Conceptversie Scriptie Jeroen Slot 14/6.Pages

Meer diepte dan een kinderbadje Subjectiviteit en objectiviteit als complementaire begrippen

Jeroen Slot 6047270 4 juli 2015 Mirjam Prenger

1 Samenvatting

Dit masteronderzoek gaat over subjectiviteit en de rol van subjectiviteit in de narratieve structuur van de reisserie. Het onderzoek steunt op een vergelijkbaar onderzoek van Ka- rin Wahl-Jorgensen uit 2013. Vanuit de theorie is het concept van subjectiviteit geoperationaliseerd in een codeboek. Vervolgens zijn vijf Nederlandse reisseries uit de afgelopen vijf jaar via een kwalitatieve inhoudsanalyse onderzocht op subjectieve elementen. Daaruit bleek de serie zonder verteller, Future Express, het meest objectief. De Bergen achter Sotsji bleek in de vorm wat subjectieve elementen te hebben, maar bleek in aanpak voor een groot deel overeen te komen met de objectieve methode zoals die door Mark Deuze en Michael Ryan is gedeﬁnieerd. Juist de series waarbij de verteller werd ingezet als een organizing principle, waren subjectief. Dat kwam met name door de rol van emotie in de series, de omgang met tegenstellingen in personen en groepen en het scheiden van waarden en feiten –elementen die strijd zijn met de objectieve methode.

In aanvulling van deze kwalitatieve inhoudsanalyse vonden interviews plaats met regisseurs over de door hen toegepaste vorm. Daaruit bleek dat de meesten hebben gestreefd naar een objectieve, of eerlijke weergave van de werkelijkheid en door middel van een verteller een brug konden slaan naar het publiek. Tevens bleek dat in het geval van Seks en Zonde er door de regisseur een duidelijke tweedeling was gemaakt tussen het journalistieke en een niet-journalistiek deel van de serie. Bij de het door de regisseur als journalistiek gedeﬁnieerde gedeelte, bestaande uit interviews, bleek er wel degelijk gestreefd naar objectiviteit.

Uit dit onderzoek blijkt de de scheiding tussen objectiviteit en subjectiviteit erg lastig te maken en niet altijd met elkaar in strijd te zijn. Eerder zijn het complementaire begrippen, zoals in de conclusie uitvoerig wordt verwoord.

2 Inhoudsopgave

Samenvatting 2 Voorwoord 6 1. Inleiding 7

2. Omroepcontext 11 2.1 Een documentaire traditie 11 2.2 Televisiedocumentaire 12 2.3 Beleid van de publieke omroep 12 2.4 Politieke context 14

3. Theoretisch kader 15 3.1 De documentaire geschiedenis 15 3.2 Deﬁnitie van documentaire 16 3.3 Documentaire modes 17 3.4 Doelen van documentaire 19 3.5 Journalistieke ideologie en methode 20 3.6 Objectiviteit 21 3.7 Objectiviteit betwist 23 3.8 Subjectiviteit en documentaire 26

4. Methodologische verantwoording 27 4.1 Kwalitatieve inhoudsanalyse 28 4.2 Codeboek 29 4.3 Interviews 32 4.4 Corpus 33

5. Uitkomst inhoudsanalyse 37 5.1 De Bergen achter Sotsji 37 5.1.1 Over de serie 37 5.1.2 Beschrijving van de aﬂeveringen 38 5.1.3 Vorm 38 5.1.4 Subjectiviteit 38

3 5.1.5 Conclusie 39 5.2 Future Express 40 5.2.1 Over de serie 40 5.2.2 Beschrijving van de afleveringen 40 5.2.3 Vorm 40 5.2.4 Subjectiviteit 40 5.2.5 Conclusie 41 5.3 De Muur 41 5.3.1 Over de serie 41 5.3.2 Beschrijving van de afleveringen 41 5.3.3 Vorm 42 5.3.4 Subjectiviteit 42 5.3.5 Conclusie 43 5.4 Seks en Zonde 44 5.4.1 Over de serie 44 5.4.2 Beschrijving van de afleveringen 44 5.4.3 Vorm 44 5.4.4 Subjectiviteit 45 5.4.5 Conclusie 46 5.5 Van Rossem for President 46 5.5.1 Omschrijving van de serie 46 5.5.2 Beschrijving van de afleveringen 46 5.5.3 Vorm 46 5.5.4 Subjectiviteit 47 5.5.5 Conclusie 48

6. Uitkomsten interviews met regisseurs 49 6.1 De Bergen achter Sotsji 49 6.1.1 Over de verteller 49 6.1.2 Objectiviteit en subjectiviteit 50 6.1.3 Conclusie 52 6.2 Future Express 52 6.3 De Muur 52 6.3.1 Over de vorm van het programma 53

4 6.3.2 Herkenbaarheid 53 6.3.3 Subjectiviteit en objectiviteit 55 6.3.4 Conclusie 56 6.3 Seks en Zonde 56 6.4.1 Vorm 56 6.4.2 Presentator 57 6.4.3 Objectiviteit en subjectiviteit 58 6.4.4 Conclusie 59 6.5 Van Rossem for President 59

7. Conclusie 60 7.1 Het organizing principle 60 7.2 Subjectiviteit door gebrek aan universalism 60 7.3 Conﬂicterende waarden 61 7.4 Herkenbaarheid als centrale waarde 63 7.5 Waarden multi-interpretabel 64 8. Nawoord 65

Bronnen 67 Bijlage 1 70 Bijlage 2 156

5 Voorwoord

De televisie kan niet aan of er wordt een reisserie uitgezonden. In het bijzonder bij de VPRO, die een patent lijkt te hebben op reisseries met interessant vertellers. Sinds Adri- aan van Dis in 2008 door Zuid-Afrika reisde, hebben andere vertellers ook Rusland, Iran, de Kaukasus, het Midden-Oosten, Turkije, Afrika verkend. Door de ogen van een expert naar de wereld kijken, dat lijkt de bedoeling.

Dat fascineerde me. Want journalisten zijn van oudsher geen gids, maar juist vragenstel- lers, die weinig over zichzelf vertellen. Dat het publiek dat juist wel wil zien, bewijst het succes van de series die regelmatig worden genomineerd voor een Nipkowschijf. Met deze scriptie wilde ik onderzoek doen of deze series inderdaad subjectief zijn en wat de reden is om voor die methode te kiezen. Het resultaat blijkt interessant. Zo zei regisseur Hans Pool wars te zijn van objectiviteit, zijn serie De Bergen achter Sotsji bleek toch grotendeels objectief. Andersom zeiden de regisseurs van De Muur objectiviteit belangrijk te vinden, het resultaat van hun inzet blijkt wel degelijk veel subjectieve elementen te bevatten.

De ideologie blijkt toch sterker dan de methode.

Met deze scriptie hoop ik bij te dragen aan een beter begrip van subjectiviteit in reisseries. Hoewel veel journalisten nog altijd erg hangen aan een objectieve methode, blijkt uit deze scriptie dat subjectieve elementen een duidelijke functie kunnen hebben. Zo stelt het een regisseur in staat om een meeslepender verhaal te vertellen op het moment dat een verteller meer van zichzelf laat zien, of is het eenvoudiger om moeilijkere verhalen te vertellen aan het grote publiek. Uiteindelijk blijken subjectiviteit en objectiviteit niet lijnrecht tegenover elkaar te staan, maar blijken het complementaire begrippen.

Jeroen Slot, mei 2015

6 1. Inleiding

Het is geen geheim dat op televisie alles dat succesvol is gekopieerd wordt. Oude for- mats worden met een beetje aanpassing tot een nieuw format gemaakt. Ook in de televisiejournalistiek gaat het zo. Sinds Adriaan van Dis met Hans Pool een reisserie maakte in Zuid-Afrika (Van Dis in Afrika, 2008), zijn zeker tien reisseries gemaakt bij de VPRO waarin een verteller op reis gaat door een land, langs een grens, of een werelddeel, op zoek naar het antwoord op een vraag. Maar ook andere omroepen gaan hierin mee. In 2014 werden maar liefst tien series uitgezonden door de NPO, waarin een verteller in beeld was. Daarbij draait het niet zelden om een min of meer bekende Nederlander. Zo ging Femke Halsema op zoek naar het antwoord op haar vraag of er vrijheid is voor vrouwen in de islam, en onderzocht Menno Bentveld scheidingsmuren die na de val van de Berlijnse muur zijn opgetrokken. Zij vertellen over hun eigen herinneringen en delen hun observaties in voice-overs. Hoe objectief is dat?

Een typisch journalistieke vraag. Nog steeds is objectiviteit een van de kernwoorden als de journalistieke ideologie wordt beschreven. Voor Michael Ryan is het zelfs het alles deﬁniërende principe, waaruit onder andere volledigheid en onpartijdigheid voortvloeit. Deze objectiviteit is te deﬁniëren als een methode, maar hoe zit dat met subjectiviteit? Is subjectiviteit ook een methode? Geen nieuwe vraag. In de jaren zeventig van de twintigste eeuw ontstond gonzo-journalistiek, zoals Hunter S. Thompson het noemde: een subjectieve vorm van journalistiek, geschreven in eerste persoon. Zijn eerste boek Hell's Angels: a Strange and Terrible Sage kwam uit in 1967. Daarin schrijft hij zijn ervaringen bij de Hell's Angels, die hij gedurende een jaar op de voet volgde. Tom Wolfe noemde dit 'new journalism'. Een journalistieke methode waar een journalist dagen, weken of maanden moet verblijven bij iemand zodat 'the subjective or emotional life of the people involved in the story be rendered, providing "the full objective description" ' (Caron, 1985: 1). Het subjectieve, emotionele leven kan pas worden waargenomen wanneer er tijd voor wordt genomen. Daarbij maakt de auteur gebruik van literaire technieken1. In Fear and Loathing on the Campaign Trail, '72 speelt Thompson zelf een

1 Caron maakt een onderscheid tussen gonzo-journalistiek en new journalism door te stellen dat gonzojournalistiek wordt opgeschreven in de eerste persoon, en new journalism in de derde persoon. 7 grote rol en beschrijft uitgebreid zijn drank- en drugsgebruik. De journalist is een karakter in het verhaal.

De journalist als karakter is een aspect van de reisseries die in deze scriptie wordt onderzocht. Die reisseries worden steeds vaker reisdocumentaires genoemd door de omroep, of worden gemaakt door documentairemakers. Zo werden de series van Adriaan van Dis en Jelle Brandt Corstius gemaakt door Hans Pool, die eerder ook documentaires heeft gemaakt. Ook de omroep, in dit geval de VPRO, heeft het nadrukkelijk over reisdocumentaires.

Is de documentaire ook journalistiek? Beide vormen van verhalen vertellen hebben het streven de werkelijkheid zo goed mogelijk weer te geven. Maar in tegenstelling tot de journalistieke methode is er niet één documentaire methode. Wel zijn er heel veel verschillende documentaire vormen, zoals in het derde hoofdstuk ook aan bod komt. Een ander verschil tussen documentaire en journalistiek is de rol van de auteur. Weliswaar kent de gonzo-journalistiek of de new journalism een grote rol voor de auteur, de objectieve journalistiek dankt zijn legitimatie aan een bescheiden rol van de auteur. De journalistieke methode is veel belangrijker. Door het gebruik van die methode maakt het niet uit wie de uiteindelijke auteur is. Het resultaat zou hetzelfde moeten zijn (of de verschillen minimaal). In de geschiedenis van de documentaire is dat anders. De filmmakers rond het Franse tijdschrift Cahiers du Cinema stelden de regisseur van de film centraal door hem als auteur van de film te beschouwen – dit werd in de documentaire traditie overgenomen, waardoor de auteursdocumentaire ontstond (Thompson, Bordwell, 2010: 443). De regisseur van de documentaire is de auteur van de film, die met zijn blik het onderscheid maakt. Heel anders dan in de objectieve journalistiek. In Nederland werkten Ed van der Elsken en Frans Bromet bijvoorbeeld op die manier (zie hoofdstuk 2). Zij filmen hun eigen leven of nemen hun eigen leven als uitgangspunt voor een documentaire.

De vraag of een documentaire ook journalistiek is, is een actuele vraag. Want opnieuw zijn er vormen van journalistiek die niet per sé volgens een objectieve methode werken, maar wel journalistieke vragen willen beantwoorden als: hoe word je president van de Verenigde Staten (zie Van Rossem for President)? Hoe ziet het gebied eruit waar de olympische spelen worden gehouden en wie wonen daar (De Bergen achter Sotsji)? De

8 vraag of de documentaires die onderzocht zijn ook documentair zijn, is gesteld aan de regisseurs. Het opvallendste antwoord kwam van Hassnae Bouazza, die vertelde dat de serie Seks en Zonde voor een deel journalistiek was, en voor een ander deel niet. De interviews wel, want die waren niet manipulatief gemonteerd, de reis van Femke Halsema en haar vragen waren niet journalistiek. Dit antwoord legt de moeilijkheid van de vraag bloot. Is er journalistiek die niet aan een objectieve methode voldoet?

Een vraag die ook wordt opgeroepen door veel narratieve journalistiek, zo schrijven de Groningse onderzoekers Frank Harbers en Marcel Broersma (2014). In de narratieve journalistiek beschrijft een verteller een situatie, maar gebruikt zichzelf als lens waardoor de lezer de werkelijkheid bekijkt. Een objectieve werkelijkheid bestaat als zodanig niet. Daarop kan de journalist twee dingen doen: dit ontkennen, of de moeilijkheid van de observaties benoemen. Hoe dat gebeurt tonen zij aan in het werk van Fiske en Grun- berg. Een relevant onderzoek, want hoewel veel journalisten het erover eens zullen zijn dat een objectieve werkelijkheid niet bestaat, het verwerpen van het streven naar objectiviteit betekent ook het verlies van de gezaghebbende functie van journalistiek in de maatschappij.

Des te interessanter is het te onderzoeken hoe subjectiviteit ook begrepen kan worden. Hunter S. Thompson zwoer objectiviteit af, en kon daardoor veel dichter bij de Hell's Angels komen.

In deze scriptie luidt de hoofdvraag dan ook: wat is de rol van subjectiviteit in de narratieve structuur van de reisdocumentaire?

Om tot een antwoord van deze vraag te komen, moet de vraag worden opgedeeld in drie deelvragen: 1. Wat is subjectiviteit in de journalistiek? 2. Hoe subjectief zijn de bestudeerde reisseries? 3. Waarom is er voor de vertelvorm van de reisseries gekozen?

In hoofdstuk drie van dit onderzoek wordt er een deﬁnitie van subjectiviteit gegeven en door middel van een codeboek wordt de deﬁnitie geoperationaliseerd. Dit codeboek wordt gebruikt voor een kwalitatieve inhoudsanalyse waarmee onderzocht hoe subjec-

9 tief de reisseries zijn. Hiermee wordt er voortgebouwd op onderzoek dat door Karin Wahl-Jorgensen is uitgevoerd. Zij onderzocht subjectieve elementen in artikelen die de Pulitzer Prize hebben gewonnen. Haar codeboek is gedeeltelijk een basis voor het codeboek van deze scriptie. In hoofdstuk 5 worden de resultaten van de kwalitatieve inhoudsanalyse besproken. Hoe subjectief zijn de reisseries en hoe komt die subjectiviteit naar voren?

Met behulp van de resultaten van de kwalitatieve inhoudsanalyse, vonden er interviews plaats met regisseurs van de series. Hun werd gevraagd waarom er gekozen was voor de vorm van de series, wat de functie was van de verteller en wat dit voor het narratief heeft opgeleverd. Ook de vraag hoe objectief de vorm met de verteller is, komt in dit hoofdstuk naar voren. De resultaten van dit kwalitatieve onderdeel van het onderzoek worden gegeven in hoofdstuk zes.

Ten slotte volgt in de conclusie het antwoord op de hoofdvraag. Daaruit zal blijken dat voor een beter begrip van subjectiviteit en objectiviteit de beide begrippen niet moeten worden begrepen als binaire oppositie, maar als complementair. Daarna volgen sugges- ties voor vervolgonderzoek.

10 2. Omroepcontext

De bestudeerde documentaireseries staan in een lange traditie van Nederlandse documentaires. Om de vorm waarin deze ﬁlms gemaakt zijn beter te begrijpen, is het noodzakelijk een beknopt overzicht te geven van de Nederlandse documentaire geschiedenis. Tegelijkertijd werden de series niet gemaakt in een vacuüm en hadden ontwikkelingen in het beleid van de publieke omroep invloed op de uiteindelijke series. Dit beleid is het gevolg van politieke ontwikkelingen en aanpassingen van de mediawet. Al deze ontwikkelingen komen in dit hoofdstuk in beknopte vorm aan bod.

2.1 Een documentaire traditie De glorietijd van het documentaire genre, noemt mediahistoricus Bert Hogenkamp de periode 1945-1965. In Nederland is hij een van de weinige onderzoekers die zich bezig- houdt met het in kaart brengen van de Nederlandse documentaire traditie. Bert Haanstra en Herman van der Horst zijn de twee bekendste regisseurs van de Hollandse documentaire school, een zinspeling op de kunstschilders van de Hollandse school (o.a: Rem- brandt, Johannes Vermeer, Salomon Mesdach, Jan Steen). Met name Haanstra en Van der Horst gooiden hoge ogen met hun documentaires over het Nederlandse landschap en de wederopbouw, met Spiegel van Holland (1950, Haanstra) en Houen zo! (1952, Van der Horst) als twee voorbeelden. In de jaren zestig kwam er een nieuwe generatie documentairemakers die films maakten die vrijer waren in vorm en politieker van karakter. Louis van Gasteren maakte de film Omdat mijn fiets daar stond (1966) over de psycho- logiestudent Bob Bermond, die door de Amsterdamse politie hardhandig wordt opgepakt. Jan Vrijman maakte een film over Karel Appel en fotografen Johan van der Keu- ken en Ed van der Elsken maakten films over henzelf (Welkom in het leven, lieve kleine van Van der Elsken uit 1963 bijvoorbeeld), mensen (Beppie van Van der Keuken, 1965), steden en hun relatie met de stad Amsterdam. De vrijere vorm was mogelijk door de apparatuur die kleiner en lichter was dan tien jaar daarvoor en de nieuwe mogelijkheid om beeld en geluid synchroon op te nemen. Bovendien verplaatste de documentaire zich van de bioscoop naar de televisie, waardoor de filmkeuring buitenspel werd gezet. De VARA en voornamelijk de VPRO waren de omroepen die veel ruimte gaven aan documentaires (Hogenkamp, 2003).

11 2.2 Televisiedocumentaire Door technische ontwikkelingen werd het eind jaren zestig eenvoudiger om documen- tairefilms te maken. Vooral de uitvinding van de Éclair 16 mm camera zorgde ervoor de camera heel dicht op de huid van een gefilmde kon kruipen (Beeld en geluid wiki). Dit maakt direct cinema mogelijk - een Amerikaanse stijl die ook in Nederland wordt overgenomen door onder andere Roelof Kiers. Het is diezelfde Roelof Kiers die een paar jaar later door Jan Blokker, dan programmaleider bij de VPRO, wordt binnengehaald en onderdeel wordt van wat de VPRO documentaire school gaat heten en door Beeld en Geluid wordt beschreven als 'aandacht voor detail, het tonen van beelden naast het ei- genlijke onderwerp, gebruik van direct geluid en een beweeglijke cameravoering'2. An- dere leden van deze documentaire school zijn onder andere: Cherry Duyns, Hans Keller, Frank Wiering, Netty Rosenfeld en Pieter Verhoeff. De bioscoop wordt in die jaren slecht bezocht, maar door de televisiedocumentaire blijven films gemaakt worden. Tele- visiedocumentaire wordt een belangrijk genre.

In de jaren tachtig en negentig worden Nederlandse documentaires ook veel in het buitenland gedraaid en zorgt de buitenlandrubriek Diogenes voor veel werk. Deze rubriek werd bedacht en geleid door Jan Blokker (later door Jos de Putter en Roel van Broek- hoeven) en uitgezonden door de VPRO. In Diogenes waren nooit de makers te zien, maar werd alles geﬁlmd in de stijl van direct cinema — interviews en commentaren ontbraken. In 1998 komt er een eind aan de serie.

De opkomst van video draagt er aan bij dat er veel goedkoper geﬁlmd kan worden. De oprichting van ﬁlmfondsen in de jaren negentig brengt de documentaire terug in de bioscoop. Makers als John Appel, Jos de Putter en Heddy Honigmann hebben daar succes.

2.3 Beleid van de publieke omroep De zenderproﬁlering die vanaf het begin van de eenentwintigste eeuw meer kijkers aan de netten moet binden, heeft ook invloed op de documentaire. Omroepen gaan meer eisen stellen aan documentaires. Deze moeten aansluiten bij de uitgangspunten van de omroep. Daarnaast worden kijkcijfers belangrijker in het zenderaanbod, waardoor de documentaires een minder prominente rol in de programmering krijgen. Tegelijkertijd

12 komt er een eigen (digitaal) platform voor documentaire: HollandDoc - het inmiddels hernoemde NPO Doc.

Waar de omroepen aanvankelijk een eigen thuisnet hadden, verdwijnt dat in 2006 met de introductie van het programmeermodel. De netten worden niet meer ingedeeld naar omroepen, maar naar doelgroepen. Zo moet Nederland 1 een breed publiek trekken, is Nederland 2 er voor mensen die verdieping zoeken en richt Nederland 3 zich op een jong publiek3. Ieder net heeft een netcoördinator die toeziet op de programmering om de doelgroep te binden aan het net. Naast de omroepen is de netcoördinator dus verantwoordelijk voor de programmering. Documentaires worden vooral op Nederland 2 uitgezonden en vanaf 2009 ook op Nederland 3. Daarbij gaat het om een documentaire- variant van de Teleﬁlm. Er is jaarlijks 2,2 miljoen euro beschikbaar om 6 Teledocs te maken: langere documentaires voor een breed publiek (Meerjarenbegroting, 2009).

Bij de NPO wordt er onderscheid gemaakt tussen verschillende documentaires (Presta- tie-overeenkomst, 2008): - De onderzoeksjournalistieke reportages/actuele documentaires (Zembla, Reporter, Te- genlicht) - Maatschappelijke documentaires (Dokument) - Levensbeschouwelijke documentaires; - Biograﬁsche documentaires (Proﬁel) - Auteursdocumentaires (Holland Doc) - Kunst- en cultuurdocumentaires (Uur van de Wolf, CloseUp) - Documentaires over en uit het buitenland.4

Begin 2013 maakt de NPO bekend nog herkenbaarder te willen worden, mede door de concurrentie van nieuwe televisiekanalen als HBO en Netﬂix. Nederland 1, 2 en 3 veranderen van naam. Vanaf 19 augustus 2014 heten de zenders respectievelijk NPO 1, 2, en 3 en heeft NPO 2 een documentaire plek op prime time.

13 2.4 Politieke context Ook de politiek bemoeide zich de laatste jaren ﬂink met de Nederlandse Publieke Om- roep. In de drie kabinetten die Nederland periode 2009-2014 had, waren er steeds andere bewindslieden verantwoordelijk voor het overheidsbeleid. Vanaf november 2012 valt de publieke omroep (NPO) onder de verantwoordelijkheid van staatssecretaris Sander Dekker (VVD). De VVD-staatssecretaris Halbe Zijlstra (kabinet-Rutte I: oktober 2010 - april 2012) en de PvdA-minister Ronald Plasterk (kabinet Balkende IV: februari 2007 - februari 2010), gingen hem voor.

Vanaf 1 januari 2009 geldt de Mediawet 2008. Deze wet verplicht de NPO tot bijdragen aan politieke meningsvorming en onderwijs en regelt tegelijkertijd de ﬁnanciering van de NPO en de verhouding tussen de publieke omroep en reclame. Vanaf september 2010 geldt er een nieuwe erkenningsperiode — wat betekent dat er twee nieuwe aspirant-omroepen toetreden tot het publieke bestel: PowNed en WNL.

De ingrijpendste beslissing is de bezuiniging van 201,1 miljoen euro die kabinet Rutte 1 in 2010 oplegt aan de Publieke Omroep. Het kabinet erna voegt daar 50 miljoen extra bezuinigingen aan toe. Als gevolg hiervan moeten omroepen fuseren en gaat het aantal van 21 naar 8; verdwijnt het Mediafonds in 2017; worden de religieuze omroepen en het Muziekcentrum van de Omroep afgeschaft. Waar mogelijk wordt de documentaire bij de Publieke Omroep bij het bezuinigingen ontzien. Het Mediafonds, een belangrijke ﬁnancier van de Nederlandse documentaire, houdt per 1 januari 2017 op te bestaan, waarna de omroepen de taken van het Mediafonds overnemen.

Vanaf 1 januari 2016 gaat er een nieuwe erkenningsperiode in. Voor deze periode staat ook een nieuwe mediawet gepland, waarvan een fusie van omroepen de belangrijkste wijziging is. De NPO zal dan bestaan uit drie fusieomroepen (BNN-VARA, AVRO- TROS, en KRO-NCRV) en drie zelfstandige omroepen (VPRO, MAX en EO).

14 3. Theoretisch kader

Niet zelden klinkt er in discussies over documentaires een verwachting door dat documentaires eerlijk moeten zijn of de wereld laten zien zoals het écht is. Dat is een overeenkomst met de journalistiek: beide (televisie)vormen nemen het beschrijven van de werkelijkheid als uitgangspunt. De manier waarop dat gebeurt verschilt in documentaire en in de journalistiek. In de journalistiek is er sprake van een zekere methode (zie verderop in dit theoretisch kader), een documentaire methode bestaat als zodanig niet. Daarmee is de documentaire een ingewikkeld genre om te definiëren. Daarnaast wordt in de kranten wel eens gesproken over journalistieke documentaire, maar ook daarvan bestaat geen nauw sluitende definitie. Zoals gezegd is er een gemeenschappelijkheid tussen de journalistiek en de documentaire, maar documentaires hoeven niet noodzakelijkerwijs journalistiek te zijn. Want in tegenstelling tot nieuwsverslaggeving, kan de maker van een documentaire zijn eigen overtuiging gebruiken in de film, onderzoeken op fouten, of juist gebruiken om de kijker te beïnvloeden. De opvatting van wat een documentaire is, verandert bovendien en is dus afhankelijk van de plaats en de tijd.

Hetzelfde geldt voor de journalistiek. Maar journalistiek heeft een maatschappelijke taak en wordt vaak als fourth estate, of vierde macht, beschreven. De journalistiek heeft als taak de burger te informeren en uitdrukking te geven aan de publieke opinie (Mc- Quail, 2013). Beide vormen van verhalen vertellen kennen dan ook een andere geschiedenis en een andere onderzoekstraditie. Wat de verschillen zijn en hoe de documentaire zich tot de journalistieke ideologie verhoudt, komt in dit hoofdstuk aan bod.

3.1 De documentaire geschiedenis In de klassieke documentaire-geschiedenis zijn er twee belangrijke documentairemakers: Robert Flaherty en John Grierson. Zij worden niet zelden als twee tegenpolen voorgesteld in hun opvatting van wat documentaire is (o.a. Barnouw, 1993). Robert Fla- herty (1884 - 1951) maakte in 1922 wat tegenwoordig als eerste documentaire wordt beschouwd: Nanook of the North. Hij maakte deze film toen hij op een expeditie was in het Noorden van Canada, waar hij zestien maanden verbleef bij een Inuit familie. Twee jaar later kwam de film uit (Barnouw, 1993: 36). In de film wordt het leven van Inuit Nanook gevolgd. In een van de bekendste scènes van de film wordt er een iglo gebouwd. In de hieropvolgende scène staat de camera in de iglo en is te zien hoe Nanook 15 en zijn familie in de iglo slapen. Voor deze scène werd de halve iglo weggezaagd, omdat er anders te weinig licht was om te filmen. Dit geeft al aan dat ook in de documentaire niet alles is wat het lijkt. Hetzelfde geldt voor de jachttechnieken. De technieken die in de documentaire te zien zijn, werden in werkelijkheid niet meer gebruikt maar dateer- den van dertig jaar daarvoor (Nichols, 2010:12). Juist deze aspecten van de film werden bekritiseerd door John Grierson (1898-1972). Grierson maakte in Groot-Britannië sociaal bewogen films. Hij zag het als zijn missie om documentaires te gebruiken om problemen in de samenleving weer te geven. In tegenstelling tot Flayerty, die vooral het buitenland wilde laten zien in zijn films, was het Griersons missie 'to bring the citizen's eye in from the ends of the earth to the story, his own story, of what was happening un- der his nose […] the drama of the doorstep' (geciteerd in Barnouw, 1993: 85). Film was voor hem een middel om mensen te laten zien wat voor problemen er leefden in de samenleving. De discussie over wat een documentaire is, is dus al zo oud als het genre zelf. En in zekere zin had Grierson eenzelfde missie als de journalistiek van tegenwoordig, die zichzelf als de waakhond van de samenleving ziet. De scheiding tussen journalistiek en documentaire is dus niet zo duidelijk.

3.2 Definitie van documentaire Het was ook Grierson die in 1930 een definitie gaf van de documentaire. Een definitie die tot vandaag de dag nog centraal staat als er nieuwe definities worden geformuleerd. Volgens Grierson was documentaire 'the creative treatment of actuality' (Nichols, 2010:6). De verwachting van de documentaire is dat het de werkelijkheid weergeeft – in tegenstelling tot fictie. Fictie en documentaire verhouden zich tot elkaar in binaire oppositie. Dat betekent dat documentaire films wel de creativiteit van de maker kunnen laten zien, maar de werkelijkheid geen geweld mogen aandoen. Dat is ook de essentie van de definitie die de Amerikaanse documentaire-theoreticus Bill Nichols geeft in zijn studie Introduction to Documentary:

Documentary film speaks about situations and events involving real people (social ac- tors) who present themselves to us as themselves in stories that convey a plausible pro- posal about, or perspective on, the lives, situations, and events portrayed. The distinct point of view of the filmmaker shapes this story into a way of seeing the historical world directly rather than into a fictional allegory.

