WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 1

Park Narodowy Puszczy Białowieskiej – ochrona przyrody i rozwój lokalnych społeczności Tomasz Wesołowski1, Jerzy M. Gutowski2, Bogdan Jaroszewicz3, Rafał Kowalczyk4, Krzysztof Niedziałkowski5, Jakub Rok6, Jan M. Wójcik4

1Pracownia Biologii Lasu Uniwersytetu Wrocławskiego, Sienkiewicza 21, 50 335 Wrocław, [email protected]; 2Zakład Lasów Naturalnych, Instytut Badawczy Leśnictwa, Park Dyrekcyjny 6, 17-230 Białowieża; 3Białowieska Stacja Geobotaniczna Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, Sportowa 19, 17-230 Białowieża; 4Instytut Biologii Ssaków PAN, Stoczek 1, 17-230 Białowieża; 5Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa; 6Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG) Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 30, 00-927 Warszawa

Data publikacji: 11 XI 2018

© 2018 Autorzy. Artykuł rozpowszechniany na licencji Creative Commons CC BY 3.0 PL, która pozwala rozpowszechnianie i odtwarzanie artykułu we wszelkich mediach pod warunkiem, że podani są autorzy i oryginalne źródło.

Zalecane cytowanie: Wesołowski T. i współautorzy. 2018. Park Narodowy Puszczy Białowieskiej – ochrona przyrody i rozwój lokalnych społeczności. www.forestbiology.org (2018), Article 2: 1-28.

Abstrakt. Prezentujemy propozycję całościowego uregulowania problemu skutecznej ochrony unikatowych walorów przyrodniczych Puszczy Białowieskiej przez utworzenie na całym jej obszarze parku narodowego. W dużej części jest to koncepcja zbieżna z postulatami Zespołu powołanego przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w 2006 roku. Różniąc się nieco w kwestiach szczegółowych, podtrzymujemy główną postawioną tam tezę, że jedynym trwałym rozwiązaniem zapewniającym ochronę Puszczy i rozwój regionu jest objęcie całego obszaru polskiej części Puszczy Białowieskiej jednolitym zarządem, jako Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej (dalej PNPB). Nasza koncepcja wskazuje potencjalne kierunki działań i możliwości otwierające się przez objęcie ochroną całej Puszczy, zostawiając szczegółowe rozwiązania do dyskusji i przyszłych decyzji. Prezentujemy cechy Puszczy Białowieskiej, które decydują o jej światowej randze przyrodniczej i dużym znaczeniu kulturowym. Zwracamy uwagę na najważniejsze zagrożenia dla tych wartości, będące przede wszystkim wynikiem ponad stu lat surowcowej eksploatacji tego lasu. Analizujemy sytuację społeczno- gospodarczą regionu Puszczy Białowieskiej, wykazujemy że znaczenie surowcowej gospodarki leśnej w ekonomice regionu nie jest obecnie decydujące, a niesurowcowe wykorzystanie Puszczy (turystyka, edukacja, nauka) jest szansą na lepszy rozwój gospodarczy regionu w przyszłości. Proponujemy utworzenie w PNPB trzech stref o zróżnicowanych reżimach ochronnych, pokrywających się ze strefami wyróżnionymi dla polskiej części Obiektu Światowego Dziedzictwa UNESCO „Białowieża Forest”: Ograniczenie dostępu ludzi oraz zakazy zbioru płodów runa leśnego mają obowiązywać jedynie w strefie ochrony ścisłej, tj. na obszarze obecnego rezerwatu ścisłego BPN (9,7% powierzchni planowanego PNPB). Pozostałe ponad 90% obszaru PNPB (strefy ochrony zintegrowanej i ochrony krajobrazowej) mają być otwarte dla odwiedzających oraz zbioru płodów runa. Przedstawiamy możliwości zrównoważonego rozwoju regionu Puszczy Białowieskiej wynikające z ochrony jej unikatowej przyrody i oparcia ekonomiki regionu głównie o usługi (turystyka, edukacja, nauka, zdrowie). Utworzenie PNPB wymaga wprowadzenia zmian w aktach prawnych. Postulujemy, by Parlament RP upamiętnił jubileusz stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości uchwaleniem specjalnej ustawy tworzącej PNPB.

Wstęp intensywna eksploatacja ostatnich fragmentów lasów naturalnych skutkuje niszczeniem zasobów Problem skutecznej ochrony unikatowych walorów przyrodniczych Puszczy. Lasy Państwowe przyrodniczych Puszczy Białowieskiej pozostaje kontynuowały wyręby, mimo że były one ciągle nierozwiązany. Mimo kilku propozycji niezgodne z Planem Zadań Ochronnych obszaru całościowego uregulowania tej sprawy Natura 2000 i międzynarodowymi zobowiązaniami (Jędrzejewski i Jędrzejewska 1995, Rada Naukowa Polski (decyzja UNESCO 2017, wyrok TSUE BPN 2000, Zespół Prezydencki 2006) park 2018) oraz mimo ogólnokrajowych protestów narodowy obejmuje tylko około 17% polskiej obywatelskich (Wesołowski i in. 2016, Bohdan i in. części Puszczy, pozostałymi 83% obszaru zarządza 2018). Potwierdził to wyrok Trybunału Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. Sprawiedliwości UE i postanowienie Jak pokazały wydarzenia lat 2016-2017 – zabezpieczające Sądu Okręgowego w Warszawie z WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 2 kwietnia 2018 r. Konflikt wokół Puszczy trwa, nie Co decyduje o światowej randze służy on nikomu, a najmniej przyrodzie Puszczy i przyrodniczej i znaczeniu kulturowym rozwojowi regionu – czas go zakończyć. Puszczy Białowieskiej? W roku 2006 roku, po fali międzynarodowych protestów przeciw wyrębom w Puszczy Puszcza Białowieska zachowała wiele cech Białowieskiej, 24 czerwca, Prezydent RP Lech unikatowych dla lasów strefy umiarkowanej. Kaczyński powołał Zespół do opracowania projektu Wyróżniają ją następujące atuty (Wesołowski i in. ustawy regulującej status dziedzictwa 2016): przyrodniczego i kulturowego Puszczy (1) Puszcza Białowieska jest jednym z niewielu Białowieskiej. Zespół ten przygotował spójny obszarów w Europie pokrytych nieprzerwanie pakiet trzech ustaw (Zespół Prezydencki 2006), lasem od ustąpienia lodowca do czasów obecnych które miały regulować status Puszczy i wspierać (Latałowa i in. 2016). miejscowe społeczności. Niestety, projekty te nigdy nie trafiły pod obrady parlamentu. (2) Na znacznym jej obszarze przebiegają niezakłócone bezpośrednią ingerencją człowieka Uczestnicząc (większość autorów artykułu) w procesy przyrodnicze. Pod ich wpływem znajdują pracach tego Zespołu, czujemy się zobligowani do się wszystkie składniki lasu, od roślin przez przypomnienia zawartych w tych dokumentach roślinożerców i drapieżniki po organizmy propozycji. Wiele z przedstawianych w roku 2006 rozkładające martwe szczątki. Przykładami takich szczegółowych rozwiązań w międzyczasie się procesów są wieloletnie rytmy produkcji nasion zdezaktualizowało (skutkiem zmian społeczno- drzew (np. dębu, grabu i klonu), cykliczne masowe ekonomicznych i prawnych) i te poddajemy pojawy owadów (np. piędzika przedzimka, kornika modyfikacjom, jednak podstawowy warunek drukarza) i gryzoni, regulacja liczebności populacji pozostaje w mocy: jedynym trwałym zwierząt przez zmienne zasoby pokarmowe i rozwiązaniem jest objęcie całego obszaru drapieżnictwo, powolne zamieranie drzew i polskiej części Puszczy Białowieskiej długotrwały rozkład ich szczątków (przegląd w jednolitym zarządem jako Parku Okołów i in. 2009). Narodowego Puszczy Białowieskiej (dalej (3) Puszcza jest jednym z niewielu miejsc w PNPB). W odróżnieniu od dokumentów Zespołu, Europie, gdzie bardzo dobrze zachowały się nie proponujemy gotowych rozwiązań (projektów zespoły organizmów charakterystyczne dla ustaw), pokazujemy jednak potencjalne kierunki naturalnych lasów i występujących w nich typów działań, możliwości otwierające się przez objęcie siedlisk. Występują tu niezubożone zespoły ochroną całej Puszczy, zostawiając szczegółowe mchów, grzybów i porostów, rozwijające się na rozwiązania do dyskusji i przyszłych decyzji. starych drzewach i rozkładających się kłodach (Cieśliński 2003, Bohdan 2014); zespoły owadów i Poziom życia w regionie Puszczy jest, w roślin zasiedlające wykroty i leżące kłody; mało porównaniu z resztą kraju, wyraźnie niekorzystny zmienione zespoły ssaków, w tym zespół pięciu (MROW 2016, Śleszyński 2017). Utworzenie gatunków ssaków kopytnych; zespoły drapieżników PNPB stanowić będzie szansę na zmianę i ich ofiar; pasożytów i ich gospodarzy oraz wiele dotychczasowej trajektorii rozwoju regionu. Żyjąc innych (Jędrzejewski i Jędrzejewska 1998, w sąsiedztwie obiektu przyrodniczego o światowej Gutowski i Jaroszewicz 2001, Kujawa i in. 2016). renomie, mieszkańcy dysponują olbrzymim atutem, który – umiejętnie wykorzystany – może (4) Puszczę charakteryzuje dobrze zachowana, przyczynić się w krótkim czasie do zasadniczej zwłaszcza w obszarach już chronionych, struktura poprawy jakości ich życia. Przedstawiamy możliwe gatunkowa, wiekowa (w tym, nieobecna w sposoby wykorzystania tej szansy. normalnych lasach gospodarczych, faza terminalna) i przestrzenna drzewostanów; obecność dużej Ochrona przyrody wiąże się z koniecznością liczby drzew o rozmiarach pomnikowych ograniczenia dostępu ludzi do wybranych obszarów (Grzywacz i in. 2017, Korbel i Niechoda 2018), i rezygnacji z niektórych, powodujących istotny udział w drzewostanach gatunków drzew zniszczenia, form aktywności ludzkiej. niewystępujących (lub występujących Przygotowując nasze propozycje kierowaliśmy się sporadycznie) w innych masywach leśnych Polski: zasadą minimalizacji tych ograniczeń. Poza tymi lipy, wiązu, klonu. Cechy te często warunkują nielicznymi ograniczeniami PNPB powinien być występowanie bardzo rzadkich organizmów oraz parkiem otwartym, szeroko dostępnym dla kompletność tworzonych przez nie zespołów mieszkańców i turystów, a wszelkie formy (Faliński 1986, Jędrzejewska i Jędrzejewski 1998). korzystania z Puszczy nienaruszające stanu (5) Olbrzymia liczba występujących tu gatunków jej ochrony powinny być w nim dozwolone. żywych organizmów czyni z Puszczy Białowieskiej centrum różnorodności biologicznej w skali europejskiej (ok. 1070 gatunków roślin WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 3 naczyniowych, ok. 260 gatunków mszaków Ze względu na swoje walory Puszcza przyciąga (Faliński 1986) i ok. 4 000 gatunków grzybów, w setki naukowców z całego świata. Przyjeżdżają, tym ponad 500 gatunków porostów (Cieśliński i gdyż mogą tu obserwować i badać unikalne gatunki Czyżewska 2002, Kujawa i in. 2016), ponad 10 000 zwierząt, grzybów i roślin, w tym drzewa we gatunków owadów, 180 gatunków ptaków wszystkich fazach wzrostu, rozwoju i zamierania. gniazdujących i 58 gatunków ssaków, w tym Przyjeżdżają dlatego, że można tu badać reakcje, największy lądowy ssak Europy – żubr (Gutowski i zależności i związki pomiędzy organizmami w Jaroszewicz 2001, 2004). Wiele z żyjących tu niepowtarzalnych na niżu europejskim warunkach gatunków (zwłaszcza bezkręgowców, porostów i lasów naturalnych. Wyniki badań z Puszczy grzybów) to gatunki reliktowe, zagrożone Białowieskiej stanowią nieodzowny punkt wymarciem w skali globalnej, związane z odniesienia dla badań prowadzonych w lasach na ekosystemem naturalnych lasów, np. zależne od innych obszarach. Tylko w roku 2017 roku ukazało rozległych skupisk kilkusetletnich drzewostanów, się 1 515 (9 598 w ostatniej dekadzie) publikacji dużych ilości rozkładających się kłód itp. (przegląd naukowych powołujących się na wyniki badań z w Gutowski i in. 2004). Prawie co roku opisywane Puszczy Białowieskiej (SCOPUS 2018). są też stąd gatunki nowe dla nauki (np. Guzow-

Krzemińska i in. 2018, Kukwa i in. 2017). Najważniejsze zagrożenia dla wartości (6) Zachowanie pierwotnego – wynikającego z przyrodniczych Puszczy Białowieskiej: ewolucji – sposobu życia wielu organizmów (Tomiałojć i in. 1984, Wesołowski 1983, 2007, skutki ponad stu lat surowcowej Jędrzejewska i Jędrzejewski 1998). eksploatacji Puszczy (7) Najliczniejsza na świecie wolno żyjąca Od XV wieku Puszcza była chroniona jako obszar populacja żubra, największego ssaka lądowego królewskich i carskich łowów, choć na większą naszego kontynentu. Puszcza Białowieska, dzięki skalę polowano jedynie od drugiej połowy XIX dobrze zachowanym – poprzez kilkusetletnią wieku. Pozostałe formy użytkowania (sianożęcia, celową ochronę – ekosystemom leśnym i bartnictwo, małoobszarowe uprawy rolne, wypas nieleśnym, umożliwiła przetrwanie tego ostatniego zwierząt hodowlanych, lokalne pozyskiwanie i przedstawiciela megafauny i mogła być miejscem przetwórstwo surowców leśnych oraz miejscowe jego restytucji po wytępieniu podczas I wojny wypalanie) były wtedy ściśle ograniczane, nie światowej (Krasińska i Krasiński 2004). zaburzały znacząco przebiegu procesów naturalnych. Obszary czasowo pozbawione drzew (8) 600-letnia tradycja celowej i skutecznej ochrony pokrywały się lasem w wyniku sukcesji naturalnej, całego ekosystemu leśnego. Puszcza od początków nie prowadzono nasadzeń, dzięki czemu do XVIII XV wieku do końca I Rzeczypospolitej była wieku na większości obszaru Puszczy wpływ chroniona jako dobra królewskie, a w XIX wieku – człowieka był minimalny (Samojlik 2007). Na jako obszar łowiecki carów Rosji. Wypracowany początku I wojny światowej (1915 r.) przez kilka stuleci (XV-XVIII wiek) system ochrony Puszczy przy udziale licznych, dobrze nastąpiła drastyczna zmiana w użytkowaniu uposażonych lokalnych służb jest unikatowym w Puszczy, zaczęto ją uważać za nieprzebrany skali Europy i świata przykładem skutecznej magazyn cennych sortymentów drzewnych ochrony lasów z ich najcenniejszymi gatunkami (Graniczny 1979). Ochronę zastąpiła zwierząt (przegląd w Samojlik 2005). intensywna, trwająca na znacznych (9) Zachowanie, dzięki ograniczonej gospodarce obszarach do dzisiaj, eksploatacja zasobów drzewnych Puszczy. W ciągu 3,5 roku armia leśnej, unikatowych śladów działalności człowieka 3 na obszarach leśnych, stanowiących kulturowe niemiecka pozyskała ok. 1 mln m drewna dziedzictwo Puszczy Białowieskiej (Samojlik 2007, (Pączewski 1924). W okresie międzywojennym Latałowa i in. 2015). brytyjska firma The Century European Timber Corporation wycięła ok. 2,5 mln m3, polska Wymienione wyżej wartości przyrodnicze i administracja lasów dalsze 5,4 mln m3, a Sowieci w kulturowe Puszczy Białowieskiej sprawiają, że jest r. 1940 r. ok. 1,2 mln m3 (Więcko 1972). Łącznie ona bezcennym matecznikiem różnorodności do końca II wojny światowej pozyskano w całej gatunkowej i genetycznej, żywym laboratorium, Puszczy ok. 10 mln m3 drewna. Zakładając dla unikatowym wzorcem dla nauk biologicznych i uproszczenia obliczeń, że drewno pozyskiwano leśnych, ochrony przyrody i zarządzania zasobami równomiernie z całego obszaru Puszczy, w polskiej naturalnymi, niezastąpionym modelem i punktem jej części – obejmującej ok. 40% obszaru – odniesienia przy wszelkich porównaniach ze pozyskano wtedy ok. 4 mln m3. środowiskami bardziej przekształconymi przez człowieka (Hunter 1996, Angelstam 1996, Rebane i W okresie powojennym, w polskiej części Puszczy, pozyskano ok. 11 mln m3 drewna (tab. 1), w samym in. 1997, Angermeier 2000, Stutchbury i Morton 3 2001, Wesołowski 1983, 2005). tylko roku 2017 ok. 191 tys. m (Bohdan i in. WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 4

