wody w Białowieskim Parku Narodowym. Białystok, BULiGL, maszynopis + mapa w skali 1:25 000 Białystok, BULiGL, maszynopis + mapa w skali 1:25 000 w: „Charakterystyka gleb Białowieskiego Parku Narodowego – Opisanie ogólne i mapy”. Kwiatkowski W., 1992 - Zmiany środowiska naturalnego Puszczy Białowieskiej w wyniku antropopresji (wybrane zagadnienia) w: A. Szujecki „Raport o stanie Puszczy Białowieskiej” GEF 05/21685 POL. Warszawa SGGW. Kwiatkowski W., 1994– Biogeocenoza jako syntetyczny wyraz związków środowiska biotycznego i abiotycznego w: B. Łonkiewicz „Delimitacja i zagospodarowanie stref buforowych rezerwatu biosfery Puszcza Białowieska. GEF 05/21685 POL. Warszawa IBL. Kwiatkowski W., 2002. Aplikacja dotycząca powołania rezerwatu biosfery na całym obszarze polskiej części Puszczy Białowieskiej. Opracowanie na zlecenie PAN (Polski Komitet Narodowy UNESCO- MAB). Kwiatkowski W., Stepaniuk M., Gajko K., 2001. Ochrona zasobów przyrody nieożywionej i gleb – geologia. Plan Ochrony Białowieskiego Parku Narodowego. Kwiatkowski W., Stepaniuk M., Gajko K., 2002. Ochrona zasobów i walorów krajobrazowych. Plan Ochrony Białowieskiego Parku Narodowego. Kwiatkowski W., Stepaniuk M., 2002. Opracowanie Standardowych Formularzy Danych Natura 2000 dla obszaru Puszczy Białowieskiej. WWF. Projekt „Białowieski Park Narodowy”. Kwiatkowski W., 2003. Budowa geologiczna i hydrogeologia w rejonie Puszczy Białowieskiej. Opracowanie na zlecenie IBL w Warszawie. Kwiatkowski W., Wołkowycki M., 2007. Weryfikacja siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w nadleśnictwach Białowieża, Browsk, Hajnówka w Puszczy Białowieskiej. Renaturalizacja rzeki Narewki w Białowieży. PTOP 2012. Wołkowycki D., Wołkowycki M., 2010. Operat ekosystemów nieleśnych. BPN, Białowieża. Wołkowycki D., Wołkowycki M., 2010. Operat ochrony flory naczyniowej Białowieskiego Parku Narodowego. BPN, Białowieża.

Akty prawa krajowego

Uchwała Nr XXIII/203/16/ Sejmiku Województwa Podlaskiego, Poz. 1504 z dnia 21 marca 2016 r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska”.

Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. z późniejszymi zmianami (tekst jednolity Dz. U 2009 r. Nr 151 poz. 1220); Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. nr 199 z 2008 r., poz. 1227, z późn. zm.); Ustawa z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. 2007 nr 75 poz. 493, z późn. zm.); Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. nr 62 z 2001 r., poz. 627, z późn. zm.); Ustawa o odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r. (tekst jednolity) DzU z 2016 r., poz. 1987; Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. nr 80 z 2003 r., poz. 717,

141 z późn. zm.); Ustawa Prawo geodezyjne i kartograficzne z dnia 17 maja 1989 r. (Dz. U. nr 30 z 1989 r., poz. 163, z późn. zm.); Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r. (Dz. U. nr 16 z 1995 r., poz. 98, z późn. zm.); Ustawa Prawo łowieckie z dnia 18 grudnia 1995 r. (Dz. U. nr 147 z 1995 r., poz. 713, z późn. zm.); Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. (Dz. U. nr 101 z 1991 r. poz. 444, z późn. zm.); Rozporządzenie Rady Ministrów z 15 listopada 2010 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. nr 213 z 2010 r., poz. 1397); Rozporządzenie Ministra Środowiska z 30 kwietnia 2008 r. w sprawie kryteriów oceny występowania szkody w środowisku (Dz. U. nr 82 z 2008 r., poz. 501); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. 2011 nr 237, poz. 1419); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. 2004 nr 168, poz. 1764); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. 2004 nr 168, poz. 1765); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z dnia 16 października 2014, poz. 1409), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z dnia 7 października 2014, poz. 1348), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 20014 w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Dz. U. z dnia 16 października 2014, poz. 1408), Zarządzenie nr 16/2014 Dyrektora RDLP w Białymstoku z dnia 29 kwietnia 2014 r., znak: ZO.II.510- 15/14 w sprawie wprowadzenia do stosowania procedury monitoringu przyrodniczego oraz oceny wpływu zabiegów gospodarczych na różnorodność biologiczną w lasach. Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska z dnia 9 września 2015 r., pozycja 2909. Zarządzenie nr 48 z 2015 r., Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku z dnia 16 października 2015 r. w sprawie ustanowienia zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody „Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera”. Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Białymstoku z dnia 6 listopada 2015 r. w sprawie ustanowienia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska PLC200004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dz. U. 2010 nr 77 poz. 510); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz.U z 2002 r. nr 165, poz. 1359 z późn. zm.; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dz.U z 2003 r. nr 61, poz. 549, z późn. zm.; Decyzja Nr 24 z dnia 27 sierpnia 1996 r. Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie zasad ochrony starych drzew o charakterze pomnikowym; Decyzja Nr 48 z dnia 6 lipca 1998 r. Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie wstrzymania wyrębu ponad stuletnich drzew i drzewostanów.