16 Deze definitie van documentaire is dus vooral bedoeld om de documentaire te onder- scheiden van fictiefilms. Want zowel documentaire als fictiefilms kunnen dezelfde mid- delen toepassen om een doel te bereiken. Zo werd found footage (beeld dat afkomstig is uit andere bronnen, bijvoorbeeld uit het nieuws, of amateur materiaal), aanvankelijk geassocieerd met documentaires, maar is het inmiddels ook een veelgebruikt middel in fictiefilms om de schijn van authenticiteit te wekken. Andersom heeft het naspelen van gebeurtenissen ook zijn intrede gedaan in de documentaire. De grens tussen fictie en documentaire lijkt daarmee te verbleken. Des te belangrijker is het dat Nichols benadrukt dat het bij de documentaire niet draait om een fictional allegory, oftewel een afge- leide van de werkelijkheid, maar om de historical world: de wereld om ons heen — het echte leven.

3.3 Documentaire modes De deﬁnitie van Nichols spreekt in algemene bewoordingen over documentaires. Om het genre beter te begrijpen, is het onderscheid in vormen belangrijk. Nichols geeft zes vormen of modes van documentaires. Het zijn ideaaltypen die door elkaar gebruikt worden. De documentaire is een hybride genre (Nichols, 2010:31).

• De poëtische documentaire (poetic mode). 'The poetic mode sacrifices the conventions of continuity editing and the sense of a specific location in time and place that follows from such editing' (Nichols, 2010: 162) . Deze vorm van documentaire draait dus om visuele aantrekkelijkheid van de documentaire. Vooral visuele associaties, toon en rit- me worden benadrukt. Als voorbeeld geeft Nichols de film Regen van Joris Ivens uit 1929. In deze film ontbreekt een narratief, maar 'we learn […] by affect or feeling, by gaining a sense of what it feels like to see and experience the world in a particular poetic way' (Nichols, 2010:162). Er is dus sprake van een poëtische representatie van de wereld. Maar dat kan ook een abstracter onderwerp zijn, zoals een gevoel of een associatie.

• De expository mode. In deze vorm worden vier basiselementen van de documentaire gecombineerd 'indexical images of reality; poetic, affective associations; story-telling qualities; and rhetorical persuasiveness' (Nichols, 2010:167). Daarbij wordt er soms gebruik gemaakt van een voice-over die niet in beeld komt, de zogeheten 'voice of God'. Een bekend voorbeeld is Spanish Earth, wederom van Joris Ivens. In de exposi-

17 tory mode wordt de kijker direct aangesproken en wordt er een perspectief gegeven op de wereld, of een kant van een discussie belicht. Logica en retoriek zijn een belangrijk aspect van deze vorm, die vooral op tekst leunt. Het beeld heeft een ondersteu- nende, benadrukkende of illustrerende rol, is bedoeld om een reactie uit te lokken of of spreekt juist tegen wat er gezegd is (Nichols, 2010: hoofdstuk 6).

• Door de technische vooruitgang werd het mogelijk om beeld en geluid los van elkaar op te nemen, waardoor nieuwe vormen van documentaires ontstonden, zoals de direct cinema, waarin de observational mode dominant is. In deze documentaire vorm wordt het leven geobserveerd door een camera, zonder dat personen worden geïnterviewd, of de ﬁlmmaker in beeld is. De kijker volgt het leven en is zoals Nichols beschrijft "at the keyhole" (2010:174). Voorbeelden van deze vorm zijn Primary (Drew, 1960) en Don't Look Back (Pennebaker, 1967).

• De participatory mode ontstond ook in de jaren zestig door de nieuwe technische mo- gelijkheden. In plaats van een onderwerp te observeren, gaat de filmmaker een interac- tie aan met het onderwerp. In tegenstelling tot de expository mode gaat het niet om overtuiging, maar is het doel om de kijker een idee te geven 'what it is like to be in a given situation and how that situation alters as a result' (Nichols, 2010:181). Deze films zijn vaak (auto)biografisch of essayistisch en bevatten dagboeken en bekentenis- sen. Belangrijk is dat 'the filmmaker's presence, and perspective, often contributes sig- nificantly to the film's overall impact' (Nichols, 2010: 182). De filmmaker wordt een 'social actor' bijna zoals iedereen in het verhaal (Nichols, 2010: 182), met als enige verschil dat de filmmaker een camera heeft.

• In de reflexive mode is het maakproces van de documentaire ook onderwerp van de film. Zoals in de participatory mode de filmmaker en het onderwerp samenkomen, zo vindt in de reflexive mode een onderhandeling plaats tussen de filmmaker en de kijker. Een filmmaker benoemt bijvoorbeeld de problemen die tijdens het maken van de film opspelen, of laat de constructie van de film zien. 'Instead of seeing through documentaries to the world beyond them, reflexive documentaries ask us to see documentary for what it is: a construct of representation' (Nichols, 2010:194).

18 • Als laatste noemt Nichols de performative mode. Performatief in deze betekenis 'draws more heavily on the tradition of acting as a way to bring heightened emotional involvement to a situation or role' (Nichols, 2010: 203). De performatieve documentaire brengt de 'embodied experience' naar voren van een groep, of een persoon. Daar- bij gaat het overdragen van een gevoel, op een visceraal niveau; het daadwerkelijke voelen in plaats van begrijpen op een conceptueel niveau (Nichols, 2010: 203). De rol die ervaring en geheugen speelt bij de betekenisgeving, wordt in de performative mode benadrukt. De notie van objectiviteit wordt verworpen ten behoeve van overtuiging en invloed. De realistische representatie wordt ingeruild voor een poëtische, on- conventionelere narratieve structuur en subjectievere vormen van representatie Als een voorbeeld van zo'n documentaire noemt Nichols Tongues Unties (Riggs, 1989) en Pa- ris is Burning (Livingston, 1990).

Deze verschillende vormen worden zoals gezegd door elkaar gebruikt. Door onder andere technische vooruitgang en verschuiving van opvattingen van wat documentaire is, verandert ook de manier waarop documentaires gemaakt worden en zullen de verschillende modes op nieuwe manieren worden gecombineerd.

3.4 Doelen van documentaire Hoewel vormen gecombineerd worden, blijven de doelen waarmee documentaires gemaakt worden door de tijd min of meer hetzelfde. Het zijn deze doelen aan de hand waarvan de hoogleraar Critical Studies Michael Renov de documentaire heeft onderzocht. Deze doelen zijn volgens hem de 'fundamental tendecies or rhetorical/aesthetic functions attributable to documentary practice' (1993:21). Renov beschouwt de documentaire vanuit verschillende filosofische tradities, waarbij hij vooral kijkt naar de manier waarop er betekenis gecreëerd wordt. Daarbij leunt hij op filosofen als Jacques Der- rida, Christian Metz, Raymond Williams en Roland Barthes. Renov noemt de volgende vier doelen:

1. To record, reveal or preserve Dit is de meest basale reden van de documentaire: het vastleggen van een gebeurtenis voor een volgende generatie. Het creëren van een 'second-order reality cut to the measu- re of our desire – to cheat death, stop time, restore loss' (Renov, 1993:25).

19 2. To persuade or promote De documentaire heeft ook politiek aspect. De ﬁlm kan worden gebruikt om de kijker te overtuigen of een standpunt te promoten. Dit komt voort uit de documentaire traditie van John Grierson.

3. To analyze or interrogate Deze documentaire-aanpak 'transforms the unacknowledged questions that lie beneath all nonfictional forms into potential subject matter' (31). Renov bedoelt hiermee de documentaire die de constructie van de representatie laat zien, waarbij het draait om re- flexiviteit. Dit heeft dus overeenkomsten met de reflexive mode van Nichols.

4. To express Renov erkent ook de artistieke expressie die een documentaire kan hebben. Zo benoemt hij de artistieke potentie van Regen van Joris Ivens of het poëtische taalgebruik van Ro- bert Flaherty in Nanook of the North.

Er is enige overlap tussen de beschrijvingen van Nichols en Renov, omdat sommige doelen samenvallen met documentaire vormen. Zo is de expressie van een documentairemaker opvallender in de poëtische documentaire dan in de observerende documentaire – al kunnen beide vormen natuurlijk gecombineerd worden. De doelen die Renov op- stelt, zijn ook doelen die overeenkomen met de journalistiek. Televisiejournalistiek wil ook iets vastleggen, probeert een situatie te analyseren of een kijker te overtuigen van een probleem. Op de journalistieke kwaliteit van documentaire wordt teruggekomen nadat de journalistieke ideologie en methode is uitgelegd. Hoe verhouden deze documentaire genres zich tot de journalistieke ideologie en journalistieke methode?

3.5 Journalistieke ideologie en methode In de documentaire is er ruimte voor de interpretatie van een ﬁlmmaker. Het is een genre dat meer ruimte biedt aan subjectiviteit. Dat is al sinds het ontstaan van het genre het geval. Hoe anders is het in de journalistiek. Journalisten hebben een eigen ideologie en methode waardoor de invloed van een individu tot het minimale wordt beperkt. Dat is onderdeel van de professionalisering van de journalistiek, die sinds de twintigste eeuw gaande is. De beroepsideologie is een code waaraan een journalist zich moet houden.

20 En, zo schrijft communicatiewetenschapper Jaap van Ginneken: het is niet zozeer een regelboek als wel een rolmodel (2002: 74).

De journalistieke ideologiem zo schreef hoogleraar Mediastudies Mark Deuze in 2005, is 'a system of beliefs characteristic of a particular group, including – but not limited to – the general process of the production of meanings and ideas (within that group).' (Deuze, 2005: 445). Het is een manier waarop de meeste mensen in de (nieuws)journalistiek waarde en betekenis toekennen aan hun werk, en hun werk en waarden legitimeren (Deuze 2005: 446). Deuze richt zich vooral op nieuwsjournalistiek, omdat hier het meeste onderzoek naar is gedaan. Maar ook in andere vormen van journalistiek, verschillend van genre en medium, worden min of meer dezelfde waarden erkend. Deuze deelt het in in vijf ideaal-typische gebruiken of waarden (2005:447):

- Publieke dienst: journalisten verlenen een publieke dienst (als waakhond, en actieve verzamelaars en verspreiders van informatie). - Objectiviteit: journalisten zijn onpartijdig, neutraal, objectief, eerlijk en dus geloofwaardig. - Autonomie: journalisten moeten autonoom, vrij en onafhankelijk zijn in hun werk. - Immediacy: journalisten hebben een gevoel van immediacy, actualiteit en snelheid (inherent aan het concept 'nieuws'). - Ethiek: journalisten hebben een gevoel voor ethiek, validiteit en legitimatie.

Deuze ziet de journalistiek dus als een publieke dienst, die wordt beoefend door mensen die een gevoel voor ethiek hebben. Hierin schuilt de ideologie. Het is iets vanzelfspre- kends, bijna onzichtbaar, een manier waarop journalisten betekenis geven aan de wereld - een gedachtegoed dat zij allemaal delen. En dit gedachtegoed bepaalt wat journalistiek is en hoe individuele journalisten betekenis geven aan hun werk. 'It is also a moral phi- losophy, a declaration of what kind of thinking one should engage in, in making moral decisions', aldus de socioloog Michael Schudson (1978:8).

3.6 Objectiviteit Een van deze waarden is objectiviteit. Voor Deuze is dat één van de waarden van de journalistiek. Voor communicatiewetenschapper Michael Ryan is objectiviteit de aller- belangrijkste - de centrale waarde waar de journalistiek om draait. Een ideaalwaarde

21 waarnaar journalisten moeten streven. Objectiviteit, zo deﬁnieert Ryan, 'is the collection and dissemination of information that describes reality as accurately as possible' (2001:3). Maar het gaat verder. Objectiveit bevat ook:

(a)accuracy, completeness, precision, and clarity in information collection and dissemination;

(b)receptivity to new evidence and alternative explanations;

(c)skepticism, typically toward authority ﬁgures, the powerful, and the self-righteous;

(d)initiative in ﬁnding ways, for example, to research difﬁcult topics;

(e)fairness, impartiality, and disinterestedness, in that no social–political agenda is ser- ved and the tenets of objectivity are observed;

(f) imagination, creativity, and logical consistency in making strategic decisions (e.g., in selecting stories) and in presenting narratives in interesting and compelling ways;

(g)honesty about personal idiosyncrasies and preferences;

(h)communality and veriﬁcation, in that results are freely shared;

(i) universalism, in that outcomes are not evaluated on the basis of the practitioner’s personal characteristics

(Ryan, 2001: 4)

Een objectieve werkwijze gaat voor Ryan dus verder dan het onpartijdig zijn. Als een journalist een objectieve werkwijze zegt te hanteren, moet dat ook betekenen dat hij eerlijk is over zijn eigen voorkeuren en persoonlijke eigenaardigheden en dat de uitkomst van zijn onderzoek een grotere geldigheid heeft en betrekking heeft op meer dan het leven van de journalist die het stuk of item maakt. Ryan maakt objectiviteit de centrale waarde in de journalistiek en schaart daar de hele ideologie onder. Hij is een groot voorstander van objectieve journalistiek. Ryan erkent dat er geen 'real world' is — een wereld waarin betekenisgeving eenduidig is en onomstreden. Integendeel, de werkelijkheid is een sociaal construct, beïnvloed door factoren als gender, maatschappelijk posities en onderwijs (factoren die ook een rol spelen bij nieuwsselectie en het verzamelen en se- lecteren van informatie). Maar, zo zegt Ryan, een journalist die er naar streeft om objec- 22 tief te zijn, en erkent dat er persoonlijke en omgevingsfactoren zijn die invloed hebben op iemands wereldbeeld, zal de werkelijkheid met een grote nauwkeurigheid kunnen beschrijven en dit altijd zorgvuldiger doen dan iemand die een persoonlijke agenda volgt om strategische beslissingen te beïnvloeden (Ryan, 2001:7). Streven naar objectiviteit is daarom beter dan er niet naar streven.

Zowel Deuze als Ryan proberen de ideologie van de journalistiek te vatten en betrekken daarbij zowel de journalistieke methode als de houding die van een journalist verwacht wordt. Zo noemt Deuze de immediacy van journalisten en Ryan heeft het over 'skepticism toward authority ﬁgures'. Dit speelt zich op verschillende niveaus af. Maar wat duidelijk is, is dat de journalist een onafhankelijke houding moet hebben, vooral een waakhond moet zijn; transparant moet zijn in de werkwijze en de uitkomsten moeten een algemene geldigheid hebben en niet alleen voor de journalist gelden. Door een journalistieke methode te volgen worden de individuele verschillen tussen journalisten ge- minimaliseerd. Immers, wanneer iedereen op eenzelfde manier te werk gaat, zal de uitkomst min of meer hetzelfde zijn. Daar ontleent de journalistiek zijn geloofwaardigheid aan.

3.7 Objectiviteit betwist

Volgens Ryan is het streven naar objectiviteit alles wat een journalist kan doen. Hele- maal objectief zijn, kan niet. Maar, zo schrijft de Britse hoogleraar Journalistiek Karin Wahl-Jorgensen, hoewel men kan streven naar het ideaal, kan niemand volledig objectief zijn. Sterker nog, objectiviteit is 'counterfactual'. Het is in strijd met de werkelijkheid om een tal van redenen, waaronder de inherente en onvermijdelijke subjectiviteit die doorklinkt in iemands taalgebruik. Wahl-Jorgensen toonde dit in aan in haar onderzoek naar het taalgebruik van Pulitzer-Prize winnende artikelen. De objectieve werkwijze van de journalist mag er dan weliswaar voor zorgen dat een journalist geloofwaardig is en onpartijdig lijkt, zijn subjectiviteit is altijd op een veel subtielere manier aanwezig in de stukken die hij schrijft. Wahl-Jorgensen toont aan hoe op systematische wijze 'the language of Pulitzer Prize-winning articles, across a range of news genres, incorporates expressions of affect, judgements of groups and individuals, and assessments of objects – forms of language commonly associated with subjectivity' (Wahl-Jorgensen 306).

Het onderzoek van Wahl-Jorgensen werd in 2013 gepubliceerd en is een voorbeeld hoe er de laatste decennia door de opkomst van narratieve journalistiek een opleving is van

23 het onderzoek naar emotie en subjectiviteit in de journalistiek. Met name vanuit de historische studies naar journalistiek blijkt dat journalisten door de manier waarop zij gebeurtenissen ordenen en feiten en informatie gebruiken, veel meer morele en ideologi- sche invloed hebben dan de objectieve journalist wordt verondersteld te doen (Wahl- Jorgensen, 308). Met andere woorden: het gebruik van informatie voor het ordenen van feiten en gebeurtenissen is niet waardevrij. Dat is inherent aan het vertellen van een verhaal. 'The journalist becomes a storyteller who, in the process of actively reordening and reshaping reality also constructs it, shaping the account in particular ways consis- tent with conventional narratives' (Wahl -Jorgensen, 2013: 308).

Objectiviteit zoals Deuze het deﬁnieert, als een onpartijdig, neutrale, objectieve, eerlijke en dus geloofwaardige werkwijze is dus moeilijk te verenigen met het maken van een narratief. En juist het narratief is belangrijk, zo wordt journalisten geleerd, 'even if it implies a departure from the ideal of objectivity' (Wahl-Jorgensen, 2013: 308). Objec- tieve journalistiek draait dus vooral om feitelijkheid en het overbrengen van informatie. En dat zorgt voor een binaire oppositie die Wahl-Jorgensen erkent: de informatieve objectieve journalistiek tegenover subjectieve en emotionele storytelling. Dat leidt ertoe dat langzaamaan wordt erkend dat subjectiviteit een noodzakelijk ingrediënt is van 'a journalism which engages its audience' (Wahl-Jorgensen, 2013: 309). Een discussie die al veel langer speelt en ook door de New Journalism uit de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw werd gevoerd, maar door de opkomst van nieuwe vormen van journalistiek weer wordt opgerakeld.

De spanning tussen narratieve journalistiek en objectiviteit wordt Harbers en Broersma erkend. Over beoefenaars van narratieve journalistiek schrijven ze:

'They are expected to report truthfully, but distinguish themselves from traditional re- porters through storytelling techniques that are associated with literary ﬁction. […] To capture and understand social reality and to convey it to their readers, narrative journalists use their own experiences, thoughts and feelings as a lens through which to view reality' (Harbers, Broersma, 2014:640).

Het is een populaire genre dat veel wordt geprezen door vakgenoten – ook in Neder- land, waar de stichting Verhalende Journalistiek sinds twee jaar een jaarboek uitgeeft met de beste verhalen. Maar ondanks het succes is deze vorm van journalistiek niet on- problematisch, zo schrijven Harbers en Broersma. Volgens hen conﬂicteert het met de 24 scheiding van feiten en persoonlijke opvattingen, die de basis vormt van 'the objective regime' (Harbers, Broersma, 2014: 640). Feiten en persoonlijke opvattingen lopen door elkaar en tornen zo aan de basis van de journalistieke methode en daarmee aan de legitimatie van de professionele status van journalistiek.

Het conﬂict wordt duidelijk in het onderzoek van Harbers en Broersma. Zij onderzoeken hoe twee verschillende manieren van oorlogsverslaggeving twee verschillende journalistieke methodes blootleggen. Harbers en Broersma proberen de sociale realiteit weer te geven door hun zichzelf als 'organizing principle' te gebruiken. Iets dat in de narratieve journalistiek heel gebruikelijk is. 'It acknowledges within the text that the 'self' of the author has a strong inﬂuence on the representation of reality' (Harbers, Broersma, 2014: 643). De rol van de verteller en zijn visie op de wereld zijn dus belangrijk bij de feiten die hij kiest en de wereld die hij verslaat. Daarmee wordt erkend dat een universele waarheid niet bestaat. En deze persoonlijke aanpak levert spanning op met de neutrale houding van de journalist, zoals dat in de objectieve methode wordt nagestreefd. Immers, de journalistieke methode wordt gebruikt om zo de invloed van de individuele journalist - zijn subjectiviteit - in zijn werk tot het minimum te beperken. Als alle journalisten volgens de journalistieke methode werken (zie Deuze en Ryan) komt men zo dicht mogelijk bij een objectieve werkelijkheid. Maar als de persoonlijkheid van de journalist juist wordt gebruikt als organizing principle, wordt aan deze objectiviteit getornd. Dan is de methode waardeloos geworden en verliest de journalistiek iedere geloofwaardigheid en autoriteit.

Er zijn volgens Harbers en Broersma twee manieren hoe daarmee omgegaan kan worden. De eerste is een 'personal-engaged form of subjectivity'. De tweede vorm is een 'personal-ironic stance'. De eerste vorm wordt geïllustreerd in het werk van Robert Fisk, de tweede vorm in het journalistieke werk van Arnon Grunberg. Beiden hebben als verslaggever gewerkt in het Midden-Oosten. Fisk verslaat de gebeurtenissen op een traditionele journalistieke manier – als ooggetuige. 'He presents his stories as plain truths about the state of affairs in the Middle East' (Harbers, Broersma, 2014:641). Grunberg daarentegen reﬂecteert op zijn eigen positie, op de subjectiviteit van zijn observaties en de ambiguïteit in zijn verslaggeving en gebruikt daarvoor ironie. Fisk gebruikt zijn status als een ervaren ooggetuige om de indruk te wekken dat hij de werkelijkheid weergeeft, terwijl Grunberg zijn eigen positie ondergraaft en daarmee de moeilijkheid

25 blootlegt van de journalistieke (oorlogs)verslaggeving. Daarmee tart Grunberg volgens Harbers en Broersma de grondregels van de journalistiek (Harbers, Broersma, 2014: 641).

3.8 Subjectiviteit en documentaire Zoals al eerder geschreven kent documentaire geen dwingende methode zoals de journalistiek. Het zal om die reden zijn dat er in de documentaire meer vrijheid is voor de filmmaker om de wereld te laten zien zoals hij dat wil. Grierson schreef al dat de filmmaker de vrijheid had om kijkers te wijzen op het verhaal dat onder zijn neus plaats vond. Daarom kent de documentaire traditie ook veel films die autobiografisch zijn. Al- leen in Nederland zijn er al talloze filmmakers die zichzelf als uitgangspunt namen voor documentaires. Ed van der Elsken en Frans Broment werkten in de jaren zestig en zeventig al op die manier5. Maar subjectiviteit in de documentaire werd in de jaren negentig weer prominent toen er door culturele, etnische en seksuele minderheden documentaires werden gemaakt die een identiteitspolitiek voerden, concludeert Michael Renov. Als voorbeeld van zo'n film noemt hij Tongues Untied – een documentaire die aandacht vraagt voor aids onder de zwarte homogemeenschap. Renov schrijft: 'subjectivity is no longer construed as ‘something shameful’; it is the filter through which the real enters discourse' (2004: 177). Juist filmmakers met diverse culturele achtergronden konden hun subjectiviteit gebruiken om een verhaal te vertellen 'as a kind of experiential com- pass guiding the work towards its goal as embodied knowledge' (Renov, 2004: 177). Daarbij gaat het over overtuiging van een idee of een bewustzijn creëren. In het geval Tongues Untied wordt daarvoor een performatieve mode gebruikt.

Uit dit hoofdstuk blijkt dat de documentaire en de journalistiek een andere geschiedenis kennen. De onderzochte documentaires kunnen dus in verschillende tradities worden onderzocht. Daarom is in de hoofdvraag gesteld vanuit de vraag wat de journalistieke meerwaarde kan zijn van het kiezen voor een vrijere aanpak; een methode waarin de journalist meer vrijheid kan nemen — zoals in de documentaire traditie; en de journalistieke methode minder dwingend is. Hoe deze vraag beantwoord kan worden en hoe dat kan bijdragen aan het begrip van de betekenis van objectiviteit en subjectiviteit, wordt in het volgende hoofdstuk uiteengezet.

5 Ed van der Elskens 'Welkom in het leven, lieve kleine' (1963) gaat over zijn gezin en in Frans Bromets 'De Noord 20-29' (1971) portretteert hij zijn buren in Ilpendam 26 4. Methodologische verantwoording

Voor het onderzoek wordt gebruik gemaakt van een kwalitatieve inhoudsanalyse om de subjectiviteit van de reisseries te kunnen meten, aangevuld met interviews met regisseurs van de geselecteerde reisdocumentaires. Door de twee onderzoeksmethodes te combineren wordt antwoord gegeven op de vraag wat de rol is van subjectiviteit in de narratieve structuur van de reisdocumentaire. Deze scriptie bouwt voort op het onderzoek van Wahl-Jorgensen naar de rol van subjectiviteit in het taalgebruik van artikelen die een Pulitzer Prize hebben gewonnen tussen 1995 en 2011. In dit onderzoek uit 2011 doet ze een poging een deﬁnitie van subjectiviteit te formuleren en gebruikt daarbij Liesbet van Zoonen: 'Subjectivity seems easily deﬁned as the opposite of objectivity in journalism. The mea- ning of ‘‘objectivity’’ in journalism is heavily contested, however, and can refer to the desire to be fair and accurate (in which case subjectivity would mean being unfair and sloppy) as well as to the intention of avoiding bias and partisanship (in which case subjectivity would mean taking sides) as well as to being a detached outsider (in which case subjectivity would mean being an interested and committed insider). (Van Zoonen 1998, pp. 128︎-9 gecitieerd in Wahl-Jorgensen, 2001:307)

Subjectiviteit kan dus worden gezien als tegenpool van objectiviteit, als partijdig en on- rechtvaardig. Maar dat is een te beperkte deﬁnitie, volgens Wahl-Jorgensen. Zij ziet subjectiviteit niet als tegenovergesteld aan objectiviteit, maar als complementair. Volgens haar maakt de objectieve methode zowel subjectieve uitingen mogelijk. Belangrijk is dat deze uitingen van affectie vaak worden genegeerd of beperkt, maar bijdragen aan emotionele reacties bij het publiek. In haar onderzoek toont Wahl-Jorgensen aan dat subjectiviteit in het woordgebruik aanwezig is in uitingen van affectie, beoordelingen van groepen en individuen en in taxaties van objecten — vormen van taalgebruik die geassocieerd worden met subjectiviteit (Wahl-Jorgensen 306). Dit taalgebruik waarin subjectieve elementen zitten, zal ik in dit onderzoek naar subjectiviteit onderzoeken.

Wahl-Jorgensen maakt gebruik van een codeboek dat voor een deel wordt overgenomen bij dit onderzoek. Haar onderzoek richt zich op geschreven tekst. Om het codeboek ook op de televisie te kunnen toepassen, richt dit onderzoek zich op de gesproken onderdelen in de reisdocumentaires: de voice-overs en standups. Door middel van het codeboek

27 wordt de deﬁnitie van subjectiviteit geoperationaliseerd, om zo te onderzoeken op welke wijze subjectiviteit zich manifesteert in de Nederlandse reisdocumentaire van de afgelopen vijf jaar.

4.1 Kwalitatieve inhoudsanalyse Wahl-Jorgensen gebruikt haar codeboek voor een kwantitatieve inhoudsanalyse, in dit onderzoek wordt het codeboek gebruikt voor een kwalitatieve inhoudsanalyse. Zoals Koetsenruijter en Van Hout ook schrijven wordt deze methode gebruikt voor de analyse van tekst (in de brede zin van het woord) en ligt 'de nadruk […] op latente (impliciete) betekenissen, met oog voor de context en de rol van auteur en ontvanger' (2014: 148). In dit geval dient de kwalitatieve analyse voor het meten van subjectiviteit in de teksten van de series en wordt de methode evaluatief gebruikt om zo tot een oordeel te komen van de mate van subjectiviteit van de series.

Deze subjectiviteit is maximaal als - Het bestaat uit de referentie naar een persoonlijke ervaring (ervaringen worden gebruikt om de werkelijkheid vorm te geven); - waarden en feiten niet worden gescheiden en het waarden worden bekritiseerd (wat Van Zoonen deﬁnieert als tegenovergesteld van objectief); - Er inzicht wordt geven in emoties ('expressions of affect' die geassocieerd worden met subjectiviteit); - Een kant wordt gekozen(niet onpartijdig zijn); - Waardeoordelen worden gegeven ('judgements of groups and invididuals'); - En groepen, geïnterviewden of objecten worden beoordeeld ('assessments of objects').

Subjectieve elementen komen in het taalgebruik naar voren in wat 'discursive evaluation' (Wahl-Jorgensen 310) wordt genoemd: waardeoordelen die een vertoog vormen. Dit kan bestaan uit een kwaliﬁcatie van groeperingen of situaties. Een tweede laag van subjectiviteit zit besloten in de narratieve elementen. Dit kan door gedetailleerde beschrijving, persoonlijke vertellingen die bepaalde oordelen suggereren of tegenstellingen die worden gecreëerd (Wahl-Jorgensen 310).

Deze elementen worden onderzocht door middel van het codeboek. Dit codeboek is sa- mengesteld uit diverse onderdelen. In de eerste plaats een analyse van de vorm en de

28 doelen van de documentaireserie, overeenkomstig met de theorie van Nichols en Renov. Daarna wordt de vorm van de serie onderzocht. Is er een verteller of niet en is er sprake van een hoofdvraag die door de serie beantwoord wordt? Deze vorm legt een eventuele tegenstelling bloot of geeft een kader waarin de serie bekeken moet worden. Tenslotte wordt de tekst beoordeeld op waardeoordelen, de 'discursive evaluation'. Op welke manieren wordt de kijker verteld de serie te bekijken en wordt een betekenis gecreëerd? Dit zijn elementen waarin de subjectiviteit van de verteller doorklinkt.

4.2 Codeboek Het codeboek gebruik ik om de subjectiviteit in de reisseries te meten. Het boek bestaat uit informatie over de serie en een beschrijving van het programma (aantal aﬂeveringen, lengte van de aﬂevering). Vervolgens bestaat het codeboek uit algemene informatie zoals het onderwerp, de vraag of er een hoofdpersoon is en wat het doel is van de serie. Hiervoor grijp ik terug op het onderscheid van Nichols en Renov, vanuit de verwachting dat sommige documentaire vormen een subjectievere uitwerking kennen dat anderen.

Het codeboek kent bij een aantal vragen meerdere opties, waarvan ik de uiteindelijke keuze zo goed mogelijk zal proberen te motiveren.