2018). Drewno to było pozyskiwane głównie ze (Jędrzejewski i Jędrzejewska 1995, Wesołowski starodrzewi pochodzenia naturalnego. 2005). Działania gospodarcze doprowadziły rów- Ponadstuletnia surowcowa eksploatacja Puszczy nież do znacznej redukcji obszarów lasów podmok- wywarła rozległy negatywny wpływ na jej walory łych. Brak jest całościowych danych o skali osusza- przyrodnicze. Nastąpiło znaczne zmniejszenie nia olsów, łęgów i borów bagiennych, ale o ich powierzchni starodrzewi pochodzenia naturalnego i intensywności świadczyć mogą informacje Więcki ubyło drzew o wielkich rozmiarach. W momencie (1972) – w ciągu jednej tylko dekady (1949-1958) rozpoczęcia wielkoskalowych wyrębów (1915) osuszono obszar o powierzchni 2,1 tys. ha. Puszczę porastały głównie starodrzewia – 72% Gospodarka leśna doprowadziła też do pojawienia borów i 93% lasów liściastych przekraczało wiek się we wnętrzu Puszczy, nie istniejących wcześniej 100 lat. Szacowano, że w Puszczy rosło wtedy dużych powierzchni obszarów otwartych. Była to kilkadziesiąt tysięcy dębów o średnicy 95-175 cm kolejna zmiana jakościowa, która umożliwiła (Pączewski 1924). Taki stan obserwujemy również kolonizację wnętrza Puszczy przez gatunki obecnie w rezerwacie ścisłym BPN, w którym nieleśne. Zestaw gatunków ptaków gniazdujących gospodarki leśnej nie prowadzono. Starodrzewia na zrębach zupełnych i w uprawach składa się z pokrywają 79,4% jego powierzchni (Plan ochrony gatunków terenów otwartych, na duże zręby BPN 2014), znajduje się tam 10 239 żywych drzew zupełne wkraczają nawet skowronki polne Alauda o wymiarach pomnikowych (2,15 drzew/ha), w tym arvensis (Flade 1994, Fuller 1995, Żmihorski 2 237 pomnikowych dębów szypułkowych o 2010). Podobnie roślinność zrębów ulega bardzo średnicy >120 cm (Grzywacz i in. 2017). W daleko posuniętym zmianom. Uszkodzenia gospodarczo użytkowanej części Puszczy sytuacja pokrywy glebowej ułatwiają kolonizację takich jest diametralnie inna. W efekcie intensywnego miejsc przez rośliny gatunków nieleśnych, a nawet użytkowania udział starodrzewi z wyjściowych ok. obcych geograficznie: ruderalnych i inwazyjnych 80% spadł do ok. 27% w r. 2012 r. (Program na (na zręby w grądach Puszczy Białowieskiej rzecz Puszczy 2016), a obecnie, ze względu na powszechnie wkracza niecierpek drobnokwiatowy intensywne wyręby w r. 2017 r., kiedy to Imaptiens parviflora, A. Bohdan inf. ustna) oraz ponadstuletnie drzewostany dostarczyły ok. 90 tys. gatunków wczesnosukcesyjnych i typowych dla m3 surowca (Bohdan i in. 2018), ich udział jeszcze zaburzeń (Jonášová i Prach 2008, Lindenmayer i się zmniejszył. Drzewa o największych rozmiarach Noss 2006), które rozwijają się kosztem gatunków były intensywnie wycinane od samego początku typowo leśnych. Regeneracja runa leśnego po surowcowego użytkowania Puszczy. Współcześnie wycince drzewostanu trwa 50-80 lat (Collins i w części gospodarczej ochronie podlega jedynie ok. Picket 1988, Roberts i Zhu 2002), a tzw. „gatunki 1500 drzew pomnikowych czyli 0,03 drzewa/ha starych lasów” mogą powrócić nawet jeszcze (Goździewska 2016). Nawet biorąc pod uwagę fakt, później. że nie wszystkie drzewa o odpowiednich wymiarach są formalnie uznane za pomniki Pojawienie się terenów otwartych i zamiana przyrody, oznacza to, że liczba największych drzew drzewostanów pochodzenia naturalnego przez została zredukowana o 85-90% (Korbel i Niechoda nasadzenia o składzie gatunkowym dostosowanym 2018). Zabiegi gospodarcze zmieniły również do potrzeb gospodarki skutkują gwałtownym istotnie skład gatunkowy lasów Puszczy (ryc. 1). spadkiem dostępności siedlisk dla organizmów Początkowo (I wojna światowa i pierwsze lata leśnych (np. dzięciołów, sów i innych gatunków powojenne) wycinano tylko duże drzewa o użytkujących dziuple: Wesołowski i in. 2005, największej wartości handlowej. Na zrębach Czeszczewik i Walankiewicz 2006, Walankiewicz i pozostawiano drzewa o mniejszych rozmiarach i in. 2011, Czeszczewik i in. 2015, Bohdan i in. małej wartości ekonomicznej (Więcko 1972). Zręby 2018) i zmniejszeniem rodzimej różnorodności zupełne i nasadzenia pojawiły się później. Pierwsze biologicznej, zwłaszcza wyspecjalizowanych próby nasadzeń podjęto w roku 1921, na większą reliktów puszczańskich, wymagających do życia skalę zaczęto sadzić drzewa dopiero w latach 1930., starych lasów liściastych. a w okresie powojennym odnowienie sztuczne (orka w pasy, sadzenie drzew, pielęgnacja upraw i Pozyskanie drewna mające na celu odzyskanie surowca drzewnego po naturalnych zaburzeniach młodników) stało się standardem postępowania. (cięcia sanitarne) oraz walkę z gatunkami Tylko w dziesięcioleciu 1958-1969 odnowiono uznawanymi za szkodliwe w leśnictwie (jak kornik sztucznie 3,8 tys. ha, głównie zrębów zupełnych drukarz) prowadzi m.in. do: 1) zakłócenia procesów (Więcko 1972). W miejsce wielogatunkowych ekologicznych; 2) zwiększenia wrażliwości lasów naturalnych sadzono monokultury gatunków ekosystemu na kolejne zaburzenia środowiskowe; ważnych ekonomicznie (głównie sosnę i świerka), 3) zmniejszenia naturalnej różnorodności co doprowadziło do znacznych zmian składu biologicznej; 4) utraty siedlisk dla wielu gatunków gatunkowego drzewostanów Puszczy, związanych z martwymi i dziuplastymi drzewami; przekształcenie jej z lasów głównie liściastych na 5) utraty tzw. spuścizny biologicznej, obejmującej lasy zdominowane przez drzewa iglaste organizmy, materię organiczną oraz struktury WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 5

środowiskowe naturalnego pochodzenia, które Jeszcze jedną konsekwencją gospodarki leśnej jest przetrwały zaburzenie i stanowią integralną część pocięcie Puszczy kilometrami płotów. By odradzającego się ekosystemu (Gutowski i in. 2004, wyeliminować zgryzanie młodych drzewek przez Kimmins 2004, Wesołowski 2005, Walankiewicz i ssaki kopytne uprawy ogradzano, początkowo in. 2014, Lindenmayer i in. 2017, Wesołowski i płotami z żerdzi, obecnie głównie płotami z Martin 2018). drucianej siatki. Te ostatnie stanowią duże zagrożenie dla ptaków, które często na nie wpadają, Znacząca redukcja powierzchni starodrzewi a u kuraków leśnych 30% takich kolizji kończy się połączona jest jednocześnie z ich silnym śmiercią (Baines i Summers 1997). rozczłonkowaniem – fragmenty lasów pochodzenia naturalnego tworzą coraz bardziej izolowane wyspy Podsumowując, ponadstuletni okres gospodarki rozdzielone dużymi obszarami pokrytymi zrębami i surowcowej w Puszczy Białowieskiej doprowadził nasadzeniami (Dawidziuk i Ksepko 2016, do olbrzymich niekorzystnych zmian w lasach Mikusiński i in. 2018). Tylko w ciągu trzech lat puszczańskich, zastąpienia dużej części lasów (2015-2018) wyręby objęły ok. 675 ha, w tym naturalnych przez drzewostany gospodarcze ponad 200 ha ponadstuletnich drzewostanów sztucznego pochodzenia. Proces niszczenia lasów naturalnych. Zwiększyło to fragmentację obszaru naturalnych, utraty walorów przyrodniczych Natura 2000 o 26% (Mikusiński i in. 2018). Puszczy trwa – tylko w 2017 roku pozyskano Skutkuje to powstaniem barier dla kilkadziesiąt tys. m3 drewna ze starodrzewi rozprzestrzenienia organizmów związanych z pochodzenia naturalnego (Bohdan i in. 2018). rozległymi starodrzewiami, które często mają Jedynym sposobem na jego zakończenie jest bardzo ograniczone możliwości pokonywania zaprzestanie traktowania Puszczy jako takich przeszkód (Southwood 1962, Roff 1994, źródła surowca drzewnego, rezygnacja z Hunter 1995, Wesołowski 2015, przegląd w gospodarki leśnej i objęcie całej polskiej Kujawa i in. 2016). Dodatkowymi barierami dla ich części Puszczy ochroną w ramach parku dyspersji jest gęsta sieć dróg leśnych. Konieczność narodowego. wywozu pozyskiwanego drewna doprowadziła do ich znacznej rozbudowy w ostatnim stuleciu. W Puszczy początkowo były to kolejki leśne, obecnie są to drogi dostosowane do ruchu ciężkiego taboru samochodowego.

Okres Liczba lat Pozyskanie Wykonawca Źródło

Łączne Roczne

1915-1918 3,5 400 114,0 armia niemiecka Pączewski (1924) 1918-1923 6,5 800 123,0 polska administracja Graniczny (1979) 1924-1929 5,5 1 000 182,0 Firma "Century" Graniczny (1979) 1930-1939 10 1 340 134,0 Lasy Państwowe Więcko (1984) 1940-1945 5 480 87,0 Sowieci, Niemcy Graniczny (1979) 1946-1948 3 ??? ???,0 Lasy Państwowe brak danych 1949-1978 30 5 500 183,3 Lasy Państwowe Graniczny (1979) 1979-2017 39 5 100 131,6 Lasy Państwowe Dawidziuk i Ksepko (2016)

Tabela 1. Ilość (tys. m3) drewna pozyskiwanego w polskiej części Puszczy Białowieskiej w różnych okresach. Dane źródłowe sprzed 1945 roku dotyczą całego obszaru Puszczy. Dla uzyskania porównywalnych wyników z danymi powojennymi, odnoszącymi się tylko do polskiej jej części (ok. 40% powierzchni), wartości zostały zredukowane do 0,4 ich podawanej w literaturze wartości.

WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 6

Rycina 1. Skład gatunkowy (diagramy kołowe, drzewa liściaste – białe, iglaste – kratkowane) i struktura wieku (wykresy słupkowe) lasów w obszarze ochrony ścisłej BPN i w gospodarczo użytkowanej części Puszczy Białowieskiej na początku lat 1990. W roku 1915 roku, w którym rozpoczęła się eksploatacja surowcowa Puszczy te dwie części nie różniły się od siebie. Lasy w rezerwacie ścisłym są pochodzenia naturalnego (kratkowane słupki) natomiast w części gospodarczej lasy młodsze niż 80 lat są w większości pochodzenia wtórnego (białe słupki). Dla każdej z klas wieku pokazano górny limit wieku. Dane z planów urządzania lasu (Regionalna Dyrekcja lasów Państwowych 1995) oraz pracy Tomiałojcia i Wesołowskiego (2004).

Sytuacja społeczno-gospodarcza regionu tym zakresie sytuacja w regionie jest bardzo Puszczy Białowieskiej niekorzystna. Powiat hajnowski jest jednym z obszarów największego natężenia problemów W celu pokazania możliwości jakie daje ochrona demograficznych w Polsce, negatywnie wyróżnia przyrody, przeanalizowaliśmy sytuację pięciu gmin się także na tle województwa (Miszczuk i in. 2010). z obszaru Puszczy Białowieskiej lub bezpośrednio z Współwystępują tu procesy starzenia się populacji, nią graniczących, obejmujących zarówno obszary emigracji oraz ogólnego zmniejszania się liczby chronione jak i użytkowane gospodarczo. Są to ludności. Prognozy demograficzne mówią o spadku cztery gminy wiejskie: Białowieża, Dubicze liczby ludności w omawianych gminach o 11% do Cerkiewne, Hajnówka i Narewka oraz miasto 2030 roku, przy średnim spadku dla kraju 2% i 4% Hajnówka. Obecność w tym zestawieniu miasta dla województwa podlaskiego (GUS 2017). Hajnówki ogranicza liczbę wskaźników, które mogą zostać użyte do porównań. Mając to na We wszystkich gminach wskaźnik obciążenia uwadze, w dalszej części prezentujemy wskaźniki demograficznego, obrazujący stosunek liczby osób obrazujące demografię, zamożność, poziom w wieku emerytalnym do liczby dzieci (wiek 0-18 rozwoju infrastruktury społecznej, turystycznej oraz lat) rośnie (ryc. 2), co pokazuje postępujący proces rozwój gospodarczy. starzenia się społeczeństwa. Skrajnie wysokie wartości – najwyższe wśród wszystkich gmin w Demografia. Szanse rozwoju lokalnego zależą w Polsce – osiąga on w gminie Dubicze Cerkiewne, dużej mierze od dostępnych zasobów ludzkich. W gdzie na każdą osobę niepełnoletnią przypada WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 7 czworo seniorów. Relatywnie najlepsza (choć społecznych w gminie. Białowieża i miasto wciąż niekorzystna na tle kraju i województwa) jest Hajnówka zapewniają miejsca już prawie sytuacja w gminie Białowieża i mieście Hajnówka. wszystkim dzieciom w wieku przedszkolnym (wynik nieznacznie przekraczający średnią krajową

i wojewódzką, ryc. 4). Pozostałe gminy szybko nadrabiają zaległości, tak, że obecnie ok. połowa dzieci ma już zapewnione miejsca w przedszkolach.

Rycina 2. Liczba osób w wieku emerytalnym przypadająca na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym w gminach regionu Puszczy Białowieskiej w latach 2005 (szare) i 2016 (czarne). Rycina 4. Liczba miejsc w przedszkolach na tysiąc Z: Bank Danych Lokalnych (2018). dzieci w wieku 3-5 lat w gminach regionu Puszczy Białowieskiej w latach 2005 (szare) i 2016 (czarne). Duże dysproporcje wykazuje saldo migracji. W Z: Bank Danych Lokalnych (2018). latach 2005/06 imigracja do Białowieży równoważyła emigrację, w latach 2016/17 napływ Baza noclegowa. Liczba miejsc noclegowych w ludzi do tej gminy znacznie przewyższał emigrację poszczególnych gminach jest ogromnie (ryc. 3). Podobne zjawisko, choć na mniejszą skalę zróżnicowana. Zdecydowanie wyróżnia się tu zaobserwowano w gminie wiejskiej Hajnówka oraz gmina Białowieża. W 2016 r. znajdowało się tam w Dubiczach Cerkiewnych. Niewielka skala 2/3 wszystkich miejsc noclegowych z regionu migracji nie jest jednak w stanie zrównoważyć Puszczy, ponad pięciokrotnie więcej niż w drugich negatywnego przyrostu naturalnego. Dodatkowo z kolei Dubiczach Cerkiewnych (ryc. 5). W latach warto też zauważyć, że dane GUS o skali emigracji 2005-2016 przybyło w regionie 668 nowych miejsc z obszarów peryferyjnych mogą być zaniżone, ze noclegowych, z czego aż 398 w gminie Białowieża. względu na powszechność wyjazdów Przyrost ten nie obejmuje obu dużych znajdujących nierejestrowanych i niedopełniania obowiązku się na terenie tej gminy hoteli, otwartych jeszcze meldunkowego. przed 2005 rokiem – są to zatem mniejsze kwatery, uruchamiane lub rozbudowywane przez mieszkańców gminy. Zdecydowanie najsłabiej rozwinięta infrastruktura turystyczna jest na terenie gminy wiejskiej Hajnówka, gdzie znajduje się zaledwie 15 miejsc noclegowych. Zamożność. Wskaźnik dochodów własnych gmin w przeliczeniu na mieszkańca jest przyjętym sposobem szacowania dochodów mieszkańców i ogólnej zamożności na poziomie gmin. Obrazuje on wpływy z podatków od osób fizycznych i prawnych, dając pośrednio informację o wysokości osiąganych przez te osoby dochodów oraz o Rycina 3. Saldo migracji (w przeliczeniu na 1000 możliwościach prowadzenia samodzielnej polityki mieszkańców) w gminach regionu Puszczy inwestycyjnej (Gorzelak i in. 2009). Gmina Białowieskiej w latach 2005-06 (szare) i 2016-17 Białowieża wyróżnia się pozytywnie na tle (czarne). Z: Bank Danych Lokalnych (2018). analizowanych jednostek (ryc. 6). Jej dochody osiągają 107% średniej krajowej i 155% średniej Infrastruktura społeczna. Dostępność opieki dla powiatu. Porównanie tempa zmian dochodów przedszkolnej (liczba miejsc w przedszkolach/1000 własnych w latach 2005-2016 wskazuje, że dzieci w wieku 3-5 lat) jest miarą rozwoju usług zamożność Białowieży rosła najszybciej (wzrost o opiekuńczo-wychowawczych, a pośrednio może 156%, przy średniej wojewódzkiej 132%), znacznie świadczyć także o ogólnym dostępie do usług WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 8 szybciej niż w mieście Hajnówka i gminie Narewka teście szóstoklasisty, a także niższej zamożności (wzrost zamożności odpowiednio o 91% i 84%). mieszkańców i poziomu ich inwestycji (Śleszyński i in. 2017). Na siedem wskaźników obrazujących