Akty prawa unijnego (wspólnotowego) Dyrektywa Rady 79/409/UE z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków (obecnie: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa); Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk dzikiej fauny i flory (wraz z późniejszymi zmianami).

Spis tabel

142 Tabela nr 1. Liczba dni w charakterystycznych kategoriach temperatur w Białowieży za A. Boczoniem (2004) Tabela nr 2. Podział hydrograficzny gminy Białowieża Tabela nr 3. Wykaz bagien na terenie Nadleśnictwa Białowieża Tabela nr 4. Przepływy charakterystyczne wybranych rzek z obszaru gminy Białowieża Tabela nr 5. Podział powierzchni leśnej Nadleśnictwa Białowieża wg dominujących funkcji lasu (źr. POP 2012 nadl. Białowieża) Tabela nr 6. Zestawienie użytków ekologicznych w gminie Białowieża (żr. dane nadl. Białowieża 2016) Tabela nr 7. Zidentyfikowane na terenie gminy siedliska Natura 2000 Tabela nr 8. Zawartość metali w glebach (w mg/kg) (Gawlikowska E. i in., 2011) Tabela nr 9. Klasyfikacja stanu chemicznego wód podziemnych w 2012 r Tabela nr 10. Liczba mieszkańców gminy Białowieża obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków w latach 2004-2015 Tabela nr 11. Emisja zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych Tabela nr 12. Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Tabela nr 13. Odpady wytworzone (z wyłączeniem odpadów komunalnych) w ciągu roku (tys. ton)

Tabela nr 14. Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową Tabela nr 15. Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla miejsc dostępnych dla ludności Tabela nr 16. Wyniki pomiarów pól elektromagnetycznych wykonanych na terenie powiatu w roku 2014 Tabela nr 17. Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z siedliskiem (POP nadl. Białowieża)

Spis rycin

Ryc. 1. Zgeneralizowany wykres użytkowania terenu gminy Białowieża (źr. dane wg Starostwa Powiatowego w Hajnówce) Ryc.2. Zasięg Puszczy Białowieskiej wyznaczony tylko punktami lokalizacji wierceń i wkopów. źr. opracowanie własne Ryc. 3. Diagramy Puszczy Białowieskiej wskazujące zmiany klimatu Ryc. 4. Roczne sumy opadów Ryc. 5. Współczynnik hydrotermiczny sezonu wegetacyjnego Ryc. 6. Wskaźniki ilustrujące trend wydłużania się okresu wegetacyjnego Ryc. 7. Zmiany Meteorologicznego okresu wegetacyjnego (MOW) Ryc. 8. Szkic geomorfologiczny gminy Białowieża

143 Ryc. 9. Przekrój hydrogeologiczny Ryc. 10. Struktura siedliskowych typów lasu w nadleśnictwie Białowieża (żr. nadl. Białowieża 2016) Ryc. 11. Gmina Białowieża na tle form ochrony Puszczy Białowieskiej Ryc. 12. Główne jednostki organizacyjne Białowieskiego Parku Narodowego Ryc. 13. Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska” Ryc. 14. Gmina Białowieża na tle stref ochronnych Rezerwatu Biosfery wyznaczonych na podstawie waloryzacji wybranych komponentów środowiska przyrodniczego (źr. Breymejer, Kwiatkowski 2005) Ryc.15. Powiększanie powierzchni Puszczy Białowieskiej w ramach Światowego Dziedzictwa UNESCO (źr. internet) Ryc. 16. Korytarze ekologiczne w sąsiedztwie białowieskich polan osadniczych (źr. W. Klimiuk BPN)

Ryc. 17. Waloryzacja chronionych gatunków roślin naczyniowych, porostów, mchów i wątrobowców Ryc. 18. Waloryzacja chronionych gatunków fauny Ryc. 19. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Białowieża (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza) (Gawlikowska E. i in., 2011) Ryc. 20. Główne Zbiorniki Wód Podziemnych