Inhoudsanalyse: subjectiviteitReisserie

1. naam programma 2. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief

3. Het doel van de serie: a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen

29 d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja (ga door naar vraag 6) b) Nee (ga door naar vraag…)

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee (ga door naar vraag 9)

8. Van wie is de vraag afkomstig? a) Uit de ervaring van de verteller b) Vanuit het publiek c) Vanuit een derde partij (de verteller krijgt bijvoorbeeld de opdracht iets uit te zoeken) d) Anders, namelijk

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer

30 d) > 6 keer

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

Subjectiviteit/objectiviteit 12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

14. Aan welke waarden wordt de voorkeur gegeven? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk:

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties

31 a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit? 19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk

4. 3 Interviews In aanvulling op de kwalitatieve analyse van de series, waarbij wordt onderzocht hoe subjectief de reisseries zijn, vinden er interviews plaats met de regisseurs van de series. Vanuit de klassieke ﬁlmtheorie geldt de regisseur als auteur van de documentaire en als verantwoordelijk voor de vorm waarin het verhaal vertelt wordt. De interviews vinden plaats volgens een vaste vragenlijst waarin de uitkomsten van de kwalitatieve inhouds-

32 analyse worden bevraagd aan de regisseur. Benoemt een verteller bijvoorbeeld heel vaak wat hij of zij voelt, dan wordt in het interview de reden gevraagd waarom hiervoor gekozen is. Door middel van de interviews moet duidelijk worden van de rol is van de subjectiviteit in de narratieve structuur. Wat zijn de voor- en de nadelen van de gebruikte vorm en zijn er andere factoren die deze vertelvorm afdwingen? Daarbij kan worden gedacht aan stimulans vanuit de omroep of vanuit de NPO. De keuze voor de vertelvorm hoeft niet primair gedreven te zijn vanuit creatieve overwegingen. Deze factoren worden in het interview dus wel besproken, maar het zwaartepunt ligt op de vorm waarin het verhaal wordt verteld. Waarom is gekozen voor een bepaalde verteller? Wat vertegenwoordigt deze verteller voor de regisseur?

De interviews zijn semi-gestructureerde interviews. Het zijn in de termen van Koetsen- ruijter van Van Hout zogeheten expertinterviews. De experts zijn de regisseurs die verantwoordelijk zijn voor de keuzes in de serie: de vorm die wordt gekozen, de voice- over-teksten en volgens de auteurstheorie is de regisseur de auteur van de serie. Deze interviews geven inzicht in de keuzes die gemaakt zijn en de opvattingen die de regisseurs er op na houden over objectiviteit, de journalistieke methode en de rol van de verteller in de narratieve structuur. De kwalitatieve inhoudsanalyse gecombineerd met de interviews moet antwoord geven op de vraag wat de rol is van subjectiviteit in de narratieve structuur van de reisdocumentaire.

4.4 Corpus In de afgelopen vijf jaar is het aantal reisprogramma's van de publieke omroep toege- nomen. Al dekt de term reisprogramma's de lading niet volledig. Het zijn veelal docu- mentaireprogramma's, de laatste twee jaar vooral prominent bij de VPRO. Via het ar- chief van Beeld en Geluid heb ik een overzicht proberen samen te stellen van de reisprogramma's die de laatste vijf jaar in Nederland zijn uitgezonden. Daarbij moet worden opgemerkt dat de lijst incompleet kan zijn. De programma's worden niet met dezelfde zoektermen gearchiveerd en ook de hoeveelheid zoektermen die aan een programma worden verbonden, loopt uiteen. Door een combinatie van zoektermen en het gebruik van persoonsvormen als 'reizen' en 'reist', kwam ik tot onderstaande lijst. Daarin heb ik een onderscheid gemaakt tussen series met een verteller (aangegeven met een 'V') en series zonder verteller.

33 Jaartal Programmanaa Omroep Herkomst m 2014 De Bergen VPRO Nederland V achter Sotsji Arm & Rijk VPRO België V

Dwars door VPRO Nederland V Afrika 3 op Reis BNN Nederland

Peter R. over de AVROTROS Nederland V Grens Seks en Zonde NTR Nederland V

Floortje naar het BNN Nederland V eind van de wereld De Muur VARA Nederland V

Spekkoppen en NTR Nederland Kaasbelgen Andre op Aarde NTR Nederland V

De Duitsers TROS Nederland

Fresco's Paradijs HUMAN Nederland V

Metropolis VPRO Nederland

Wijn aan Gort MAX Nederland

Reizen Waes VPRO België

Amor met een VPRO Nederland V Snor

2013 Klimaatjagers VPRO Nederland V

Uitgezet VARA Nederland

Lipstickmoslims NTR Nederland

Brazil with VPRO Verenigd V Michael Palin Koninkrijk Boeken op Reis VPRO Nederland

Licht op het VPRO/HUMAN Nederland Noorden

2012 Paul IKON Nederland V Rosenmöller en… Het België van VPRO Nederland

34 Langs de VPRO Nederland V grenzen van Turkije Van Bihar tot VPRO Nederland V Bangalore Erica op Reis MAX Nederland

Van Rossem for EO Nederland V President Reisadvies KRO Nederland Negatief De weg naar Joodse Omroep Nederland Klezmer Van Dis in VPRO Nederland V Indonesië

2011 O'Hanlons VPRO Nederland Helden De Weg naar het VPRO België V Avondland Dwars door de Joodse Omroep Nederland diaspora In Turkije VPRO Nederland V

Sunny Side of VPRO Nederland Sex

2010 Beagle VPRO/TELEAC Nederland

Van Moskou tot VPRO Nederland V Moermansk Oostwaarts VPRO Nederland V

Spuiten en BNN Nederland Slikken op reis Future Express NCRV Nederland

Israël tussen Joodse Omroep Nederland droom en werkelijkheid

Voor de inhoudsanalyse is er gekozen voor series die in de periode 2009 - 2014 zijn uitgezonden op de de Publieke Omroep. Daarbij is er een steekproef genomen van series die bij de verschillende omroepen zijn uitgezonden, te weten: De Bergen achter Sotsji (VPRO), Seks en Zonde (NTR), Van Rossem for President (EO), Future Express 35 (NCRV) en De Muur (VARA). Op Future Express na is in alle series een verteller in beeld. Niet iedere serie bevat even veel afleveringen. Voor de analyse is gekozen om twee afleveringen van iedere serie te bekijken, waarvan in ieder geval de allereerste aflevering van de serie. Deze eerste afleveringen introduceren het onderwerp van de serie en vaak wordt de verteller eveneens geïntroduceerd.

36 5. Uitkomst inhoudsanalyse

De mate van subjectiviteit in de reisseries is moeilijk te kwantiﬁceren. Een probleem vormt daarin het onderscheid dat kan worden gemaakt tussen een subjectieve vorm en een subjectieve werkwijze. Een aspect dat ook in de interviews naar voren zal komen. Maar uitgaande van op eerdere onderzoeken van Wahl-Jorgensen en Harbers en Broersma zijn er wel uitersten de deﬁniëren in het codeboek waarin totale subjectiviteit spreekt.

Een serie is erg subjectief wanneer waarden en feiten niet worden gescheiden. Zeker wanneer er een voorkeur wordt gegeven aan bepaalde waarden. Dan lopen feiten en meningen door elkaar en dat is in strijd met de objectieve methode. Als tweede erkent Wahl-Jorgensen een tegenstelling tussen informatieve en objectieve journalistiek enerzijds, tegenover emotionele en subjectieve storytelling anderzijds. Wanneer de verteller inzicht geeft in zijn of haar emoties en die de ruimte geeft, is dit een teken van subjectiviteit. Als derde kan in een serie een tegenstelling worden gecreëerd tussen personen of groepen. Dit kan bijdragen aan de subjectiviteit van de verslaggeving, omdat groepen worden beoordeeld (Wahl-Jorgensen 2013: 306). Wanneer vervolgens aan een van deze groepen de voorkeur wordt gegeven, is er sprake van subjectiviteit. Als laatste is de rol van de verteller belangrijk. In de objectieve methode moet het werk van de journalist algemene geldigheid hebben (Deuze en Ryan). Narratieve journalistiek kan hiermee op gespannen voet staan doordat de journalist zichzelf als organizing principle gebruikt. Wanneer de verteller zichzelf als een onderdeel van een groep manifesteert, is dit dus een vorm van subjectiviteit.

In dit hoofdstuk zullen de resultaten van de inhoudsanalyse worden weergegeven in al- fabetische volgorde. Te beginnen met De Bergen achter Sotsji.

5.1 De Bergen achter Sotsji 5.1.1 Over de serie De Bergen achter Sotsji werd in het voorjaar van 2014 uitgezonden door de VPRO en werd geregisseerd door Hans Pool. Hij maakt eerder series met Jelle Brandt Corstius: Van Moskou tot Magadan (2009), Van Moskou tot Moermansk (2010) en Van Bihar tot Bangalore (2013). In De Bergen achter Sotsji trekt Jelle Brandt Corstius door de Kauk- 37 asus om te laten zien in welk gebied de Olympische Winterspelen van 2014 werden gehouden.

5.1.2 Beschrijving van de afleveringen Aflevering 1 In de eerste aflevering is Jelle Brandt Corstius in Sotsji en schetst aan de hand van de nieuwe glimmende gebouwen de situatie in Rusland: aan de ene kant gaat het land vooruit omdat er meer rijkdom komt, aan de andere kant is er een 'anti-homowet' waarmee Rusland in morele zin achteruit gaat. Hij bezoekt een circus en reist door naar Tsjerkessië, vertelt over de verschillende volken die daar wonen en over de deportatie van de Tsjerkessen door de Russen.

Aﬂevering 3 In de derde aﬂevering bezoekt Jelle Brandt Corstius de grens tussen Georgië en Rusland en bespreekt de oorlog in Tsjetsjenië. Daarna trekt hij verder het land in en vertelt hoe Georgië veranderde toen Micheil Saakasvili aan de macht kwam. De auto waarmee hij reist, krijgt pech en hij strandt in een klein dorpje. Brandt Corstius haalt in voice-overs herinneringen op aan de oorlog tussen Georgië en Rusland en de afsplitsing van Zuid- Ossetië. Afsluitend vertelt Brandt Corstius over de huidige situatie in Georgië, hoe Rus- land de grens weer heeft beveiligd met prikkeldraad, soms door huizen en tuinen heen.

5.1.3 Vorm De Bergen achter Sotsji heeft de meeste overeenkomsten met de participerende documentaire vorm. Jelle Brandt Corstius bezoekt mensen in de Kaukasus, eet met hen mee en laat zich ook door zijn geïnterviewden naar nieuwe plaatsen leiden. Zo bezoekt hij in de eerste aflevering een sanatorium nadat de chauffeur erover vertelt heeft. In de derde aflevering ziet hij een vliegtuig en besluit te gaan kijken wie erin woont. Maar er zijn ook aspecten van de expository mode terug te vinden in de serie. Er zijn in beide afleveringen een aantal voice-overs waarin verteld wordt over Sotsji en Georgië en het eerder getoonde wordt becommentarieerd.

5.1.4 Subjectiviteit In de eerste aﬂevering wordt er veel gerefereerd aan persoonlijke ervaringen van de verteller. Daarbij gaat het vooral om ervaringen in een bepaalde plaats. Zo zegt Jelle Brandt

38 Corstius dat hij eerder in Moskou heeft gewoond en dat hij daar zo lang heeft kunnen wonen omdat hij iedere dag in een andere absurde situatie terechtkwam. Dat gebeurt in de eerste aflevering meer dan zes keer, in de de derde aflevering gebeurt het nog maar vier keer. Dan vertelt Brandt Corstius over zijn verslaggeving van een oorlog. De persoonlijke ervaringen dienen dan om een vergelijking te maken met de situatie nu en een aantal jaar geleden. Slechts een keer gebruikt hij zijn persoonlijke opvattingen om een situatie te duiden. Dat doet hij in de derde aflevering als hij zegt 'Ik denk zelf al gauw: wat maakt het uit van wie die berg is?'. Dit is een subjectieve observatie.

Ook het scheiden van feiten en waarden gebeurt veel, alleen in de eerste aﬂevering levert Jelle Brandt Corstius commentaar op de manier waarop Rusland omgaat met homoseksualiteit. Omdat Rusland tegelijkertijd economisch vooruit gaat, gaat Rusland volgens hem zowel vooruit als achteruit. Maar deze mening is gebaseerd op Westerse waarden en zal door veel Nederlandse kijkers niet als een mening worden gezien, maar als culturele waarde.

In de serie is er ruimte voor emotie. Zo geeft in aflevering 1 Jelle Brandt Corstius te kennen dat hij het fijn vindt om terug te zijn in Rusland en herkent hij Sotsji niet meer ('Ongelooflijk' en 'Ik herken het niet meer'). In de eerste aflevering is er dus vooral verbazing. In de derde aflevering komen zijn emoties niet naar voren. Er is dus weinig subjectiviteit op dat gebied.

In zowel de eerste aflevering als de derde is er een tegenstelling: Rusland versus de Kaukasus (aflevering 1) en Ruslands versus Georgië (aflevering 3). Hier wordt neutraal mee omgegaan. De verteller kiest geen kant. Dat is dus objectief. Als laatste wordt in de eerste aflevering een groep beoordeeld door Brandt Corstius als hij zegt dat Tsjerkes- sen eigenzinnige mensen zijn. Daarin worden waarden en feiten door elkaar gehaald. Zo'n subjectieve observatie komt niet in de derde aflevering voor.

5.1.5 Conclusie In De Bergen achter Sotsji gebruikt Jelle Brandt Corstius zijn eigen ervaringen om te vertellen over de Kaukasus. Dat is wat Harbers en Broersma beschreven als narratieve journalistiek. De serie heeft daarmee een subjectieve vorm. Maar doordat emoties geen grote rol spelen, met tegenstellingen neutraal wordt omgegaan, en waarden en feiten

39 grotendeels gescheiden worden, voldoet de serie ook nog aan de objectieve methode. De vorm is dus subjectief, de methode grotendeels objectief.

5.2 Future Express

5.2.1 Over de serie Future Express is een reisserie die in 2010 door de NCRV werd uitgezonden en werd gemaakt door Rob Hof. In de serie reist hij per trein door landen waar eerder een con- ﬂict was. In veel van de landen is hij eerder geweest. In Future Express vergelijkt hij de situaties destijds en nu.

5.2.2 Beschrijving van de afleveringen Aflevering 1 In de eerste aflevering reist Hof vanaf Johannesburg door Zuid-Afrika. Hij onderzoekt hoe het land omgaat met de afschaffing van de apartheid en stelt de vraag of met het af- schaffen van de apartheid ook de verschillen tussen wit en zwart zijn weggenomen. In de trein ontmoet hij een vrouw die bediende was bij een blank gezin, een meisje dat topmanager wil worden en een conducteur die er altijd van droomde om bij de spoor- wegen te werken.

Aﬂevering 6 In de zesde aﬂevering reist Rob Hof van Macedonië naar Kosovo. Hij vertelt hoe hij twintig jaar daarvoor ook in hetzelfde gebied reisde en over de oorlog die daar toen gaande was. Vooral Albanezen waren het slachtoffer. Hof volgt twee van hen en laat zien hoe hun leven is in het onafhankelijke Kosovo.

5.2.3 Vorm Future Express heeft een expository mode: het beeld wordt met voice-overs becommentarieerd. Rob Hof is niet in beeld, in tegenstelling tot de andere series, en beschrijft in de voice-overs wat er veranderd is in de landen die hij bezoekt.

5.2.4 Subjectiviteit In de eerste aflevering refereert Hof een keer aan een eerdere ervaring, namelijk toen hij Zuid-Afrika bezocht voor de afschaffing van de slavernij. Voor de tweede aflevering

40 geldt hetzelfde. Hij voert zichzelf niet op als een organizing principle. Dat is overeenkomstig met de objectieve methode. Daarnaast worden in beide aﬂeveringen waarden en feiten van elkaar gescheiden, worden er geen waarden bekritiseerd, of een voorkeur gegeven aan waarden. Daarmee past Hof de objectieve methode toe. Ten slotte gebruikt Hof ook zijn eigen emoties niet in de vertelling en kiest hij, wanneer er een tegenstelling is zoals in beide aﬂeveringen het geval is, geen partij.

5.2.5 Conclusie Future Express past de objectieve methode toe die gangbaar is in de journalistiek en is daarmee een objectieve serie.

5.3 De Muur

5.3.1 Over de serie De Muur is een reisserie die in het najaar van 2014 werd uitgezonden door de VARA. De serie werd bedacht door Menno Bentveld, die ook als verteller optreedt in de serie. De Muur werd vijfentwintig jaar na de val van de Berlijnse muur uitgezonden en onderzoekt grensmuren die sinds die tijd zijn opgetrokken. Iedere aflevering werd door een andere regisseur gemaakt. De in deze scriptie onderzochte afleveringen werden geregisseerd door Elena Lindemans (aflevering 1) en Thomas Blom (aflevering 3).

5.3.2 Beschrijving van de afleveringen Aflevering 1 In de eerste aflevering bezoekt Menno Bentveld Noord-Ierland. Hij vertelt de geschiedenis van het conflict in een voice-over en laat zich door een gids door Dublin leiden. Zo komt hij ook in contact met een jongerenwerker die protestantse kinderen meeneemt naar de andere kant van de muur. Daarnaast bezoekt Bentveld Janet O'Donnely die denkt dat de dood van haar vader tijdens de Ballymurphy massacre in de doofpot is gestopt, maar toch wil dat er vergeving komt. Haar zoon denkt daar heel anders over. In een katholiek jongerencentrum ontmoet Bentveld Shannon wier beste vriendin protestants is, waardoor zij elkaar nooit kunnen bezoeken. Ook loopt Bentveld mee met een oranjemars, keert terug naar Nederland, komt zes weken later terug en concludeert dat er niets is veranderd.

41 Aflevering 3 In de derde aflevering bezoekt Menno Bentveld een muur in de westelijke Sahara die de Sahrawi scheidt. In de opening van de aflevering wordt de geschiedenis van de muur samengevat. In een vluchtelingenkamp ontmoet Bentveld een vrouw die vluchtte en haar kinderen jaren niet zag. Als hij verder de woestijn in rijdt, komt hij een hardloper tegen die Marokko niet in mag omdat hij tijdens een marathon de Sahrawi-vlag heeft getoond. Nadat hij de muur heeft gezien vanuit de woestijn, vertrekt hij naar Marokko om de muur van die kant te bekijken. Daar wordt de geschiedenis van Marokko en de muur verteld. Het wordt duidelijk dat niet alle Sahrawi een eigen staat willen – een deel van het volk is ook tevreden met de positie die het nu heeft in Marokko.

5.3.3 Vorm In De Muur wordt er veel gebruik gemaakt van tekst. Iedere twee à drie minuten is er een voice-over of een standup. Tegelijkertijd speelt Menno Bentveld een grote rol in de serie, door op bezoek te gaan bij de Sahrawi en te onderzoeken hoe zij leven aan beide kanten van de muur en hoe zij de muur ervaren. De serie is een combinatie van de expository mode, waarin de tekst een belangrijke rol speelt, en de participatory mode, waarin het een belangrijk is om te laten zien hoe het is om in een situatie te verkeren.

In de serie wordt er vooral geprobeerd om een analyse te maken van de gevolgen van de muur voor de mensen in Noord-Ierland en voor de Sahrawi.

5.3.4 Subjectiviteit In de eerste aflevering van De Muur wordt er veel gerefereerd naar de persoonlijke ervaringen van Bentveld. In de voice-overs haalt hij herinneringen op hoe hij het conflict in Noord-Ierland herinnert en beschrijft hij hoe hij de situatie beleeft ( 'Ik weet niet wat ik zie' en 'Dat intrigeert me'). Dat gebeurt zo'n dertien keer. In de derde aflevering is dat minder, maar nog steeds beschrijft hij hoe hij situaties ervaart ('Het dringt to me door', 'terwijl ik dit vraag, besef ik..'). De persoonlijke omstandigheden van de verteller zijn daarmee een belangrijk aspect van de vertelling en een teken van subjectiviteit.

Ook geeft Bentveld in aﬂevering 1 tussen de regels door duidelijk te kennen een groot voorstander te zijn van verzoening tussen katholieken en protestanten. Dat dat niet lijkt te lukken, verbaast hem, zo zegt hij tot twee keer toe. Hij kiest geen partij tussen de ka-

42 tholieken of de protestanten. Evenmin kiest hij in de derde aﬂevering een kant. Al twijfelt hij wel – wat ook in de serie benoemt wordt. Daarbij geeft hij ook duidelijk inzicht in zijn emoties, vooral de verbazing over de muren en de hoeveelheid energie en geld er in de muren wordt gestopt verbaast hem. Ook hiervoor geldt: de vorm waarin het verhaal wordt verteld is zeer subjectief, de methode waarmee hij het conﬂict behandelt is objectief. Hij haalt hoor en wederhoor en kiest uiteindelijk geen kant.

5.3.5 Conclusie De Muur heeft een zeer subjectieve vorm waarin de verhalen van scheidingsmuren worden vertelt. De persoonlijke ervaringen worden gebruikt als organizing principle. Men- no Bentveld speelt duidelijk de rol van de verteller en duidt situaties en is daarmee heel belangrijk voor het vormen van de social reality in de serie. Dat komt ook voort uit de vorm waarvoor gekozen is: in de expository mode is de retoriek van de vertelling een belangrijk aspect. Dat komt ook terug De Muur.

De Muur is in de vorm een zeer subjectieve serie. Dat komt voornamelijk door de grote rol die de emotie van de verteller speelt, dat is tegenstrijdig met de objectieve methode. Bovendien duidt Bentveld de werkelijkheid vanuit zijn beleving. Hierdoor kan de serie erg subjectief worden, wat ervoor zorgt dat het geen grote geldigheid heeft. Zo geeft hij te kennen er in Marokko achter te komen dat er in de Sahrawi twee stromen zijn en dat de niet alle Sahrawi willen dat de muur verdwijnt. In de serie komen weinig bronnen naar voren, waardoor het moeilijk is om te weten te komen of Bentvelds observatie een algemene geldigheid heeft, zoals binnen de objectieve methode verlangd mag worden. En juist doordat Bentveld zelf zo prominent zijn eigen observaties als organizing principle opvoert, kan daar aan getwijfeld worden.

Wel wordt er in de serie aan beide kanten van de muur gekeken naar de gevolgen van de muur. Ook wanneer dat heel veel moeite kost, zoals in de derde aﬂevering te zien is, wordt er alles op alles gezet om dat te laten slagen. Dit is een vorm van wederhoor die door de objectieve methode wordt voorgeschreven.

De serie is in de vorm dus zeer subjectief, en in de methode voor een deel objectief – vooral de algemene geldigheid van Bentvelds observaties zijn moeilijk te toetsen.

43 5.4 Seks en Zonde 5.4.1 Over de serie Seks en Zonde werd in de zomer van 2014 door de NTR uitgezonden. In deze documentaireserie onderzoekt Femke Halsema of er vrijheid bestaat voor vrouwen in de islam. De serie werd bedacht door Femke Halsema en werd geregisseerd door Hassnae Bouazza, die eerder als columnist veel over het onderwerp geschreven heeft.

5.4.2 Beschrijving van de afleveringen Aflevering 1 De eerste aflevering opent met een citaat van Virginia Woolf: "In de geschiedenis was de vrouw vaak anoniem'. De aflevering is een introductie op de serie. Femke Halsema loopt door haar wijk in Amsterdam-Oost en memoreert hoe zij door een vrouw met een hoofddoek in plat Amsterdams werd aangesproken. Daarna kijkt ze naar een fragment waarin Wilders in de Kamer over de kopvoddentax praat, licht in een voice-over toe hoe het debat over de islam is ontstaan en vertelt hoe ze zelf actief is geweest in het debat. Ze vergelijkt de jeugd van de Nederlands islamitische vrouw Fadwa Kartoubi met haar eigen leven en sluit af door met haar koffer op reis te gaan en te praten met voorvechters van vrouwenrechter in de islamitische wereld.

Aflevering 4 In de vierde aflevering bezoekt Halsema Egypte. Ook deze aflevering heeft een motto: 'Brave vrouwen schrijven zelden geschiedenis'. In Cairo ontmoet ze een Saoedische activiste met wie ze in Saoedi-Arabië niet kon afspreken. Daarna bezoekt Halsema het Tahirplein en vertelt dat vrouwen de spil waren in de protesten van 2011. Ten slotte gaat ze autorijden met Souad al Shammary, de Saoedische activiste.

5.4.3 Vorm In Seks en Zonde probeert Femke Halsema de vraag te beantwoorden of er in de islam vrijheid bestaat voor vrouwen. In de voice-overs introduceert ze geïnterviewden of be- commentarieert situaties. Dat is overeenkomstig met de expository mode. Daarnaast bevat de serie veel interviews in een setting die in reportages van actualiteitenrubrieken gebruikelijk is. Tegelijkertijd loopt Halsema veel door het beeld, maar erg participerend

44 is de serie niet. Halsema probeert nauwelijks te onderzoeken hoe het is om een moslima te zijn, maar onderzoekt het vraagstuk vooral vanuit haar eigen positie.

5.4.4 Subjectiviteit De hoofdvraag van de serie komt voort uit de ervaring van de verteller, die in de eerste aflevering veel refereert aan haar eigen ervaringen en waarden. In de eerste aflevering gebeurt dat zeker zes keer, in de vierde aflevering twee keer.

In de eerste aflevering geeft Halsema duidelijk te kennen waar zij staat: ze vraagt zich af waarom islamtische vrouwen zich laten onderwerpen door het geloof. Bovendien laat ze zien wat haar eigen opvoeding is. Vanuit haar eigen visie bekijkt ze het onderwerp: ze scheidt waarden dus niet van feiten. Ze probeert ook geen afstand te nemen van haar eigen positie, maar zet dat juist in in de vertelling. Zij gebruikt haar waarden als organizing principle - een zeer subjectieve vorm. Ook in de vierde aflevering beschouwt ze het Tahirplein als een plein van intimidatie doordat zij van mening is dat vrouwen werden geïntimideerd door mannen. Ook hier scheidt ze waarden niet van feiten. Daarnaast komen in de serie geïnterviewden naar voren die een strijd voeren waarin Westerse waarden te herkennen zijn. Hoewel dit onderzoek niet specifiek over bronnenkeuze gaat, is dat wel een belangrijk aspect in de manier waarop Halsema een antwoord probeert te vinden op haar vraag. De vrijheid in de islam leidt ze af van haar eigen, westerse idee van vrijheid. Dat komt ook naar voren in de subjectieve manier waarop zij met tegenstelling omgaat.

In de eerste aﬂevering wordt een aantal tegenstellingen gecreëerd: islamitisch Nederland tegenover seculier Nederland, islamitische waarden tegenover Nederlandse waarden, en de islamitische vrouw tegenover de islamtische man. Halsema maakt er geen geheim van dat de vrijheid die het meest overeenkomt met haar eigen opvatting van vrijheid, haar voorkeur geniet. Deze tegenstelling wordt alleen gegrond door haar eigen observaties - iets dat in strijd is met de objectieve methode. Ook in de vierde aﬂevering kiest zij steeds de kant van de vrouw die haar eigen waarden lijkt te vertegenwoordigen. Daar- mee is ze zeer subjectief.

45 5.4.5 Conclusie Seks en Zonde is een zeer subjectieve serie omdat waarden en feiten niet van elkaar worden gescheiden, bij tegenstellingen een kant wordt gekozen, en Halsema haar eigen ervaringen gebruikt om het debat rond vrijheid in de islam te bespreken.

5.5 Van Rossem for President 5.5.1 Omschrijving van de serie Van Rossem for President werd in het najaar van 2012 door de EO uitgezonden en bestond uit vier delen. Inzet van de serie, zo wordt in de intro van de serie gezegd, is te onderzoeken wat er voor nodig is om president van de Verenigde Staten te worden. De verteller van de serie is historicus Maarten van Rossem. Van Rossem is gespecialiseerd in de Amerikaanse geschiedenis en was tot 2008 bijzonder hoogleraar Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht.

5.5.2 Beschrijving van de afleveringen Aflevering 1 In de eerste aflevering reist Maarten van Rossem door Chicago, de stad waar Barack Obama carrière maakte. Hij praat daar met een autodealer over het redden van de autoindustrie in de stad, laat zich door een achterbuurt gidsen waar Obama gewerkt heeft en bezoekt zijn favoriete diner. Ten slotte laat hij zich door een particulier beveiligingsbedrijf door de stad loodsen.

Aﬂevering 3 In de derde aﬂevering reist Van Rossem door de Verenigde Staten om op zoek te gaan naar Nederlandse invloeden. Hij geeft een interview aan een lokaal radiostation over zijn doel om president van de Verenigde Staten te worden en bezoekt een mormoons comedy café. Ten slotte bezoekt hij Las Vegas om daar zijn pokerface te oefenen. Dat gaat hem helpen in de politiek, denkt hij.

5.5.3 Vorm Van Rossem for President is een combinatie van een participerende en expository mode. Van Rossem probeert te onderzoeken wat er voor nodig is om president te worden ('to be in a given situation'), dat past bij de participatory mode. Tegelijkertijd becommenta- rieert Van Rossem de beelden en geeft hij zijn visie op de gebeurtenissen die eerder in

46 de serie hebben plaatsgevonden. Dat past bij de expository mode waarin de retoriek belangrijk is.

5.5.4 Subjectiviteit In de eerste aﬂevering refereert Van Rossem vaker dan zes keer aan een persoonlijke ervaring. Dat gebeurt zowel in voice-overs als in de standups. Daarbij gebruikt hij zeer veel ironie. Ook in de derde aﬂevering refereert hij veel aan zijn persoonlijke ervaringen en opvattingen. Daar bij scheidt hij waarden niet van feiten en geeft vaak zijn persoonlijke mening. Zo noemt hij het uiterlijk van een pop onbetrouwbaar vanwege een snor en geeft te kennen de plek waar de mormonen wonen niet mooi te vinden. Hij scheidt hier waarden niet van feiten – iets dat in strijd is met de objectieve methode.

Van Rossem ergert zich zichtbaar aan de Amerikaanse cultuur, daarmee geeft hij in de vertelling ruim baan aan zijn emoties (strijdig met de objectieve methode) en geeft duidelijk de voorkeur aan Nederlandse waarden van nuchterheid en ingetogenheid. Dat wordt duidelijk in de hyperbolen waarin hij spreekt over Amerikaanse auto's (slagschip van de weg) en de spot in zijn stem als hij het heeft over de beveiligers (' Terwijl de jihadisten waarschijnlijk bezig zijn om de raketwerpers te installeren en op ons te richten.'). Ook in de derde aﬂevering gebeurt dat door de manier waarop Van Rossem in veel ironische termen spreekt over de mormoonse overtuigingen van Mitt Romney. Hij bekritiseert de Amerikaanse overtuiging dat een president gelovig moet zijn om een goede president te zijn. Hierdoor is Van Rossem geen onpartijdige verteller en is de serie zeer subjectief.