utratę funkcji miejskich (względem średniej krajowej) Hajnówka traciła pozycję we wszystkich, Sokółka w czterech, a Bielsk Podlaski w pięciu (Śleszyński 2017). Nałożenie danych o poziomie rozwoju oraz o tendencjach zmian pozwoliło wyróżnić miasta kryzysowe, czyli ośrodki o skrajnie złej sytuacji gospodarczej i bardzo silnej utracie funkcji. Spośród analizowanej trójki miast znalazła się tu tylko Hajnówka, która wraz z Bartoszycami jest ośrodkiem o najgorszych wynikach pośród 255 średnich miast w Polsce (Śleszyński 2017). Białowieża a inne gminy regionu. Jak pokazują Rycina 5. Baza noclegowa w gminach regionu powyższe porównania, zarówno pod względem Puszczy Białowieskiej w latach 2005 (szare) i 2016 poziomu rozwoju jak i tendencji zmian, gmina (czarne). Z: Bank Danych Lokalnych (2018). Białowieża wyróżnia się pozytywnie wśród pozostałych gmin puszczańskich, a pod niektórymi względami wyprzedza miasto Hajnówkę. Zamożność gminy szybko rośnie, przekroczyła już poziom średniej krajowej, stanowi ona atrakcyjne miejsce osiedlania się przybyszów, zapewnia noclegi ponad 80% zatrzymujących się w Puszczy turystów. Wszystkie gminy puszczańskie mają podobne warunki naturalne i potencjał demograficzny (gmina Białowieża jest jedną z najmniejszych), mają porównywalny dostęp do zasobów leśnych, jednak ich sytuacja społeczno- ekonomiczna jest zupełnie odmienna. Jaka może być przyczyna tych różnic? Jest – jak się wydaje – jedna fundamentalna przyczyna: bezpośrednie sąsiedztwo z Białowieskim Parkiem Narodowym, Rycina 6. Dochody własne (w przeliczeniu na w którym chronione są ostatnie fragmenty jednego mieszkańca) w gminach regionu Puszczy pierwotnych lasów europejskich i który silnie Białowieskiej w latach 2005 (szare) i 2016 (czarne). przyciąga ruch turystyczny. Turyści, którzy chcą Z: Bank Danych Lokalnych (2018). przeżyć kontakt z pierwotną, nienaruszoną przyrodą, zobaczyć pozostałości „prapuszczy” i Pozycja miasta Hajnówki w regionie. Hajnówka, żyjące w niej organizmy (przede wszystkim żubry) jako liczące ponad 20 tysięcy mieszkańców miasto kierują się głównie do Białowieży, która od prawie powiatowe, ma kluczowe znaczenie dla kreowania stu lat stanowi „bramę” do Białowieskiego Parku szans rozwoju całego regionu Puszczy Narodowego. Inne miejscowości puszczańskie nie Białowieskiej. Potencjalnie mogłaby pełnić rolę mając swoich „bram do parku”, nie kojarzą się z ponadlokalną – jako centrum rozwoju wyobrażeniami o lesie pierwotnym, i w gospodarczego, przyciągające z zewnątrz kapitał, konsekwencji pozostają znacznie mniej atrakcyjne nowych mieszkańców, czy turystów. Tak się jednak dla turystów (Strategia Marki 2015). Mieszkańcy nie dzieje. Hajnówka plasuje się w grupie średnich gminy Białowieża wykorzystują ten atut położenia: polskich miast najszybciej tracących funkcje bogata oferta turystyczna (miejsca noclegowe, społeczno-gospodarcze (Śleszyński 2017). W gastronomia, usługi przewodnickie) jest porównaniu z Bielskiem Podlaskim i Sokółką, dodatkowym czynnikiem przyciągającym turystów, dwoma miastami z tego samego województwa o choć potencjał rozwojowy wydaje się jeszcze nie porównywalnej liczbie mieszkańców i podobnie do końca wykorzystany. peryferyjnym położeniu, nasilenie problemów społeczno-gospodarczych – obliczone jako syntetyczny wskaźnik z czternastu zmiennych Znaczenie surowcowej gospodarki leśnej szczegółowych – jest w Hajnówce istotnie wyższe. w ekonomice regionu Gorsza pozycja Hajnówki wynika m.in. z relatywnie zaawansowanego procesu wyludniania i Znaczenie leśnictwa (eksploatacji surowcowej starzenia się społeczeństwa, słabszych wyników w Puszczy) dla gospodarki regionu jest często WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 9 wykorzystywane jako kontrargument wobec stopień mechanizacji prac jeszcze wzrósł, więc postulatu ochrony Puszczy Białowieskiej. Dostępne faktyczna wielkość zatrudnienia w regionie dane nie potwierdzają jednak kluczowej roli tej Puszczy Białowieskiej może być istotnie mniejsza gałęzi gospodarki w regionie. Usługi związane z niż szacowane 80 osób. W sumie więc z pracy w leśnictwem nie zapewniają wielu miejsc pracy. leśnictwie dochody czerpie 200-230 osób w Eksploatacja lasu nie zapewnia też wystarczających regionie. Tymczasem Białowieski Park Narodowy i dostaw surowca na rynek lokalny, a na dodatek instytucje naukowe, związane w dużym stopniu z gospodarka leśna jest trwale deficytowa i prowadzi ochroną Puszczy, oraz hotele, pensjonaty i lokale do utraty naturalności przez puszczańskie lasy. gastronomiczne związane z obsługą ruchu turystycznego to ponad 400 osób. Do tego Zatrudnienie. W Puszczy Białowieskiej dochodzą licencjonowani przewodnicy, bryczkarze, funkcjonują trzy nadleśnictwa Lasów wytwórcy i sprzedawcy pamiątek, drobni Państwowych: Białowieża, Browsk i Hajnówka, usługodawcy (wypożyczalnie rowerów itp.) i – co które według stanu na 31.05.2017 r. zatrudniały odpowiednio 43, 54 i 54 osoby (Ministerstwo najważniejsze – coraz liczniejsza rzesza Środowiska 2017). Dla porównania Białowieski kwaterodawców. Park Narodowy czy hotel „Żubrówka” w Zaopatrzenie rynku lokalnego w drewno Białowieży zatrudniają po ok. 100 osób na etatach, a park narodowy jest dodatkowo miejscem pracy Drewno przemysłowe. Pozyskiwane w Puszczy dla ponad 100 licencjonowanych przewodników. Białowieskiej drewno jest w większości sprzedawane poza region. Na rynek lokalny trafiają Łącznie 151 pracowników nadleśnictw stanowi tylko niewielkie ilości drewna z Puszczy (15 tys. zaledwie 0,79% ludności w wieku produkcyjnym m3 w r. 2011, Brzostowski i in. 2014). Działalność (mężczyzn w wieku 18-64 lata i kobiet w wieku 18- przedsiębiorstw przemysłu drzewnego w 59 lat) zamieszkującej wspomniane wcześniej pięć puszczańskich gmin. Mniej niż 5% ankietowanych regionie nie jest zależna od podaży drewna z osób z powiatu hajnowskiego stwierdziło, że Puszczy (Brzostowski i in. 2014). Ponieważ Puszcza Białowieska jest (była) ich miejscem drewno to nie ma certyfikatów zrównoważonej zarobkowania (Niedziałkowski i in. 2014). Liczba gospodarki leśnej (od roku 2008 nie ma certyfikatu ta obejmuje zarówno pracowników administracji FSC, a w 2018 straciło certyfikat PEFC; Wycofanie lasów, jak i osoby zatrudniane do prac leśnych. certyfikatów 2018) nie jest surowcem atrakcyjnym dla dużych odbiorców. Lokalne przedsiębiorstwa Trudno jednoznacznie ocenić ile osób z regionu zaopatrują się w drewno głównie w lasach pracuje w leśnictwie poza strukturami LP, czyli w posadzonych na gruntach porolnych regionu prywatnych zakładach usług leśnych wykonujących (nadleśnictwa Żednia, Nurzec, Bielsk, Rudka), z zlecenia nadleśnictw. Znamy bowiem tylko których pozyskuje się łącznie ok. 400 tys. m3 lokalizację firm wygrywających przetargi, a nie drewna rocznie (Bielicki 2017) lub korzystają z miejsce zamieszkania osób zatrudnianych do prac drewna z importu (Brzostowski i in. 2014). w lesie, przy czym nie zawsze są to firmy z siedzibą w powiecie hajnowskim. Wiadomo jednak, Drewno opałowe. Z badań ankietowych że harwestery pracujące w Puszczy w 2017 roku (Niedziałkowski i in. 2014, Brzostowski i in. 2014) zostały sprowadzone wraz z obsługą z wynika, że znaczna część mieszkańców powiatu województwa warmińsko-mazurskiego (Zakład hajnowskiego używa drewna do ogrzewania Transportu i Spedycji Lasów Państwowych w domów. Dla blisko 38% ankietowanych było to Giżycku). Co więcej, mechanizacja prac leśnych jedyne źródło energii, a 55% używało drewna oznacza postępujący spadek zapotrzebowania na łącznie z innymi nośnikami (głównie węglem). O pracę ludzi. tak dużym wykorzystaniu drewna jako źródła energii decyduje przede wszystkim jego niska cena. Płotkowski (2009) obliczył na przykładzie Już przy wzroście ceny o zaledwie 10% ponad Nadleśnictwa Krynki (w sąsiedniej Puszczy jedna czwarta wykorzystujących drewno Knyszyńskiej), że zatrudnienie w zakładach usług respondentów przestałaby być zainteresowana jego leśnych wykonujących całość robót gospodarczo- zakupem (Brzostowski i in. 2014). leśnych na rzecz gospodarstwa leśnego wynosiło w 2005 roku około 2,3 osoby/1000 ha powierzchni Drewno opałowe z Puszczy Białowieskiej leśnej. Odnosząc to do powierzchni Puszczy pokrywa tylko niewielką część tego Białowieskiej (z wyłączeniem Parku Narodowego, zapotrzebowania, a jego podaż nie zależy od rezerwatów i powierzchni referencyjnych), intensywności eksploatacji Puszczy. W latach otrzymujemy potencjalnie około 80 osób, które 2005-2016 na rynek lokalny trafiało w sprzedaży mogą być zatrudnione przy pracach leśnych. detalicznej przeciętnie 25,8 tys m3/rok (drewno Jednocześnie należy mieć na uwadze, że opałowe i przemysłowe łącznie, RDLP Białystok, Nadleśnictwo Krynki prowadzi znacznie dane niepubl.), a w roku 2017 – mimo wyjątkowo intensywniejszą gospodarkę leśną, a od roku 2005 wysokiego pozyskania – było to jedynie 20,2 tys. WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 10 m3 (Ministerstwo Środowiska 2018), w tym mniej Efekty finansowe gospodarki PGL Lasy 3 niż 7 tys. m drewna opałowego (Bohdan i in. Państwowe 2018). Jednak ponieważ miejsce pochodzenia drewna jest ważnym kryterium zakupu (równie Od co najmniej 25 lat gospodarka leśna w istotnym jak jego cena, Brzostowski i in. 2014) Puszczy Białowieskiej jest deficytowa jedynie dla 16% respondentów, to niewielka podaż (Jędrzejewski i Jędrzejewska 1995, Ministerstwo drewna z Puszczy nie oznacza jego niedostępności Środowiska 2017). Nieprzerwanie – przynajmniej na rynku. Popyt na drewno opałowe jest od roku 2005 roku – działalność wszystkich zaspokajany głównie surowcem z lasów puszczańskich nadleśnictw generuje zwiększające pozapuszczańskich (patrz wyżej). się gwałtownie straty. Deficyt nadleśnictw jest rokrocznie pokrywany ze środków Funduszu Podatek leśny. Wszyscy właściciele i zarządcy Leśnego (tab. 2). Mimo pozyskania 191 tys. m3 terenów leśnych płacą gminom podatek leśny. Jego drewna, nadleśnictwa wykazały straty nawet w wysokość dla terenów objętych ochroną przyrody roku 2017 – trzeba było do nich dopłacić 22,9 mln (rezerwaty, park narodowy) jest o połowę mniejsza zł (Ministerstwo Środowiska 2018). niż dla lasów gospodarczych. W przeszłości obejmowanie terenów ochroną skutkowało W okresie 2005-2017 trzy nadleśnictwa otrzymały zmniejszeniem dochodów gmin. Obecnie nie ze środków Funduszu Leśnego łącznie 157,3 mln stanowi to już jednak problemu. Od roku 2016 złotych. Jest to w skali regionu suma ogromna, utracone z tego tytułu dochody są w pełni której przeznaczenie na poprawę warunków życia rekompensowane przez budżet państwa w regionie czy ochronę przyrody Puszczy, (Rozporządzenie Ministra Rozwoju 2016). oznaczałoby olbrzymią zmianę jakościową. Dla Dochody gmin z tytułu podatku leśnego stanowią zobrazowania rzędu wielkości: w samym tylko roku niewielką część ich łącznych finansów. Nawet w 2016 subwencja do działalności nadleśnictw (22,9 przypadku gminy Białowieża (88% lasów) 390 tys. mln zł) stanowiła ponad dwukrotność wysokości zł uzyskane w r. 2017 z tego podatku stanowiło dochodów gminy Białowieża (9,7 mln) i była zaledwie 3,4% jej łącznych dochodów. Podobnie prawie dwukrotnie wyższa od budżetu jest w gminie Narewka. Białowieskiego Parku Narodowego (12,3 mln) w tym roku.

Tabela 2. Dopłaty (mln zł) z Funduszu Leśnego do funkcjonowania trzech nadleśnictw puszczańskich w latach 2005 – 2017 (Ministerstwo Środowiska 2017, 2018).

Rok Nadleśnictwo Łącznie

Białowieża Browsk Hajnówka

2005 1,56 0,94 1,32 3,83 2006 2,33 0,46 1,57 4,37 2007 2,25 0,05 1,63 3,93 2008 2,53 0,32 1,90 4,75 2009 2,58 0,76 2,24 5,58 2010 2,67 0,42 2,27 5,37 2011 4,08 3,89 5,77 13,74 2012 4,44 4,86 6,51 15,82 2013 4,55 5,07 6,55 16,16 2014 5,48 5,20 6,07 16,75 2015 6,58 6,78 7,82 21,17 2016 7,72 7,06 8,17 22,95 2017 8,15 5,84 10,50 22,90 Razem 54,91 41,64 60,73 157,29 WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 11

Znaczenie niesurowcowego wykorzysta- (ang. birdwatchers) – wyniosły w roku 2016 ok. 8 nia Puszczy Białowieskiej w gospodarce mln złotych, a wydatki wszystkich turystów mogły przekroczyć 70 mln zł (Czeszczewik i in., w regionu (turystyka, edukacja, nauka) recenzjach). Dla porównania, sprzedaż drewna Puszcza Białowieska cieszy się międzynarodową dostarczyła w 2017 – roku o największym renomą, stała się marką światową. Postrzegana jest pozyskaniu w ciągu ostatnich 30 lat – 26,1 mln zł jako obiekt wyjątkowy, miejsce w którym można (Ministerstwo Środowiska 2018). Ponieważ środki zobaczyć jeszcze fragmenty pierwotnego lasu, wydane przez turystów zostały wydane głównie na nawiązać kontakt z nieskażoną przyrodą, odpocząć noclegi, wyżywienie, bilety, przewodników, od wielkomiejskiego pośpiechu i hałasu (Strategia pamiątki, itd., większość tej sumy zasiliła Marki 2015). Te oczekiwania są nie do pogodzenia bezpośrednio portfele mieszkańców puszczańskich z surowcową gospodarką leśną. Żylicz i Giergiczny gmin i gospodarkę lokalną. Wpływy ze sprzedaży (2013) wykazali, że gospodarka leśna obniża drewna były w r. 2016 prawie pięciokrotnie niższe walory rekreacyjne lasów, a turyści cenią sobie (14,5 mln zł), a działalność deficytowych najwyżej lasy wielogatunkowe, wielowarstwowe nadleśnictw została dofinansowana kwotą prawie starodrzewy bez śladów interwencji ludzkiej. 23 mln zł (tab. 2). Rok 2017 był tu wyjątkowy. Natomiast lasy gospodarcze (zręby, młodniki, Prowadzone wtedy intensywne prace leśne, jednowiekowe monokultury) są postrzegane jako połączone z zakazami wstępu do dużych mało atrakcyjne. Puszcza Białowieska jest lasem fragmentów Puszczy, utrzymywanymi mimo wyjątkowo cenionym. Za jej odwiedzenie polscy protestów samorządów i przedsiębiorców turyści są gotowi zapłacić 140 zł/osobę (koszt turystycznych (Chołodowski 2017, Bohdan i in. podróży) – blisko 13 razy więcej niż za wizytę w 2018) doprowadziły do spadku liczby turystów o jakimkolwiek innym lesie w Polsce (Żylicz i 8,8% (turystów zagranicznych o 17,5%), mimo Giergiczny 2013). Odpowiada to całkowitej wzrostu ruch turystycznego w Polsce (o ok. 5,5%; wartości rekreacyjnej Puszczy szacowanej przez Białowieża 27 IX 2018, niepubl. prezentacja, ekonomistów na 287 mln zł (Giergiczny 2009). Starostwo Hajnówka).