Ryc. 21. Rozkład przestrzenny średniego wskaźnika zawartości w powietrzu dwutlenku siarki W SO2 -2 -1 (mg SO2 m 24 h ) na obszarze Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001

Ryc. 22. Rozkład przestrzenny średniego wskaźnika zawartości w powietrzu tlenków azotu W NOx -2 -1 (mg NOx m 24 h ) na obszarze Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001 Ryc. 23. Rozkład przestrzenny średniego współczynnika sumy obciążenia zanieczyszczeniami -2 -1 -2 -1 gazowymi powietrza Wzg (1,0=5 mg SO2 m 24 h + 0,1 mg NOx m 24 h ) na obszarze Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001 Ryc. 24. Rozkład przestrzenny opadu pyłów (Op w g m-2 miesiąc-1) na obszarze Puszczy Białowieskiej w latach 1986–2001 Ryc. 25. Procentowy udział jonów w depozycji mokrej (mg m-2) w Białowieży w latach 1994–2001 Ryc. 26. Rozmieszczenie głównych drzewostanów wg Karcowa na początku XX wieku i stan obecny

Spis fotografii

Fot.1. Łęg olszowo-jesionowy w dolinie Jamienki Fot.2. Kontynentalny bór bagienny na uroczysku Czerlon

Fot.3. Borealna świerczyna bagienna w uroczysku Sierchanowo

Fot.4. Grąd subkontynentalny w obrębie Zwierzyniec

Fot.5. Zbiorowisko rzęsy drobnej i trójrowkowej Lemnetum trisulcaena powierzchni sztucznego zbiornika wodnego w okolicach Gródek – oddział 499Aa

Fot.6. Zespól grążela żółtego Nupharo – Nymphaeetum albae w nurcie strumienia Łutownia

144 Fot.7. Zbiorowisko wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego w płytkim lokalnym zagłębieniu wśród borów bagiennych w oddziale 640D

Fot.8. Kosaciec syberyjski Iris sibirica na skraju łąki trzęślicowej

Fot.9. Zarastająca lasem łąka świeża na polanie wsi Gródek, oddział 499Ah

Fot.10. Zespół strzęplicy i traganka piaskowego Koelerio- Astragaletum arenarii na przydrożu w oddziale 520C

Spis załączników

Zał.1. Geomorfologia Zał.2. Typy gleb Zał.3. Hydrografia Zał.4. Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000. Pierwszy poziom wodonośny Zał.5. Gmina Białowieża na tle form ochrony przyrody Zał.6. Roślinność Zał.7. Flora Zał.8. Fauna Zał.9. Przyrodnicze siedliska Natura 2000 Zał.10. Mapa geośrodowiskowa Polski 1:50 000 Zał.11. Przydatność terenu do funkcji użytkowych Zał.12. Tabela. Zestawienie pomników przyrody Zał.13. Tabela. Ustalenie działań ochronnych

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE, GMINA NA TLE REGIONU 1

I.DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 4 I.1. WARUNKI KLIMATYCZNE 4 I.2. GEOLOGIA I GEOMORFOLOGIA 10 I.2.1. Ukształtowanie powierzchni terenu 11 I.2.2. Starsze podłoże 17 I.2.3. Czwartorzęd 17 I.2.4. Czwartorzęd nierozdzielony 21 I.2.5. Holocen 21

145 I.2.6. Złoża kopalin 23 I.3. HYDROGRAFIA HYDROGEOLOGIA 23 I.3.1. Podział hydrograficzny zlewni 23 I.3.2.Charakterystyka sieci rzecznej 25 I.3.3. Wody stojące 28 I.3.4. Charakterystyka hydrologiczna wybranych cieków wodnych 30 I.3.5. Przekształcenia wód 31 I.3.6. Wody podziemne 32 I.4. GLEBY 35 I.5. FORMY OCHRONY PRZYRODY, KRAJOBRAZU I OBSZARY FUNKCYJNE

LASÓW SPRZYJAJĄCE OCHRONIE 39

I.5.1. Białowieski Park Narodowy 41 I.5.2. Rezerwaty przyrody 43

I.5.3. Użytki ekologiczne 45 I.5.4. Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska” 46 I.5.6. Leśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Białowieska” 48 I.5.6. Koncepcja „Zielonych Płuc Polski” 49 I.5.7. Rezerwat Biosfery UNESCO 49