Ook met de tegenstellingen die worden gecreëerd wordt omgegaan op een manier die strijdig is met de objectieve methode. Zo kiest Van Rossem in de derde aﬂevering duidelijk de kant van de seculiere Amerikaan en geeft te kennen niets te snappen van de religieuze Mitt Romney. In de eerste aﬂevering creëert Van Rossem een tegenstelling tussen Nederlanders en Amerikanen en geeft door woordkeuze (hyperbolen, ironie en groepsdenken) aan de Nederlander redelijker te vinden dan Amerikanen. Daarmee maakt hij zijn eigen visie op de Verenigde Staten als algemeen geldend. Dat is eveneens in strijd met de objectieve methode

47 5.5.5 Conclusie Van Rossem for President is dus een zeer subjectieve serie, omdat het niet voldoet aan de objectieve methode en vooral uit de particuliere meningen van Van Rossem bestaat, die nauwelijks worden gestaafd met feiten.

48 6. Uitkomsten interviews met regisseurs

6.1 De Bergen achter Sotsji De afgelopen jaren zijn er veel series bijgekomen die de vorm van de verteller op reis gebruikte, zoals eerder uiteengezet. Een van de eerste series die deze stroom aanvoerde was Van Dis in Afrika. De serie werd in de winter van 2008 uitgezonden door de VPRO. Maker van de serie is regisseur Hans Pool, die later ook reisseries met Jelle Brandt Cor- stius maakte - ook De Bergen achter Sotsji die onderdeel vorm van dit onderzoek. In het interview dat voor dit onderzoek werd afgenomen vertelt Pool dat De Bergen achter Sotsji aanvankelijk een serie moest worden die leek op het boekenprogramma Adriaan van Dis ontmoet op reis. Deze de vorm werd uiteindelijk vanuit een gebrek aan midde- len geboren:

"… Ik had zo weinig draaidagen gekregen en ik moest toch 50 minuten maken. Dus ik dacht: hoe kan ik dat nou van inhoud voorzien, dat je er naar wilt kijken, en een eigenlijk heel beperkt budget? Toen was de eerste stap dat ik het zelf ging draaien in plaats van een cameraman en een regisseur. Adriaan stelde toch de vragen. En toen kreeg ik er een draaidag bij en bedacht ik: stel je voor dat ik ook tijdens het reizen ga draaien."

Nadat deze serie een Nipkowschijf won, werd de vorm geaccepteerd en mocht Pool nog een serie maken. Er werd gezocht naar iemand die iets soortgelijks kon doen in een ander land. Omdat Jelle Brandt Corstius net een boek over Rusland had geschreven, werd hij benaderd om een serie te maken over dat land. Pool: 'Dus als je dan een Nipkow- schijf wint, zijn er producenten bij wie dat opvalt. Die denken: we hebben iets nieuws te pakken.' Het succes van Van Dis in Afrika leidde dus tot de eerste series van Jelle Brandt Corstius over Rusland en het succes van Van Dis in Afrika bepaalde de vorm waarin de Rusland-serie gemaakt zou worden.

6.1.1 Over de verteller Na twee series over Rusland (Van Moskou tot Magadan en Van Moskou tot Moermansk) en een serie over India (Van Bihar tot Bangalore), werd in het voorjaar van 2014 zijn serie over de Kaukasus uitgezonden: De Bergen achter Sotsji. De serie werd tegelijk met de Olympische Spelen in Sotsji uitgezonden met een doel, aldus Pool:

49 'Heel veel mensen weten gewoon niet waar die spelen waren. Aan de hand van Jelle kon je dan iets te weten komen over het gebied en wat zich daar afspeelt.'

Daarbij was het volgens Pool duidelijk dat Jelle Brandt Corstius de presentator moest worden:

'Want je kunt ook een serie maken zonder Jelle, maar dan kijkt er geen hond. Zo is de werkelijkheid. Omdat mensen het toch associëren met Jelle. Dat vinden ze leuk op de een of andere manier.'

De herkenbaarheid van de verteller is dus een belangrijk onderdeel in de Bergen achter Sotsji. Het succes van Jelle Brandt Corstius is vooral terug te voeren naar zijn karakter, zegt Pool.

Hij is 'iemand waar je naar wilt luisteren. Het is iemand die jou de werkelijkheid op een heel aparte manier laat zien.' En: 'hij is altijd een stoïcijns ﬁguur. En dat stoïcijnse ver- mengd met een heel rare vorm van humor'.

Jelle Brandt Corstius heeft volgens Pool dus een karakter waar je naar wilt luisteren en weet als verteller de aandacht te vestigen op punten die Pool zelf nooit gezien zou hebben. Daarin is hij volgens Pool heel anders dan een verslaggever van het Journaal - een voorbeeld van een programma waar Pool zich nadrukkelijk tegen afzet als iets dat de serie vooral niet moest worden (zie de volgende paragraaf).

'Jelle is in staat om jou van informatie te voorzien, met argumenten, die je eigenlijk nooit eerder gezien of gehoord hebt. En waarvan je meteen zegt: dat is eigenlijk wel heel goed gevonden. Dat vind ik zelf de aantrekkingskracht van Jelle.'

6.1.2 Objectiviteit en subjectiviteit In de opvatting van Pool over de serie klinken de eigenschappen van narratieve journalistiek door, waarin de verteller een organizing principle is, die zijn visie gebruikt om de werkelijkheid te beschrijven en zo vorm te geven. Een manier waarop dat gebeurt is door het delen van Brandt Corstius' herinneringen aan Rusland. Pool:

50 'Dat vond ik ontzettend belangrijk. Want als je dat niet doet, maak je een serie die geen visie heeft. Ik vind het heel belangrijk dat je vanuit het idee van de presentator, in dit geval de subjectieve presentator, een beeld van de werkelijkheid krijgt. […] Je moet juist ver weg blijven van de wetenschappelijke benadering. De charme is juist om een bepaalde manier iets te weten komt via zijn ogen, zijn ervaringen. Anders kan ik nieuws van acht uur wel aanzetten'

De Bergen achter Sotsji werd dus heel duidelijk gemaakt met subjectiviteit als uitgangspunt. Via Jelle Brandt Corstius kon de kijker dus de werkelijkheid zien. Deze subjectieve vorm stelde Pool in staat, zo zegt hij zelf, om meer diepgang te krijgen, veel meer dan wanneer hij een objectieve methode zou toepassen zoals Rusland-correspon- dent David Jan Godfroid doet voor het Journaal. Pool:

'[…] Die objectiviteit heeft de diepgang van een kinderbadje. Dan kun je beter iemand hebben die daar al tien jaar woont en er getrouwd is.. Daar heb je meer aan dan aan een objectieve journalist die daar maar even is.'

Objectiviteit betekent hier dus minder diepgang en subjectiviteit meer diepgang, omdat de verteller kan laten zien hoe het leven in Rusland écht is. Pool deﬁnieert subjectiviteit vooral door te benadrukken wat het niet is, door het tegenover objectiviteit te plaatsen. Jelle Brandt Corstius is volgens Pool subjectief:

'Omdat hij iets over zichzelf vertelt in de serie, doordat hij zichzelf een soort van blootgeeft. Daardoor leer je die presentator kennen als iemand is die kritisch is ten opzichte van Poetin. Van een verslaggever van het achtuurjournaal heb ik geen idee hoe hij in elkaar steekt.'

Als een verteller meer van zichzelf laat zien, is hij misschien minder objectief, maar hij is wel eerlijker over zijn voorkeuren. Hij is kort gezegd transparanter in zijn rol als journalist. Dat leidt volgens Pool tot een journalistiek product dat meer zegt over de Kaukasus en Rusland, dan de objectieve journalistiek van het achtuurjournaal: 'Ik denk dat als je de Bergen achter Sotsji over vijf jaar nog een keer terugziet, je heel dichtbij komt hoe de situatie op dat moment was of nog steeds is. Je bent heel erg bij een kern aangekomen.'

51 6.1.3 Conclusie Pool is uitgesproken over zijn toepassing van de verteller. De vorm waarin De Bergen achter Sotsji is gemaakt, is ingegeven door herkenbaarheid van de vorm en verteller en het succes van eerdere series. Kijkers zijn gewend aan de vorm van de serie en associe- ren Jelle Brandt Corstius met Rusland en de Kaukasus. Als regisseur stelt het werken met een verteller Pool in staat om meer diepgang te krijgen. Hij koos dus expliciet voor een subjectieve vorm ten gunste van transparantie en diepgang. Daarin is het anders dan de objectieve methode die het achtuurjournaal toepast en volgens Pool de diepgang van een kinderbadje heeft. Dat er in 50 minuten meer ruimte is voor diepgang, dan in een reportage van 3 minuten, benoemt Pool niet. Maar centraal in zijn aanpak is de wereld te laten zien door iemands ogen – in dit geval Jelle Brandt Corstius. Ook niet onbelang- rijk is het aspect dat mensen wel naar een serie kijken over Rusland en de Kaukasus wanneer Jelle Brandt Corstius het presenteert, en anders niet - aldus Pool.

6.2 Future Express Tijdens het doen van dit onderzoek bleek het niet mogelijk om Rob Hof, de maker van Future Express te spreken. Vanuit recente berichten in de kranten viel te vernemen dat hij in Zuid-Amerika verblijft, problemen heeft met de Nederlandse Belastingdienst en het moeilijk is om met hem in contact te komen Pogingen om via zijn oude kantoor met hem in contact te komen, liepen dan ook op niets uit.

6.3 De Muur De Muur is een zesdelige reisserie die in het najaar van 2014 werd uitgezonden door de VARA op NPO2. De serie viel onder de eindredactie van Kees Schaap en werd gemaakt door verschillende regisseurs: Elena Lindemans, Arjanne Laan, Thomas Blom, Floris- Jan van Luyn (maakte aflevering 4 en 6) en Heleen Mindera. In de Muur onderzoekt presentator Menno Bentveld, die het idee voor de serie bedacht, grensmuren in de hele wereld. Voor dit onderzoek zijn Elena Lindemans en Thomas Blom geïnterviewd. Lin- demans maakt de eerste aflevering over Noord-Ierland. Thomas Blom was verantwoordelijk voor de derde aflevering over de scheidingsmuur in de westelijke Sahara die de Polisario scheidt.

52 6.3.1 Over de vorm van het programma De vorm van de serie werd bedacht door eindredacteur Kees Schaap. De serie moest in vorm lijken op Kuifje, vertelt regisseur Elena Lindemans.

'Hij [Kees Schaap] riep naar ons: zie Menno als Kuifje. Kuifje gaat de ene keer in een strip naar Afrika, dan zit hij in België. […] Menno was Kuifje. Hij blijft hetzelfde en komt in allemaal landen met de regisseur, en verbaast zich over de dingen die hij tegenkomt, of maakt zich er kwaad over.'

Kuifje is de hoofdﬁguur in een stripserie, dat betekent dat Menno Bentveld ook de centrale ﬁguur is in de serie. Hij vervult de herkenbare factor die in alle landen hetzelfde is. Bentveld heeft daarom een belangrijk rol in de vorm waarin de serie is gemaakt. Zowel Lindemans als Blom beschrijven zijn functie als die van een 'bemiddelaar tussen kijker en geïnterviewden' en is Menno Bentveld is in de serie een ontdekkingsreiziger die situaties waarin hij terecht komt duidt. De verteller is niet alleen maar iemand die de interviews doet, volgens Lindemans.

'De presentator moet wel een rol hebben, niet alleen maar interviewer zijn. We wilden dat het ook iets met hem zou doen. Hij is eigenlijk ook wel hoofdrolspeler. Hij komt voor het eerst in landen en gaat op onderzoek uit.'

Hierin past de serie in de traditie van narratieve journalistiek, die Harbers en Broersma beschrijven en waarin de verteller een belangrijk aandeel heeft in de representatie van de werkelijkheid. De verteller is een persoonlijkheid met een functie in het narratief van het verhaal.

6.3.2 Herkenbaarheid Voor Thomas Blom was het de eerste keer dat hij met een presentator werkte. Een van de belangrijkste reden om nu wel een presentator te gebruiken, was de serie toegankelijk maken voor een groter publiek. Als voorbeeld haalt hij de documentaire Vuile olie van Shell aan:

'Die documentaire heeft geleid tot een hoorzitting in de Tweede Kamer. […] Maar dat is puur gekomen omdat de politiek het opgepakt heeft. Er keek niemand naar. Want het is

53 echt zo dat zonder zo'n duider er maar een heel kleine groep geïnteresseerd is in dit soort buitenlandse verhalen.

De presentator is volgens Blom een brug tussen het publiek en de geïnterviewden. Een verteller waarin de kijker zich kan identiﬁceren, waardoor hij zich meer verbonden voelt met de geïnterviewden en het onderwerp:

Het is heel simpel: televisie is gewoon beeld en geluid. Ik als blanke man herken een andere blanke man op televisie. Ik zeg nu dingen waar misschien nooit zo over gepraat wordt, maar zo simpel is het. Met een andere blanke man kan ik me identiﬁceren. De brug is identiﬁcatie. Simpel.

De kijker kan zich volgens Blom bij een verhaal over een nomadenvolk beter identiﬁce- ren wanneer er een verteller is die op hem lijkt. Daardoor is het makkelijker om het verhaal te vertellen en de kijker geboeid te houden. Daarbij was het volgens Elena Lindemans handig dat Menno Bentveld geen specialisme had, als expert werd gezien op een bepaald onderwerp, of met een onderwerp of land werd geassocieerd, zoals bij Jelle Brandt Corstius wel het geval was.

'Menno is nogal een boy-next-door, een gewone, leuke vent die roept wat hij denkt. En dat is ontzettend laagdrempelig voor mensen die niet zo gauw 45 minuten lang naar de kwestie Noord-Ierland zouden willen kijken.'

Wanneer een verteller niet te uitgesproken is en de kijker zich in hem kan herkennen, trekt dat dus publiek. En als diezelfde verteller een bekende Nederlander is, draagt dat bij aan de herkenbaarheid en de aantrekkingskracht.

'Het is laagdrempelig: hij is een bekende Nederlander en een leuke jongen. En het is ook handig om een hoofdpersoon te hebben. Als je geen interviewer in beeld hebt, is het vaak statischer, en dat zie je aan de kijkcijfers van Tegenlicht. Vaak maar 300 duizend. We zaten nu op 500, 600 duizend. Dat zijn net die 200 duizend kijkers meer die op de vrijdagavond kijken, terwijl The Voice of Holland ertegenover zit. Het gaat om herkenbaarheid. Hij is een bekende Nederlander, dat helpt.'

54 De herkenbaarheid wordt door Thomas Blom bevestigd: 'Ik denk dat dat de kracht van Menno is. Hij weet heel primair te reageren. Zoals wij als kijkers allemaal zouden reageren.'

6.3.3 Subjectiviteit en objectiviteit Dat de serie voor een groot deel steunt op een verteller, gaat volgens Thomas Blom niet ten koste van objectiviteit, al wordt die objectiviteit door hem niet nauwkeurig gedeﬁni- eerd. Volgens Blom is objectieve verslaggeving het noemen van alle belangrijke elementen in een verhaal: 'Ik snap heel goed dat objectiviteit niet bestaat, maar je kunt er naar streven. Ik vind dat cruciale dingen genoemd moeten worden.'

Hierin lijkt Bloms deﬁnitie van objectiviteit voor een deel op die van Ryan: journalistiek moet streven naar objectiviteit en moet volledig en accuraat zijn. Blom zegt zelf ook objectiviteit na te streven:

'Ik vind gewoon dat ik een zeker objectiviteit nastreef. Dus ik vind dat de dingen die belangrijk zijn in dat verhaal, wel genoemd moeten worden. Als je dat lopend doet, of met tekst, kun je toch die onderwerpen behandelen. Dat houdt de kijker - dat is een belangrijk element - dicht bij Menno. Hij sleept dat verhaal voort.'

Daarbij is het volgens Blom van belang dat een documentairemaker alsnog een objectieve werkwijze hanteert. Daarbij is er wel een verschil tussen subjectiviteit en een persoonlijke documentaire, legt hij uit:

'Te veel subjectiviteit doet afbreuk aan het narratief. Ja, wat is subjectiviteit? De lelijke vorm van subjectiviteit is een vooropgezet idee in je narratief brengen. Ik vind dat schadelijk voor een narratief verhaal. […] Een documentaire vorm is vooral een narratief verhaal brengen. Een andere positievere uitleg van subjectiviteit is iemand als Van Dis ergens zetten en dus door zijn ogen een verhaal vertelt [sic]. Dat vind ik dat ook een prachtige vorm. Maar dan noem ik het persoonlijk.'

Subjectiviteit in de extreme vorm is volgens Blom het brengen van een vooropgezet idee. Ryan zou dat unfairness noemen. Te veel subjectiviteit doet afbreuk aan het narratief, waaruit op te maken valt dat een beetje subjectiviteit een narratief kan verrijken.

55 Maar dat noemt hij dan niet subjectief, maar persoonlijk: het tonen van de wereld door iemand anders ogen. Daar is volgens Blom niets mis mee.

6.3.4 Conclusie Bij De Muur was het al snel duidelijk dat Menno Bentveld een grote rol moest spelen in de serie, net als Kuifje een belangrijke rol heeft in het gelijknamige stripverhaal. Bent- veld heeft een rol. Hij houdt de interviews en zorgt in de narratieve structuur voor herkenbaarheid voor de kijker. Dat hij een bekende Nederlander is, is daarbij een belangrijk onderdeel om kijkers te trekken. Daarnaast kan de kijker zich in Bentveld verplaatsen, omdat hij net zo reageert op situaties als de kijker thuis. Het zorgt dus ook voor een grotere betrokkenheid bij de serie en het onderwerp van de serie.

Het werken met een presentator is volgens de regisseurs niet in strijd met objectiviteit. Die bestaat volgens hen vooral uit het juist weergeven van situaties en het streven naar volledigheid. Maar dat is maar een deel van de objectieve methode van Ryan. Ander- zijds geeft Blom te kennen geen tegenstander te zijn van een subjectieve vorm, wanneer de kijker de wereld ziet door de ogen van de verteller.

6.4 Seks en Zonde Seks en Zonde werd door de NTR uitgezonden in de zomer van 2014. Het werd gepresenteerd en bedacht door Femke Halsema, die Hassnae Bouazza vroeg voor de regie en de eindredactie. Als journalist en columnist had Bouazza eerder geschreven over de islam en de islamtische wereld.

6.4.1 Vorm De vorm waarin de serie zou worden gemaakt, stond al vast toen Hassnae Bouazza bij de serie betrokken raakte. Dat was bedacht door Halsema en de producent Sarphati Me- dia, die het bij de NTR aanboden. Bouazza: ' Dus vanaf het begin was al duidelijk dat het haar (Halsema) programma was en dat zij het zou presenteren. En dat is wat de omroep wilde en wat zij wilde.'

Dat Femke Halsema een bekende Nederlander is, werkte in haar voordeel: 'Omroepen werken graag met bekende Nederlanders, om het heel kort te zeggen. Ze willen natuurlijk kijkers trekken. En het idee is dat je met bekende Nederlanders kijkers trekt.' Dat zij

56 in beeld zou zijn, stond voor de regisseur dan ook vast: 'Het is het idee van Femke en het zijn haar vragen en het is haar zoektocht. En dan is het logisch dat zij in beeld is en de gesprekken voert. '

In de serie had Halsema vanaf het begin dus een heel duidelijk rol. Zij had een vraag en zij ging die vraag proberen te beantwoorden. Het resultaat van haar zoektocht werd op televisie uitgezonden in Seks en Zonde.

6.4.2 Presentator Femke Halsema was lange tijd lid van de Tweede Kamer-fractie van GroenLinks, waarvan een groot aantal jaar als fractievoorzitter. In de eerste aﬂevering komt dit aan bod. Het was van belang om aan te geven hoe Halsema betrokken raakte bij het onderwerp van vrouwen en de islam, legt Bouazza uit:

'Haar rol in de politiek en haar betrokkenheid bij het onderwerp van vrouwen in de islam hebben we gebruikt om haar positie neer te zetten en te laten zien dat ze inderdaad subjectief is. Dat zij met al haar ideeën over vrijheid, vrouwen en islam op pad zou gaan om vrouwen te ontmoeten.'

Femke Halsema was dus niet een bemiddelaar van de Nederlandse kijker, maar een betrokken en politieke bewuste westerse vrouw die onderzoekt of er vrijheid bestaat voor vrouwen in de islam. Maar de opvattingen die Halsema heeft, staan wel degelijk voor een groter geheel, aldus Bouazza.

'Dat is haar mening en die gaat ze toetsen. En dat is de mening van heel veel mensen, dus het is alleen maar goed om het uit te spreken'. En: ''Wat we hebben gedaan is al die vragen, al die vooroordelen, al die aannames die in het debat leven, haar laten vragen. Zij was dan de gemiddelde Nederlander die soms het ongemak verwoordt of bevraagt. '

Halsema vertegenwoordigt naast haarzelf en haar rol als ex-politica dus ook de Neder- landse kijker die dezelfde vragen heeft over de islam.

57 6.4.3 Objectiviteit en subjectiviteit Femke Halsema was volgens Hassnae Bouazza dus geen objectieve presentator, maar iemand wiens politieke loopbaan heeft beïnvloed hoe zij over vrijheid, vrouwen en de islam denkt. Dat moest de kijker ook weten, vindt ze:

'Dat is ook eerlijker volgens mij, dat je dat van tevoren duidelijk maakt. Heel vaak doen journalisten alsof ze objectief zijn en dat zijn ze gewoon niet. Dat hebben wij niet gedaan. Wij hebben vanaf het begin duidelijk gemaakt waar zij staat.'

Evenals bij De Bergen achter Sotsji, is er bij Seks en Zonde dus voor gekozen om de verteller te proﬁleren in de serie om zo transparanter te zijn naar de kijker over zijn of haar voorkeuren. Volgens Bouazza is dat eerlijker dan te streven naar objectiviteit, en het niet te zijn. De subjectiviteit van Halsema bestaat volgens Bouazza uit het feit dat zij niet neutraal is, maar ook een mening heeft over vrijheid in de islam: het onderwerp van de serie.

Interessant is de scheiding die Bouazza vervolgens maakt tussen het deel waarin Halse- ma haar overpeinzingen deelt met de kijker en de interviews die ze doet met vrouwen uit de Arabische wereld. Het eerste noemt ze expliciet 'niet-journalistiek', want:

'[…]dat was niet het uitgangspunt. Het uitgangspunt is een persoonlijke zoektocht. Daar ben ik bij gehaald. Ik heb het journalistiek inhoudelijke erin gedaan. En het persoonlijke is voor haar rekening'

Het journalistieke deel bestaat volgens Bouazza uit de interviews met de vrouwen uit de islamitische wereld. Die zijn journalistiek, omdat ze objectief zijn, zo zegt Bouazza. En daarbij moet objectiviteit worden gezien als het tegenovergesteld van subjectief — zoals manipulatie:

'De interviews zijn objectief. Wat ik heb gedaan is recht doen aan het verhaal van de vrouwen en wat zij vertellen, en het verweven met het verhaal van Femke zelf. Zonder een van tweeën onrecht aan te doen. Of te verdraaien, manipulatief te knippen. Daar ben ik wel wars van. Ik hou niet van manipulatie. Je mag niet iets beweren wat niet zo is. Of dingen aandikken voor het effect. '

58 De woorden van de geïnterviewden moeten dus zo goed mogelijk worden weergegeven, zoals de objectieve methode voorschrijft.

6.4.4 Conclusie Seks en Zonde is gemaakt met een presentator omdat Femke Halsema vragen had die ze wilde beantwoorden. En omdat zij een bekende Nederlander is, en dat trekt kijkers. Vol- gens Bouazza is dat logisch. De serie bestaat uit een journalistiek en een niet-journalistiek deel. Het journalistieke deel bestaat uit interviews en het andere deel zijn de overpeinzingen en gedachten van Halsema. Dat deel is niet objectief. Dat hoeft volgens Bouazza ook niet, omdat Halsema voor een deel de vragen van de Nederlandse kijkers verwoordt.

De interviews zijn dus accuraat weergegeven, en de voorkeuren van Halsema werden in de serie verwerkt. Daarmee voldoet de serie voor een deel aan de objectieve methode die Ryan voorstaat. Zo is Halsema eerlijk over haar voorkeuren, dat door Ryan wordt beschreven als 'honesty about personal idiosyncrasies and preferences (Ryan, 2001:4). En ook het streven naar het zo juist mogelijk weergeven van de woorden van de geïn- terviewde en daarin onpartijdig zijn, komt overeen met twee eisen van Ryan. Voor een deel is Seks en Zonde dus wel degelijk gemaakt volgens de objectieve methode. Alleen op het punt van het universalisme voldoet de serie niet aan Ryans criteria. Doordat het een persoonlijke zoektocht is, is er niet gestreefd naar algemene geldigheid van het resultaat.

6.5 Van Rossem for President Van Rossem for President is in opdracht van de EO gemaakt door productiebedrijf De Haaien. Zij zijn benaderd maar gaven aan geen tijd te hebben voor een interview. Wel gaf een van producenten schriftelijk te kennen dat de EO een belangrijke rol speelde bij de keuze van Van Rossem. 'De EO wilde het programma maken, Van Rossem is Ameri- ka-kenner, maar geen interviewer, dus hebben we hem steeds opnieuw samengebracht met mensen die een heel duidelijk eigen verhaal te vertellen hadden. '

59 7. Conclusie

In het theoretisch kader werd de kritiek van Harbers en Boersma op narratieve journalistiek genoemd. Het centrale probleem van veel narratieve journalistiek, zo zeggen zij, is de verteller die zichzelf als organizing principle gebruikt. Zij schrijven over de beoefenaars van narratieve journalistiek:

'They organize and represent social reality through the ﬁlters of personal experience and moral judgment, and the individual reporter's prior knowlegde, experiences, values and convictions provide the frame of reference.'

7.1 Het organizing principle In iedere reisserie die in deze scriptie is onderzocht, is er ten minste een keer verwezen naar de verteller, of regisseur in het geval van Future Express. De persoonlijke ervaringen zijn dus een onderdeel van de narratieve journalistiek. Maar dat dit niet per se een teken van subjectiviteit hoeft te zijn, was in Future Express te zien. In deze serie diende de verwijzing van Rob Hof naar een eerdere ervaring als referentie naar een eerdere serie; naar een vroegere situatie in het land dat hij bezocht. De referentie bestond simpel weg uit woorden als 'Ik bezocht Zuid-Afrika twintig jaar geleden'. Vervolgens gebruikt hij de verhalen van personen in de trein om de sociale realiteit te beschrijven.

In De Bergen achter Sotsji zijn persoonlijke ervaringen ook belangrijk voor het scheppen van een sociale realiteit. Zo vertelt Jelle Brandt Corstius over zijn ervaring met homo-intolerantie of over bizarre situaties die zich in Rusland voordoen. Maar deze anekdotes worden gevolgd door een gesprek met jonge Russische homo's, of beelden van een Russisch circus. Weliswaar geven deze anekdotes een referentiekader, het wordt aangevuld met feiten of andere bronnen. Daarmee is de anekdote toch een illustratie voor een groter fenomeen, dan louter een persoonlijk ﬁlter waardoor de sociale realiteit wordt gevormd. Daarmee lijkt de serie persoonlijk, maar in de methode is de serie, voor zover het achteraf bezien kan worden, objectief.

7.2 Subjectiviteit door gebrek aan universalism Anders is dat in de overige drie series: De Muur, Seks en Zonde en Van Rossem for Pre- sident die veel subjectiever zijn. Al deze series maken gebruik van de verteller als orga- 60 nizing principle, maar laten daarbij ook veel emotie van de verteller zien. In het geval Van Rossem for President worden waarden nauwelijks van feiten gescheiden en wordt er niet neutraal omgegaan met tegenstellingen tussen personen en groepen. In alle drie de gevallen wordt de verteller gebruikt om een sociale realiteit te scheppen, maar zijn het juist de elementen die in strijd zijn met de objectieve methode, die ervoor zorgen dat de series subjectief zijn. Doordat Menno Bentveld situaties duidt vanuit zijn eigen emotie, wordt het universalism – het aspect van de journalistiek dat ervoor zorgt dat een conclusie niet alleen betrekking heeft op de auteur, maar op een groter geheel – van de serie niet nageleefd. Hetzelfde geldt voor Femke Halsema, die door de serie zo vanuit haarzelf benadert, haar eigen positie belangrijker maakt dan die van de islamitische vrouw. Haar opvatting van vrijheid maakt ze algemeen geldend, waardoor haar conclusie niet voor alle Nederlanders geldt. Bovendien creëert ze een tegenstelling tussen groepen en kiest daarin duidelijk partij. Hetzelfde geldt voor Maarten van Rossem, die door zijn ironie, spot en het voorstellen van de Nederlander als redelijker dan Amerika- nen, een sociale realiteit weergeeft, die geen betrekking heeft op een grotere groep dan hijzelf. De serie is geen neutrale, naar objectiviteit strevende blik op de wereld, maar Van Rossems blik op de wereld en de Verenigde Staten in het bijzonder.

In de series worden de vertellers gebruikt als organizing principles, maar door het gebruik van andere met objectiviteit conﬂicterende aspecten, creëren de series een individuele sociale realiteit en tornen daarmee aan de grondbeginselen van de objectieve journalistiek.

7.3 Conﬂicterende waarden Hierboven is beschreven hoe het organizing principle in strijd kan zijn met universalism, wanneer er emoties worden toegelaten in de vertelling, of de persoonlijke opvattingen als uitgangspunt worden genomen voor een vertelling. Tegelijkertijd is die conclusie een normatieve conclusie, voortkomend uit de dominantie van de objectieve journalistieke methode van Deuze en Ryan. Uit de interviews met de regisseurs bleek dat de keuze om dat te doen, niet noodzakelijkerwijs werd ingegeven door een streven naar absolute subjectiviteit. Eerder zagen de regisseurs hun methode als overeenkomstig met hun opvatting van objectiviteit. Zij streefden er wel degelijk naar om de werkelijkheid weer te geven. Sterker nog: Hans Pool en Hassnae Bouazza waren ervan overtuigd dat de manier waarop zij een serie maakten, de werkelijkheid dichter benaderen dan wan-

61 neer zij zich strikt aan de objectieve methode hadden gehouden waaraan Ryan zijn voorkeur geeft. Hieruit bleek dat de waarden die Ryan formuleert in de dagelijkse praktijk en op individueel niveau, met elkaar in strijd kunnen zijn. Een voorbeeld hiervan is onpartijdigheid, transparantie (of 'honesty' zoals Ryan het noemt) en universalism.