Gospodarka surowcowa a alternatywne korzystanie z zasobów leśnych Większość Puszczy pozostaje formalnie lasem gospodarczym zarządzanym przez PGL Lasy Państwowe. Głównym źródłem przychodów tej organizacji jest sprzedaż pozyskanego surowca drzewnego. Wyrąb jakiegoś fragmentu starodrzewu, wywóz i sprzedaż pozyskanego tam drewna dostarcza jednorazowego przychodu Lasom Państwowym, który jest transferowany w dużej mierze poza region. Przez następne co najmniej kilkadziesiąt lat ten kawałek lasu będzie generował Rycina 7. Liczba udzielanych rocznie noclegów w jedynie koszty. Pozyskiwanie i sprzedaż drewna w gminach regionu Puszczy Białowieskiej w latach Puszczy jest działalnością trwale deficytową, 2005 (szare) i 2016 (czarne). Z: Bank Danych wymaga ciągłego wielomilionowego Lokalnych (2018) i niepubl. subsydiowania z Funduszu Leśnego (patrz „Znaczenie surowcowej...). Z czysto Choć liczba gości odwiedzających Puszczę ekonomicznego punktu widzenia podtrzymywanie systematycznie wzrasta, z ok. 140 tys. w 2005 działalności LP jest więc zupełnie nieracjonalne. (Zespół Prezydencki 2006) do ok. 300 tys. w 2016 Również względy społeczne nie przemawiają za (Raport TOK 2018, Czeszczewik i in., w koniecznością kontynuacji gospodarki leśnej; recenzjach), to potencjał turystyczny Puszczy jest leśnictwo tworzy tylko niewiele miejsc pracy, nadal bardzo słabo wykorzystywany – możliwe jest dostępne są alternatywne źródła zaopatrzenia w przyjęcie znacznie większej liczby odwiedzających drewno przemysłowe i opałowe (patrz Zaopatrzenie (Podawca i Pawłat-Zawrzykraj 2018). W roku 2016 rynku lokalnego...). turyści spędzili na omawianym terenie prawie 129 Usunięcie starych drzew niszczy siedliska tys. nocy, olbrzymią większość z nich (82%) w zależnych od nich wyspecjalizowanych gminie Białowieża (ryc. 7). Sam Rezerwat organizmów leśnych (patrz Najważniejsze Pokazowy odwiedziło ponad 163 tys. turystów. zagrożenia…). Tak zmienione fragmenty (zręby, Wydatki na pobyt w Puszczy jednej tylko grupy uprawy, młodniki, płoty) stają się na wiele dekad turystów – czternastu tysięcy obserwatorów ptaków WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 12 miejscami nieatrakcyjnymi dla turystów (patrz wyjątkowo dobrze płatnej i prestiżowej pracy w „Znaczenie niesurowcowego...). Niszczy to renomę PGL LP i ewentualnego przejścia do mniej (markę) Puszczy, jako miejsca w którym można atrakcyjnej finansowo pracy w parku narodowym. zobaczyć jeszcze fragmenty pierwotnego lasu, Ponadto dużą rolę odgrywa poczucie konieczności podziwiać stare wielkie drzewa, nawiązać kontakt z obrony dumy zawodowej leśników i utrzymania nieskażoną przyrodą (Strategia Marki 2015). ciągłości ich pracy w Puszczy. Pracownicy PGL LP Turyści przyjeżdżają nie po to, by zobaczyć jeszcze obawiają się, że powiększenie BPN może ułatwić jeden las gospodarczy, by „podziwiać widoki” tworzenie kolejnych parków kosztem terenów przez pracującego ciężkiego sprzętu, stosów ściętych pni, nich zarządzanych. Niechętnie patrzą również na ciężarówek wywożących drewno, ogrodzonych perspektywę utraty prestiżowego miejsca polowań. płotami upraw i młodników. Leśnicy podejmowali i podejmują szereg działań w Alternatywą dla wyrębów w Puszczy jest celu zachowania status quo w Puszczy pozostawienie starodrzewi bez ingerencji ludzkiej Białowieskiej. Starają się pokazać, że gospodarka, (ochrona przyrody) przy jednoczesnym zachowaniu przestawiona z modelu „surowcowego” na możliwości korzystania z niedrzewnych użytków „ekologiczny” nie tylko nie wpływa ujemnie na leśnych (grzyby, owoce). Obecność starych przyrodę, lecz jej prowadzenie jest wręcz konieczne wielkich drzew i rozkładających się kłód powoduje, dla utrzymania walorów przyrodniczych Puszczy że taki fragment lasu pozostaje trwale (przez wiele (np. Fronczak 2015, Hilszczański 2016, Brzeziecki dziesiątków lat) atrakcyjny dla turystów 2017). Mimo dużych strat finansowych (ponad 20 pragnących kontaktu z dziką przyrodą i badaczy, mln zł rocznie, patrz str. 10) LP utrzymują działanie może być wykorzystywany wielokrotnie przez nadleśnictw puszczańskich. Prowadzą też wiele osób. Korzyści z obsługi ich wizyt może działalność lobbingową na różnych poziomach. Na odnosić wiele podmiotów, a wydawane przez gości poziomie lokalnym, zasiadając w lokalnych pieniądze zasilą głównie region Puszczy. władzach, oddziałują na decyzje samorządów, co Podsumowując, eksploatacja surowcowa przyczynia się do jednolicie negatywnego Puszczy szkodzi jej wyjątkowym walorom stanowiska lokalnych samorządów odnośnie przyrodniczym, nie służy szansom rozwoju powiększenia parku narodowego. Ponadto starają regionu, jest trwale nierentowna. Należy się przekonać mieszkańców o bardzo negatywnych więc z niej zrezygnować i objąć całą Puszczę skutkach rozszerzenia BPN dla regionu i samej Puszczy (Korniluk 2000). Administracja LP ochroną w parku narodowym. stymuluje też opór społeczny pośrednio, np. wspierając finansowo działalność, reprezentującego Rola PGL Lasy Państwowe w sporze o interesy lokalnej branży drzewnej Stowarzyszenia Puszczę Białowieską „Santa” (Kowalski i Grela 2016). Na poziomie regionalnym i krajowym leśnicy

organizowali w kluczowych momentach sporu Przyczyn dotychczasowych niepowodzeń inicjatyw wokół poszerzenia BPN wizyty wpływowych osób powiększenia BPN na cały obszar polskiej części w Puszczy Białowieskiej (np. polityków, Puszczy należy szukać przede wszystkim w oporze duchownych), podczas których przekonywali je do ze strony części lokalnych społeczności i swojej wizji zarządzania lasem oraz do administracji Lasów Państwowych (Niedziałkowski konieczności kontynuowania dotychczasowego i in. 2012, Blavascunas 2014, Blicharska i Van zarządzania Puszczą przez PGL LP. Tego typu Herzele 2015, Wesołowski i in. 2016, Konczal lobbing pozwolił między innymi leśnikom na 2017). Kluczowe znaczenie ma tu postawa PGL LP przekonanie części posłów i senatorów do poparcia i pracowników tej organizacji na różnych kluczowej zmiany ustawy o ochronie przyrody, szczeblach zarządzania, dysponujących znaczącym która uzależniła powiększanie istniejących parków potencjałem ekonomicznym i politycznym, który narodowych od zgody władz samorządowych. wykorzystują do przeciwdziałania negatywnie Ponadto pracownicy PGL LP, w tym kierownictwo przez nich postrzeganej ochronie całej Puszczy tej organizacji, potrafili aktywnie – choć Białowieskiej w formie parku narodowego. Mają oni jednocześnie istotny wpływ na lokalne nieoficjalnie – przeciwstawiać się działaniom rządu społeczności, między innymi przez swoich polskiego zmierzającym do poszerzenia BPN reprezentantów w radach gmin puszczańskich. (Tokarczuk 2017). Po objęciu w 2015 roku urzędu Ministra Środowiska przez Jana Szyszkę podjęto Opór pracowników LP wiąże się przede wszystkim zdecydowane działania mające na celu usunięcie na z ich wizją lasu i zarządzania nim (Niedziałkowski masową skalę świerków pokornikowych, pomimo 2016, Wesołowski i in. 2016). Zdaniem leśników i wątpliwych podstaw prawnych takiej interwencji dużej części mieszkańców, las powinien być (Bohdan i in. 2018). Ministerstwo wraz z PGL LP kształtowany przez leśnika, żeby osiągnąć przyjęło również nową strategię dyskursywną: preferowane przez niego cechy estetyczne i zaczęto kwestionować naturalny charakter Puszczy użytkowe. Leśnicy obawiają się również utraty WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 13 i finansować badania mające potwierdzić to ochrony przyrody Puszczy Białowieskiej, stanowisko. powstrzymanie się od działań (nieingerencja w drzewostan) powinno być podstawowym Podsumowując, naszym zdaniem dotychczasowe (domyślnym) sposobem ochrony. niepowodzenia inicjatyw powiększenia parku Intensywność ingerencji ludzkiej w procesy narodowego na cały obszar polskiej części Puszczy przyrodnicze, jej zakres przestrzenny i czasowy, Białowieskiej wynikają w dużej mierze z powinny być zawsze minimalizowane. Na całym wieloletnich i skutecznych działań obstrukcyjnych obszarze Puszczy powinno się też podejmowanych przez pracowników PGL LP na eliminować/redukować do minimum różnych szczeblach zarządzania. Mimo że są tylko zanieczyszczenia wód, gleby i powietrza, zarządcą majątku Skarbu Państwa, Lasy Państwowe nadmierny hałas i ruch drogowy oraz wszelkie inne traktują Puszczę jakby były jej właścicielami, działania pogarszające warunki środowiska. roszczą sobie prawo do decydowania o jej losie. W celu zabezpieczenia walorów przyrodniczych Takie podejście umożliwi: Puszczy i zapewnienia nowych bodźców dla – zachowanie procesów ekologicznych i rozwoju lokalnej gospodarki należy więc podjąć ewolucyjnych charakterystycznych dla niżowych skuteczne działania zmierzające do zmiany tego lasów naturalnych, w tym procesów stanu rzeczy, do zapewnienia, że reprezentujący wielkoobszarowych i długoterminowych; ogół obywateli RP Skarb Państwa będzie autonomicznie decydować o tym, jak zarządzać – ochronę zachowanego naturalnego zróżnicowania swoim mieniem. biologicznego na poziomie ekosystemowym, gatunkowym i genetycznym; Projektowany Park Narodowy Puszczy – zachowanie wszystkich pozostałości lasów Białowieskiej naturalnych (starodrzewi) i zbliżonych do naturalnych (drzewostanów powstałych z Granice PNPB i jego otuliny samosiewów – tzw. „pocenturowskich”); Do Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej – renaturalizację drzewostanów zniekształconych powinny wejść wszystkie obszary wchodzące gospodarką leśną. obecnie w skład Białowieskiego Parku Narodowego (BPN) oraz grunty własności Skarbu Od zasady nieingerencji powinny obowiązywać Państwa administrowane przez Lasy Państwowe lokalne wyjątki, uzasadnione potrzebami: (Nadleśnictwa Białowieża, Browsk i Hajnówka), a – ochrony populacji żubra oraz innych cennych także niektóre inne grunty skarbu państwa i gatunków związanych z terenami otwartymi; niewielkie obszary gruntów należących do innych podmiotów, leżące w obrębie kompleksu Puszczy – ochrony cennych wartości przyrodniczych Białowieskiej. Jego granice przebiegać powinny po ukształtowanych przez czynniki kulturowe skraju zwartego kompleksu leśnego (ryc. 8). Do (głównie terenów otwartych i związanej z nimi PNPB nie byłyby włączone duże polany osadnicze różnorodności biologicznej); leżące wewnątrz Puszczy lub wcinające się w jej – ochrony dziedzictwa kulturowego (stanowisk obrzeża: Babia Góra, Bernadzki Most, Białowieża, archeologicznych, zabytków architektury, Budy, Cimochy, Czerlonka, Gnilec, Grudki, historycznie ukształtowanych krajobrazów Hajdukowszczyzna, Janowo, Kapitańszczyzna, kulturowych); Krynica, Łozice, Masiewo, Minkówka, Nieznany Bór (teren wojskowy), Ochrymy, Podlewkowie, – bezpieczeństwa publicznego (patrz str. 14); Pogorzelce, Porosłe, Rybaki, Sacharewo, Skupowo, Starzyna, Stoczek, Świnoroje, Teremiski, Topiło – odwrócenia skutków zabiegów gospodarczych w i Zabłotczyzna (Zespół Prezydencki 2006). Łącznie okresie przejściowym (patrz str. 20). PNPB zajmowałby powierzchnię 619,6 km2. Nie wszystkie z ww. celów ochrony są Powierzchnia ta została wyliczona z numerycznych współosiągalne, więc konieczny jest odpowiedni map obszaru Puszczy. Jednak ze względu na podział przestrzeni, alokacja różnych fragmentów rozbieżne dane podawane przez różne podmioty Puszczy do poszczególnych celów. Oparte o wiedzę zarządzające Puszczą, należy traktować ją jako planowanie przestrzenne w skali całego orientacyjną, wymagającą weryfikacji. masywu leśnego w kierunku jego zgodności z celami ochrony musi więc poprzedzać wszelkie Cele ochrony inne działania w PNPB. Po ustaleniu jakie wartości należy chronić w danym fragmencie Ponieważ ochrona procesów przyrodniczych Puszczy, możliwe będzie zaproponowanie działań, charakterystycznych dla lasów pierwotnych/ które powinny tam być wykonane. Odpowiednia naturalnych ma być podstawowym celem organizacja przestrzenna ruchu turystycznego, WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 14 badań naukowych i edukacji przyrodniczej może koniecznego dla zapewnienia komunikacji skutkować tym, że cele ochrony (patrz str. 13) wewnętrznej. Nie powinno się tam lokalizować będzie można osiągnąć wprowadzając minimum obiektów infrastruktury technicznej. W strefie tej formalnych zakazów. Szczegółowy zakres działań nie będzie dopuszczalny zbiór grzybów i innych związanych z ochroną zasobów przyrodniczych płodów lasu. Obszar ten, z uwagi na stan zostanie zawarty w planie ochrony PNPB. zachowania i długoletnią historię ochrony, będzie podlegać dotychczasowym zasadom w odniesieniu