I.5.8. Ochrona Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO 51

I.5.9. Sieć Natura 2000 52 I.5.10. Pomniki przyrody 53

I.5.11. Korytarze ekologiczne 54

I.5.12. Geologiczne stanowisko dokumentacyjne (propozycja) 56

I.6. CHARAKTERYSTYKA ZBIOROWISK ROŚLINNYCH – TYPÓW SIEDLISK Z I ZAŁĄCZNIKA DYREKTYWY SIEDLISKOWEJ 56 I.6.1.Krajobrazy leśne i zaroślowe w nieckach wytopiskowych, rynnach i dolinach rzecznych 58 I.6.2. Krajobrazy lasów liściastych i mieszanych na równinach moreny dennej, falistych równinach moren ablacyjnych oraz na pagórkach i wzgórzach kemów 61

I.6.3. Krajobrazy terenów otwartych w dolinach rzecznych oraz w zabagnionych i podmokłych obniżeniach terenu 63

I.7. OCHRONA GATUNKOWA ROŚLIN I ZWIERZĄT 68

146 I.7.1. Gatunki roślin, grzybów, porostów i zwierząt podlegających ochronie prawnej 68

I.7.2. Strefy ochrony gatunkowej 69

II.ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO PRZEKSZTAŁCENIA POWIERZCHNI ZIEMI I GLEB 73 II.1. Zanieczyszczenie gleb 73

II.1.1. Kryteria i metody badań 73

II.1.2. Zanieczyszczenie gleb metalami 74

II.1.3. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi 75

II.2. Zagrożenia i ochrona wód podziemnych 76

II.2.1. Ocena jakości wód podziemnych 78 II.2.2. Ocena stanu chemicznego 78 II.3. Zagrożenia i ochrona wód powierzchniowych 79

II.3.1. Monitoring wód powierzchniowych 81 II.3.2. Ocena jakości wód powierzchniowych 82

II.3.3. Działalność kontrolna 84 II.4. Zagrożenia jakości powietrza 85

II.4.1. Ocena jakości powietrza 86

II.4.2. Zanieczyszczenia gazowe 87

II.4.3. Opad pyłów 91

II.4.4. Kwasowość i skład chemiczny opadów atmosferycznych 92

II.4.5. Ocena poziomu i kierunku zmian depozycji całkowitej siarki i azotu 95

II.4.6. Prognoza zagrożeń 97

II.4.7. Działalność kontrolna 99

II.5. Gospodarka odpadami 99

II.5.1. Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów 99 II.5.2. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów 101 II.5.3. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych 102

147 II.5.4. Odpady przemysłowe 102 II.5.5. Odpady komunalne 102 II.5.6. Monitoring składowisk odpadów 104 II.6. Zagrożenia hałasem 104

II.6.1. Źródła hałasu i pomiary 104

II.6.2. Hałas komunikacyjny 105 II.7. Zagrożenia promieniowaniem elektromagnetycznym 106

II.7.1. Źródła promieniowania elektromagnetycznego 106 II.7.2. Monitoring natężenia pola elektromagnetycznego 108 II.8. Zagrożenia poważnymi awariami 109

II.8.1. Niebezpieczne substancje chemiczne w zakładach przemysłowych 109 II.8.2. Transport 110 II.8.3. Zdarzenia awaryjne 110 II.9. Zagrożenia środowiska leśnego 110 II.9.1.Pożary lasu 110

II.9.2. Presja turystyczna 111

II.9.3. Czynniki atmosferyczne i klimatyczne 111

II.9.4. Poziom uszkodzeń drzewostanów w oparciu o monitoring 112

II.9.5. Nadmierne występowanie zwierząt roślinożernych 112

II.9.6. Grzybowe choroby infekcyjne 113 II.9.7. Gatunki obce 113 II.9.8.Wadliwe wykonywanie czynności hodowlano-ochronnych 113

III.DZIAŁANIA NA RZECZ OCHRONY PRZYRODY W LASACH ORAZ EKOSYSTEMACH NATURALNYCH I PÓŁNATURALNYCH TERENÓW OTWARTYCH 115 III.1. Rezerwaty przyrody 116

III.2. Pomniki przyrody 116

III.3. Obszary chronionego krajobrazu i użytki ekologiczne 116 III.4. Kształtowanie stosunków wodnych, mała retencja 119 III.5. Lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej 119 III.6 Ochrona gatunkowa roślin 120

III.7. Siedliska przyrodnicze Natura 2000 121

148 III.8. Ochrona różnorodności zbiorowisk roślinnych i flory 124

IIII.9. Ochrona gatunkowa zwierząt 127 III.10. Założenia ochronne w zakresie rekreacji i turystyki 129 IV. UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE 130 IV.1. Przydatność terenu do funkcji użytkowych 130 IV.2. Wnioski i zalecenia 134

V. ZESTAWIENIE LITERATURY CYTOWANEJ I NIEPUBLIKOWANEJ 137

SPIS TREŚCI 146

149