Uit de inhoudsanalyse van de eerste aﬂevering van De Bergen achter Sotsji bleken de persoonlijke observaties van Jelle Brandt Corstius een belangrijk aspect van de vertelling. Dat was een bewuste keuze, vertelde Hans Pool. Juist daardoor kunnen veel kijkers iets in hem herkennen. Bovendien is het transparant om iemands voorkeuren weer te geven, zo zegt Pool. Hij kan zich uitspreken en kan daardoor de werkelijkheid beter benaderen dan een 'zogenaamde objectieve journalist van het Journaal' die met zijn verslag 'de diepgang van een kinderbadje' heeft. Door Brandt Corstius te laten zien als een erva- ringsdeskundige, die weet waar hij over praat, als iemand met een mening over het land, komt de kijker dichter bij de werkelijkheid. In de woorden van Pool: 'Als je de Bergen achter Sotsji over vijf jaar nog een keer terugziet, ben je heel dicht bij de situatie gekomen hoe die op dat moment was of nog steeds is.' Onpartijdigheid, transparantie over iemands voorkeuren en unversalism zijn in het geval van De Bergen achter Sotsji op dagelijks niveau dus met elkaar in strijd.

Twee andere waarden die volgens Ryan onder subjectiviteit vallen zijn in het geval van De Muur ook met elkaar in conﬂict: imagination, creativity, and logical consistency in making strategic decisions and in presenting narratives in interesting and compelling ways; en universalism. Uit de inhoudsanalyse bleek dat De Muur een tamelijk subjec- teive serie is, waarin Menno Bentveld als organizing principle wordt gebruikt. Dit is in strijd met universalism, zoals eerder uitgelegd. Subjectiviteit was volgens regisseur Blom helemaal niet de bedoeling. Volgens hem was de serie wel degelijk objectief — alle belangrijke elementen van de het verhaal zaten erin en waren niet manipulatief gemonteerd — en was de persoonlijkere vertelling juist een manier om een groter publiek te bereiken. De waarde van vindingrijkheid om nieuwe narratieve structuren te gebruiken, staat dus op gespannen voet met objectiviteit. Een groter publieke bereiken kan ten koste gaan van de universaliteit van hetgeen er gezegd wordt. Daarmee kan de methode van objectiviteit op gespannen voet staan met het doel van de journalistiek: de waak- hondfunctie uitoefenen. Immers, die functie kan alleen worden vervuld als veel mensen horen en zien wat er in de wereld aan de hand is.

62 7.4 Herkenbaarheid als centrale waarde Een belangrijk aspect van Ryans deﬁnitie van objectiviteit is het presenteren van een narratief op 'interesting and compelling ways'. Het zorgen van herkenbaarheid in het narratief waardoor de kijker meer betrokken raakt bij het verhaal, is een compelling way waarop journalistiek gebracht kan worden. Deze herkenbaarheid wordt door de regisseurs voortdurend genoemd als een van de belangrijkste redenen waarom zij kiezen voor een verteller. De herkenbaarheid werkt op drie niveaus.

- Een herkenbaarheid ingeven door autoriteit: In het geval van De Bergen achter Sotsji, was Jelle Brandt Corstius door zijn eerdere Rusland-series een autoriteit geworden en dat zorgde er volgens Hans Pool voor dat de serie over de Kaukasus ook door Jelle Brandt Corstius zou worden gepresenteerd. Iets soortgelijks speelt bij Van Rossem for President. Van Rossem was als hoogleraar gespecialiseerd in Amerika. Daarom wilde de EO de serie met hem maken. - De herkenbaarheid van de constante factor: Deze vorm kwam vooral naar voren in de interviews met de regisseurs van De Muur. Daarin moest Menno Bentveld steeds hetzelfde blijven, terwijl de muren die hij bezocht in andere landen stonden en de series werden gemaakt door verschillende regisseurs. - De herkenbaarheid van het kunnen verplaatsen in een verteller: Deze herkenbaarheid hangt in het geval van De Muur nauw samen met de herkenbaarheid van de constante factor. Menno Bentveld was volgens de regisseurs niet een heel uitgesproken persoon. Juist omdat hij, in de woorden van Elena Lindemans, een boy next door is, kunnen veel mensen zich in hem verplaatsen. De kijker kan zich dus in hem herkennen, als ware hij zelf in die situatie. Dat maakt de serie laagdrempelig voor een groot publiek. In deze vorm van herkenbaarheid is de verteller een brug tussen de ge- ïnterviewden en het publiek. Dit laatste is ook het geval in Seks en Zonde. Daarin stelt Femke Halsema volgens Hassnae Bouazza vragen die ook bij de Nederlandse kijkers leven. Halsema kan die vragen stellen namens het publiek.

Deze vormen van herkenbaarheid zorgen voor een grotere aantrekkingskracht van de series, zo beschrijven de regisseurs. Zonder de vertellers wordt er minder naar de series gekeken, of is er een kleinere groep geïnteresseerd.

63 7.5 Waarden multi-interpretabel Wat uit deze voorbeelden blijkt, is objectiviteit in de praktijk een ingewikkeld en multi- interpretabel concept is. Ook subjectiviteit is moeilijk te deﬁniëren. Uit de interviews bleek dat de regisseurs een eerlijk verhaal wilden vertellen en niet de feiten wilden ma- nipuleren. Zo liet Hassnae Bouazza weten dat de interviews zeker objectief waren, omdat ze niet de antwoorden van de geïnterviewden wilde monteren dat ze uit de context zouden zijn. Ook Thomas Blom liet weten dat hij het belangrijk vindt dat alle belangrijke onderdelen van een verhaal werden genoemd in het verhaal. Hier wordt objectiviteit gebruikt als een synoniem voor eerlijkheid en onpartijdigheid (Deuze, 2005: 448).

Subjectiviteit en objectiviteit blijken in de praktijk dus niet met elkaar in strijd te zijn, maar zijn, zoals Wahl-Jorgensen ook aangaf in haar onderzoek, complementaire begrippen (2012:307). Het benoemen van de voorkeuren van de verteller kan op het niveau van de inhoudsanalyse worden gezien als subjectief en in strijd met de objectieve methode, maar op individueel journalistiek ideologisch niveau als transparant en als verlengde van de objectieve methode van Ryan. Subjectiviteit is dus niet in strijd met objectiviteit, maar kan er even goed een onderdeel van uitmaken. Het belangrijkste is het besef dat objectiviteit op individueel niveau pas een concrete betekenis krijgt in de han- deling en geen zuivere en absolute betekenis heeft. Het streven naar een interessant en boeiend narratief kan dus op gespannen voet staan met het doen van universele uitspra- ken.

Wat uit deze scriptie blijkt, is dat de reisseries met een verteller zowel subjectieve als objectieve elementen kunnen bevatten, maar dat de regisseurs wel bewust zijn van hun journalistieke taak. Dat betekent mogelijk dat de journalistieke opvattingen van objectiviteit en subjectiviteit verschuiven, maar daarvoor zou vervolg onderzoek nodig zijn.

64 8. Nawoord

Met dit onderzoek is gepoogd de discussie over de journalistieke ideologie op een andere manier te belichten. Het streven naar objectiviteit staat nog altijd centraal in de journalistieke literatuur. In deze zelfde literatuur wordt het tegenover subjectiviteit geplaatst — zij het soms impliciet. Dat subjectiviteit een moeilijk te deﬁniëren begrip is, dat bovendien niet noodzakelijkerwijs in binaire oppositie hoeft te staan met objectiviteit, is in dit onderzoek aangetoond.

Vervolgonderzoek is echter nodig. In deze scriptie is gewerkt met literatuur over journalistiek waarin objectiviteit als centrale waarde wordt gezien. Bovendien zijn deze definities van objectiviteit die in het geval van Deuze al zeker tien jaar oud zijn; Ryans definitie is bijna vijftien jaar oud. Juist de andere vormen van journalistiek, zoals de Neder- landse reisseries met een verteller, brengen nieuwe discussies over definities aan het licht. Daarbij zou in eerste instantie niet zozeer moeten worden gekeken naar de methode waarop deze journalisten hun vak beoefenen, maar naar het doel waarmee zij hun vak beoefenen: hun ideologie. In het geval van de onderzochte reisseries bleek dat de doelen van de regisseurs vrijwel hetzelfde waren: het zo goed mogelijk weergeven van de werkelijkheid en een voor de kijker zo herkenbaar mogelijk verhaal vertellen, waardoor hij gaat nadenken over de wereld om hem heen. Daarbij draagt de journalistiek nog steeds bij aan (politieke) meningsvorming en heeft het nog steeds een maatschappelijke legitimiteit.

Juist door objectiviteit zo centraal te stellen en werkwijzen af te rekenen op de methode die gehanteerd wordt,, wordt de legitimiteit van de journalistiek in twijfel getrokken. Niet de methode zou onderwerp van discussie moeten zijn, de doelen van de journalistiek moeten worden bevraagd. Daarbij kan het goed zijn dat de journalistieke objectiviteit methode niet langer toereikend wordt gezien bij het zo goed mogelijk beschrijven van de werkelijkheid. Wellicht moeten journalisten hun positie erkennen in plaats van ontkennen, en is transparantie de nieuwe objectiviteit. In de interviews met de regisseurs van de onderzochte series klinkt deze roep om transparantie in ieder geval door.

In de reisseries bleken de regisseurs namelijk wel de doelen van de journalistiek na te streven, maar volgens een andere (beperktere) methode, bijvoorbeeld door een persoon-

65 lijke verteller op te voeren. Daarmee moeten de series niet worden afgeschreven als niet-journalistiek, maar moet juist worden onderzocht op welke manieren deze series complementair zijn aan journalistiek die volgens de objectieve methode wordt bedre- ven. De grenzen van wat journalistiek is, zouden dus niet moeten worden gedeﬁnieerd door de journalistieke methoden, maar door de doelen. Hoe deze doelen worden bereikt, is een onderwerp voor vervolgonderzoek.

Deze scriptie kende maar een beperkt aantal series. Een uitgebreider onderzoek naar de doelen van de regisseurs zou dan ook aan te raden zijn. Evenals meer onderzoek naar documentaire vormen van journalistiek. De documentaire heeft in de laatste jaren een belangrijke positie weten te bemachtigen bij de Publieke Omroep, maar de literatuur over wat documentaire is, gaat nog veelal uit van discussies die al sinds het begin van het genre worden gevoerd. Het gebrek aan literatuur en een deﬁnitie over hetgeen de 'journalistiek documentaire' is gaan heten, maakte dit onderzoek erg moeilijk. De reisdocumentaire bevindt zich op de scheidslijn van journalistiek en documentaire. Dat betekent dat de regisseurs wel journalistieke doelen nastreven, maar tegelijkertijd zich een grotere vrijheid in vorm kennen, omdat dat in de documentaire traditie — bij gebrek aan een duidelijke documentaire methode — gebruikelijk is.

Samenvattend zou vervolgonderzoek zich moeten richten op twee gebieden: uitgebreid onderzoek naar de ideologie van nieuwe vormen van journalistiek en onderzoek naar de journalistieke methode die voor deze nieuwe vormen van journalistiek wordt gehanteerd. Dat zal bijdragen aan een betere begripsvorming van wat de journalistieke documentaire is en tegelijkertijd moeten worden onderzocht of de journalistieke methode nog steeds de meest toereikende methode is om de journalistiek als vierde macht te laten fungeren.

66 Bronnen

Barnouw, Erik. Documentary, a history of the non-ﬁction ﬁlm. Oxford: Oxford Univer- sity Press (1993).

Caron, James E. 'Hunter S. Thompson's "Gonzo" Journalism and the Tall Tale Tradition in America' Studies in Popular Culture, Vol. 8, No. 1 (1985: pp. 1-16).

Deuze, Mark. What is journalism?: Professional identity and ideology of journalists re- considered. Journalism 6 (2005:442 -464).

Ginneken, Jaap van. Hoofdstuk 4. Wie zijn journalisten en hoe werken ze? De sociolo- gie van ingewijden en buitenstaanders. De schepping van de wereld in het nieuws. Hou- ten: Bohn Staﬂeu Van Loghum (1994)

Harbers, Frank, Marcel Broersma. 'Between engagement and ironic ambiguity: Media- ting subjectivity in narrative journalism'. Journalism 15: 639 (2014).

Hogenkamp, Bert. De Documentaire Film, 1945-1965. Rotterdam: Uitgeverij 010 (2003)

Koetsenruijter, Willem, Tom van Hout. Methoden voor journalism studies. Amsterdam: Boom Lemma (2014).

McQuail, Denis. Journalism and Society. London: Sage (2013).

Nichols, Bill. Introduction to documentary. Bloomington: Indiana Univeristy Press (2010).

Renov, Michael. Theorizing documentary. New York: Psychology Press (1993).

Renov, Michael. The subject of documentary. Minnaepolis: University of Minnesota Press (2004).

Ryan, Michael. 'Journalistic Ethics, Objectivity, Existential Journalism, Standpoint Epis- temology, and Public Journalism'. Journal of Mass Media Ethics: Exploring Questions of Media Morality, 16:1 (2001: 3-22).

67 Schudson, M. Discovering the News: A Social history of American Newspapers. New York: Basic Books (1978).

Thompson, Kristin, David Bordwell. Film History. An introduction. New York: Mc- Graw-Hill (2010)

Wahl-Jorgensen, Karin. 'Subjectivity and story-telling in journalism'. Journalism Stu- dies, 14:3 (2012: 305-320).

Televisie

"Voorbij Sotsji." De Bergen achter Sotsji. VPRO. 1 feb. 2014. Televisie. "De wandelende grens." De Bergen achter Sotsji. VPRO. 15. feb. 2014. Televisie. "De islam in de polder." Seks en zonde. NTR. 11 mei. 2014. Televisie. "Souad." Seks en zonde. NTR. 1 jun. 2014. Televisie. "Belfast." De Muur. VARA. 7 nov. 2014. Televisie. "Westelijke Sahara." De Muur. VARA. 12 dec. 2014. Televisie. "Zuid-Afrika, klim hoger broeder." Future Express. NCRV. 23 jan. 2010. Televisie. "Kosovo: herboren." Future Express. NCRV. 27 feb. 2010. Televisie. "Aﬂevering 1." Van Rossem for president. EO. 11 okt. 2012. Televisie. "Aﬂevering 3." Van Rossem for President. EO. 25. okt. 2012.

Overige bronnen:

Beeld en geluidwiki. Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, 7 feb. 2013. Web. 12 apr. 2015. < http://www.beeldengeluidwiki.nl/index.php/ Categorie:Documentaire#1944_.E2.80.93_1966_Hollandse_Documentaire_School>

Geschiedenis. Nederlandse Publieke Omroep. Geen datum. Web. 12 apr. 2015.

Bezuinigingen en hervorming publieke omroep. Rijksoverheid. Geen datum. Web. 12 apr. 2015.

68 Beeld en geluidwiki. Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, 7 feb. 2013. Web. 12 apr. 2015. < http://www.beeldengeluidwiki.nl/index.php/Categorie:Documentaire#De_- VPRO_documentaireschool>

25 jaar Diogenes. NPO Geschiedenis, 23 sep. 2010. Web. 12 apr. 2015.

Meerjarenbegroting Publieke Omroep 2009 - 2013. NPO. Web. okt. 2008. 12 apr. 2015. < http://assets.www.npo.nl/uploads/media_item/media_item/57/17/meerjarenbegro- ting20092013-1407850560.pdf>

Prestatieovereenkomst Publieke Omroep 2008-2010. Ministerie van Onderwerwijs, Cul- tuur en Wetenschap. Web. 16 nov. 2006. 12 apr. 2015. < http://assets.www.npo.nl/uploads/media_item/media_item/57/24/prestatieovereenkomst20082010-1407852097.pdf >

69 Bijlage 1: Inhoudsanalyses van de series

De Bergen achter Sotsji, VPRO Aﬂevering 1 Inhoudsanalyse: subjectiviteit Reisserie

1. naam programma De Bergen achter Sotsji, aﬂevering 1: 26 januari 2014

2. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend Jelle Brandt Corstius maakt een reis door de Kaukasus en wil uitvinden hoe mensen daar leven. Hij eet en drinkt met de mensen mee en bekijkt hoe ze wonen.

e) Reﬂexief f) Performatief

3. Het doel van de serie: a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden De serie wil vastleggen hoe Rusland verandert. In het begin vertelt Jelle Brandt Corstius dat Rusland zowel voor- als achteruit gaat. Dat wil hij vastleggen. b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen De serie bevraagt hoe het Rusland van Poetin eruitziet; het Rusland dat de Olympische Winterspelen 2014 organiseert.

d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee 70 5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee 10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

'Nadat ik er vijf jaar heb gewoond': 1.30 'De laatste keer dat ik in Moskou was': 3.28 'Een paar jaar geleden stapte ik in de metro in Moskou': 5.22 'Dat is wat mij zo lang in Rusland heeft gehouden': 16.05 'De vorige keer viel het me ook al op': 16.47 'Dat gevoel heb ik vaker in de Kaukasus': 21.04 "Ik ben talloze keren in de Kaukasus geweest': 29.42

71 11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee 'Dat is het verwarrende aan Rusland: het gaat zowel vooruit als achteruit'

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja Geweld tegen homo's vindt JBC getuigen van een achteruitgang van Rusland' b) Nee

14. Aan welke waarden wordt de voorkeur gegeven? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) Homotolerantie en een afkeur van geweld van Russen. c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk:

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

72 17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit? 'Het is ﬁjn om terug te zijn' (1.30) 'Ongelooﬂijk' en 'Ik herken het niet meer' (3.55)

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk Rusland versus de Kaukasus b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde: 'De Tjerkessen zijn eigenzinnige mensen' b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk

73 Tijd Locatie Tekst

0.44 In een trein - Hier ligt Sotsji. Waar die Olympische Spelen zijn, dat is standup eigenlijk alleen maar dit kleine stukje tot aan Kras… (overstaanbaar). Maar dit is eigenlijk nog maar waar de Kaukasus begint. Het gaat helemaal door van de Zwarte Zee tot aan de Kaspische zee aan de andere kant. Onze reis gaat aanvankelijk door Rusland heen, dan gaan we de grens over naar Georgië, Armenië en uiteindelijker Azerbeidzjan aan de Kaspische zee naar de hoofdstad Bakoe. Een geweldige reis. Als je al naar zo'n kaart kijkt, dan krijg je toch gewoon zin om te reizen? Geweldig.

1.30 Voice-over Het is ﬁjn om na drie jaar weer terug te zijn in Rusland. Nadat ik er vijf jaar heb gewoond, is het toch een beetje mijn tweede moederland. Een grootmacht die na de rommelige jaren negentig weer de baas is. En niet onderdoet voor Europa. De gloednieuwe stadions van Sotsji, zo willen de Russen dat het buitenland ze ziet. De Olympische Spelen zijn het kindje van president Poetin. Hier leeft hij al jaren naartoe. Ze mogen niet mislukken. De spelen in Sotsji zijn de duurste spelen ooit. Vijftig miljard euro is er uitgegeven.

2.47 Stand-up We staan nu aan de oever van de Zwarte Zee, vanaf hier is het komende maand alleen maar bergen. Een maand lang, tot we aan de Kaspische zee komen. Deze gaan we dus een maand niet zien.

3.28 Voice-over De laatste keer dat ik in Moskou was, stopte er een auto toen ik een zebrapad over wilde steken. Het was de afgelopen vijf jaar nog nooit gebeurd. Auto's die stoppen voor voetgangers, ﬁetspaden. Rusland wordt steeds netter. Dat is ook het verwarrende aan Rusland, het land gaat tegelijkertijd vooruit en achteruit.

3.55 Stand-up Ongelooﬂijk. We waren hier ook vijf jaar geleden voor de eerste serie van Rusland. Het was een heel pittoresk baaitje hier, met allemaal kleine huisjes. En ik herken het helemaal niet meer.

74 5.22 Stand-up Een paar jaar geleden, stapte ik in de metro in Moskou en vlak voordat ik uit wilde stappen, kwam er een man naar me toe. Hij gaf me een klap op m'n hoofd en zegt: vuile homo! Ik denk: wat maak ik nou mee? Vervolgens kom ik bij vrienden thuis en die moeten heel hard lachen, want ik had blauwe schoenen aan. En blauw is eigenlijk niet iets wat je draagt in Rusland. Het wordt heel erg geassocieerd met homoseksualiteit. Weer wat geleerd. En nu is er dus een nieuwe wet in Rusland, een anti-homowet. En alle tekenen van dat je je solidair toont met homo's is strafbaar. Ik mag hier nu niet zeggen dat ik voor homo's ben. Ik mag hier nu niet een klein regenboog-t-shirt of wat dan ook dragen, want dan word ik opgepakt.

12.34 Voice-over De glimmende gebouwen in Sotsji en het geweld tegen homo's zijn twee uitersten. Voor de meeste Russen verandert er weinig. Overdag werken en 's avonds ontspannen. Bijvoorbeeld in het circus.

13.08 Stand-up Waar we ook zijn, er hingen posters voor een circus op het ijs. Een plaatje met een beer erop. Nou ben ik benieuwd, dat is een beetje vreemd, maar benieuwd of die beer dan ook kan schaatsen. Maar eerst die beer maar even vinden.

16.05 Voice-over Dat is wat mij zo lang in Rusland heeft gehouden. Elke dag beland je wel in een of andere absurde situatie. Een politieagent met een halve liter bier in z'n hand of een man met zijn eland op het balkon. Een beer die koord danst met een hele grote onderbroek aan. Alsof je in een Kamagurka-cartoon zit.

16.47 Voice-over Het lijkt wel Zwitserland. Krasn… het hart van de Spelen. Een potemkindorp dat af moet rekenen met het reusachtige minderwaardigheidscomplex van Rusland. Wij kunnen ook wat, wij doen ertoe, schreeuwt deze plek. De Russen hebben hier niet altijd gezeten. Tot de negentiende eeuw was dit heilige grond voor de Tsjerkessen, een van de dapperste volkjes van de Kaukasus. Pas na honderd jaar oorlog namen de Russen het gebied in. Bijna alle Tsjerkessen werden gedeporteerd naar Turkije en Syrië. Vanaf hier reizen we met de Oeganka. In al zijn lelijkheid een van de mooiste busjes ooit gebouwd, vind ik in ieder geval. Oeganka betekent een heel brood. En daar doet het ook wel aan denken. De Kaukasus is helemaal niet zo groot. Noord-Frankrijk is nog groter, maar je doet er al gauw een paar dagen over om van de ene naar de andere kant te rijden. Sommige grenzen zijn gesloten door oorlog. Op andere plekken zitten weer rebellen die aanslagen plegen. En overal zijn er bergen die het gebied zo moeilijk maken om doorheen te reizen. Maar die het tegelijkertijd zo fascinerend maken.

De vorige keer in Tsjerkessië viel het me ook al op. Het zijn eigenzinnige mensen. Zij nemen je mee, veel inspraak heb je niet.

75 21.04 Voice-over Onze chauffeur zong af en toe een ﬂard van het epos van Tsjerkessië. Een soort van Ilias die nog steeds van vader op zoon wordt doorgegeven. Toen ik het hoorde, leek het alsof ik in verbinding stond met het verleden. Dat gevoel heb ik vaker in de Kaukasus. Ooit hadden wij in Nederland natuurlijk ook verhalen, tradities en stammen.

24.39 Stand-up Onze chauffeur vertelde over de Syrische vluchtelingen die hier naartoe zijn gekomen de afgelopen jaren. En dat zijn mensen die van oorsprong Tsjerkesie zijn. Mensen die een paar honderd jaar geleden juist Rusland zijn uitgegooid en nu zijn ze uit Syrië gevluchten en ze zitten in een sanatorium.

29.42 Voice-over De Kaukasus kent een eindeloze golf van oorlogen en deportaties. En er stromen voortdurend nieuwe mensen binnen. Mensen passen zich aan de moderne tijd aan. Zonder hun taal en cultuur te vergeten. Soms is dat moeilijk. zoals voor dit Tsjerkesisch meisje uit Syrië. Je aanpassen zonder te vergeten waar je vandaan komt. Dat is niet makkelijk. Ik ben talloze keren in de Kaukasus geweest en nog steeds heb ik geen grip op het gebied. De Kaukasus is hopeloos ingewikkeld. Op een markt in de stadje zou je zomaar een Kabardijn, een Balkaar, een Tsjerkes en een Karatsjai tegen kunnen komen. Of een van de tien andere nationaliteiten die de Kaukasus bevolken

30.37 Stand-up Toen de Romeinen handel wilden drijven, moesten ze altijd tien tolken meenemen om zich uberhaupt verstaanbaar te maken. En voor mij een van de meest bijzondere talen is het Abazijns. En ik heb al een Abazijn willen ontmoeten. Het abazijns heeft het grootse alfabet ter wereld. Er zijn ergens tussen de 68 en 74 letters. Afhankelijk van wie je het vraagt.

34.02 Voice-over Met de deportatie van de Tsjerkessen verdwenen ook de tradities, zoals het houden van paarden. Een paar Tsjerkessen proberen dit in stand te houden.

35.43 Voice-over Het is gek. Iedereen weet hoe het is afgelopen met de indianen toen Amerika werd gekoloniseerd. Maar weinig mensen weten dat rond dezelfde tijd de Russen in de Kaukasus huishielden. Voor het eerst in de geschiedenis werd een volk systematisch uitgeroeid.

76 De Bergen achter Sotsji, VPRO Aﬂevering 3

Inhoudsanalyse: subjectiviteit Reisserie

1. naam programma De Bergen achter Sotsji, aﬂevering 3, 9 februari 2015

2. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief Jelle Brandt Corstius maakt een reis door de Kaukasus en wil uitvinden hoe mensen daar leven. Hij eet en drinkt met de mensen mee en bekijkt hoe ze wonen.

3. Het doel van de serie: a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden De serie wil vastleggen hoe de Kaukasus verandert en hoe de grens tussen Georgië en Rusland verschuift. Dat wil hij laten zien. b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen Jelle Brandt Costius spreekt met mensen over de verschuivende grens en wat zij ervan vinden. d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte)

77 e) Anders: Namelijk

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee (ga door naar vraag…)

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee

10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

"Ik denk zelf al gauw: wat maakt het uit van wie die berg is?" (20.35) "Toen reden we ineens langs een vliegtuig" (24.00) "Ik was daar het laatst vijf jaar geleden" (32.41) "Samen met de Russische soldaten trok ik toen naar het front" (33.20)

78 11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

79 17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit?

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk Georgië vs. Rusland b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk

80 Tijd Locatie Tekst

1.28 Standup op We zijn in Georgië. Ik zal even precies laten zien waar we een berg zijn. Hier loopt de grens met Rusland en hier ligt… Hij zegt het ook al, dat Poetin de grens is overgestoken. Dat wilden we onderzoeken. Het schijnt dat de grens steeds een beetje beweegt in het voordeel van Rusland.

2.50 Standup op We zijn nu diep in de bergen. Als je verder in die richting een berg rijdt, kom je bij dorpen die de helft van het jaar egsloten zijn omdat er te veel sneeuw is. Dus we hebben een hele hoop extra dingen meegenomen. Sowieso een bak met benzine, maar ook een heleboel extra eten. Dus op de plekken waar we komen kunnen we dat geven. Bier en natuurlijk onze grote vriend.. (laat een ﬂes wodka zien).

3.48 Voice-over In het noorden van Georgië ligt het plaatsje Bozjomie. Daar stroomt water uit een bron. Als je het mij vraagt is het nogal smerig water, maar de Russen die zweren erbij. Maar sinds een paar jaar kun je geen Bozjomie meer kopen in de Russische supermarkt, of Georgische wijnen. Sommige grensovergangen zijn gesloten. Van de warme vriendschap tussen Georgië en Rusland is weinig over. De grootste problemen zijn in het grensgebied tussen Rusland en Georgië. Die grens loopt al honderden jaren op dezelfde plek. Dwars door de bergen van de Kaukasus. Tot er een oorlog uitbrak in Tsjetsjenië net aan de andere kant van de grens. Sindsdien rommelt het. De vrouw bij wie ik logeer is weduwe. Haar man stapte op een Russische mijn.

06.34 Voice-over Elke avond bidt ze voor hem. Een halfuur lang. In Tsjetsjenië is het misschien weer wat rustiger, maar iedereen weet dat er weer een oorlog uit kan breken. De situatie in de Kaukasus verandert voortdurend.

07.34 Voice-over Na de val van de Sovjet-Unie werd Georgië onafhankelijk. Maar het was een land zonder geld of werk. Het was in de jaren negentig normaal dat je een paar uur elektriciteit had en een paar uur water. Je kon geen taxi nemen naar het volgende dorp zonder beroofd te worden. Hoe dan ook ging de taxi al stuk voor je de eindbestemming had gehaald.

8.04 Standup We kwamen een jonge Georgische grenswacht tegen. Hij is met ons meegereden. Het enige wat ik weet is dat hij hier vandaan komt. We gaan eens kijken wie hier allemaal wonen.

81 14.45 Voice-over De Chevsoeren wonen in het noorden van Georgië en bewaken sinds eeuwen de grenzen van het land. Elke Chevsoer is een grenswachter. En overal komen je oude grenstorens tegen.

15.12 Voice-over In 2003 kwam Micheil Saakasvili aan de macht in Georgië tijdens de rozenrevolutie. Saakasvili deed een echte poging om corruptie en criminaliteit te bestrijden en richtte zijn blik op het westen. Het was ineens mogelijk om met de auto van de hoofdstad Tblisi naar Gori te rijden zonder beroofd te worden, al zijn de wegen er niet veel beter op geworden.

15.44 Standup in Het is allemaal heel vervelend, maar als je toch ergens pech bus moet hebben, is dit geen slechte plek denk ik. Pal voor het mooiste dorpje van Georgië.