do ruchu turystycznego (wstęp tylko z Zróżnicowanie reżimów ochronnych licencjonowanym przewodnikiem) i badań Podobnie jak w poprzednim projekcie (Zespół naukowych, zgodnie z zasadami przyjętymi przez Prezydencki 2006), proponujemy podział Puszczy Radę Naukową Parku. na strefy o zróżnicowanych reżimach ochronnych, z Strefa ochrony zintegrowanej (II, ryc. 8) tym że proponujemy – dla uproszczenia – wyróżnienie tylko trzech stref (ryc. 8) zbieżnych z Strefa ta obejmie obecną strefę II (obszar BPN obszarami (strefami) ochrony opracowanymi dla podlegający obecnie ochronie czynnej oraz polskiej części Obiektu Światowego Dziedzictwa rezerwaty przyrody) i strefę III (ponadstuletnie UNESCO „Białowieża Forest” (UNESCO drzewostany naturalne) Obszaru Światowego Renomination 2012): Dziedzictwa UNESCO, oraz część obszarów – strefa ochrony ścisłej (I) administrowanych przez LP nie włączonych do – strefa ochrony zintegrowanej (II) Obszaru Światowego Dziedzictwa – w sumie – strefa ochrony użytkowej bioróżnorodności 68,0% powierzchni PNPB. W obszarze tym, poza i krajobrazu (III) czasowymi (w okresie lęgowym) zakazami wstępu do rejonów rozrodu gatunków chronionych Ograniczenie dostępu ludzi oraz zakazy zbioru strefowo (Rozporządzenie Ministra Środowiska płodów runa leśnego mają obowiązywać jedynie 2016), ma być dozwolona swobodna w strefie ochrony ścisłej (tj. na 9,7% powierzchni penetracja ludzi, zbiór na własne potrzeby planowanego PNPB). Pozostałe obszary grzybów i jagód, wprowadzanie po drogach (łącznie 90,3% powierzchni PNPB) mają zwierząt domowych na uwięzi, a więc być otwarte dla pobytu ludzi oraz zbioru zasady łagodniejsze od obowiązujących grzybów i jagód. obecnie na terenie rezerwatów przyrody w Strefa ochrony ścisłej (I, ryc. 8) Puszczy. Dozwolona będzie też lokalizacja niektórych elementów infrastruktury turystycznej Przy tworzeniu PNPB nie planuje się (oznakowanie szlaków, umieszczanie tablic rozszerzania obszaru ochrony ścisłej. Strefa informacyjnych, drogowskazów, organizacja miejsc ta obejmie obecnie istniejący obszar ochrony ścisłej odpoczynku), jednak w stopniu nie wpływającym Białowieskiego Parku Narodowego – 9,7% na walory krajobrazowe i przyrodnicze Puszczy. powierzchni polskiej części Puszczy. Pokrywa się Obiekty infrastruktury turystycznej powinny być ona ze strefą pierwszą Obszaru Światowego koncentrowane przestrzennie, w łatwiej dostępnych Dziedzictwa UNESCO. Jej zadaniem będzie rejonach, położonych w pobliżu miejscowości i ochrona, w sposób minimalizujący bezpośredni dróg. Natomiast fragmenty lasów położone z dala wpływ człowieka, najlepiej zachowanych od miejscowości powinny stać się „matecznikami”, fragmentów Puszczy, kształtowanych przez procesy obszarami całkowicie wolnymi od infrastruktury naturalne, dla celów edukacyjnych i badań technicznej. naukowych. W strefie tej podstawowym (domyślnym) W strefie tej nie będzie się ingerować w przebieg sposobem ochrony powinno być nieingerowanie w procesów, z wyjątkiem usuwania drzew przebieg procesów poza korzystaniem z przewróconych na szlaki turystyczne i drogi, i z niedrzewnych użytków leśnych opisanych wyżej, pozostawieniem ich usuniętych fragmentów na turystyki i innych form niematerialnego korzystania miejscu. Odstępstwa od zasady nieingerencji w tej z lasu. Dopuszczalne powinny być tylko zabiegi strefie będą dopuszczalne w przypadku pożarów, ratownicze związane z pożarami, zagrożeniem zagrożenia życia ludzkiego i zagrożenia bezpieczeństwa publicznego i bezpieczeństwa bezpieczeństwa Państwa. W strefie tej Państwa, utrzymaniem przejezdności dróg i dopuszczalna będzie turystyka po wyznaczonych szlaków turystycznych. Ponadto w pierwszych szlakach turystycznych – w zależności od ustaleń latach po utworzeniu strefy powinno się planu udostępnienia terenu – pieszo, rowerem lub przeprowadzić prace polegające na usunięciu bryczką oraz prowadzenie edukacji przyrodniczej i zbędnych elementy infrastruktury pozostałych po badań naukowych niepowodujących trwałych gospodarce leśnej (patrz str. 20). zmian w otoczeniu. Sieć przejezdnych dróg powinna być zredukowana do minimum Ze względu na to, że w skład obszaru II wchodzić WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 15 będą również obszary (fragmenty ekosystemów) posadzonych monokultur w drzewostany o pochodzenia antropogenicznego, cenne z punktu charakterze zbliżonym do naturalnego. widzenia ochrony siedlisk i gatunków, w W strefie III mają się również znaleźć tereny objęte miejscach takich możliwe będzie obecnie ochroną krajobrazową. Są to polany z prowadzenie odpowiednich zabiegów z zabudowaniami lub tereny w inny sposób trwale zakresu ochrony czynnej. Ponieważ chodzi tu przeobrażone przez człowieka, administrowane głównie o odlesione tereny otwarte (doliny rzeczne, przez BPN i LP (np. Ośrodek Jagiellońskie k. niektóre dawne składnice drewna, polany, Białowieży, Podcerkiew, Przewłoka, Stara żwirownie) oraz miejsca występowania wybranych Białowieża) oraz obiekty już objęte tego rodzaju organizmów światłolubnych, ochrona tych miejsc ochroną w BPN (np. Park Pałacowy, Ośrodek polegać będzie głównie na zatrzymaniu procesu Hodowli Żubrów, Osada Dziedzinka, pas graniczny sukcesji na obecnym etapie, zahamowaniu procesu na granicy państwa). Tereny te będą służyć ich zarastania, bądź odsłanianiu drzew zasiedlonych lokalizacji obiektów edukacyjnych, turystycznych i przez światłolubne organizmy. Zabiegi te powinny innej infrastruktury parkowej oraz służącej być prowadzone w miejscach, w których bezpieczeństwu narodowemu, jednak zawsze z stwierdzono występowanie rzadkich, ginących lub poszanowaniem walorów chronionego krajobrazu. zagrożonych siedlisk i/lub gatunków, lub będących istotnymi z punktu widzenia ochrony gatunków Na całym obszarze PNPB będzie obowiązywał priorytetowych dla Puszczy (np. żubrów). Każdy zakaz polowań. Nie przewiduje się też zwalczania zabieg (lub jego zaniechanie) musi być okresowo licznie występujących rodzimych poprzedzony analizą skutków, a efektywność gatunków, takich jak kornik drukarz Ips zabiegów z zakresu ochrony czynnej powinna być typographus, piędzik przedzimek Operophtera poddana monitoringowi. Szczegółowe brumata lub opiętek dwuplamkowy Agrilus umiejscowienie powierzchni i zakres oraz biguttatus, występujących w Puszczy intensywność zabiegów ochronny czynnej zostaną Białowieskiej. Ich masowe pojawy stanowią określone w planie ochrony PNPB. reakcję na zmieniające się warunki środowiskowe i są przejawem naturalnej dynamiki ekosystemów. Strefa ochrony użytkowej bioróżnorodności Gradacje kornika drukarza są skutecznym i krajobrazu (III, ryc. 8). naturalnym czynnikiem przebudowy drzewostanów (Gutowski 2004, Gutowski i in. 2004). Strefa ta obejmie strefę IV Obszaru Światowego Dziedzictwa oraz część obszarów nie włączonych Zadania i struktura PNPB do tego obszaru i będzie zajmować ok. 22,3% pow. PNPB). W jej obrębie mają się znaleźć przede Prawie sześciokrotne powiększenie powierzchni wszystkim pochodzące z nasadzeń monokultury parku i zwiększony zakres zadań PNPB wymagać sosnowe, świerkowe (w wieku poniżej 100 lat) i będzie nowego sposobu jego organizacji. fragmenty zdeformowane niewłaściwą gospodarką Konieczne stanie się zwiększenie zatrudnienia i w przeszłości, a także tereny z ekspansywnymi zapewnienie dodatkowych środków finansowych na gatunkami drzew i krzewów obcego pochodzenia. jego funkcjonowanie. Wymagać to będzie także Tak duża wielkość tej strefy jest wynikiem zwiększenia dotacji z budżetu państwa niezbędnej uwzględnienia oczekiwań społecznych – będzie dla zapewnienia stabilnego funkcjonowania tej tam możliwe pozyskiwanie drewna (głównie instytucji. Budżet państwa musi zapewnić środki opałowego), przeznaczonego na rynek lokalny. finansowe na bieżącą realizację celów statutowych Zakładamy że ta surowcowa funkcja Puszczy parku, w tym gwarantujące trwałość zatrudnienia będzie szybko maleć wraz ze wzrostem zamożności pracujących w parku specjalistów. Należy jednak społeczeństwa i wchodzeniem nowych technologii dążyć do tego, aby jak największa część grzewczych. Już obecnie głównym źródłem pozostałych kosztów funkcjonowania parku była zaopatrzenia mieszkańców w drewno opałowe są pokrywana ze środków pozabudżetowych. Można lasy pozapuszczańskie (patrz str. 9), a wraz z to osiągnąć przez przekazanie części zadań przechodzeniem na alternatywne źródła energii wykonywanych obecnie przez park jednostkom (patrz str. 20) zapotrzebowanie na drewno opałowe zewnętrznym. Głównymi zadaniami służb parku będzie spadać. powinno pozostać planowanie i koordynacja działań, pozyskiwanie środków na ich realizację, Zasady ochronne i zasady udostępnienia nadzorowanie prawidłowego przebiegu prac. obowiązujące w tej strefie mają być takie same Natomiast samo wykonywanie prac powinno być – jak w obszarze ochrony zintegrowanej, ale z wszędzie gdzie to możliwe – zlecane podmiotom dopuszczeniem przebudowy drzewostanów oraz zewnętrznym. Taki podział obowiązków pozwoli wywozu i sprzedaży drewna uzyskanego w na ograniczenie zatrudnienia w służbach parku, tym trakcie ich przebudowy. Celem przebudowy samym zmniejszy wielkość nakładów budżetu powinno być stopniowe przekształcanie państwa koniecznych do jego funkcjonowania. WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 16

Rycina 8. Granice Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej i proponowana lokalizacja trzech stref ochrony.

Pozostałe środki powinny pochodzić z wielu źródeł, Środowiska i Gospodarki Wodnej, programów w tym z obsługi ruchu turystycznego, dotacji z unijnych, programów rządowych (np. „Czyste Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony powietrze”) i innych. WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 17

Z uwagi na dużą rozległość obszaru parku, w głównym źródłem zaopatrzenia mieszkańców w miejscowościach na obrzeżu Puszczy należałoby drewno opałowe (patrz str. 9), dostawy drewna z utworzyć placówki terenowe PNPB ze stałą obsadą PNPB powinny być kierowane przede wszystkim pracowników. Taka organizacja przestrzenna do najuboższych mieszkańców gmin puszczańskich administracji parku ułatwi sprawowanie nadzoru nieposiadających alternatywnych źródeł nad przestrzeganiem przepisów ochrony przyrody ogrzewania. Osoby takie powinny móc nabywać, w w parku, umożliwi mieszkańcom (władzom ramach ustalonych limitów rocznych, drewno lokalnym) szybsze kontakty z administracją parku, opałowe po cenach niższych niż komercyjne. Jest to zminimalizuje też zbędne przejazdy. rozwiązanie przejściowe, zastępowanie obecnych Doświadczenia z kontaktów z pracownikami parku, systemów ogrzewania przez odnawialne źródła ich postawa i kompetencje, mają podstawowe energii (OZE) (patrz str. 20) zredukuje popyt na znaczenie dla postrzegania tej instytucji przez drewno jako źródło energii. mieszkańców i turystów. Dlatego też konieczne Turystyka w Puszczy Białowieskiej jest, by wszystkie osoby zatrudnione w służbach terenowych parku (strażnicy, osoby nadzorujące Utworzenie (powiększenie) parku narodowego prace w lesie) zostały odpowiednio przeszkolone, znacznie zwiększa atrakcyjność obszaru i skutkuje by potrafiły przedstawić odbiorcy misję parku wzrostem liczby jego odwiedzin. Przyciągnięcie narodowego, udzielić podstawowych informacji o nowych turystów oznacza większy strumień walorach przyrodniczych w okolicy. dochodów do wykorzystania na rzecz rozwoju regionu i poprawy jakości życia lokalnych Współpraca z podmiotami zewnętrznymi. społeczności (patrz str. 21). Jednocześnie Wiele z zadań statutowych parku (edukacja, wzmożona penetracja ludzi i nadmierna turystyka) wymagać będzie podejmowania działań koncentracja odwiedzających w miejscach dotąd poza obszarem PNPB, niezbędna więc będzie ścisła rzadko odwiedzanych może nawet prowadzić do współpraca z innymi podmiotami. Dlatego też szeregu negatywnych zjawisk, do zniszczenia konieczne jest utworzenie platformy, na której obiektu ochrony włącznie (przegląd w Gössling wszystkie zainteresowane strony mogłyby się 1999). Dlatego też ruch turystyczny w PNPB regularnie spotykać, gdzie wspólne przedsięwzięcia należy zorganizować w sposób minimalizujący jego PNPB i podmiotów zewnętrznych mogłyby być niekorzystne oddziaływanie na przyrodę Puszczy i dyskutowane i uzgadniane. Wymaga to utworzenia jej mieszkańców. przy parku nowego ciała konsultacyjnego – Rady Oferta turystyczna powinna być różnorodna i tak Społecznej PNPB. W skład Rady powinni pomyślana, by możliwie długo zatrzymać gości w wchodzić między innymi przedstawiciele Puszczy. Różnorodne atrakcje powinny być samorządów gmin puszczańskich, reprezentanci lokowane w różnych fragmentach kompleksu, tak lokalnych przedsiębiorców i delegaci działających by oferta była dopasowana do potrzeb odmiennych w regionie organizacji społecznych. form turystyki, np. przyrodniczej, aktywnej, Korzystne dla lokalnej współpracy byłoby również edukacyjnej, muzealnej. Obecnie większość ruchu utworzenie niezależnej od administracji parku turystycznego koncentruje się w Białowieży, która Fundacji PNPB, która gromadziłaby środki na korzysta ze swego położenia i renomy „bramy do działania związane z ochroną przyrody Puszczy i pierwotnego lasu” (patrz str. 8). Powiększenie poprawą warunków życia w regionie. W skład Parku spowoduje, że również położone na Rady Fundacji mogliby wejść reprezentanci obrzeżach Puszczy miejscowości zaczną wszystkich zaangażowanych instytucji/organizacji dysponować tym samym atutem, będą mogły lokalnych (w tym parku narodowego). Mogliby też stanowić takie „bramy”. Umożliwi to bardziej wejść do niej przedstawiciele innych podmiotów równomierne rozłożenie strumienia turystów polskich i zagranicznych zainteresowanych ochroną między różne części Puszczy. Położone na skraju Puszczy Białowieskiej i poprawą warunków życia Puszczy miejscowości powinny stać się lokalnymi w jej otoczeniu. Fundusze zgromadzone przez centrami turystycznymi, zapewniającymi pełną Fundację mogłyby stanowić dodatkowe źródła gamę usług turystycznych. Tam, lub w ich pobliżu, finansowania np. lokalnego funduszu powinny być lokalizowane najbardziej masowo stypendialnego dla młodzieży z regionu (patrz str. odwiedzane obiekty (ścieżki w koronach drzew, 19) czy dostarczać wsparcia mieszkańcom minizwierzyńce, muzea, itp.), tam też powinny się zmieniającym systemy ogrzewania (patrz str. 20). znajdować centra edukacyjne i informacyjne, miejsca noclegowe, obiekty gastronomiczne, Kwestią wymagającą uzgodnień PNPB z lokalnymi miejsca sprzedaży pamiątek i wyrobów społecznościami jest ustalenie zasad dystrybucji regionalnych. drewna pozyskiwanego w trakcie zabiegów Puszcza powinna być dostępna do zwiedzania ochrony czynnej (patrz str. 15). Drewno to powinno pieszo (najszerzej), rowerem lub konno. Ruch trafiać do sprzedaży detalicznej na rynku lokalnym. pojazdów spalinowych powinien być Ponieważ surowiec z Puszczy Białowieskiej nie jest minimalizowany (patrz str. 21). Dlatego też w WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 18 miejscowościach stanowiących „bramy” powinny Utrzymanie infrastruktury turystycznej Parku jest być utworzone parkingi, na których turyści mogliby kosztowne. Wydaje się zasadne, by kosztami tymi zostawić pojazdy, przesiadać się do innych nie obciążać ogółu (budżet państwa), lecz by były środków transportu (patrz str. 21). Z nich powinny one pokrywane przez osoby/instytucje z niej wychodzić prowadzące przez Puszczę szlaki korzystające. Można to osiągnąć sprzedając bilety turystyczne, ścieżki rowerowe, itp. o różnym do różnych obiektów turystycznych będących w stopniu trudności. W pobliżu miejscowości zarządzie Parku (np. obecny Rezerwat Pokazowy powinny być to – tworzące pętle – trasy z Żubrów, Muzeum Przyrodniczo-Leśne), prowadząc utwardzonym i wyrównanym podłożem, dostępne odpłatne szkolenia na wykonywanie usług dla wszystkich odwiedzających (w tym osób z turystycznych w Parku, lub pobierając dopłaty do wózkami dziecięcymi oraz osób poruszających się cen imprez organizowanych na terenie parku przez na wózkach inwalidzkich). podmioty zewnętrzne. Z opłat za wstęp do obiektów PNPB powinni być zwolnieni – tak jak Podobnie przygotowane powinny być trasy dotychczas – mieszkańcy regionu. tranzytowe między miejscowościami. Pozostałe szlaki powinny być jedynie wyznakowane w terenie Edukacja w Puszczy Białowieskiej i – poza kładkami w miejscach podmokłych – wolne od innych elementów infrastruktury. Żadne Jednym z podstawowych zadań parku narodowego szlaki nie powinny przebiegać przez, obszary jest edukacja przyrodnicza. Park może realizować „mateczników” najbardziej oddalonych od ten obowiązek po części oferując zajęcia miejscowości (patrz str. 17). Szlaki turystyczne prowadzone we własnych obiektach (np. w powinny również omijać ostoje zwierząt oraz inne Muzeum Przyrodniczo-Leśnym BPN) przez swoich obszary szczególnie wrażliwe na obecność ludzi. pracowników. Główną jednak rolą administracji Ogólnie dostępne do ruchu pojazdów spalinowych parku powinno być stwarzanie warunków powinny być drogi publiczne, drogi lokalne łączące prowadzenia edukacji różnym podmiotom, miejscowości oraz niewielkie odcinki dróg określanie wymogów merytorycznych oferowanych stanowiące dojazd do parkingów. zajęć i sprawdzanie poziomu wiedzy uczestników szkoleń. W gestii PNPB powinny pozostawać Oferta usług turystycznych w Puszczy zwiększa się szkolenia wewnętrzne pracowników oraz bardzo szybko (patrz str. 8), lecz jest to w dużej kształcenie i licencjonowanie przewodników mierze wzrost żywiołowy, wynik turystycznych. Pozostałymi działaniami nieskoordynowanych przedsięwzięć pojedynczych edukacyjnymi powinien zajmować się (we podmiotów. Na poziomie komunikacji i sprzedaży współpracy z parkiem lub samodzielnie) cały działania te nie są zharmonizowane. W efekcie szereg lokalnie działających organizacji/instytucji oferowany potencjalnym turystom obraz Puszczy (szkoły wszelkich szczebli kształcenia, instytucje pozostaje niespójny (Strategia Marki 2015). kultury, instytucje naukowe, a także zajmujące się Przygotowanie takiej uporządkowanej oferty dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym (przekazu) wymagać będzie współpracy wszystkich organizacje pozarządowe). Dla wielu tych zainteresowanych stron (PNPB, przedsiębiorcy, organizacji kształcenie stanowi tylko część ich władze lokalne, organizacje społeczne). obowiązków i/lub specjalizują się one w niektórych Organizacja ruchu turystycznego i utrzymanie tylko tematach. Stworzenie więc całościowej i infrastruktury turystycznej w obrębie PNPB musi różnorodnej oferty, obejmującej edukację pozostać w gestii administracji Parku. Jednak – przyrodniczą (z naciskiem na poznawanie poza przyrodą – wiele z atrakcji i usług, z których funkcjonowania „dzikiego” lasu) a także wiedzę o również pragną korzystać turyści (np. imprezy historii i kulturze regionu, wymagać będzie kulturalne, tradycyjna kuchnia) dostępnych jest współpracy i koordynacji. Uważamy za wskazane, głównie poza obszarem Parku. Dlatego też by koordynacją działań edukacyjnych zajęła się organizacja ruchu turystycznego w PNPB wymagać jednostka, dla której będzie to głównym zadaniem. będzie ścisłej współpracy administracji Parku z Taką rolę mogłoby pełnić utworzone w Hajnówce władzami lokalnymi i przedstawicielami Puszczańskie Centrum Edukacji. Mogłaby to przedsiębiorców turystycznych, tak by być samorządowa instytucja kulturalno-edukacyjna przyjeżdżający do Puszczy turysta mógł (lub jednostka prowadzona wspólnie przez otrzymywać spójną ofertę. Sprzyjać by temu mogło samorządy i inne podmioty w formule partnerstwa utworzenie przez przedsiębiorstwa oferujące publiczno-prywatnego). Centrum proponowałoby komercyjne usługi turystyczne wspólnego forum, własną ofertę (patrz niżej), ale też pełniłoby – stanowiącego ich reprezentację, które razem z poprzez Radę Programową Centrum – rolę PNPB mogłoby opracować i wdrożyć standardy integrującą i koordynacyjną oferty edukacyjne obsługi ruchu turystycznego w regionie Puszczy, różnych podmiotów. W skład rady programowej tej promować markę regionu i usługi turystyczne, placówki powinni wchodzić kompetentni dopasowane do oczekiwań różnych grup turystów. przedstawiciele różnych środowisk: naukowcy, przedstawiciele organizacji pozarządowych, WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 19 eksperci w dziedzinie ochrony przyrody, przyrodniczą Puszczy Białowieskiej, budować nauczyciele, przedstawiciele lokalnych poczucie dumy z zamieszkiwania w tak społeczności i lokalnych władz. Zlokalizowanie wyjątkowym miejscu. Podstawowe znaczenie ma Centrum, mogącego stanowić symboliczną „bramę ukształtowanie postaw edukatorów, osób których do puszczy”, w Hajnówce podniosłoby zadaniem jest przekazywanie innym odbiorcom atrakcyjność turystyczną tego miasta, pozwoliłoby wiedzy o przyrodzie Puszczy i kulturze regionu. na odciążenie Białowieży i bardziej równomierne Dlatego też szkolenia pracowników służb parku rozłożenie ruchu turystycznego na terenie Puszczy. narodowego, organizatorów turystyki i nauczycieli Celem edukacji puszczańskiej powinno być nie szkół z rejonu Puszczy w tym zakresie muszą stać tylko przekazywanie rzetelnej wiedzy, pozwalającej się zadaniem priorytetowym. na lepsze zrozumienie oglądanych w terenie Oferta kształcenia zawodowego w szkołach zjawisk, lecz także kształtowanie postaw: ponadpodstawowych powinna zostać dopasowana wzbudzanie zachwytu przyrodą i szacunku dla niej, do potrzeb miejscowego rynku pracy. Uczniowie budowanie u odbiorców poczucia powinni móc się kształcić w takich dziedzinach jak odpowiedzialności za wpływ ich działań na ochrona przyrody, obsługa ruchu turystycznego, środowisko. Na długą metę bowiem wykształcenie hotelarstwo, gastronomia, tradycyjne rzemiosła, odpowiedniego stosunku do przyrody wydaje się rehabilitacja, instalacja i obsługa OZE. Równolegle, bardziej istotne, niż przekazywanie samych tylko w oparciu o istniejącą infrastrukturę, należałoby informacji. rozwijać system szkoleń i dokształcania dorosłych Oferta zajęć edukacyjnych powinna być na tyle mieszkańców w przypadku chęci przeprofilowania zróżnicowana, by każda osoba przyjeżdżająca do ich działalności na zakres zgodny z celami ochrony Puszczy – niezależnie od wieku i poziomu przyrody Puszczy i rozwoju regionu. wykształcenia oraz planowanego czasu pobytu – Istnieje też możliwość uruchomienia w Hajnówce, mogła znaleźć coś dla siebie. Szczególnie w oparciu o potencjał białowieskich placówek promowane powinny być programy zajęć naukowych i zaplecze PNPB, studiów wyższych w wymagających dłuższych pobytów w Puszczy dziedzinie nauk przyrodniczych, takich jak np. (leśne przedszkola, zielone szkoły, praktyki zarządzanie ochroną przyrody czy turystyka studenckie). Takie wielodniowe zajęcia dają więcej przyrodnicza. wiedzy ich uczestnikom, jednocześnie są korzystniejsze dla organizatorów. Przyjazdy grup Fundusz stypendialny PNPB. Utworzenie na dłuższe pobyty pozwalają też na lepsze funduszu stypendialnego, z którego mogliby wykorzystanie infrastruktury (sale konferencyjne, korzystać uczniowie szkół średnich i studenci klasy szkolne, baza noclegowa) również poza pochodzący z gmin wokółpuszczańskich, może stać głównym sezonem turystycznym. Ich obsługa się sposobem na zachęcenie młodych mieszkańców zapewnia pracę większej liczbie osób, goście do podjęcia nauki na miejscu/powrotu po zostawiają w regionie znacznie więcej pieniędzy ukończeniu nauki i podjęcie pracy w rejonie niż turyści jednodniowi. Poza Białowieżą i Puszczy. Stypendia mogłyby otrzymywać osoby Hajnówką (nowe Centrum Edukacji) zajęcia takie kształcące się w zawodach/kierunkach potrzebnych powinny być organizowane w innych z punktu widzenia ochrony przyrody i miejscowościach na obrzeżach Puszczy, z zrównoważonego rozwoju otoczenia Puszczy. wykorzystaniem istniejących tam budynków Warunkiem otrzymania takiego stypendium (szkoły, obiekty zwolnione przez LP). Pozwoliłoby powinno być zobowiązanie osoby do podjęcia to na bardziej równomierne niż obecnie rozłożenie pracy w regionie po ukończeniu nauki/studiów. korzyści z turystyki. Ponieważ fundowanie stypendiów nie należy bezpośrednio do zadań parku narodowego, Oferta edukacyjna kierowana do mieszkańców gromadzeniem środków i rozdzielaniem regionu Puszczy powinna zawierać dodatkowe stypendiów powinna się zajmować Fundacja PNPB elementy. O ile turysta przyjeżdża do Puszczy, (patrz str. 17). gdyż jest przekonany iż jest to miejsce wyjątkowe, w którym można nawiązać kontakt z pierwotną Puszcza Białowieska jako laboratorium przyrodą i tradycyjną kulturą (Marka Puszczy naukowe 2015), o tyle wielu mieszkańców regionu tego nie Ważnym zadaniem PNPB (jego pracowni dostrzega, nie są przekonani o tym, że żyją w naukowej) będzie koordynacja monitoringu miejscu szczególnie cennym, za którego wieloletnich procesów, takich jak np. zmiany zachowanie są odpowiedzialni. Część mieszkańców klimatu, poziomu wód gruntowych, obradzania postrzega wręcz te pozytywnie oceniane przez nasion drzew, gradacji owadów, liczebności turystów cechy negatywnie, jako przejawy niektórych ssaków i ptaków. Większość danych „zapóźnienia cywilizacyjnego”. Dlatego też powinna być, tak jak dotychczas, zbierana przez programy edukacyjne kierowane do mieszkańców zewnętrzne jednostki naukowe. Zadaniem parku muszą im pokazywać unikatową wartość powinno być zdobywanie środków i wykonawców WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 20 na prowadzenie monitoringu w zakresie nitkowate, których plechy osiągały długość do 1 m. potrzebnym do efektywnej realizacji zadań Skutkiem wzrostu zanieczyszczeń powietrza w związanych z ochroną przyrody, nadzór nad drugiej połowie XX wieku (Malzahn 2004, prowadzonymi pracami i udostępnianie ich przegląd Malzahn i in. 2009) występowanie i wyników. rozmiary osiągane przez najbardziej wrażliwe gatunki uległy redukcji. Ostatnio obserwuje się Puszcza Białowieska stanowi bezcenne jednak odtwarzanie lokalnych populacji wielu z laboratorium terenowe, w którym można prowadzić tych gatunków (Golubkov i in. 2011, Bohdan 2014, badania procesów przyrodniczych zachodzących w przegląd w Kujawa i in. 2016), co wskazuje, że w lasach liściastych i mieszanych strefy wieku XXI poziom zanieczyszczeń ulega umiarkowanej (patrz str. 2). PNPB powinien zmniejszeniu. Obecnie największe zagrożenie promować ten naukowy potencjał, popierać stanowią emisje lokalne związków siarki prowadzenie przez polskie i zagraniczne placówki wynikające z palenia węglem oraz powodujące naukowe wszelkich badań naukowych eutrofizację siedlisk emisje związków azotu. (biologicznych, społecznych) niepowodujących (Malzahn 2004, Malzahn i in. 2009), których trwałych zmian w przyrodzie Puszczy źródłem są spaliny. Białowieskiej. Prowadzenie bardziej inwazyjnych badań byłoby dopuszczalne w strefie ochrony Ochrona Puszczy wymaga działań na rzecz bioróżnorodności i krajobrazu (patrz str. 15). zmniejszenia dopływu zanieczyszczeń z obszarów Organem doradczym administracji parku w przyległych. PNPB powinien więc angażować się sprawach naukowych powinna być, uwolniona od intensywnie – we współpracy z mieszkańcami – w funkcji społecznych (patrz wyżej), złożona z działania na rzecz redukcji zapotrzebowania na naukowców Rada Naukowa PNPB. energię (termoizolacja) i zmiany systemów ogrzewania na OZE (kolektory słoneczne, pompy Przejście od gospodarki leśnej do ciepła), w miejscowościach wokółpuszczańskich. ochrony przyrody. Działania w okresie Równolegle, konieczne są działania na rzecz przejściowym redukcji emisji spalin z pojazdów silnikowych. Można to osiągnąć przez odpowiednią organizację Podstawową zasadą ochrony przyrody w Puszczy sieci komunikacyjnej (patrz str. 21), stworzenie – ma być powstrzymanie się od ingerencji w przebieg we współpracy z samorządami – sieci procesów naturalnych (patrz str. 13). Jednak, zanim zelektryfikowanego transportu publicznego, stanie się to w pełni możliwe, konieczne będzie stopniowe przechodzenie przez służby parku na usunięcie (odwrócenie) zmian wprowadzonych w użytkowanie pojazdów i urządzeń elektrycznych. ciągu wielu dekad gospodarki leśnej. Efekty tych działań, poza ich pozytywnym Renaturalizacja stosunków wodnych. Na dużych wpływem na przyrodę Puszczy, będą wielostronnie fragmentach Puszczy wykonano w przeszłości korzystne dla mieszkańców regionu. Zmniejszenie prace odwadniające (patrz str. 4), które skutkują emisji spalin przyczyni się do poprawy ich szybszym odpływem wód. Oddziałuje to zdrowotności, poprawi komfort życia (ciepła woda, negatywnie na sytuację lasów na siedliskach co), obniży wydatki na energię. Szacuje się, że podmokłych. W ostatniej dekadzie podjęto już w obecnie mieszkańcy i przedsiębiorstwa powiatu Puszczy szereg działań dla zwiększenia retencji Hajnówka wydają na zakup prądu i paliw wodnej (w tym ponowne nawodnienie ponad 1 000 kopalnych ok. 175 mln zł rocznie. Wydatki te mogą ha fragmentu bagna „Dziki Nikor” w białoruskiej być znacznie zredukowane, gdyż potencjał części Puszczy, Rusłan 2016), które miały odwrócić wytwarzania energii z wiatru i słońca jest tak duży, skutki wcześniejszych odwodnień, jednak nie udało że wytworzoną w powiecie energią można by nie się dotąd przywrócić stanu sprzed naruszenia tylko w pełni pokryć lokalne zapotrzebowanie, lecz naturalnych stosunków wodnych. Pilnym zadaniem także produkować energię dla obszarów ościennych jest więc hamowanie odpływu wód i kontynuacja (L. Ribbe, niepubl. raport Euronatur Stifitung). odtwarzania stosunków wodnych przez eliminację/blokowanie rowów odwadniających, Dodatkowo inwestycje w OZE wytworzą w renaturalizację skanalizowanych odcinków rzek, regionie zapotrzebowanie na dysponujących likwidację innych obiektów naruszających wysokimi kwalifikacjami fachowców w nowych pierwotny reżim hydrologiczny (groble, nasypy zawodach, związanych z montażem i kolejki, itp.). Wykonywanie wszelkich zabiegów serwisowaniem tych urządzeń i instalacji. powinno zostać poprzedzone badaniami nad Usuwanie gatunków obcych. Z całego terenu głównymi kierunkami i tempem wiosennego należy usuwać osobniki obcych, a zwłaszcza spływu wody w Puszczy. inwazyjnych gatunków drzew i krzewów. Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza. Lokalizacja gatunków, które mają zdolność do Jeszcze w latach 50. XX wieku w Puszczy produkowania odrośli wegetatywnych, powinna Białowieskiej masowo występowały makroporosty być przy usuwaniu nanoszona na mapy, WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 21 skuteczność zabiegu sprawdzana w kolejnym roku, działania te zajmą prawdopodobnie kilka a zabiegi ewentualnie powtarzane w kolejnych dziesięcioleci. Dlatego też ważne będzie ustalenie latach. Działania ochronne powinny również ich odpowiedniej kolejności – rozpoczęcie od przewidywać możliwość usuwania innych obszarów, które mają zostać przekształcone w inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt (np. ostoje nieskażonej przyrody, zakończenie we niecierpka drobnokwiatowego i gruczołowatego, fragmentach położonych najbliżej dróg i osiedli. norki amerykańskiej) w celu zachowania zagrożonych rodzimych gatunków. Park Narodowy i ochrona przyrody Uprzątnięcie ogrodzeń i śmieci. Konieczne jest dźwignią rozwoju regionu usunięcie kilometrów płotów z drucianej siatki, Ochrona przyrody się opłaca. Utworzenie na dzikich wysypisk śmieci i innych zbędnych jakimś terenie parku narodowego i prawidłowe nim elementów infrastruktury. zarządzanie może stać się dźwignią rozwoju Zmniejszenie zanieczyszczenia hałasem. ekonomicznego lokalnych społeczności. W Hałas pochodzenia antropogennego wpływa bardzo peruwiańskim lesie deszczowym (Tambopata NP) silnie na organizmy żywe, może oddziaływać na turystyka przyrodnicza dostarcza mieszkańcom fizjologię, zachowanie i ekologię zwierząt, jak wyższych dochodów niż jakakolwiek inna forma również może wpływać na przebieg interakcji użytkowania lasu w tym regionie (Kirkby i in. międzygatunkowych (przegląd w Barber i in. 2011, 2010). Istnienie Parku Narodowego Fiordland w Ortega 2012, Buxton i in. 2017). Ochrona procesów Nowej Zelandii przyczyniło się do utworzenia w naturalnych wymaga więc minimalizacji regionie 1600 miejsc pracy i wygenerowało tamże występowania i natężenia hałasu antropogennego. dodatkowe 196 mln dolarów dochodów w r. 2005; Głównym źródłem hałasu w Puszczy Białowieskiej jeden dolar wydany na ochronę przyrody jest ruch pojazdów mechanicznych, więc konieczne wygenerował 22 dolary dochodu (Barrow 2015). będzie podjęcie działań dla jego ograniczenia. Poza Turyści odwiedzający Park Narodowy „Las drogami publicznymi, powinny być otwarte Bawarski” wydają tam rocznie niemal 28 mln Euro (jedynie do ruchu lokalnego, z ograniczoną (Mayer 2014), a w jego rejonie powstało prędkością) wyłącznie te drogi wewnętrzne PNPB, dodatkowo ponad 1100 pełnoetatowych miejsc które umożliwiają ruch tranzytowy miedzy pracy (Job i in. 2008). W Finlandii jedno Euro miejscowościami puszczańskimi. Pozostałe drogi zainwestowane w utrzymanie parku narodowego ze powinny być dostępne dla pojazdów PNPB i służb środków publicznych przynosi lokalnym publicznych w trakcie wykonywania przez nie społecznościom przeciętnie 10 Euro dochodu czynności służbowych. Podobnie możliwość (Finland national parks 2018). Podobnie w USA, niskich przelotów samolotów nad lasem powinna każdy dolar wydany na funkcjonowanie parku zostać ograniczona do minimum, wyłącznie do narodowego przekłada się na 10 dolarów lotów wykonywanych przez właściwe służby w przychodów w otaczających park społecznościach trakcie zadań służbowych. Ponadto przejście na (Barrow 2015). Nie ma powodu, aby przypuszczać napęd elektryczny (patrz wyżej), pozwoli że rozwój ekonomiczny regionu Puszczy zminimalizować hałas generowany przez sprzęt Białowieskiej będzie odbiegać od wyżej opisanych. używany przy pracach leśnych, a ograniczenie Już obecnie poziom zamożności stanowiącej używania sprzętu nagłaśniającego w czasie imprez „bramę do parku narodowego” gminy Białowieża turystycznych zredukuje hałas generowany w (patrz str. 8) jest znacznie wyższy niż okolicznych czasie wydarzeń kulturalnych i sportowych. miejscowości, niedysponujących tego typu atutem. Środki wydatkowane przez turystów w czasie Racjonalizacja sieci komunikacyjnej. pobytu w Puszczy sięgają kilkudziesięciu mln zł Obecnie istniejąca sieć dróg leśnych, dostosowana rocznie (patrz str. 21). Wszystkie te przykłady do potrzeb gospodarki leśnej (wywozu drewna) jest pokazują, że objęcie obszaru ochroną jest wysoce zbyt gęsta z punktu widzenia ochrony przyrody. opłacalne (nawet jeśli uwzględnimy tylko Należy dokonać przeglądu istniejących połączeń, bezpośrednie skutki ekonomiczne), stanowi pozostawić tylko minimum konieczne dla katalizator wzrostu poziomu życia lokalnych komunikacji wewnątrzparkowej lub ze względu na społeczności. Nie ulega więc wątpliwości, że ochronę granicy państwa i zlikwidować pozostałe rozszerzenie parku narodowego na cały obszar (łącznie z usunięciem nawierzchni i rekultywacją Puszczy stanie się dźwignią rozwoju wszystkich podłoża). miejscowości położonych na obrzeżach Puszczy Białowieskiej. Stawianie na ochronę przyrody, na Kolejność działań. Przystąpienie do działań wyjątkową w skali europejskiej markę, jaką jest „uprzątających” musi być poprzedzone Puszcza Białowieska, powinno stać się podstawą wykonaniem szczegółowej dokumentacji funkcjonowania i dobrobytu społeczności rozmieszczenia przestrzennego ww. elementów i zamieszkujących region Puszczy Białowieskiej. oceny zasadności ich zachowania/likwidacji. Ze względu na przewidywany duży zakres prac, WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 22