16.43 Standup Ik hoop dat het gerepareerd wordt, anders moeten we de rest van de serie hier in … gaan maken. Hartstikke mooi, maar er wonen heel weinig mensen.

18.37 Voice-over Het was een moeilijke tijd voor Rusland. Twee jaar na Georgië, brak er een revolutie uit in Oekraïne, dat zich ook meer op het westen ging richten. In het Kremlin kregen ze het benauwd. Sindsdien probeert Rusland stapje voor stapje haar invloed weer terug te krijgen in het gebied. Vandaar ook de Olympische spelen in Sotsji.

20.35 Voice-over Ik denk zelf al gauw: wat maakt het uit van wie die bergtoppen tussen Rusland en Georgië zijn? Er woont niemand en er groeit bijna niets. Waarom zou je daarvoor strijden? Maar deze man houdt net zo veel van een steen als van zijn kind. De bergen zijn heilig voor hem. De enige school in de buurt ligt op een uur lopen van Moetso. Dit is een afgelegen plek. Zeven maanden per jaar is het dorp ingesneeuwd.

22.22 Voice-over Toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel, werden er in een klap vijftien landen onafhankelijk. Een onafhankelijkheid waar zij al tientallen jaren naar verlangden. Voor Rusland was het anders. Rusland is wat overbleef van de Sovjet-Unie. Zij konden zich van niemand onafhankelijk verklaren. Zij hadden geen gebied gewonnen maar verloren. Geen wonder dat veel Russen het liefst weer de oude grenzen zien.

24.00 Stand-up We zijn op weg naar een dorpje bovenop de berg. Toen reden we ineens langs een vliegtuig. Ik zal het even laten zien, kom mee. Kijk, tenminste een deel van een vliegtuig. Denk ik gelijk: hoe is het hier beland en waar kwam het vandaan? En het meest fascinerende vind ik nog dat de Tsjetsjeense vlag erop staat. Er woont iemand volgens mij, kijk hier staat een bedje. Maar er is volgens mij niemand thuis. Ja, er staat een kacheltje ook. Fascinerend.

32.41 Stand-up Daar verderop in bergen begint Zuid-Ossetië. Ik was daar voor het laastst vijf jaar geleden toen daar een oorlog aan de gang was. Tussen de Ossetiërs die gesteund werden door de Russen en de Georgiërs die daar woonden. Uiteindelijk wonnen de Russen natuurlijk. En alle Georgiërs zijn eruit gegooid en die wonen hier in allemaal vluchtelingendorpen.

82 33.20 Voice-over Ossetië is een gebiedje dat zich had afgesplitst van Georgië. De Ossetiërs kregen steun van de Russen die tanks en vliegtuigen stuurde. Samen met de Russische soldaten trok ik toen naar het front. Eten was er niet. Ik had het hele ontbijtbuffet in een plastic tas gedaan.En daar leefde ik drie dagen van. Een van de meest prominente fakkeldragers voor de Olympische Spelen is de militaire piloot die Georgië bombardeerde tijdens die oorlog. Voor de honderdduizenden Georgische vluchtelingen is de kans klein dat zij nog terug kunnen keren.

37.07 Voice-over Sinds een jaar is er in Georgië een pro-Russische president aan de macht. Het Georgische mineraal water en wijn mag weer naar Rusland. Maar de situatie is er niet beter op geworden. Sterker nog: sinds kort hebben de Russen prikkeldraad langs de grens gelegd. Soms dwars door huizen en tuinen heen.

83 De Muur Aﬂevering 1

Inhoudsanalyse: subjectiviteit Reisserie

1. naam programma De Muur, VARA, aﬂevering 1: 7 november 2014

2. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief

De Muur is een combinatie van een beschrijvende en particperende documentairevorm. Menno Bentveld stelt aan het begin een vraag waarop hij aan het eind van een aﬂevering een antwoord wil geven. Daarbij is hij voortdurend in beeld, vertelt waar hij naar op weg is of beschrijft wat hij ziet. Hij spreekt met personen, bezoekt hun huizen of met loopt hen mee. Dat is een participerende vorm. Tegelijkertijd wordt de serie ondersteund door voice-overs. En behoorlijk veel. Iedere 2 à 3 minuten is er een voice-over te horen. Daarin reﬂecteert Bentveld op de situatie, vertelt de geschiedenis of introduceert de geïnterviewden. Daarin lijkt het op een reportage van een actualiteitenprogramma; een beschrijvende documentaire vorm.

3. Het doel van de serie:

84 a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

Als aanleiding voor de serie wordt het 25 jarig jubileum van de val van de Berlijnse muur genomen, om te onderzoeken welke muren er nu nog zijn en wat hun rol is. De scheidingsmuur wordt geanalyseerd.

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja : Hoe veranderen muren mensen? b) Nee (ga door naar vraag 9)

8. Van wie is de vraag afkomstig? a) Uit de ervaring van de verteller: 'Muren veranderen mensen. En ik wil weten hoe.' b) Vanuit het publiek c) Vanuit een derde partij (de verteller krijgt bijvoorbeeld de opdracht iets uit te zoeken) d) Anders, namelijk

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee (door naar vraag 11)

85 10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

Ik ben ermee opgegroeid: heftige beelden in het journaal: 1.26 Ik herinner me weer de tv-beelden van toen: 3.58 Ik weet echt niet wat ik zie: 12.03 Het is tijd voor de waarheid, staat er steeds. Dat intrigeert me: 13.51 Net voordat we uit de katholieke wijk the falls rijden, naar de protestantse wijk the shankle word ik weer met mijn neus op de feiten gedrukt: 21.36 Ik vind het schokkend dat de vriendinnen Shannon en Kaitlyn niet gewoon bij elkaar langs durven komen: 24.22 Tot mijn verbazing loop ik jeugdwelzijnswerker Mark Vinton tegen het lijf: 28.49 Het valt me nog mee hoe grimmig de sfeer is: 31.13 De wereld staat in brand en de mensen hier gedragen zich, ik zou bijna willen zeggen, kinderachtig. Ik heb behoefte om door te praten met politiek verslaggever Tracey Ma- gee: 31.46 Nu de rust is teruggekeerd valt me weer op hoeveel de mensen eigenlijk op elkaar lijken: 39.54 Maar ik heb het gevoel dat die muren vandaag de dag het conﬂict juist in stand houden: 39.54 Ik had verwacht dat ze hier verder zouden zijn: 45.13

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

86 14. Aan welke waarden wordt de voorkeur gegeven? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk: In de serie toont Menno Bentveld zicht groot voorstander van een verzoening tussen de katholieken en de protestanten. Hij zou het conﬂict 'bijna kinderachtig' noemen (31.46)

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit?

Hij geeft aan als hij verbaasd is. Bijvoorbeeld: Ik weet echt niet wat ik zie: 12.03 Of: Ik had verwacht dat ze hier verder zouden zijn: 45.13

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk protestanten tegenover katholiken b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal

87 Hij praat met beide partijen en laat weten dat hij ze op elkaar vindt lijken. c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja: hij noemt het gedrag van de katholieken en protestanten 'bijna kinderachtig' (31.46) b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk de twee groeperingen

88 De Muur

Aﬂevering 1 Transcript

Tijd Locatie Tekst

0.00 Intro, voice-over Vijfentwintig jaar geleden won de mens het van de muur. Maar sinds die tijd zijn er veel meer muren bijgekomen. Overal ter wereld staan ze. Ze zijn van steen, van staal, of prikkeldraad. Ze verbergen geheimen, ze maken vrienden vijanden. Ze worden gehaat maar soms ook geliefd. Muren veranderen mensen. En ik wil weten hoe.

1.26 Voice-over Ik ben ermee opgegroeid. Heftige beelden in het journaal over Noord-Ierland. Katholieken en protestanten voerden hier vijfentwintig jaar lang strijd. In 1998 kwam er vrede. Sindsdien lijkt het rustig en komt Noord-Ierland alleen in het nieuws als er een protestantse oranjemars uit de hand loopt.

1.55 Menno Bentveld in Al die muren en die enorme hekwerken. Het een bus vredesakkoord is zestien jaar oud en die muren staan er allemaal nog steeds.

2.35 Voice-over Er zijn tegenwoordig twee Ierlanden: de republiek Ierland, met als hoofdstad Dublin; en Noord-Ierland, met als hoofdstad Belfast. Eeuwenlang was heel Ierland onderdeel van het Britse koninkrijk. De republiek Ierland scheidde zich in 1921 af en ging als onafhankelijk land verder. Noord-Ierland had als meerderheid Britsgezinde protestanten en bleef onderdeel van het Verenigd Koninkrijk. Net zoals Wales en Schotland. Over het algemeen willen de protestanten in Noord-Ierland bij Engeland blijven horen. Zij noemen zich Unionisten. De katholieken in Ierland willen een verenigd Ierland zij noemen zich republikeinen. Lange tijd hebben protestanten hier de dienst uitgemaakt. Zij hadden de beste banen en de machtigste posities. Katholieken werden op bijna alle vlakken gediscrimineerd. En dat leidde onvermijdelijk tot conﬂict.

89 3.58 Voice-over Liam legt het ons allemaal uit. En ik herinner me weer de tv-beelden van de straatgevechten van toen. De katholieken hadden het Iers republikeinse leger, de IRA, en de protestanten hadden meerdere groeperingen. Omdat de strijd escaleerde stuurde het Verenigd Koninkrijk in 1969 het leger naar Noord- Ierland. En deze beelden herinner ik me nog heel goed. Bloody sunday. Op die dag werd tijdens een burgerrechtenmars van katholieken veertien ongewapende jongens en mannen door Britse soldaten doodgeschoten. En opeens werd de strijd van de IRA iets wat alle katholieken aanging. Jong en oud raakten betrokken.

6.17 Voice-over Op het oog lijken het gewoon leuke collega's. Maar Liam en Noel waren tot voor kort aartsvijanden. Zo zat Noel bij een protestantse paramilitaire organisatie. Hij kreeg vier keer levenslang. Maar is door het vredesakkoord in 1998 vervroegd vrijgekomen.

7.43 Voice-over Ze noemen het hier peacewall. Vredesmuur. En dat is niet voor niets. De muur moet beide groepen uit elkaar houden. Het idee is dat als het een tijd rustig blijft, de mensen het conﬂict vanzelf zullen vergeten. Een muur om even af te koelen. En werkt dat? Zijn de Noord-Ieren al afgekoeld? Dat wil ik weten. Bij kinderen zou je dat moeten merken. Die hebben de aanslagen en het geweld zelf niet meegemaakt. Ik leer Jim Brannon kennen. Een protestantse jongerenwerker. Hij neemt af en toe protestantse jongeren mee naar 'the other side'. Ook vandaag.

09.41 Menno Bentveld Het is ongelooﬂijk. Normale kinderen, voetbal t- loopt langs een shirtjes. Aan de andere kant zien de kinderen er weg die gewoon hetzelfde uit en ze zijn echt doodsbang om katholieken en nu met hem dit stukje te lopen. Een uurtje vliegen protestanten vanaf Amsterdam hè, zijn we. scheidt.

12.03 Voice-over Belfast telt net iets meer protestanten dan katholieken. Vooral in West-Belfast vonden de troubles plaats. Daar wonen katholieken en protestanten erg dicht op elkaar. Dit zijn de arbeiderswijken, hier staan dan ook de meeste muren. Volgens de laatste tellingen zijn het er maar liefst 99, verspreid door de hele stad. Ik weet echt niet wat ik zie. Maar zelfs in dit park staat een muur. En sinds het vredesakkoord zijn er zeventien muren bijgebouwd en elf verhoogd. Ook worden delen van de stad op bepaalden tijden afgesloten.

90 13.51 Voice-over In West-Belfast zie ik op meerdere plekken muurschilderingen over de Ballymurphy massacre. Het is tijd voor de waarheid, staat er steeds. Dat intrigeert me. Zijn er hier soms verhalen die verborgen moeten blijven? In het bloedbad van Ballymurphy verloor de katholieke Janet O'Donnely haar vader. Ze wil graag met me praten. Want de waarheid over haar vaders dood is volgens haar door de Britten doelbewust in de doofpot gestopt. Totdat Janet vijfentwintig jaar laten de zaak zelf ging uitpluizen

16.13 Voice-over Haat blijft leven als de waarheid niet wordt erkend. Dat is wat Janet mij probeert te zeggen. Mensen kunnen pas vergeven als anderen schuld bekennen. Aan beide kanten van de muren spreek ik getraumatiseerde mensen. Het valt me op hoe bitter er vers hun verhalen zijn. Vooral taxichauffeurs hebben het tijdens de strijd zwaar gehad.

17.13 Voice-over Een van de meest beruchten bomaanslagen vond in 1993 plaats in een viswinkel in de protestantse wijk Shankel. De protestantse jeugdwelzijnswerker Mark Vinton was ooggetuige.

19.39 Voice-over Het is een deel van wie we zijn. Mensen zijn zich gaan identiﬁceren met het conﬂict. Met de muren die hen scheiden van de ander. Het klinkt bijna alsof ze niet meer zonder kunnen.

21.36 Voice-over Ik ben onderweg naar Shannon Lowe. Een negentienjarig meisje dat ondanks alle belemmeringen innig bevriend is met een protestants leeftijdsgenootje. Net voordat we uit de katholieke wijk the falls rijden, naar de protestantse wijk the shankle word ik weer met mijn neus op de feiten gedrukt.

22.21 Voice-over Ik ontmoet Shannon het katholieke jongerencentrum. Haar beste vriendin Kaitlyn woont op een steenworp afstand van haar, maar aan de andere kant van de muur. Ze leerden elkaar drie jaar geleden kennen toen ze meededen aan een jongerenproject in Amerika. Een ingewikkelde vriendschap was zo geboren.

24.22 Voice-over Ik vind het schokkend dat de vriendinnen Shannon en Kaitlyn niet gewoon bij elkaar langs durven komen. Ik vraag me af of die angst reëel is. Waarom zou je bang zijn voor mensen die er precies zo uitzien als jij, en die precies zo praten? Die muur zit bij sommige mensen vooral in hun hoofd. Aan de andere kant van de muur, in de protestantse wijk Spring Martin woont Kaitlyn met haar familie. Een gewoon gezin in een gewone straat met gewone buren. En toch een no-go area voor Shannon. Ik voel de spanningen in de stad toenemen. Morgen is het 12 juli, dan vinden de grote oranjemarsen plaats. Omdat protestanten soms ook door katholieke buurten marcheren, kan dit volledig uit de hand lopen. Al achttien jaar verslaag Tracey Magee het nieuws in Noord-Ierland. 91 27.09 Voice-over Veel Katholieken ontvluchten net voor de oranjemarsen de stad. Ook Janet O'Dunnely en haar kinderen gaan een paar dagen weg. Politiek verslaggever Tracey Magee noemde deze plek het grote probleem van dit moment. Hier in de wijk .. hebben katholieken vorig jaar een deel van een protestantse oranjemars weten tegen te houden. De route van slechts een paar honderd meter die hier langs deze katholieke winkels loopt, werd toen verboden en mag ook in de toekomst niet meer worden gebruikt voor de oranjemarsen op 12 juli.

28.49 Voice-over De protestanten laten het er niet bij zitten. Zij willen morgen tijdens de grote oranjemarsen gewoon hun oude route lopen. En daarom demonstreren ze sinds het verbod van vorig jaar elke avond door met hun marching band te proberen langs de katholieke wijk te marcheren. En elke avond staat er een politiecordon bij de rotonde om de band tegen te houden. Tot mijn verbazing loop ik jeugdwelzijnswerker Mark Vinton tegen het lijf. Hij blijkt een van de organisatoren van deze actiegroep te zijn.

31.13 Stand-up Het valt me nog mee hoe grimmig de sfeer is. Maar het is een hotspot van provocatie. De trommelaars die iedere nacht komen, iedere avond om te trommelen en te ﬂuiten. En iedere avond worden ze tegengehouden. Ongelooﬂijke stijfkoppigheid van twee kanten.

31.46 Voice-over De wereld staat in brand en de mensen hier gedragen zich, ik zou bijna willen zeggen, kinderachtig. Ik heb behoefte om door te praten met politiek verslaggever Tracey Magee.

33.52 Voice-over De avond voor de oranjemarsen van 12 juli houden de protestanten door de hele stad vreugdevuren: bonﬁres noemen ze dat. Bij de grootste bonﬁre ontmoet ik de protestantse Kaitlyn McCoubrey. Zij is vriendin van de katholieke Shannon.

34.58 Stand-up bij een Families, iedereen viert feest. Voor hun is het een bonﬁre enorm vreugdevuur. Maar ja, het is allemaal natuurlijk een stuk minder onschuldig want bovenop worden wel katholieke vlaggen verbrand en IRA-vlaggen. Voor de mensen aan de andere kant van de muur is het gewoon een brandstapel.

35.59 Voice-over Van de haat wordt een feestje gemaakt. En iedereen doet mee. Zelfs Kaitlyn.

36.32 Voice-over En dan is het eindelijk zover. De oranjemarsen.

37.01 Voice-over Kaitlyn wacht traditiegetrouw haar vader in het centrum op, om hem voor de laatste kilometers nog even aan te moedigen.

92 37.32 Voice-over Een paar kilometer verderop is er geen sprake van feestgedruis. Ondanks dat Mark en zijn mensen zich er een jaar lang tegen hebben verzet blijft het verbod van kracht om langs de katholieke winkels te marcheren.

38.32 Voice-over De oranjeband wordt elk moment verwacht. De wereldpers staat achter dranghekken klaar om te zien wat er gaat gebeuren. Aan de overkant van de straat staan katholieken achter een muur van politieagenten te kijken.

39.18 Voice-over Vorig jaar liep het hier tussen protestanten en katholieken nog vreselijk uit de hand. Het is nu Marks taak om zijn gefrustreerde gemeenschap in toom te houden.

39.45 titelkaart 6 weken later

39.54 Voice-over Ik ben weer in Belfast. Nu de rust is teruggekeerd valt me weer op hoeveel de mensen eigenlijk op elkaar lijken. Protestanten en katholieken, wie ziet of hoort nou het verschil. Maar toch zijn ze allemaal bang voor de mensen aan de andere kant van de muur. Die muur is ze een beetje in het hoofd gaan zitten. Maar wat als de muren zouden worden afgebroken. Zouden al die denkbeeldige muren dan ook niet verdwijnen? Dan zouden mensen elkaar gewoon kunnen leren kennen en misschien uiteindelijk elkaar zelfs begrijpen. De peacewalls werden ooit gebouwd om het geweld te beëindigen. Maar ik heb het gevoel dat die muren vandaag de dag het conﬂict juist in stand houden.

42.02 Voice-over Ik hoor dat de protestantse Kaitlyn in het ziekenhuis heeft gelegen en net weer thuis is. De katholieke Shannon durft niet op ziekenbezoek. Maar wel als ik met haar mee ga. Het lijkt zoiets simpels maar het is de eerste keer dat de meiden bij elkaar over de vloer komen.

43.29 Voice-over Terug naar de wijk (onduidelijk) Het kamp van de protestanten staat er nog steeds.

45.13 Stand-up Ik had verwacht dat ze hier verder zouden zijn. Na alle ellende die ze hier hebben meegemaakt. Meer vrede, meer samenwerking. Meer elkaar leren kennen en minder muren. Maar het zit hier vaster dan ooit en de jeugd groeit hier op met nog meer haat.

93 De Muur Aﬂevering 3

Inhoudsanalyse: subjectiviteit Reisserie

1. naam programma De Muur, VARA, 21 november 2014

1. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief

De Muur is een combinatie van een beschrijvende en participerende documentairevorm. Menno Bentveld stelt aan het begin een vraag waarop hij aan het eind van een aﬂevering een antwoord wil geven. Daarbij is hij voortdurend in beeld, vertelt waar hij naar op weg is of beschrijft wat hij ziet. Hij spreekt met personen, bezoekt hun huizen of met loopt hen mee. Dat is een participerende vorm. Tegelijkertijd wordt de serie ondersteund door voice-overs. En behoorlijk vele. Iedere 2 à 3 minuten is er een voice-over te horen. Daarin reﬂecteert Bentveld op de situatie, vertelt de geschiedenis of introduceert de geïnterviewden. Daarin lijkt het op een reportage van een actualiteitenprogramma; een beschrijvende documentaire vorm.

3. Het doel van de serie: a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden b) Overtuigen van een standpunt 94 c) Analyseren of bevragen d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee (ga door naar vraag…)

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja: Hoe veranderen muren mensen?

b) Nee (ga door naar vraag 9)

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja 95 b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

'Ik wil weten of die muur nog wel nodig is': 1.48 'Het dringt tot me door hoe ingrijpend deze oorlog is geweest': 4.29 'Terwijl ik dat vraag, besef ik dat dat vreemd klinkt': 6.00 'Daar zie ik zendmasten. Dit is toch waanzinnig? Ongelooﬂijk, reis je duizenden kilometers en dan rijden we nu recht op die muur af': 24.11 'Je kan ze ook horen hè. Je hoort ze praten' : 25.30 'In Al-Ajoen wordt me duidelijk dat er twee stromen onder de Sahrawi zijn': 33.29

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja: Bentveld toont ook in aﬂevering 3 weinig sympathie voor de muur en suggereert dat Sahrawi in Marokko geen vrijheid hebben. b) Nee

96 15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja: verbazing. Hij noemt de muur 'een absurde hoeveelheid muur, en energie, en soldaten' en vindt de verhalen van de achtergebleven Sahrawi-familie 'heftig'

b) Nee

18. Hoe gebeurt dit?

In stand-ups geeft hij inzicht in zijn emoties, wat hij voelt na een interview.

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk het Sahrawi-volk versus de Marokkaanse regering. En Marokko versus de Algerije. b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten: 'In Al-Ajoen wordt me duidelijk dat er twee stromen onder de Sahrawi zijn. De nationalisten en de mensen die zich neerleggen bij de Marokkaanse overheersing.' (33.29) d) Anders, namelijk 97 21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk

98 Transcript De Muur Aﬂevering 3

Tijd Locatie Tekst

00.47 Stand-up in auto Een van de oudste en in ieder geval de langste muur die ik bezoek, die ligt hier middenin de woestijn van de westelijke Sahara. Met aan de ene kant meer dan honderdduizend Marokkaanse militairen en aan de andere kant ongeveer twintig duizend Sahrawi- militairen. En de Sahrawi zijn de oorspronkelijke bewoners van dit gebied. En de muur, zeventwintig honderd kilometer lang, die snijdt dwars door het volk.

99 1.48 Voice-over De westelijke Sahara. Hier leven de Sahrawi. Een eeuwenoud nomadenvolk. Het gebied was jarenlang in handen van Spanje, maar in 1975 gaven ze hun kolonie op. De Sahrawi hoopten op onafhankelijkheid, maar Marokko, de grote buurman in het noorden, nam het gebied in. Een vreselijke oorlog brak uit tussen de Sahrawi, gesteund door buurland Algerije, en Marokko, die een enorme beschermingsmuur begon te bouwen. Honderden kilometers lang. Die steeds verder in de woestijn opschoof. Vanaf dat moment was de westelijke Sahara en daarmee het Sahrawi-volk in tweeën gedeeld. Ik had ooit van dit conﬂict gehoord. Maar heb geen idee hoe het er nu voorstaat. In de westerse wereld is er nauwelijks nog aandacht voor. Ik wil weten of die muur nog wel nodig is. En of er een kans bestaat dat de Sahrawi weer als volk kunnen leven. Maar daarvoor moet ik de Sahrawi aan beide kanten van de muur opzoeken. En dat is een televisieploeg nog nooit gelukt. Marokko doet heel moeilijk over toestemming om over dit onderwerp in hun deel van de westelijke Sahara te ﬁlmen. Mijn reis begint aan de Algerijnse kant van de muur. In Tindouf. Vanaf daar wil ik zo dicht mogelijk bij de muur komen. Mijn tolk hier is Elkhaliva. We stoppen eerst bij de getuigen van de bloedige oorlog.

3.28 Voice-over Ik ontmoet een van de Sahrawi-strijders van de onafhankelijkheidsbeweging Polisario, die in 1982 gewond is geraakt bij de strijd.

4.29 Voice-over Het dringt tot me door hoe ingrijpend deze oorlog is geweest. Ik spreek met verlamde oud-soldaten, maar ook met burgers. Recente slachtoffers van landmijnen die nog altijd verspreid liggen in de woestijn. Bij de strijd voor onafhankelijkheid tussen de Sahrawi en de Marokkanen zijn er naar schatting tienduizend doden gevallen. De Marokkanen bouwden ondertussen verder aan de muur die hen tegen aanvallen van Polisario zou moeten beschermen. De Sahrawi die bij de gevechten de woestijn invluchten richting Algerije, zijn hier in opvangkampen terechtgekomen. Na dertig jaar zitten ze hier nog steeds. In de hoop ooit terug te keren naar het land dat ze toen verloren.

05.15 Menno Bentveld in Heel veel kleine huisjes. Stenen gebouwtjes. Tenten een auto ertussen. Hier wonen ongeveer vijftien twintigduizend mensen in een gebied dat een paar kilometer zo doorgaat. Allemaal een beetje kriskras door elkaar.

100 6.00 Voice-over Je kan niet in je eigen land leven. Terwijl ik dat vraag, besef ik dat dat vreemd klinkt. De Sahrawi hebben nooit hun eigen onafhankelijk land gehad. De hoop hierop lijkt door de muur alleen maar hardnekkiger. De mensen hier leven liever in dit kamp dan onder Marokkaanse vlag achter de muur. Het leven staat hier stil. Er is geen werk. Geen vooruitzicht. Het is wachten op een oplossing. En dat geldt ook voor Moma die als jonge vrouw haar familie achterliet.

7.31 Voice-over Moma verbleef twee jaar in de gevangenis. Na haar vrijlating vluchtte ze met een vriendin de muur over om uit handen van de Marokkaanse politie te blijven.

9.20 Voice-over Noodgedwongen moest Moma kiezen met welk kind ze de muur over trok. En welke kinderen ze dus achter zou laten. Zij volgen pas jaren later. De jongste zoon in 1997.

10.02 Stand-up voor een Tsja, ongelooﬂijke keuzes. Euh, zo lang je kinderen tent niet zien en je moeder niet zien. Een kind van twee achterlaten. En euh. Ja. Voor wat eigenlijk? Die mensen leven na achtendertig jaar gewoon in die kampen en dromen nog steeds van een vrije westelijke Sahara.

10.44 Stand-up in een We rijden nu nog dieper de woestijn in. Als maar auto richting de muur. En daar ligt het grootste kamp. Daar is geen elektriciteit, geen stromend water en er wonen tienduizenden mensen.

11.18 Voice-over Ik kan bij een Sahrawi-familie overnachten. Na een traditionele maaltijd met kamelenvlees duik in m'n bed in. Morgen zal een bijzondere dag worden.

11.41 Voice-over Middenin de woestijn wordt eens per jaar een internationale marathon georganiseerd om aandacht te vragen voor het lot van de Sahrawi.

12.19 Voice-over Vlak voor de wedstrijd ontmoet ik de bekendste loper Salah Amaidan. Hij is zelf ook Sahrawi en komt van de andere kant van de muur. Hoewel hij voor Marokko uitkwam is hij nu uit het gebied verbannen en leeft hij als politiek vluchteling in Frankrijk.

101 13.06 Voice-over In 2003 won Salah Amaidan een wedstrijd in Frankrijk. In zijn overwinningsroes haalde hij de Sahrawi-vlag tevoorschijn. Tot woede van Marokko dat hem uiteindelijk de toegang van zijn geboortegrond ontzegde.

15.01 Voice-over Zo'n driehonderd deelnemers uit twintig landen hebben zich ingeschreven voor de verschillende afstanden.

15.37 Stand-up in een Ik ben gedropt in de middle-of-nowhere met die vrachtwagen tienkilometerlopers.

17.11 Voice-over De Verenigde Naties weten in 1991 een staakt-het- vuren af te dwingen met de belofte van een referendum over de zeggenschap van het gebied. Maar beide partijen kunnen het maar niet eens worden wie er dan mag stemmen. Alleen de oorspronkelijk Sahrawi? Of ook de Marokkanen die de westelijke Sahara in handen hebben? En dus wordt de wil om te strijden onverminderd van generatie op generatie doorgegeven. Sahrawi- militairen staan klaar om het op te nemen tegen Marokko. Het Polisario-leger wil zich graag aan mij als westerling presenteren. Tussen de hoge ofﬁcieren een aantal jonge militairen. Ik mag apart met ze spreken.

19.24 Stand-up Eigenlijk hebben die oude militairen het gewoon doorgegeven aan de jongere garde. Als het moet willen ze van hoog tot laag morgen allemaal ten strijde trekken voor een vrije westerse Sahara. Die jongen gasten weten helemaal niet wat het is. Die hebben nog nooit oorlog meegemaakt. Tegelijkertijd moet die jongere garde in toom worden gehouden, om niet te doen wat allerlei volken in de hele wereld doen die onderdrukt worden, namelijk: grijpen naar het wapen van terrorisme. Maar ja, hoe lang hou je dat vol?

20.19 Voice-over Mijn tolk Elkhaliva is in deze buurt geboren. Hij kent de woestijn als geen ander. Hij neemt me mee naar de muur die vanaf 1975 met behulp van Amerikaanse en Franse ingenieurs is opgetrokken.

102 21.00 Voice-over Ik stuit op de oorspronkelijke Sahrawi. Nomaden die met hun kamelen in dit gebied rondtrekken

22.32 Stand-up We zijn net de grens overgekomen. Waar zitten we nou precies? Kijk dit is Algerije, Mauritanië, Marokko, Westelijke Sahara. Hier komen we vandaan. Hier zijn de kampen; de Sahrawi; deze weg hebben we genomen; omlaag; hier hield de weg op; dwars door de woestijn; de grens over; de westelijke Sahara; en nu? Where are we now?

23.23 Stand-up Nou is dit een gebied dat redelijk gevaarlijk is. Al- Qaida schijnt hier actief te zijn, zegt men. En we moeten door gebieden waar mijnen liggen, dus we worden geëscorteerd door de mannen van Polisario.

24.11 Stand-up Hier zie je een oranje streep. Ik zie hem helemaal van links komen, recht voor ons ook. Ik zie ook gewoon Marokkaanse soldaten daar bovenop staan. Daar zie ik zendmasten. Dit is toch waanzinnig? Ongelooﬂijk, reis je duizenden kilometers en dan rijden we nu recht op die muur af.

25.30 Stand-up Daar zie je hem helemaal in de verte 2700 kilometer dwars door dat land. De westelijke Sahara. Het is eigenlijk een absurde hoeveelheid muur en energie en soldaten en leed midden door ja, midden door de Sahara. Je kan ze ook horen hè. Je hoort ze praten. Wapenstilstand, en zo zitten ze al tientallen jaren te kijken.

26.33 Stand-up De muur die zoveel families verdeelt. En als je dan verhalen hoort van de bezette gebieden, hele heftige verhalen, Marokkaanse onderdrukking. We gaan erheen. We proberen binnen te komen om te zien hoe het daar werkelijk is. Aan de andere kant van de muur.

27.10 Voice-over Vanuit Algerije reis ik naar de Marokkaanse zijde van de muur. Hierdoor wek ik wantrouwen bij de Marokkanen die bang zijn voor slechte publiciteit. Ondanks een toegezegde vergunning om te ﬁlmen, nemen ze bij een tussenstop in Casablanca onze cameraspullen in beslag. We hebben alleen een klein reservecamera over.

27.28 Stand-up Het zag er allemaal heel mooi uit, maar nu lijkt het toch helemaal mis te gaan. We zijn maanden bezig geweest om toezegging te krijgen van de Marokkanen om te ﬁlmen in de westelijke Sahara. Het is heel bijzonder. Ticket op zak. We gingen daarheen. Maar ik moet me nu direct melden in Rabat bij het Ministerie van informatie, om daar een gesprek te hebben met de directeur.

103 28.00 Voice-over Mijn contactpersoon wacht me op om het gesprek voor te bereiden. We hebben het vermoeden dat het ministerie precies weet met wie we aan de andere kant van de muur hebben gesproken. Na urenlange gesprekken met de Marokkaanse overheid waarin we talloze vragen moeten beantwoorden, krijg ik uiteindelijk de felbegeerde toestemming. Naar ik begrijp ben ik de eerste die na een bezoek aan de kampen in Algerije ook aan Marokkaanse kant mag ﬁlmen. Dit is dus het gedroomde land. Het land waar de Sahrawi uit de opvangkampen heen willen. Terug naar hun familie, naar hun eigen onafhankelijke staat. Maar al rijdend door Al-Ajoen lijkt dat ver weg. Ik zie een doodnormale Marokkaanse stad waar nauwelijks sporen van Sahrawi te vinden zijn. In 1975 kwam de westelijke Sahara grotendeels onder Marokkaans bewind. Honderdduizenden Marokkaanse burgers trokken met de groene mars het gebied binnen en vestigden zich om een nieuwe toekomst op te bouwen. De oorspronkelijke Sahrawi kwamen onder Marokkaans bewind. Wie hier problemen mee heeft, zoals hardloper Saleh, krijgt te maken met de autoriteiten. Saleh heeft geen toestemming meer om terug te keren naar zijn geboortegrond en leeft nu zonder zijn familie. Saleh heeft me het adres gegeven van z'n broer. Ik heb hem gevraagd me bij de haven te ontmoeten.

30.34 Voice-over Terwijl aan de andere kant de Sahrawi de Marokkanen als vijanden zien, vindt de broer van Saleh het tot mijn verrassing geen probleem om onder Marokkaans bestuur te leven. Hij heeft als ambtenaar een goed bestaan opgebouwd. Saleh strijdt ondertussen door voor een onafhankelijke Sahrawi-staat, waardoor hij zelfs niet bij de begrafenis van zijn jongste broertje kon zijn.

31.38 Voice-over Toch zijn er ook meldingen van onderdrukking en zelfs foltering van Sahrawi-nationalisten door Marokkaanse militairen. De strijd voor een onafhankelijk Sahrawi-staat leeft onderhuids in de straten van Al-Ajoen en komt af en toe tot uitbarsting bij demonstraties. Ik kom een Sahrawi-winkelier tegen die erover durft te praten.

33.29 Voice-over In Al-Ajoen wordt me duidelijk dat er twee stromen onder de Sahrawi zijn. De nationalisten en de mensen die zich neerleggen bij de Marokkaanse overheersing. Lijnrecht tegenover de winkelier staat de gouverneur van dit gebied. Van oorsprong is hij Sahrawi maar hij is opgeklommen tot de hoogste hoogste bestuurder. Hij heeft het ideaal van een onafhankelijke westerlijke Sahara achter zich gelaten.

36.29 Voice-over Maar ik heb genoeg Sahrawi ontmoet die vasthouden aan hun droom van een onafhankelijke staat, gesteund door Algerije. Het land waarmee Marokko van oudsher op gespannen voet staat.

104 37.09 Voice-over De zeggenschap over de westerse Sahara lijkt nu dus vooral een strijd dus twee grootmachten. Volgens de gouverneur is een eigen Sahrawi-staat nergens op gebaseerd.

38.03 Voice-over Een onafhankelijke westerse Sahara zal er volgens de gouverneur niet komen. De muur die Marokko heeft gebouwd zorgt inmiddels voor onderlinge verdeeldheid onder de Sahrawi. Voor Sahrawi die niet onder Marokkaanse vlag willen leven, zit er niets anders op dan dit gebied verlaten. Bijvoorbeeld naar de andere kant van de muur met behulp van een smokkelaar.

37.08 Voice-over In de kampen aan de andere kant van de muur heb ik een jongen ontmoet genaamd Mohammed Hallab die deze gevaarlijke overtocht heeft gemaakt, omdat hij niet langer kon leven onder Marokkaans bewind.

40.09 Voice-over In een buitenwijk van Al-Ajoen vind ik zijn vader, moeder en z'n broertje die hij sindsdien niet meer heeft gezien. En al leven ze in Marokkaans gebied, ze zijn bereid openlijk hun mening te geven.

43.00 Stand-up Zover gaat het dus. Een moeder die in strijd voor een vrijland bereid is om in het uiterste geval haar zoon, die andere kant van de muur, zit nooit meer te zien.

43.18 Voice-over Zolang Marokko de westelijke Sahara stevig in handen heeft, staan de Sahrawi voor een keuze. Blijf ik strijden voor het ideaal van een vrije staat? Of kies ik voor een leven hier achter de muur, onder een Marokkaanse vlag. Ik vraag ten slotte aan de smokkelaar om me naar de oorsprong van de muur te brengen, die buiten het gebied ligt waar we mogen ﬁlmen.

43.47 Stand-up Dit was dus een eerste muurtje ter verdediging van de stad. En zo zijn in de loop van de jaren de muren steeds verder opgeschoven naar het oosten. Steeds groter geworden, opgeschoven als een soort rimpeling door het landschap tot die reusachtige muur die wij gezien hebben.

44.09 Voice-over En hoe groter die muur werd, hoe groter de wens van de Sahrawi om hem neer te halen. Het heeft ze, lijkt wel, alleen maar onverzettelijker gemaakt.

105 44.22 Stand-up Die muur met aan beide kanten Sahrawi-volk. Een volk zonder land. Te grazen genomen door de geschiedenis en als ik heel eerlijk ben: voordat die Sahrawi hier hun eigen vrije westelijke Sahara zullen hebben….

106 Future Express Aﬂevering 1

Inhoudsanalyse: subjectiviteit Future Express, Rob Hof. Uitzenddatum: 23 januari 2010 - NCRV

Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend Rob Hof filmt en legt door middel van een voice-over uit wie de personen zijn en wat de geschiedenis is van de locaties.

c) Observerend d) Participerend e) Reflexief f) Performatief

3. Het doel van de serie: a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen In deze aflevering refereert Rob Hof naar de situatie twintig jaar geleden. Hoe hij zich in dezelfde trein bevond. Hij vergelijkt de situatie van toen met de situatie nu. Hij bevraagt wat er is veranderd.

d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

107 4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee (ga door naar vraag 9)

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer

108 b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

109 d) Anders, namelijk:

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit?

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk wit versus zwart Zuid-Afrika b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld?

110 a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk

Future Express, aﬂevering 1/13 - Zuid-Afrika

Tijd Locatie Tekst

0.47 Voice-over Kaapstad. Het beginpunt van mijn treinreis naar Johannesburg. Een reis door het nieuwe Zuid-Afrika.

1.08 Voice-over Ik reis door een land waar mensen jarenlang vernederd zijn. Maar in 1994 begon met president Mandela een nieuwe tijd, vol verwachtingen en hoop. Het land van de regenboog. Het land waar huidskleur geen rol meer speelt. Jarenlang was de zwarte meerderheid stelselmatig onderdrukt. Nu is dat voorbij. Maar betekent het einde van de apartheid dat hij ook uit de harten en hoofden verdwenen is?

1.41 Voice-over Hoe ga je om met gevoelens van wraak en vergelding? Met verzoening en vergeving? In de trein willen we de verhalen van onze medereizigers horen en voelen.

2.00 Voice-over Ieder vragen we naar idealen, successen, teleurstellingen en de reis naar de toekomst.

4.46 Voice-over Twintig jaar geleden ﬁlmde ik voor het eerst in Zuid-Afrika. Ik wilde op camera vastleggen hoe het apartheidsregime het leven van alledag bepaalde. Twee maanden lang reisden we door het land. En als blanken hoorden we overal 'ja baas' en 'nee baas'. En ook al zei ik zo vaak dat ik geen baas was, telkens weer 'ja baas'.

9.42 Voice-over Elsie's river was tijdens het apartheidsregime een van de meest gewelddadige townships van Kaapstad. Hier woonden de zwarte kanslozen. Iedere straat had een eigen bende. Maar in deze straat droomde Gary Marsh van een toekomst bij het spoor.

14.31 Voice-over Bijna twintig jaar lang was Mama Kete bediende bij een blank gezin. Maar op de dag dat Mandela president werd, was het genoeg. Ze nam afscheid van haar blanke baas. En vanaf dat moment zou ze haar eigen toekomst gaan bepalen. Het zijn haar vastberadenheid en kracht die me imponeren. En dat ze nu anderen leert het stuur in handen te nemen is natuurlijk meer dan symbolisch.

111 23.48 Voice-over Topmanager worden is het bescheiden ideaal van Cosie. net als haar nichtje Nontebeko komt ze uit Kwazulu-Natal, een van de vroegere thuislanden. Het waren tijdens de apartheid ghetto's voor de zwarten. Die van hieruit alleen met speciale pasjes voor tijdelijk werk naar blanke gebieden mochten reizen. Cosy en Nontebeko zijn een voorbeeld voor andere jongeren. Zij lieten zien dat je als zwarte ook in de stad kunt gaan studeren.

31.44 Voice-over Eindstation Johannesburg. Een reis vol inspirerende verhalen. Klim hoger broer, geen maar. Geen als. Je kunt het. Ironisch hoe we tijdens het laatste deel van de reis toch nog eens met de wreedheid van apartheid te maken krijgen. En dit keer zijn het de blanken, die slachtoffer zijn van een schurkenbewind. Terug in Kaapstad, delen we met de eerste zwarte conducteur van Zuid-Afrika de passie en liefde voor de trein. De trein die nu iedereen dient.

112 Future Express Aflevering 6 Kosovo

Inhoudsanalyse: subjectiviteit Future Express, Rob Hof. Uitzenddatum: 24 juni 2010 - NCRV

Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend Rob Hof filmt en legt door middel van een voice-over uit wie de personen zijn en wat de geschiedenis is van de locaties.

c) Observerend d) Participerend e) Reflexief f) Performatief

d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk: 113 4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee (ga door naar vraag 9)

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit?

114 a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

16. Welke waarden worden bekritiseerd?

115 a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk:

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit?

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk Serviërs tegenover Albaniërs b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja

116 b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk

117 Transcript

Tijd Locatie Tekst

0.49 Voice-over Het station van Skopje, de hoofdstad van Macedonië. Tweemaal per dag vertrekt vanaf hier een trein naar Kosovo. Samen met mijn zoon Erik, ga ik deze reis maken. Jarenlang reed er echter geen trein op dit traject. Kosovo was verwikkeld in een bloedige oorlog tussen de Albanese meerderheid en de Servische minderheid van de bevolking. Twintig jaar geleden zat ik in dezelfde trein. De Serviërs die ik ontmoete, vertelden mij afschuwelijke verhalen. Hoe hun Albanese buren vrouwen verkrachtten en klein kinderen vermoorden. Van de Albanezen hoorde ik heel andere verhalen. Hoe ze onderdrukt en vernederd werden door de Serviërs. En dat ze hun eigen taal niet meer mochten spreken. 3.48 Voice-over Macedonische pascontrole. Nog even en we zijn in Kosovo. Eind jaren tachtig begon hier het conflict wat zou leiden tot het definitieve uiteenvallen van de republiek Joegoslavië. In 1999 begon het Servische leger samen met politie en paramilitairen op grote schaal met de verdrijving en uitroeiing van alle Albanezen in Kosovo. Het deed denken aan de systematische uitroeiing van de Joden in Nazi- Duitsland. Kosovo moest Servisch worden. Mensen werden uit hun huizen gejaagd. Vanuit Pristina, de hoofdstad van Kosovo, reden treinen volgepakt met vluchtelingen af en aan naar de grens van Macedonië. Honderduizenden Albanezen werden gedeporteerd naar omringende buurlanden. 4.55 Voice-over De grens van Kosovo. Internationaal gezien was er weinig aandacht voor de strijd in dit land. Uiteindelijk kreeg de wereld genoeg van al het geweld. De NAVO begon met het bombarderen van Servische stellingen. De Serviërs trokken zich terug en er kwam een einde aan de oorlog. Kosovo is sinds vorig jaar onafhankelijk en is daarmee de jongste staat Europa. De Ambassadeur van de Verenigde Staten die tien jaar gelden de wereld aanspoorde om in te grijpen, wordt hier als held vereerd.

118 10.36 Voice-over Fatlume en haar vriend Ersin overleefden de oorlog door samen met duizenden andere Albanezen de bergen in te vluchten. Ook hier was je niet altijd veilig voor de bombardementen. Maar nu is de oorlog voorbij. Fatlume studeert aan het conservatorium en wil verder in de muziek. Ersin leidt een succesvolle theatergroep. 24.48 Voice-over Toen NAVO-vliegtuigen militaire doelen in Kosovo en Servië bestookten, klonk er gejuich in de hoofdstad Pristina. Met ieder jachtvliegtuig kwam de bevrijding een stap dichterbij. Grote reclameborden langs de weg bedanken de legermacht van de NAVO, die sinds het eind van de oorlog in Kosovo is gestationeerd. Bill Clinton en Barack Obama worden hier geëerd als vaders van de nieuwe staat. Maar niet iedereen is blij met de onafhankelijkheid. De Servische minderheid voelt zich beroofd van haar land. Ze wonen in enclaves waar ze de droom van een Servische staat in leven houden. De internationale vredesmacht probeert nieuwe conflicten te voorkomen. De jeugd van Pristina houdt zich daar niet mee bezig. Zij hebben andere dingen aan hun hoofd. Kosovo is nu ook van hen. 33.45 Voice-over Het eindstation is in zicht. De verschrikkingen van de oorlog zijn voorbij. Je hoeft in Kosovo niet meer te verbergen dat je Albanees bent. Je mag weer trots zijn op je afkomst. En je mag weer reizen. Albanezen reizen massaal. maar de Servische minderheid, mijdt de trein.

Aflevering 6

119 Seks en Zonde Aﬂevering 1

Inhoudsanalyse: subjectiviteit 1. naam programma Seks en Zonde, aﬂevering 1, 11 mei 2014

2. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief

3. Het doel van de serie: a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen Femke Halsema wil weten of er vrijheid bestaat voor vrouw in de islam d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja 120 b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee (ga door naar vraag…)

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja: hoe ervaren islamitische vrouwen het debat over hen? b) Nee (ga door naar vraag 9)

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

"Een aantal jaren geleden, toen ik nog politicus was, heb ik eens een interview gegeven…." (0.57) "Ik kan me dit moment nog goed herinneren" (3.01) "Ik ben zo anders opgevoed" (4.21)

121 "In 2005 haal ik samen met …." (6.33) "Mijn jeugd kon niet meer tegengesteld zijn" (9.34) "Vanaf het moment dat het debat over de islam Nederland begint te verdelen, levert het mij een dilemma op" (26.39) "Ik vraag me toch elke keer af waarom zou je als vrouw…" (44.54)

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk: 12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

14. Aan welke waarden wordt de voorkeur gegeven? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) Over Wilders: "Dit voorstel is zo absurd en zo gênant". En: "Ik vind het onprettig dat de diepste geloofsovertuigingen van mensen publieke debatten in worden gesleurd" b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk: ______

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

16. Welke waarden worden bekritiseerd? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging)

122 Over strenge islamitische waarden: " Het is hun vrije recht, maar mij maakt het opstandig vanwege de nadruk op zedigheid, de talloze verboden die worden gepredikt en de druk die het op vrouwen als Fatwa en haar jongere zus legt. " En: "Ik vraag me toch elke keer af waarom zou je als vrouw je onderwerpen aan een geloof, dat zo hardvochtig tegen je is." Ze ziet de islam als een cultuur die tegen vrouwen is.

b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk: ______

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit? Ze vertelt over het moment dat Wilders in de Kamer begon over de 'kopvoddentaks', dat ze dat gênant vond.

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk de islam tegenover ongelovige Nederlanders en islamitische waarden tegenover Nederlandse waarden, en ten slotte nog de islamitische vrouw tegenover de islamtische man. b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant Ze kiest duidelijk voor de vrije 'voor hun vrijheid vechtende' islamtische vrouw

b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

123 21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk de oud-politica Femke Halsema en de vrouw die in een seculier gezin is opgegroeid met seculiere waarden b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja: de islamitische vrouwen leven volgens Halsema 'in anonimiteit' en zijn 'Hollands' omdat ze 'Soms precies in de leer' zijn en 'soms met de hand ermee lichten'. b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk: Geert Wilders en de PVV, moslima's

124 Seks en Zonde Transcript aﬂevering 1

Tijd Locatie Tekst

0.49 Tekst in beeld In de geschiedenis was de vrouw vaak anoniem - Virginia Woolf

0.57 Stand-up, lopend Een aantal jaren geleden, toen ik nog politicus was, heb door Amsterdam ik een interview gegeven en daarin heb ik gezegd dat ik best wel veel moeite heb met de hoofddoek. Dat ik vanzelfsprekend vrouwen respecteer die het willend dragen, en het een schande vind dat ze gedwongen zouden worden het af te doen. Maar dat dat niet wegneemt dat ik het jammer vind dat vrouwen zich bedekken. Zeker als dat is omdat ze denken dat ze anders mannen uitlokken. Nou, dat kwam me in deze buurt op nogal wat kritiek te staan. Bij de school van mijn kinderen werd ik er echt woedend op aangesproken, tot en met de directeur van de school die vond dat ik mogelijk andere ouders gekwetst had. Dus ik zat op een gegeven moment voor mijn eigen deur op een bankje en toen kwam er een helemaal gesluierde vrouw aan. Echt van top tot teen, je zag alleen nog zo haar gezicht. Ze keek naar me, zag me zitten en zei: plat Amsterdams: leuk doekje he? Daar heb ik wel hard om moeten lachen. Dat wees me er nogmaals op dat ik niet al te makkelijke vooroordelen moet hebben over wat er onder de hoofddoek schuil gaat.

2.12 Voice-over In deze serie komen islamitische vrouwen aan het woord. Je hoort ze namelijk zelden zelf. Over hoe ze in het leven staan, over hun zeden en zonden, over alle regels die gelden in het geloof. Ik wil het wel eens van hen horen.

125 3.01 Halsema kijkt naar Ik kan dit moment nog heel goed herinneren. Het was een video van een van de meest gênante momenten in het debat. Ik Wilders die de weet dat hij begon over die kopvoddentax en dat ik 'kopvoddentax' dacht: hier ga ik niet op in. Dit moment laat ik passeren. introduceert Dit voorstel is zo absurd. Het is zo gênant, en dan dat gênante lachen in het kabinet erbij. Ik zat eigenlijk een beetje stupéfait te luisteren en toen draaide ik me op een gegeven moment om. En achter mij zat mijn collega Naïma Azough en die had tranen in haar ogen. En ze zei tegen mij: je kunt nu niet blijven zitten, want dit gaat wel over mijn moeder.

4.21 Voice-over Ik ben benieuwd hoe islamitische vrouwen het debat over hen ervaren. En de oordelen die ik eerlijk gezegd ook heb: dat ze weinig mogen en wel heel veel moeten. Ze moeten zich sluieren en zich voegen naar hun man, hun familie en de imam. Ik ben zo anders opgevoed. Ongelovig en vrij en ik denk dat hun geloof hen onvrij maakt. In deze serie onderzoek ik of dat oordeel wel klopt. Eigenlijk kan ik me weinig moslims herinneren. in Enschede waar ik opgroeide waren er Marokkaanse en Turkse gastarbeiders. Later toen ik studeerde in de jaren tachtig heetten ze minderheden en in de jaren negentig veranderden zij in allochtonen. Zelfs in 1989 toen er een fatwa tegen Salmon Rushdie werd uitgesproken, bleef de islam in Nederland onzichtbaar en eigenlijk ook onomstreden. Dat veranderde pas echt met de aanslagen in New York. Het gevaar is onder ons. Dat is de boodschap van 9/11. En dan krijgen de moslims in Nederland voor het eerste een gezicht. een kwaadaardig gezicht. Ze komen apart te staan als aanhangers van een gevreesd geloof. Naar 2001 wordt de onderdrukking van de islamitische vrouw een politiek thema. Vooral door de persoonlijk getuigenissen van Ayaan Hirsi Ali. Ze klaagt de islam hard aan. Alleen als je van je geloof afvalt, kun je als vrouw vrij zijn.

6.33 Voice-over In 2005 haal ik samen met andere vrouwelijke Kamerleden de voorstelling De gesluierde monologen naar de Tweede Kamer. Er wordt dan al een aantal jaren over islamitische vrouwen gepraat. En wij vonden het hoog tijd om hun stem te horen.

7.39 Voice-over De Nederlands-Marokkaanse Fadwa Kartoubi was lang maatschappelijk werker en een traditioneel moslimmeisje. Ze heeft haar leven omgegooid. Want nu als alleenstaande moeder in Lelylstad met twee dochters, houdt ze een heel persoonlijk blog bij. Haar openhartigheid raakt me. Het gevecht met haar ouders, de worsteling met haar geloof en de eigenzinnige keuzes die ze maakt.

126 9.34 Voice-over Mijn jeugd kon niet meer tegengesteld zijn. Ik kom uit een atheïstisch gezin waar geloof geen rol speelt. Leven en laten leven was het motto van mijn ouders. Ze respecteerden mensen die anders waren, maar geloof vonden ze een nogal exotische hobby. Mijn ouders stimuleerden mij om onafhankelijk te worden, eigen keuzes te maken. Onderdanig zijn, dat vonden mijn ouders pas echt vloeken in de kerk. De gesluierde monologen worden na tien jaar weer opgevoerd en ik vraag mijn moeder om mee te gaan. Naar Enschede, de plek waar ik opgroeide en waar mijn moeder jarenlang wethouders was.

11.21 Voice-over Fatwa vertelt over haar lastige jeugd, over alles dat haar ouders haar hardhandig verboden. Ze vertelt ook over haar huwelijk, de man die zich voor haar bekeerde. En waarom ze van hem ging scheiden. Soms open en dan trekt ze plotseling een grens.

16.02 Voice-over De vrijheid waarvan ik proﬁteer, is door de generatie van mijn moeder bevochten. Zij had weinig keuzes. Het was vanzelfsprekend om jong te trouwen en daarna thuis voor de kinderen te zorgen. Studeren of op reis gaan, wat mijn moeder eigenlijk wilde, mocht niet van mijn opa en oma. Fadwa zit nog middenin de strijd. haar ouders hebben verwachtingen, net als haar omgeving. Maar zij trekt haar eigen plan.

26.39 Voice-over Vanaf het moment dat het debat over de islam Nederland begint te verdelen, levert het mij een dilemma op. Ik vind het onprettig dat de diepste geloofsovertuigingen van mensen publieke debatten in worden gesleurd. In een paar jaar tijd verandert de islamitische gemeenschap in Nederland in een nationale kop van jut. Maar de polarisatie trekt sporen aan twee kanten. Tegen over de groeiende islamofobie staan meer activistische moslims. Vaak zijn het jonge mensen die zich traditioneel kleden en hardop dromen van een islamitische staat. Het is hun vrije recht, maar mij maakt het opstandig vanwege de nadruk op zedigheid, de talloze verboden die worden gepredikt en de druk die het op vrouwen als Fatwa en haar jongere zus legt.

35.10 Voice-over Sinds de Gesluierde monologen in premiere ging, ben ik de actrices altijd blijven volgen. Het stuk is nog even actueel en uniek. In de openheid, de rauwe en soms schokkende ervaringen waarover de vrouwen vertellen.

39.58 Voice-over Geestelijke vrijheid, dat is ook waar Fadwa naar zoekt. Ze wil haar eigen leven willen inrichten. Geen opgelegde regels, meer geen beperkingen. Maar ze wil ook niemand kwetsen. Noch haar ouders, noch haar god.

41.25 Voice-over Moslima's in de polder. Soms precies in de leer, soms met de hand ermee lichtend als het geloof het dagelijks leven in de weg zit. Hollandser kan het niet.

44.10 Voice-over In Nederland leven de meeste islamitische vrouwen in anonimiteit. Ze gaan naar school, ze werken, ze zorgen voor hun kinderen in relatieve stilte. Het is een gesloten wereld zegt mijn moeder. Maar soms breekt-ie open.

127 44.54 Kijkend naar haar Ah, dat is nou jammer. Dat zij opstaat en weggaat. Want laptop je had toch eigenlijk die man willen zien vertrekken. Ik vraag me toch elke keer af waarom zou je als vrouw je onderwerpen aan een geloof, dat zo hardvochtig tegen je is. Ik wil weten of er ruimte in de islam is voor vrije vrouwen. Moslims in Nederland maken deel uit van een internationale gemeenschap, een internationale cultuur. Ze kijken naar de internationale zenders, ze beluisteren dezelfde geestlijken, volgen dezelfde modes. En dan is het ook logisch om naar die internationale bronnen te gaan zoeken waar zij naar kijken en luisteren.

45.48 Voice-over Ik ga op reis. Op zoek naar de vrouwen die openlijk vechten voor hun vrijheid in de islam. Ik wil hun levensverhalen horen, hun stemmen laten klinken. Een van de meest omstreden vrouwen in de islamitische wereld is de Pakistaanse seksbom en actrice Winna Malik. De volgende keer praat ik met haar over seksualiteit, haar vrijheid om anders te zijn en de fatwas die over haar zijn uitgesproken.

128 Seks en Zonde Aﬂevering 4

Inhoudsanalyse: subjectiviteit

1. naam programma Seks & Zonde, aﬂevering 4, 1 juni 2014

1. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

129 5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja Halsema raakt ontroert als ze een piramide ziet (12.19) "Maar het neemt niet weg dat het Tahirplein voor mij in ieder geval van het plein van de bevrijding ook echt het plein van de intimidatie is geworden." (18.30)

b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

11. Wanneer gebeurt dit?

130 a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

14. Aan welke waarden wordt de voorkeur gegeven? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) De waarde dat de vrouw gelijk is aan de man en ongesluierd over straat mag. c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk: ______

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

16. Welke waarden worden bekritiseerd? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) Femke Halsema bekritiseerd de regimes in Dubai en Saudi-Arabië die Souad Al Shammary verboden om haar te ontmoeten. Daarnaast bekritiseert ze geestelijke elites en houdt ze hen verantwoordelijk voor vrouwenmishandeling (15.11) d) Anders, namelijk:

131 De houding van het Westen tegenover Saoedi-Arabië. Volgens Halsema kijkt het Westen weg bij de mishandeling van vrouwen in dat land om de handelsbelangen niet te schaden (43.47)

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit? Ze geeft aan bang te zijn dat haar geïnterviewde iets overkomt: "Sinds onze ontmoeting speur ik dagelijks het internet af naar informatie over haar. En elke keer ben ik bang dat ze gevangen is gezet, dat ze wordt mishandeld."

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk onvrije vrouwen tegenover het machtige regime in Saoedi-Arabië b) Nee

20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk de vrije Westerse vrouw b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja Over Egypte zegt ze dat het niet langer "een lichtend voorbeeld" is "voor een vreedzame overgang naar democratie en vrijheid" (2.45) Het regime in Egypte beticht ze van barbaarse praktijken (18.06) Souad Al Shammary noemt Halsema een vrijdenker (33.14) en een boegbeeld van de vrouwenstrijd (4.01) b) Nee

132 23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk

133 Seks & Zonde Aﬂevering 4

Tijd Locatie Tekst

0.41 Tekst in Brave vrouwen schrijven zelden geschiedenis beeld

0.51 Voice-over Cairo, achter de verzakte gevels door de rotzooi op straat, kun je nog zien dat het een mooie stad was. Franse boulevards, historische grandeur. Maar het is ook een stad in verval. De revolutie die hier in januari 2011 begon, heeft een zware wissel getrokken op het leven. Armoede slaat je in je gezicht. En het leger is overal aanwezig. Straten zijn afgezet en tanks blokkeren de doorgang. Op het Tahirplein is gras gelegd. Weinig herinnert nog aan de uitgelaten demonstranten. De scanderende en demonstrerende vrouwen.

2.45 Voice-over De revolutie keerde zicht tegen de vrouw. En Cairo hield op een lichtend voorbeeld te zijn voor een vreedzame overgang naar democratie en vrijheid.

2.57 Stand-up Ik ben nu op het vliegveld en wij wachten op hier op Souad Al Shammary. Een Saoedische activiste. We mochten haar natuurlijk niet in Saoedi-Arabië ontmoeten, daar kwamen we niet in. We probeerden haar in Dubai te ontmoeten, daar kwamen we ook niet in. Want blijkbaar beschouwt men de vrouw als te gevaarlijk. Zij vinden namelijk dat vrouwen vrij mogen zijn. Dus nu staan we hier op een vliegveld in Cairo met een bordje. En hier mogen we niet ﬁlmen, dus het gaat allemaal een beetje geniepig.Volgens mij is haar vliegtuig net geland, want ik zag allemaal volledige geniqaabde vrouwen. Het kan niet missen dat die uit Saoedi- Arabië komen.