Możliwości zrównoważonego rozwoju Osoby odwiedzające parki narodowe Finlandii regionu Puszczy Białowieskiej. Atut położenia (Kaikkonen i in. 2014) wskazywały, że wizyty w na skraju Puszczy, bycia „bramą do parku”, jest parkach pomogły im zredukować stres i pozytywnie jednak tylko szansą, wykorzystanie której zależy od wpłynęły na ich dobrostan psychiczny i kondycję aktywności mieszkańców. By ją wykorzystać, fizyczną. Te korzyści zdrowotne z pobytu w potrzebna jest wystarczająca liczba odpowiednio Puszczy można by znacznie powiększyć tworząc w wykwalifikowanych, aktywnych zawodowo osób. miejscowościach wokółpuszczańskich ośrodki Ze względu na niekorzystną strukturę leczniczo-rehabilitacyjne (uzdrowiskowe), które demograficzną w regionie, szybko starzejącą się oferowałyby przyjezdnym – oprócz kontaktu z populację i emigrację młodych osób (patrz str. 7), przyrodą – możliwość korzystania z zabiegów brak kompetentnych pracowników może w rehabilitacyjnych w trakcie dłuższych pobytów. Ze przyszłości stać się poważną barierą lokalnego względu na szybkie starzenie się społeczeństwa rozwoju. Dlatego też bardzo pilnym zadaniem jest Polski popyt na tego typu usługi turystyczne będzie wprowadzenie systemu zachęt dla młodych najprawdopodobniej wzrastał. mieszkańców rejonu Puszczy do tego, by po Inną szansą rozwoju jest wytwarzanie zdrowej zakończeniu nauki wracali i podejmowali pracę na żywności. Produkty pochodzące z upraw miejscu. Bezpośrednio temu celowi ma służyć organicznych zlokalizowanych na obrzeżach system stypendiów dla młodzieży z gmin regionu Puszczy mogłyby, po otrzymaniu odpowiednich Puszczy Białowieskiej (patrz str. 19). certyfikatów pochodzenia, uzyskiwać wysokie ceny Park Narodowy, oferując miejsca pracy i rynkowe. przyciągając środki zewnętrzne na swoje Efekty pośrednie wynikające z istnienia PNPB funkcjonowanie, przyczynia się bezpośrednio do przekraczałyby znacznie korzyści bezpośrednie z wzrostu poziomu życia w regionie. W latach 2005- jego obecności. Przestawienie się gospodarki 2009 Białowieski PN zatrudniał przeciętnie 107 regionu na gospodarkę usługową, na nieniszczące osób i uzyskiwał rocznie przychody rzędu 7,6 mln użytkowanie jego wyjątkowych walorów zł. W olbrzymiej części fundusze te pochodziły przyrodniczych, zapewni trwałe podstawy spoza regionu, natomiast przeważająca ich część egzystencji materialnej lokalnym społecznościom. została wydana w powiecie hajnowskim (głównie w Proponowany model rozwoju oferuje możliwości gminie Białowieża) – Bołtromiuk (2010). zatrudnienia wysoko wykwalifikowanym Powiększenie parku na cały obszar Puszczy pracownikom wielu różnych profesji zwiększy zasadniczo jego rolę jako pracodawcy, a (przyrodnikom, organizatorom turystyki, także zwielokrotni strumień pozyskiwanych z nauczycielom, inżynierom, medykom). Można zewnątrz środków finansowych niezbędnych do mieć nadzieję, że taka różnorodność dróg kariery jego funkcjonowania (patrz str. 15). zawodowej spowoduje, że większa liczba młodych, PNPB będzie również stymulować rozwój wykształconych ludzi znajdzie satysfakcjonującą społeczno-ekonomiczny rejonu Puszczy poprzez pracę w rejonie Puszczy Białowieskiej i – zamiast stwarzanie warunków działania innym podmiotom: emigrować do większych ośrodków – zwiąże się z tym obszarem. Taki rozwój sytuacji przyczyniłby – tworząc i utrzymując ogólnie dostępną się do zmniejszenia obserwowanych obecnie infrastrukturę turystyczną w obrębie parku i problemów społecznych. współuczestnicząc w funkcjonowaniu obiektów turystycznych na przedpolu parku (patrz str. 17); Park Narodowy Puszczy – współorganizując programy szkolenia mieszkańców w dziedzinach zgodnych ze Białowieskiej – jak utworzyć? strategicznymi celami parku narodowego Utworzenie parku narodowego obejmującego całą (ochrona przyrody, zrównoważony rozwój) (patrz polską część Puszczy wymaga podjęcia decyzji str. 18); politycznych na najwyższym szczeblu, akceptacji przez władze RP unikatowej w skali światowej – wspierając zmianę systemów zasilania na wartości Puszczy Białowieskiej, wzniesienia się odnawialne źródła energii i organizację czystego ponad partykularne ambicje i uznanie, że Puszcza transportu publicznego. (patrz str. 20). jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli Przez samo swoje istnienie park narodowy oferuje Polski, a problem ochrony Puszczy jest kwestią przylegającym do niego miejscowościom polskiej racji stanu. Utworzenie parku w dodatkowe możliwości rozwoju. Możliwość proponowanym kształcie wymagałoby spędzania czasu w wyjątkowym lesie, w otoczeniu wprowadzenia zmian w obowiązujących aktach nieskażonej przyrody, jest jednym z podstawowych prawnych, co jest wykonalne, jeśli byłaby ku temu oczekiwań osób przyjeżdżających do Puszczy wola polityczna. Brak tejże stanowi obecnie (Strategia Marki 2015). Sam pobyt w takim najpoważniejszą przeszkodę na drodze do otoczeniu może mieć duże znaczenie terapeutyczne. utworzenia parku. Może przypadające w r. 2018 WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 23 stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości BIELICKI B. 2017. Puszcza Białowieska skłoni polityków do zmiany postawy, spowoduje, zdegradowała Hajnówkę? Wyborcza.pl Białystok. 8 że Sejm zdecyduje się upamiętnić ten jubileusz, września 2017. Dostęp 3.07.2018. przyjmując ustawę tworzącą park narodowy trwale [http://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,223 chroniący przyrodę Puszczy. 40100,puszcza-bialowieska-zdegradowala- hajnowke.html].

BLAVASCUNAS E. 2014. When foresters Podziękowania reterritorialize the periphery: post-socialist forest W trakcie pracy nad tym artykułem wiele osób politics in Białowieża, Poland. Journal of Political podzieliło się z nami wiedzą i opiniami na temat Ecology 21: 475-492. Puszczy i jej mieszkańców. Mimo że nie ze BLICHARSKA M., VAN HERZELE A. 2015. wszystkimi ich propozycjami się zgodziliśmy, What a forest? Whose forest? Struggles over jesteśmy im wdzięczni za poświęcony czas i concepts and meanings in the debate about the zaangażowanie. Pragniemy serdecznie podzię- conservation of the Białowieża Forest in Poland. kować następującym osobom: A. Bohdanowi, Forest Policy and Economics 57: 22-30. T. Borowikowi, K. Ciborowi, D. Czeszczewik, S. Droniowi, L. Dudzie, M. R. Grundland, BOHDAN A. 2014. Znaczenie ochrony biernej dla S. Jakimiukowi, J. Kiryluk, P. Kossobudzkiemu, zachowania porostów – reliktów lasów Z. Kruczyńskiemu, J. Łapińskiej, G. Mikusińskie- pochodzenia pierwotnego w Puszczy Białowieskiej. mu, E. Moroz-Keczyńskiej, L. Nowackiemu, Przegląd Przyrodniczy 25: 151-161. O. Pabian, P. Pawlaczykowi, T. Pezoldowi- BOHDAN A., GRUNDLAND M. R., KOLBUSZ Kneževićowi, W. Pietroczukowi, M. Stepaniukowi M., KSIĄŻEK M., MIKOS M., ROK. J. 2018. i W. Walankiewiczowi. Puszcza Białowieska – raport z dewastacji. Obóz dla Puszczy, Fundacja Dzika Polska i Fundacja Greenpeace Polska, Teremiski. Literatura: BOŁTROMIUK A. 2010. Ekonomiczny kontekst ANGELSTAM P. 1996. Ghost of forest past – funkcjonowania Białowieskiego Parku natural disturbance regimes as a basis for Narodowego i sąsiadujących gmin. Wieś i reconstruction of biologically diverse forests in Rolnictwo 149: 130-155. Europe. W: DEGRAFF R. I., MILLER R. I. (red.). Conservation of faunal diversity in forested BRZEZIECKI B. 2017. Puszcza Białowieska jako landscapes. Chapman and Hall, London, pp 287- ostoja różnorodności biologicznej. Sylwan 161: 336. 971−981. ANGERMEIER P. L. 2000. The natural imperative BRZOSTOWSKI N., POSKROBKO K. M., for biological conservation. Conservation Biology POSKROBKO T., SIDORCZUK- PIETRASZKO 14: 373-381. E. 2014. Analiza zapotrzebowania, potencjału i wykorzystania surowców w regionie. Starostwo BAINES D., SUMMERS R. W. 1997. Assessment powiatowe w Hajnówce, Hajnówka. of bird collisions with deer fences in Scottish forests. Journal of Applied Ecology 34: 941-948. BUXTON R. T., MCKENNA M. F., MENNITT D., FRISTRUP K., CROOKS K., ANGELONI L., Bank Danych Lokalnych 2018. Bank Danych WITTEMYER G. 2017. Noise pollution is Lokalnych GUS. Dostęp 1.06.2018. pervasive in U.S. protected areas. Science 356: 531- [bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/teryt/]. 533. BARBER J. R., BURDETT CH. L., REED S. E. CHOŁODOWSKI M. 2017. Radni Białowieży WARNER K. A., FORMICHELLA CH., KEVIN niemal zgodnie przeciw zakazowi wstępu do R. CROOKS K. R., THEOBALD D. M., Puszczy. Gazeta Wyborcza.pl. Dostęp 24.10.2018. FRISTRUP K. M. 2011. Anthropogenic noise [http://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241 exposure in protected natural areas: estimating the ,21888131,radni-bialowiezy-niemal-zgodnie- scale of ecological consequences. Landscape przeciw-zakazowi-wstepu-do-puszczy.html]. Ecology 26: 1281–1295. CIEŚLIŃSKI S. 2003. Atlas rozmieszczenia BARROW G. C. 2015. The socio-economic benefits of new national park designations in porostów (Lichenes) w Polsce Północno – Scotland. The Scottish Campaign for National Wschodniej. Phytocenosis 15 (N.S.), Suppl. Parks, Coiltyside. Cartographie Geobotanice 15: 1-430.

WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 24

CIEŚLIŃSKI S., CZYŻEWSKA K. 2002. Porosty GOLUBKOV V., BOHDAN A., POPŁAWSKA M. Puszczy Białowieskiej na tle innych kompleksów 2011. Nowe, rzadkie i interesujące leśnych w Polsce północno-wschodniej. Kosmos gatunki porostów Białowieskiego Parku 51: 443-451. Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 30 (3,4): 15-26. COLLINS B. S., PICKETT S. T. A. 1988. Demographic responses of herb layer species to GÖSSLING S. 1999. Ecotourism: a means to experimental canopy gaps in a northern hardwood safeguard biodiversity and ecosystem functions? forest. Journal of Ecology 76: 437-450. Ecological Economics 29: 303-320. CZESZCZEWIK D., GINTER A., MIKUSIŃSKI GORZELAK G., JAŁOWIECKI B., G., PAWŁOWSKA A., KAŁUŻA H., SMĘTKOWSKI M. 2009. Obszary metropolitalne WALANKIEWICZ W. W recenzji. Birdwatching, w Polsce: problemy rozwojowe i delimitacja. logging and local economy in the Białowieża Raporty i Analizy EUROREG 2009, 1. Forest, Poland. GOŹDZIEWSKA K. 2016. Puszcza bez człowieka CZESZCZEWIK D, WALANKIEWICZ W. 2006. zginie. Z Andrzejem Koniecznym, wiceministrem Logging affects the white-backed woodpecker środowiska, rozmawia Karolina Goździewska. Nasz Dendrocopos leucotos distribution in the Dziennik. Dostęp 20.02.2016. Białowieża Forest. Annales Zoologici Fennici 43: [http://www.naszdziennik.pl/polska- 221–227. kraj/152091,puszcza-bez-czlowieka-zginie.html]. CZESZCZEWIK D., ZUB K., STANSKI T., GRANICZNY S. 1979. Zmiany zasad SAHEL M., KAPUSTA A., WALANKIEWICZ W. zagospodarowania lasów Puszczy Białowieskiej w 2015. Effects of forest management on bird latach 1929-1976. Sylwan 11: 27-37. assemblages in the Bialowieza Forest, Poland. GRZYWACZ A., KECZYŃSKI A., iForest 8: 377-385 SZCZEPKOWSKI A., BIELAK K., [www.sisef.it/iforest/contents/?id=ifor1212- DROZDOWSKI S., BOLIBOK L., BRZEZIECKI 007id=ifor1212-007]. B. 2017. Drzewa o rozmiarach pomnikowych w DAWIDZIUK J., KSEPKO M. 2016. Analiza Rezerwacie Ścisłym Białowieskiego Parku założeń i realizacja planów urządzenia lasu Narodowego W: KECZYŃSKI A. (red.) Lasy sporządzonych dla nadleśnictw Puszczy Rezerwatu Ścisłego Białowieskiego Parku Białowieskiej na lata 2002–2011 i 2012–2021. W: Narodowego. Białowieski Park Narodowy, Stan ekosystemów leśnych Puszczy Białowieskiej. Białowieża, pp. 213-245. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, GUS. 2017. Prognoza ludności gmin na lata 2017- Warszawa. 2030. Główny Urząd Statystyczny, Departament FALIŃSKI J. B. 1986. Vegetation dynamics in Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa. temperate lowland primeval forest. Dr. W. Junk GUTOWSKI J. M. 2004. Kornik drukarz – gatunek Publishers. Dordrecht. kluczowy. Parki Narodowe 1: 13-15. Finland national parks 2018. National parks and GUTOWSKI J. M., BOBIEC A., PAWLACZYK hiking areas generate income to local businesses in P., ZUB K. 2004. Drugie życie drzewa. WWF Finland. Dostęp 17.08.2018. Polska, Warszawa – Hajnówka. [www.metsa.fi/web/en/economicbenefitsofnational parks]. GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. 2001. Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Instytut FLADE M. 1994. Die Brutvogelgemeinschaften Badawczy Leśnictwa, Warszawa. Mittel- und Norddeutschlands. IHW – Verlag, Eching. GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. 2004. Puszcza Białowieska jako ostoja europejskiej fauny FRONCZAK K. 2015. Świerki umierają w ciszy. owadów. Wiadomości Entomologiczne 23, supl. 2: Echa leśne 3: 51-54. Dostęp 20.02.2016. 67-87. [https://issuu.com/lasypanstwowe/ docs/echa_lesne_2015_03]. GUZOW-KRZEMIŃSKA B., ŁUBEK A., KUBIAK D., OSSOWSKA E., KUKWA M. 2018. FULLER R. J. 1995. Bird Life of Woodland and Phylogenetic approaches reveal a new sterile lichen Forest. Cambridge University Press, Cambridge. in the genus Loxospora (Sarrameanales, GIERGICZNY. M. 2009. Rekreacyjna wartość Ascomycota) in Poland. Phytotaxa 348(3): 211– Białowieskiego Parku Narodowego. Ekonomia i 220. Środowisko 2: 116-128.

WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 25

HILSZCZAŃSKI J. 2016. Ograniczenie cięć w KORBEL A. J., NIECHODA T. 2018. Drzewa Puszczy to strzał w stopę. Dostęp 20.02.2016. Białowieskiego Parku Narodowego. Dostęp [http://www.bialystok. lasy.gov.pl/aktualnosci/- 11.06.2018 [www.drzewa.puszcza- /asset_publisher/1M8a/content/ ograniczenie-ciec- bialowieska.eu/index.php5?dzial=dab]. w-puszczy-to-strzal-w-stope#.VtBJjn3hDUJ]. KORNILUK M. 2000. Jaja w Białowieży. Dzikie HUNTER A. F.1995. The ecology and evolution of Zycie 5(71): 1. reduced wings in forest macrolepidoptera. Evolutionary Ecology 9: 275–287. KOWALSKI R., GRELA SZ. 2016 Zielone ludziki ministra Szyszki, Dostęp 27.08.2018. HUNTER M. L. 1996. Benchmarks for managing [https://oko.press/zielone-ludziki-ministra-szyszki/] ecosystems: are human activities natural? Conservation Biology 10: 695-697. KRASIŃSKA M., KRASIŃSKI Z. A. 2004. Żubr – monografia przyrodnicza, SFP Hajstra, Białowieża. JĘDRZEJEWSKA B, JĘDRZEJEWSKI W. 1998. Predation in vertebrate communities. The KUJAWA A., ORCZEWSKA A., FALKOWSKI Białowieża Primeval Forest as a case study. M., BLICHARSKA M., BOHDAN A., Springer-Verlag, Berlin. BUCHHOLZ L., CHYLARECKI P., GUTOWSKI J. M., LATAŁOWA M., MYSŁAJEK R. W., JĘDRZEJEWSKI W., JĘDRZEJEWSKA B. 1995. NOWAK S., WALANKIEWICZ W., ZALEWSKA projekt utworzenia Parku Narodowego Puszczy A. 2016. Puszcza Białowieska – obiekt światowego Białowieskiej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 51(3): dziedzictwa UNESCO – priorytety ochronne. Leśne 16-34. Prace Badawcze 77: 302-323. JOB H., MAYER M., WOLTERING M., KUKWA M., CZARNOTA P., ŁUBEK A. 2017. MÜLLER M., HARRER B., METZLER D. 2008. Three lichen species in Buellia, Catillaria, and Der Nationalpark Bayerischer Wald als regionaler Cheiromycina, new to Poland. Mycotaxon 132: Wirtschaftsfaktor. Nationalpark Bayerischer Wald, 177-182. Grafenau. LATAŁOWA M., ZIMNY M., JĘDRZEJEWSKA JONÁŠOVÁ M., PRACH K. 2008. The influence B., SAMOJLIK T. 2015. Białowieża Primeval of bark beetles outbreak vs. salvage logging on Forest: A 2000-year interplay of environmental and ground layer vegetation in Central European cultural forces in Europe's best preserved temperate mountain spruce forests. Biological Conservation woodland. W: KIRBY K. J., WATKINS CH. (red.) 141: 1525-1535. Europe's changing woods and forests. From KAIKKONEN H., VIRKKUNEN V., KAJALA L., wildwood to managed landscapes. CABI ERKKONEN J., AARNIO M., KORPELAINEN R. Publishing, Wallingford UK, pp 243-263. 2014.Terveyttä ja hyvinvointia kansallispuistoista – LATAŁOWA M., ZIMNY M., PĘDZISZEWSKA Tutkimus kävijöiden kokemista vaikutuksista. A., KUPRYJANOWICZ M. 2016. Postglacial Metsähallituksen luonnonsuojelujulkaisuja. Sarja A history of Białowieża Forest – vegetation, climate 208. and human activity. Parki Narodowe i Rezerwaty. KIMMINS J .P. 2004. Forest Ecology. A Przyrody 35(1): 3-49. foundation for sustainable forest management and LINDENMAYER D. B., NOSS R. 2006. The environmental ethics in forestry. Prentice Hall, impacts of salvage harvesting on biodiversity and Upper Saddle River, New Jersey. ecosystem processes: a brief overview. KIRKBY C.A., GIUDICE-GRANADOS R., DAY Conservation Biology 20: 949-958. B., TURNER K., VELARDE-ANDRADE L.M., LINDENMAYER D., THORN S., BANKS S. DUEÑAS-DUEÑAS A., LARA-RIVAS J. C., YU 2017. Please do not disturb ecosystems further. D. W. 2010. The market triumph of ecotourism: An Nature Ecology & Evolution 1: 0031. economic investigation of the private and social benefits of competing land uses in the Peruvian MALZAHN E. 2004. Kierunek zmian poziomu Amazon. PLoS ONE 5(9): e13015. zanieczyszczeń powietrza i czynników doi:10.1371/journal.pone.0013015. klimatycznych w Puszczy Białowieskiej. Leśne Prace Badawcze 2004(1): 55-85. KONCZAL A. 2017. Antropologia lasu. Leśnicy a percepcja i kształtowanie wizerunków przyrody w MAHLZAN E., KWIATKOWSKI W., Polsce. IBL PAN, Warszawa: PIERZGALSKI E. 2009. Przyroda nieożywiona. W: OKOŁÓW C., KARAŚ M., BOŁBOT A. (red.) Białowieski Park Narodowy. Poznać – zrozumieć – zachować. Białowieski Park Narodowy, Białowieża, pp. 18-36.

WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 26

MAYER M. 2014. Can nature-based tourism OKOŁÓW C., KARAŚ M., BOŁBOT A (Eds.). benefits compensate for the costs of national parks? 2009. Białowieski Park Narodowy. Poznać – A study of the Bavarian Forest National Park, Zrozumieć – Zachować. Białowieski Park Germany. Journal of Sustainable Tourism 22: 561- Narodowy, Białowieża. 583. ORTEGA C. P. 2012. Effects of noise pollution on MIKUSIŃSKI G., BUBNICKI J. W., CHURSKI birds: A brief review of our knowledge. M., CZESZCZEWIK D., WALANKIEWICZ W., Ornithological Monographs 74: 6-22. KUIJPER D. P. J. 2018. Is the impact of loggings in PĄCZEWSKI L. 1924.Lasy przemysł i handel the last primeval lowland forest in Europe drzewny w Polsce. Instytut wydawniczy Bibljoteka underestimated? The conservation issues of Polska, Warszawa. Białowieża Forest. Biological Conservation 227: 266-274. Plan ochrony BPN. 2014. Plan ochrony Białowieskiego Parku Narodowego Operat ochrony Ministerstwo Środowiska. 2017. Odpowiedź na ekosystemów leśnych. interpelację znak K8INT12917 w sprawie informacji o ekonomicznym funkcjonowaniu PŁOTKOWSKI, L. 2009. Gospodarstwo leśne jako nadleśnictw: Białowieża, Browsk i Hajnówka na miejsce zatrudnienia i źródło dochodów ludności terenie Puszczy Białowieskiej. Warszawa, wiejskiej. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. 20.07.2017. Problemy Rolnictwa Światowego 9(24): 148-158. Ministerstwo Środowiska. 2018. Odpowiedź na PODAWCA K., PAWŁAT-ZAWRZYKRAJ A. interpelację znak: K8INT20155 w sprawie 2018. Diversifying tourism in municipalities within informacji o ekonomicznym funkcjonowaniu impact areas of national parks. Polish Journal of nadleśnictw Białowieża, Browsk i Hajnówka na Environmental Studies 27: 2213-2227. terenie Puszczy Białowieskiej oraz powiązanych Program na rzecz Puszczy. 2016. Program Działań podmiotów gospodarczych Skarbu Państwa i na rzecz Puszczy Białowieskiej. Puszcza struktur zarządzania Puszczą Białowieską – leśnym majątkiem RP. Warszawa, 22.02.2108. Białowieska – ochrona naturalnych procesów czy aktywna ochrona przyrody? PGL Lasy Państwowe. MISZCZUK A., SMĘTKOWSKI M., PŁOSZAJ Dostęp 14.06.2018. A., CELIŃSKA-JANOWICZ D. 2010. Aktualne [www.mos.gov.pl/fileadmin/user_upload/mos/Pusz problemy demograficzne regionu Polski cza_Bialowieska/Program_dzialan_na_rzecz_Puszc wschodniej. Raporty i Analizy EUROREG, 5/2010. zy_Bialowieskiej/Puszcza_Bialowieska_ochrona_n aturalnych.pdf]. MROW. 2016. Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II. Synteza, EFRWP, Instytut Rada Naukowa BPN. 2000. Zasady Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa. funkcjonowania Białowieskiego Parku Narodowego powiększonego na cały obszar NIEDZIAŁKOWSKI K. 2016. Dlaczego leśnicy polskiej części Puszczy Białowieskiej (propozycja). nie chcą rozszerzenia Białowieskiego Parku Białowieski Park Narodowy, Białowieża. Narodowego? Motywacja pracowników Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Raport TOK. 2018. Raport Ekonomiczne tło Państwowe w perspektywie aktorów społecznych funkcjonowania PGL Lasy Państwowe na terenie zaangażowanych w dyskusję wokół Puszczy Puszczy Białowieskiej – z lat 2005-2017. Białowieskiej. Leśne Prace Badawcze 77: 358-370. Towarzystwo Ochrony Krajobrazu, Białowieża. Dostęp NIEDZIAŁKOWSKI K., BLICHARSKA M., 27.10.2018.[https://drive.google.com/file/d/1pKdQ MIKUSIŃSKI G., JĘDRZEJEWSKA B. 2014. zrbICWtoy_dMmFalNL-Leg8401Me/view]. Why is it difficult to enlarge a protected area? Ecosystem services perspective on the conflict REBANE M., WALICZKY Z., TURNER R. 1997. around the extension of the Bialowieza National Boreal and temperate forests. In: TUCKER G.M., Park in Poland. Land Use Policy 38: 314-329. EVANS M. I. (red.). Habitats for birds in Europe: a conservation strategy for the wider environment. NIEDZIAŁKOWSKI K., PAAVOLA J., BirdLife, Cambridge. JĘDRZEJEWSKA B. 2012. Participation and protected areas governance: the impact of changing Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych.1995. influence of local authorities on the conservation of Raport o stanie Puszczy Białowieskiej. Regionalna the Białowieża Primeval Forest, Poland. Ecology Dyrekcja Lasów Państwowych, Białystok. and Society 17(1): 2. https://doi.org/10.5751/ES- ROBERTS M. R., ZHU L. 2002. Early response of 04461-170102. the herbaceous layer to harvesting in a mixed coniferous-deciduous forest in New Brunswick, Canada. Forest Ecology and Management 155: 17–

31. WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 27

ROFF D. A. 1994. The evolution of flightlessness: TOMIAŁOJĆ L., WESOŁOWSKI T., is history important? Evolutionary Ecology 8: 639– WALANKIEWICZ W. 1984. Breeding bird 657. community of a primaeval temperate forest (Białowieża National Park, Poland). Acta Rozporządzenie. 2016. Rozporządzenie Ministra Ornithologica 20: 241-310. Rozwoju i Finansów w sprawie zwrotu utraconych przez gminy dochodów z tytułu zwolnienia z UNESCO 2017. World Heritage 41 Dostęp podatku od nieruchomości w parkach narodowych, 17.08.2018. [COM. rezerwatach przyrody oraz przedsiębiorców o whc.unesco.org/archive/2017/whc17-41com-18- statusie centrum badawczo-rozwojowego. Dz. U. en.pdf]. 2016 poz. 2083. UNESCO Renomination 2012. Belovezhskaya Rozporządzenie Ministra Środowiska. 2016. Pushcha/Bialowieza Forest World Heritage Site Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 (33bis) Nomination Dossier to the UNESCO for the grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej inscription on the World Heritage List. Dostęp zwierząt. Dz. U. 2016 poz. 2183. 17.08.2018. [whc.unesco.org/uploads/nominations/33ter.pdf]. RUSŁAN K. 2016. Naczałos wosstanowlenije osuszennogo bołota Dikij Nikor. Dostęp WALANKIEWICZ W., CZESZCZEWIK D., 26.10.2018. [https://npbp.by/about/news/began- STAŃSKI T., SAHEL M., RUCZYŃSKI I. 2014 the-restoration-of-drained-bogs-wild- Tree cavity resources in spruce-pine managed and nikor/?sphrase_id=2643]. protected stands of the Białowieża Forest, Poland. Natural Areas Journal 34: 423-428. SAMOJLIK T. (red.). 2005. Conservation and hunting. Białowieża Forest in the time of kings. WALANKIEWICZ W., CZESZCZEWIK D., Mammal Research Institute, Białowieża. TUMIEL T., STAŃSKI T. 2011. Woodpeckers abundance in the Bialowieza Forest - a comparison SAMOJLIK T. 2007. Antropogenne przemiany between deciduous, strictly protected and managed środowiska Puszczy Białowieskiej do końca XVIII stands. Ornis Polonica 52: 161-168. wieku. Praca doktorska, Białowieża-Kraków. WESOŁOWSKI T. 1983. The breeding ecology Scopus 2018. SCOPUS – Liczba publikacji and behaviour of Wrens Troglodytes troglodytes naukowych z "Bialowieza" w tytule, abstrakcie, living under primaeval and secondary conditions. słowach kluczowych lub źródłach. Dostęp Ibis 125: 499-515. 26.06.2918. [https://www.scopus.com/home.uri]. WESOŁOWSKI T. 2005. Virtual conservation: SOUTHWOOD T. R. E. 1962. Migration of how the European Union is turning a blind eye on terrestrial arthropods in relation to habitat. its vanishing primeval forests. Conservation Biological Reviews 37: 171-214. Biology 19: 1349-1358. Strategia Marki 2015. Strategia Marki Regionu WESOŁOWSKI T. 2007. Primeval conditions – Puszczy Białowieskiej. Europejski Fundusz Rolny what can we learn from them? Ibis 149,suppl. 2: na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Lublin. 64-77. STUTCHBURY B. J. M., MORTON E. S. WESOŁOWSKI T. 2015. Dispersal in an extensive 2001.Behavioral ecology of tropical birds. continuous forest habitat: Marsh Tit Poecile Academic Press, London. palustris in the Białowieża National Park. Journal ŚLESZYŃSKI P. 2017. Wyznaczenie i typologia of Ornithology 156: 349-361. miast średnich tracących funkcje społeczno- WESOŁOWSKI T., KUJAWA A., BOBIEC A., gospodarcze. Przegląd Geograficzny 89: 565-593. BOHDAN A., BUCHOLZ L., CHYLARECKI P., ŚLESZYŃSKI P., BAŃSKI J., DEGÓRSKI M., ENGEL J., FALKOWSKI M., GUTOWSKI J. M., KOMORNICKI T. 2017. Delimitacja obszarów JAROSZEWICZ B., NOWAK S., ORCZEWSKA strategicznej interwencji państwa: obszarów A., MYSŁAJEK J. W., WALANKIEWICZ W. wzrostu i obszarów problemowych. Prace 2016. Spór o przyszłość Puszczy Białowieskiej: Geograficzne, 260. Instytut Geografii i mity i fakty. Głos w dyskusji. Przestrzennego Zagospodarowania PAN, www.forestbiology.org (2016), Article 1: 1-12. Warszawa. WESOŁOWSKI T., MARTIN K. 2018. Tree holes TOKARCZUK A. 2017. Mój czas. Flirty z historią. and hole-nesting birds in European and North Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa. American forests. W: MIKUSIŃSKI G., ROBERGE J-M., FULLER R. J. (red). Ecology and TOMIAŁOJĆ L., WESOŁOWSKI T. 2004. conservation of forest birds, Cambridge University Diversity of the Białowieża Forest avifauna in Press, Cambridge, pp. 79-134. space and time. Journal of Ornithology 145: 81-92.

WWW.FORESTBIOLOGY.ORG Article 2(2018): 28

WIĘCKO E. 1972. Puszcza Białowieska. PWN, Zespół Prezydencki. 2006. Puszcza Białowieska. Warszawa. Dziedzictwo Przyrodnicze i Kulturowe. Projekty ustaw. Zespół Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej WIĘCKO E. 1984. Puszcza Białowieska. PWN, do opracowania projektu ustawy regulującej status Warszawa. dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Puszczy Wycofanie certyfikatów. 2018. Wycofanie Białowieskiej, Warszawa. certyfikatów dla trzech nadleśnictw RDLP w ŻMIHORSKI M. 2010. The effect of windthrow Białymstoku 2018. Dostęp 1.07.2018. and its management on breeding bird communities [https://www.pefc.pl/nowosci/nowosci/301- in a managed forest. Biodiversity and Conservation wycofanie-certyfikatow-dla-trzech-nadlesnictw- 19: 1871-1882. rdlp-w-bialymstoku]. ŻYLICZ T., GIERGICZNY M. 2013. Wycena Wyrok TSUE. 2018. Wyrok Trybunału pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Raport końcowy. Sprawiedliwości Unii Europejskiej (wielka izba) z Uniwersytet Warszawski, Warszawa. dnia 17 kwietnia 2018 r. [http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf ?text=&docid=201150&pageIndex=0&doclang=pl &mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=24601].