3.50 Stand-up Ja wat leuk, dat is haar.

134 4.01 Voice-over Souad Al Shammary is in Egypte om te ontspannen. Als gescheiden vrouw met zes kinderen heeft ze in Saoedie-Arabië geen bewegingsvrijheid. Haar veel jongere broer is ook haar kompaan. Maar ze mag alleen op reis met toestemming van hen. Voor de Saoedische wet is zij namelijk niet handelingsbekwaam. De afgelopen jaren werd Souad het boegbeeld van de vrouwenstrijd in Saoedie-Arabië. De eerste vrouwelijke advocaat in een rechtszaal. Een van de eerste vrouwen die haar gezicht op televisie toonde, en mede-oprichter van de vrije Saoedische liberalen. Bovendien richtte ze met anderen Women to drive op. Deze vrouwen tarten het verbod op autorijden en plaatsen ﬁlmpjes van zichzelf achter het stuur op internet.

5.36 Voice-over De lange arm van Saoedi-Arabië rijkt ver. Zelfs in haar hotelkamer als we haar 's ochtends ﬁlmen, moet de camera uit, zeggen vijf dreigende mannen voor de deur.

9.25 Voice-over Egypte heeft zijn eigen Jon Stewart. Basin Jousef. Hij is een geduchte tegenstander van het militaire regime en van de moslimbroeders. En als een van de weinigen deinst hij er niet voor terug om het seksuele geweld aan te kaarten.

12.19 Stand-up. Oh wauw! Fantastisch. Wat zijn ze groot hè? Ik raak helemaal Halsema in ontroerd. een auto; ziet piramides.

15.11 Voice-over In 2005 publiceerde de populaire Saoedische presentatrice … Al Abaz foto's van haarzelf. Haar gezicht was onherkenbaar opgezwollen en verminkt. Haar man had haar bijna doodgeslagen. De foto's veroorzaakten een grote schok. In een land waar de mishandeling van vrouwen wijdverbreid is en zelfs wordt toejuicht door de conservatieve geestelijke elites, kwam er wat in beweging. Vrouwen en ook jonge mannen begonnen zich te verzetten. Zij startten een campagne. Inmiddels is huiselijk geweld ofﬁcieel verboden. Helaas is de praktijk nog anders.

16.20 Stand-up Het is nauwelijks voorstelbaar dat het Tahirplein zo'n geschiedenis heeft, op zo'n doordeweekse dag. Het is eigenlijk een heel onaantrekkelijke verkeersader. Ik ga maar eens mijn leven wagen, en oversteken.

17.01 Stand-up De vrouwenbeweging hier in Egypte heeft een heel lange geschiedenis. Al aan het begin van de vorige eeuw was er een activiste … die als een van de eersten haar gezicht en plein public ontsluierde en streed voor politieke rechten en het rechten voor vrouwen om functies uit te oefenen. En dat vind ik ook de tragiek van de vrouwen hier in Egypte: die stonden hier in het front bij de revolutie op het Tahirplein. Het is dankzij heel veel vrouwen dat het volk gehoord werd, ook via social media bijvoorbeeld. En juist hier op het Tahirplein werden vrouwen geïntimideerd. Het was zo erg, dat als er vrouwen hier het Tahirplein opkwamen, dat mannen hen insloten door cirkels om hen heen te vormen, waarbij vrouwen in die gesloten cirkel verkracht en geïntimideerd werden. Dat de situatie op het Tahirplein zo erg was, op een gegeven moment, dat de vrouwen apart moesten demonstreren achter hekken om veilig te zijn tegen mannen.

135 18.06 Voice-over De intimidatie van vrouwen op het Tahirplein beperkte zich niet tot de mannelijke demonstranten. Het leger pakte vrouwen ook op, ontvoerde hen naar militaire gevangenissen, sloegen hen in elkaar en onderwierpen hen aan maagdelijkheidstesten. Pas toen de jonge student Samira Ibrahim het leger aanklaagde, ontstond breed verzet tegen deze barbaarse praktijk.

18.30 Stand-up Maar het neemt niet weg dat het Tahirplein voor mij in ieder geval van het plein van de bevrijding ook echt het plein van de intimidatie is geworden. Als je me vriendelijk ziet lachen, dan is dat in de richting van de agenten die achter de camera staan. Wij verheugen ons alsmaar in een enorm gezelschap van agenten in burger en in uniform, die ons overal willen verhinderen om te ﬁlmen. Je vraagt je af met wie hij staat te bellen.

20.00 Voice-over Op haar achttiende trouwt Souad met een man die haar mishandelt. En ze vlucht terug naar haar ouders met haar pasgeboren dochter. Om haar dochter niet te verliezen, moet ze opnieuw trouwen. Deze keer met een oudere man die al zeven vrouwen heeft. Ze geeft hem vijf kinderen en een paar jaar lang is ze relatief gelukkig. Dan wordt haar dochter, tegen Souads zin, alsnog teruggebracht naar haar vader. Het verandert Souads leven volledig.

24.30 Voice-over Souad loopt weg en duikt met haar kinderen onder in de stad Djedda. En daar begint ze opnieuw te schrijven en weet toegang te krijgen tot de rechtszaal als eerste vrouwelijke advocaat. Jarenlang vecht ze om haar dochter terug te krijgen. Als haar dat uiteindelijk lukt, heeft ze haar kinderen tien jaar niet gezien. Het meisje is zeventien, broodmager en angstig. Als een kind dat schande brengt, leeft ze tussen de geiten in de schuur. Nu is haar dochter volwassen. Ze studeert en treedt langzaam in de voetsporen van haar moeder.

26.30 Voice-over Bij Souad, zoals bij heel veel vrouwen, is de hoop gevestigd op de oude koning Abdullah. Hij lijkt bereid om vrouwen heel beperkt stemrecht te geven, en zelfs enkele plaatsen toe te kennen in zijn adviesraad. En tot afschuw van de conservatieve geestelijken liet hij zich fotograferen met vrouwelijke wetenschappers die openlijk hun gezicht tonen.

33.14 Voice-over In 2012 richtte Souad samen met de activist en blogger Raif Badawi het netwerk De vrije Saoedische liberalen op. Dat netwerk organiseert vrijdenkers in eigen land en internationaal. Het is extreem riskant werk. Badawi is het inmiddels een gevangenisstraf van zeven jaar en zeshonderd stokslagen komen te staan.

43.47 Voice-over Terwijl Egypte internationaal bekritiseerd wordt om het gebrek aan vrijheid en de omgang met vrouwen, kan de geestelijke leiding in Saoedi-Arabië gewoon zijn gang gaan. Het machtige en rijke land onderdrukt vrouwen straffeloos. De Verenigde Staten en Europa kijken met liefde de andere kant op. Handelsbelangen en olie zijn nou eenmaal belangrijker.

136 45.10 Voice-over Souad Al Shammary riskeert net als andere vrouwelijke activisten dagelijks haar leven voor haar weinig radicale eisen. Ze wil kunnen stemmen en zonder mannelijke leiding over straat. Ze wil auto kunnen rijden en haar kinderen kunnen beschermen en vrij kunnen opvoeden. En misschien nog wel het liefste wil ze wat kleur, wat vrolijkheid in haar bestaan. Sinds onze ontmoeting speur ik dagelijks het internet af naar informatie over haar. En elke keer ben ik bang dat ze gevangen is gezet, dat ze wordt mishandeld. Maar tot nu toe is ze er. En ze vecht door

137 Van Rossem for President Aﬂevering 1

Inhoudsanalyse: subjectiviteit

1. naam programma

Van Rossem for President, aflevering 1. Uitgezonden door de EO op 25 oktober 2012.

2. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief

In de eerste aﬂevering van Van Rossem for President reist Maarten van

Rossem door de Verenigde Staten en onderzoekt hoe je president kunt worden van de Verenigde Staten. Hij besteedt in deze aﬂevering aandacht aan de manier waarop Obama carrière maakte – hij bezoekt de achterbuurten van

Chicago en praat met een autodealer in Detroit over het redden van de autoindustrie in die stad. Als laatste wil hij laten zien hoe de beveiliging van de president in zijn werk gaat. Daarvoor laat hij zich door een beveiligingsbedrijf door de stad vervoeren.

3. Het doel van de serie:

138 a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen

Van Rossem zegt te onderzoeken hoe hij president van de Verenigde Staten wordt. Tegelijkertijd analyseert hij de opkomst van president Obama, vraagt aan een autodealer wat de gevolgen zijn van het steunen van de autoindustrie in Detroit en analyseert de werkwijze van het beveiligingsbedrijf . d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit?

139 a) 1-2 keer b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

- Van Rossem rijdt in een Fiat 500: ‘We rijden door Detroit in een Fiat 500. Je zou dat ook kunnen beschouwen als een signaal van de Europeaniseren van de Verenigde Staten.’ (5.15) - Eveneens over de auto: ‘De president moet natuurlijk veilig van a naar b kunnen komen. En die Fiat 500 is vreselijk leuk vanuit mijn perspectief.’ (6.10) - Van Rossem becommentarieerd een scene waarin hij in de fiat 500 staat en wuift: ‘ Ja, u ziet direct. Dit is puur flauwekul. Maar dit is gedaan voor de kijkcijfers.’(10.29) - Over het beveiligingsbedrijf: ‘De zonderline lieden zouden het goed gedaan hebben in een moderne versie van Kuifje in Amerika en ik ben er zeker van dat we niet opvallend op pad kunnen met ze.’ (15.56) - Van Rossem in de auto: ’We zitten nu al tien minuten te wachten in een stervenshete auto’ (24.54) - Van Rossem over de beveiligers: ‘En nou ja, dat lijkt me eerlijk gezegd geen signaal van extreme competentie.’(29.00) -‘Ik ben hier veilig aangekomen, maar de beveiliging was prutswerk ‘ (29.50)

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

140 14. Aan welke waarden wordt de voorkeur gegeven? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) Een vorm van Hollandse nuchterheid waarmee hij de Amerikaanse politiek beziet. Een Cadillac hoemt hij ‘een slagschip van de weg’; hij suggereert dat alle Amerikanen dik zijn (23.52) en gebruikt veel hyperbolen om zijn ergernis over de grootse gebaren van de Amerikanen uit te drukken (24.54). b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk:

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

16. Welke waarden worden bekritiseerd? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) Niet heel duidelijk in de teksten. Er klinkt wel veel ironie en overdrijving door in de teksten van Van Rossem.

b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk:

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit?

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk Nederlanders tegenover de Amerikanen. Het bescheiden Nederland tegenover de grote gebaren van de Amerikanen b) Nee

141 20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant: hij lijkt Nederlanders redelijker te vinden dan Amerikanen b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk de Nederlander b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk: Amerikanen, het beveilingsbedrijf

142 Transcript Van Rossem for President Van Rossem for President. Aﬂevering 1.

Tijdcode locatie tekst

0.01 Intro Hoe word je president van de Verenigde Staten? Dat ga ik onderzoeken door mij kandidaat te stellen voor het presidentschap. En nou hoor ik u denken: dat kan helemaal niet, want hij is in Nederland geboren. En als je niet in Amerika bent geboren, kom je niet in aanmerking. Maar daar heb ik een oplossing voor. Ik ben namelijk van plan om Nederland tot de eenenvijftigste staat van de Verenigde Staten te maken. En als dat geslaagd is, kom ik ook in aanmerking voor het presidentschap. En in de loop van deze wonderlijke zoektocht, zal duidelijk worden dat de Amerikaanse presidentsverkiezingen bepaald een zonderlinge aangelegenheid zijn.

1.20 Voice-over Als je president van de Verenigde Staten wilt worden, doe je er verstandig aan eens te kijken hoe andere presidenten dat hebben gedaan. Detroit, ooit het hoofdkwartier van de Amerikaanse autoindustrie. maar Destroit is in verval geraakt. De autoindustrie is grotendeels verdwenen uit de stad. En de helft van de bevolking is ook verdwenen uit de stad. Het leek of Detroit niet meer te redden was, totdat President Obama heeft besloten met behulp van tientallen miljarden Chrysler en General Motors op de been te houden. Hier arriveren we bij een dankbare Chrysler-dealer.

3.25 Voice-over Dit is de Chrysler Airﬂow. Een fantastische auto uit de jaren dertig. Maar omdat autokopers uilskuikens zijn, is het geen groot succes geworden. Chrysler is nu overgenomen door Fiat. Kortom: David heeft Goliath verslagen.

143 5.15 Van Rossem in een auto. We rijden door Detroit in een Fiat 500. Je zou dat ook kunnen beschouwen als een signaal van de Europeaniseren van de Verenigde Staten. Die maakt nog geen geweldige vordering, laten we daar geen illusies over laten bestaan. Maar het is misschien een begin. Ach, het rijdt best lekker.

5.42 Van Rossem in auto. Er staat Kijk, hoe is het mogelijk! En wat stapt erin? een andere Fiat 500 voor Een trotse modieuze jongeman. Dus niet een hem. of andere kneus of zo. nee een trotse modieuze jongeman. Dus dat heeft wel toekomst. Want wat rijdt erachter? Een mustang met een crimineel achter het stuur.

6.10 Voice-over De president moet natuurlijk veilig van a naar b kunnen komen. En die Fiat 500 is vreselijk leuk vanuit mijn perspectief. Maar in die auto kun je in feite de president nog met een katapult vermoorden. Dus wat we nodig hebben, is zo'n reusachtige Amerikaanse auto. Zo'n slagschip van de weg. Een Cadillac of een Lincoln.

10.29 Van Rossem, staand in de Ja, u ziet direct. Dit is puur ﬂauwekul. Maar Fiat 500 cabriolet. In een dit is gedaan voor de kijkcijfers. En omdat de escorte met 2 andere auto's. makers dol zijn op lollige visuele elementen. Maar nogmaals, dit is scherts.

10.52 Voice-over Chicago is, mochten we Kuifje geloven, is de stad van de mafﬁa. Dat valt tegenwoordig nog wel mee, volgens mij. In deze stad is Obama begonnen met zijn politieke carrière. En anders dan enig andere president is hij begonnen als sociaal werker. En het is een kunst, naar mijn idee, om van sociaal werker president te worden. En de vraag is: hoe heeft hij dat gedaan? Wat waren de eigenschappen die hem zover hebben gebracht?

14.36 Voice-over Als president heb je in feite geen normaal sociaal leven. Je moet voortdurend bewaakt worden. Om nou eens te kijken hoe dat in zijn werk gaat, heb ik een particulier beveiligingsbedrijf in de arm genomen, dat gevestigd is op een nogal ongure plaats, maar dat hoeft op zichzelf geen anti-reclame te zijn.

15.56 Voice-over De zonderline lieden zouden het goed gedaan hebben in een moderne versie van Kuifje in Amerika en ik ben er zeker van dat we niet opvallend op pad kunnen met ze. Maar ik geef ze toch maar het voordeel van de twijfel.

18.57 Voice-over, Van Rossem in [… onverstaanbare naam] heeft mij beloofd de auto mij onopvallend af te zetten bij een chique hotel in het centrum van Detroit.

144 19.10 Voice-over Obama heeft gestuurd aan Harverd, een Amerikaanse topuniversiteit. Maar dat heeft hij niet omgezet in een dure advocatenpraktijk. Hij is in de achterbuurten van Chicago aan de slag gegaan voor de kansarmen.

23.01 Voice-over Obama ziet zijn oude kennissen niet meer, maar hij laat zich nog wel eens fotograferen in wat ooit zijn favoriete lunchrestaurant was. Manny's genaamd

23.52 Van Rossem stand-up in Als je wilt weten waarom Amerikanen dik lunchrestaurant zijn, loop je gewoon langs deze balie en dan weet je meteen hoe het zit.

24.54 Van Rossem wachtend in We zitten nu al tien minuten te wachten in een auto een stervenshete auto. Terwijl de jihadisten waarschijnlijk bezig zijn om de raketwerpers te installeren en op ons te richten. Tjongejongejonge, wat zeg ik? Het zou met niet verbazen als de kandidaat zou overlijden door oververhitting.

29.00 Van Rossem achterin een Ze zijn mekaar kwijtgeraakt. En nu rijden we auto weer terug om de chef op te pikken En nou ja, dat lijkt me eerlijk gezegd geen signaal van extreme competentie.

29.22 Van Rossem achterin een Nu hebben ze mekaar weer opgepikt maar auto dat is toch een vrij eigenaardige toestand.

29.50 Van Rossem in hotel Ik ben hier veilig aangekomen, maar de beveiliging was prutswerk Ik had eigenlijk beter op de ﬁets kunnen gaan. Dat was waarschijnlijk sneller gegaan en zeker niet onveiliger.

145 Van Rossem for President Aﬂevering 3

Inhoudsanalyse: subjectiviteit Reisserie

1. naam programma

Van Rossem for President, aflevering 3. Uitgezonden door de EO op 25 oktober 2012.

2. Documentaire vorm (combinatie mogelijk): a) Poëtisch b) Beschrijvend c) Observerend d) Participerend e) Reﬂexief f) Performatief

In de derde aﬂevering Van Rossem for President reist Maarten van Rossem door de Verenigde Staten en onderzoekt de Nederlandse invloeden in de

Verenigde Staten. Hij vertelt in een radioprogramma over zijn doel om president te worden van de Verenigde Staten en treedt op in een mormoons comedy café. Ten slotte leert hij in Las Vegas hoe hij een pokerface moet doen, omdat hij denkt dat het belangrijk is voor een president.

3. Het doel van de serie: a) Vastleggen, openbaren (aan anderen) of behouden 146 b) Overtuigen van een standpunt c) Analyseren of bevragen

Van Rossem zegt te onderzoeken hoe hij president van de Verenigde Staten wordt. Tegelijkertijd analyseert hij de afkomst van de republikeinse presidentskandidaat Mitt Romney en de mormoonse gemeenschap.

d) Uitdrukken (van een gevoel of gedachte) e) Anders: Namelijk

4. Wordt er gebruik gemaakt van interviews? a) Ja b) Nee

5. Is er een verteller? a) Ja b) Nee

6. Is de verteller zichtbaar? a) Ja b) Nee

Subjectiviteit/objectiviteit

7. In de serie wordt er een vraag gesteld die beantwoord moet worden a) Ja b) Nee

9. De verteller refereert aan een persoonlijke ervaring a) Ja b) Nee (door naar vraag 11)

10. Hoe vaak gebeurt dit? a) 1-2 keer

147 b) 3-4 keer c) 5-6 keer d) > 6 keer

- Van Rossem beschrijft zijn ervaring met de pop van de moordenaar van Lincoln ('En als je natuurlijk zo'n snorretje hebt, dan weet je van tevoren eigenlijk al dat het een volstrekt onbetrouwbaar sujet is. Dit is wel zo'n raar snorretje') - Over de herdenking van Lincoln 'ik moet eerlijk bekennen dat ik dit toch wel iets te veel van het goede vind.' - Over een plek waar de mormoonse gemeenschap woont: Vind ik het mooi? Neu, maar waarschijnlijk vinden zij het wel mooi en daar gaat het natuurlijk om. - Van Rossem vertelt over iets wat buiten beeld gebeurd is ('Die lieve meisjes hebben ons verteld dat er geen relatie is tussen het mormoonisme aan de ene kant en politieke overtuigingen aan de andere kant. Ik heb allerlei voorbeelden gegeven, maar nee, er was geen verbinding tussen die twee dingen'; en 'Ik oefen nog even op mijn ijzige blik. Maar laat ik eerst eens kijken hoe je als kandidaat aan geld moet komen.')

11. Wanneer gebeurt dit? a) In de voice-over b) In de stand-ups c) Anders, namelijk:

12. De verteller scheidt waarden van feiten a) Ja b) Nee

13. De verteller geeft een voorkeur aan voor waarden a) Ja b) Nee

14. Aan welke waarden wordt de voorkeur gegeven? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) Van Rossem kijkt neer op de mormoonse overtuigingen van Romney. Dat wordt duidelijk door de zeer ironische manier waarop hij over hun religie spreekt (4.06). b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie)

148 c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk: ______

15. De verteller bekritiseert waarden a) Ja b) Nee

16. Welke waarden worden bekritiseerd? a) Waarden voortkomend uit levensovertuiging (religie, politieke overtuiging) De gedachte dat een president gelovig moet zijn om zo een goede morele koers uit te kunnen zetten.

b) Waarden met een duidelijk Westerse basis (op basis van sekse, religie) c) Niet-Westerse waarden (poligamie, sharia) d) Anders, namelijk: ______

17. De verteller geeft inzicht in zijn/haar emoties a) Ja b) Nee

18. Hoe gebeurt dit?

Van Rossem spreekt voornamelijk zijn ergernis uit.

19. Is er sprake van een tegenstelling van personen? a) Ja, namelijk Republikeinen tegenover Democraten, Nederlanders tegenover Nederlanders, religieuze mensen tegenover seculiere mensen b) Nee 149 20. Hoe reageert de journalist daarop? a) De journalist kiest een kant. De kant van de seculiere Amerikaan. Van Rossem begrijpt niets van de mormonen en verbaast zich over het feit dat zij humor hebben b) De journalist is neutraal c) De journalist twijfelt tussen de verschillende kanten d) Anders, namelijk

21. De journalist vertegenwoordigt naast zichzelf ook een andere partij a) Ja, namelijk de seculiere Nederlander. Dat klinkt door in de schertsende toon die Van Rossem kiest. b) Nee

22. De journalist geeft een waardeoordelen over een persoon of groep a) Ja b) Nee

23. Wie wordt beoordeeld? a) Een geïnterviewde b) De interviewer zelf c) Een overheid of bovengestelde d) Anders, namelijk de mormonen en Amerikanen in het algemeen. Hoe Amerikanen omgaan met hun dode presidenten vindt Van Rossem een poppenkast, en de mormonen zijn humorloos. Daarnaast wordt de moordenaar van Lincoln beoordeeld op zijn snor.

150 Transcript Van Rossem for President Aﬂevering 3

Tijdcode locatie tekst

1.26 Van Rossem in auto - voice-over We zijn op weg naar Holland, het plaatsje Holland welteverstaan, in de staat Michigan. Hier kwamen in de 19e eeuw tal van Nederlandse gereformeerden wonen. En daarmee hebben we een stevig religieus stempel gedrukt op de Amerikaasnse samenleving ter plekke. De vraag is natuurlijk of ik daar iets mee kan in mijn campagne. Maar eerst verdiepen wij ons even in een typisch Amerikaanse obsessie: het themapark. Wat in dit bijzondere geval onszelf betreft.

3.11 Van Rossem zit op een tribune te Dit heeft volgens mij niets met kijken naar volksdansen volksdansen te maken

151 3.21 Van Rossem staat naast een Vincent van Gogh, weliswaar met standbeeld wat barsten in de hals, maar wat natuurlijk het meest komische is, hij schilderde zijn zonnebloem terwijl hij staat uit te kijken op een Amerikaanse snelweg waar de ene reuzetruck naar de andere voorbij komt denderen. Het is een aandoenlijk prutswerk, waarbij bovendien - daar moet ik nog even op wijzen - de vogels, kijk, op het schilderij hebben gepoept, waardoor het een unieke authentieke waarde heeft gekregen. Het is medegevormd door de natuur.

4.06 Van Rossem in een kerkje Het is klein, maar het brengt ons bij een probleem wat we nog he-lemaal niet hebben besproken, namelijk dat een Amerikaanse president godsdienstig moest zijn. Een meerderheid van de Amerikanen is van mening dat een president die niet gelooft, dat die eigenlijk totaal ongeschikt is voor het ambt. Dat-ie geen morele koers kan uitzetten. Dus in die zin zou ik me misschien wel moeten bekeren voor het presidentschap. En ik moet bekennen dat als u ooit in de krant lees dat ik me bekeerd heb, dan is dat een typische politieke leugen. Dat klopt dan niet. Ik ga mijzelf niet bekeren. Maar het feit is dat Amerikanen dat denken.

7.36 Van Rossem in de camper - voice- Even verderop is weer een over themapark. En hier ontmoet ik voor het eerst van mijn leven een echte Amerikaanse president. Die mij notabene vertelt over zijn moeilijke jeugd.

8.13 Van Rossem loopt door het Lastige insecten is een ding, maar themapark met een Lincoln-imitator Lincoln was ook nog eens de eerste die vertelt over het ongedierte in het president, een republikein Witte huis. bovendien, die werd vermoord.

8.24 Van Rossem bij een pop Dit is de moordenaar van Abraham Lincoln. Een acteur, die Lincoln door heeft geschoten terwijl hij in het theater zat. En als je natuurlijk zo'n snorretje hebt, dan weet je van tevoren eigenlijk al dat het een volstrekt onbetrouwbaar sujet is. Dit is wel zo'n raar snorretje.

152 8.45 Voice-over Hoe herdenken de Amerikanen hun meest geliefde president? Welnu, op deze enigszins merkwaardige manier dus.

08.54 Van Rossem bij een kist Een kist en witte begrafenisbloemen. Maar ik moet eerlijk bekennen dat ik dit toch wel iets te veel van het goede vind. Echt dat je zegt jongens, kom op hè. Had het ietsje kleiner gehouden. Plus die muziek hier, tjongejongejonge.

9.12 Voice-over Een dergelijke poppenkast kennen wij in Nederland gelukkig niet. Kunt u zich het zich voorstellen, het Rutte-museum, of Balkenende- land?

9.27 Voice-over Van Obama weten we niet precies wat hij gelooft. Al weten we wel dat hij gelooft. Maar Romney is lid van een heel vreemd kerkgenootschap. De mormonen. Salt Lake City is de hoofdstad van de staat Uttah en het centrum van de mormoonse kerk. Joseph Smith kreeg in 1830 een visioen waarin Jezus hem verzocht om de ware kerk opnieuw op te richten. Nota bene in de VS. Dat werd de mormoonse kerk. De mormonen werden vervolgd en Joseph Smith werd gelyncht. Daarna trokken de mormonen naar een zo veilig mogelijke plek in het verre verre westen nabij een zoutmeer: Salt Lake City

10.18 Stand-up/loopje Van Rossem Mitt Romney, een van de twee presidentiële kandidaten is mormoon en heeft het feit dat hij dat is nou ook gevolgen voor zijn politieke overtuigingen? En dan zou het ook gevolgen hebben voor de hele politieke gang van zaken in de VS. Je hoeft er geen verstand van te hebben om te zien dat ze het goed onderhouden hier. Vind ik het mooi? Neu, maar waarschijnlijk vinden zij het wel mooi en daar gaat het natuurlijk om.

153 13.25 Stand-up/loopje van Rossem Die lieve meisjes hebben ons verteld dat er geen relatie is tussen het mormoonisme aan de ene kant en politieke overtuigingen aan de andere kant. Ik heb allerlei voorbeelden gegeven, maar nee, er was geen verbinding tussen die twee dingen. Dus Mitt Romney kunnen we veel beter typeren als multimiljonair, succesvolle zakenman, dan als mormoon. Het doet er eigenlijk niet toe dat hij mormoon. Als we, althans, die meisjes mogen geloven.

13.58 Voice-over Humor van en door mormonen, het bestaat echt. Er is zelfs een mormoonse comedycafé.

16.29 Voice-over Je zou het misschien niet zeggen, maar mormonen hebben wel degelijk een gevoel voor humor. En ze zijn ook vrij tolerant. Maar toch zouden ze het liefst iedereen, in heden en verleden tot hun gleoof willen bekren. Romney zelf bijvoorbeeld reisde als jonge missionaris naar Frankrijk. En hier in Salt Lake City naast Temple Square vind je het family archive. Een van de grooste databanken op dit gebied. En met als enig doel, om iedereen, levend of dood, op te nemen in de mormoonse kerk.

19.45 Voice-over Romney denkt natuurlijk dat hij een fatsoenlijk mens is, want mormonen zijn tegen alcohol, tegen roken, tegen kofﬁe en tegen gokken. Maar toch zijn er duistere banden tussen de republikeinen en de stad waar je alles kunt doen wat verboden is: Las Vegas. Iedere Amerikaan is opgegroeid met poker. En wat is nou eigenlijk een pokerface, en heb je daar wat aan als president?

22.54 Voice-over Ik oefen nog even op mijn ijzige blik. Maar laat ik eerst eens kijken hoe je als kandidaat aan geld moet komen.

154 23.08 Voice-over In Las Vegas worden miljarden verdiend. En hoewel je als mormoon niet mag drinken en mag gokken, schrikt Romney er als presidentskandidaat niet voor terug om geld aan te nemen van een van de grootste gokbazen ter wereld.

26.37 Voice-over Er gaan dus miljarden naar dit soort van advertenties. En u ziet het wel, het is heel andere koek dan die rare zendtijd voor politieke partijen.

29.00 Voice-over Casino's, pokeren, one-armed- bandits; lieve kijkers, ik heb er totaal niks mee. Maar een pokerface, dat zou mij misschien in de campagne wel iets verder kunnen helpen.

155 Bijlage 2 Interviews met regisseurs

Thomas Blom Regisseur van De Muur, aﬂevering 1 Face-to-Face, 19 februari 2015. Amsterdam

Van wie was het idee? Van de presentator: Menno Bentveld. En daar begon het mee. Het is wat je noemt een eerstelijnsidee. En ik werk graag mee aan eerstelijnsideeën en dat is heel simpel: De Muur gaat over muren in de wereld. Het is helder in de communicatie waar zo'n serie over gaat. En dat heeft Menno goed bedacht. En achter zo'n eerste lijn is er ruimte voor een tweede, derde, vierde laag. En ik vind het altijd prettig als die gelaagdheid getrokken wordt door een heel helder idee.

Kun je dat eens uitleggen? Is er ook een tweede- of derdelijnsidee? Het gaat erom dat er de Muur zo'n goed idee is. Je kijkt daar niet naar vanwege de duiding van Menno Bentveld. Het heeft heel goed uitgepakt doordat Menno zich ook liet verrassen. Wat Jelle Brandt Corstius doet, is veel meer duiding. Je zet daar de tv aan om zijn duiding te horen. Dat is een cruciaal verschil. Menno ontsluit een onbe- kend fenomeen, in dit geval die muren in de wereld, eigenlijk is hij een soort ontdekkingsreiziger. Het heeft wel een duiding, maar dat is niet zozeer een hele diepe, derde, vierdelaagsduiding; en Jelle is een heel goede verteller - hij is ook een schrijver - zijn kracht zit juist in die rare twisten in hoe het in elkaar steekt. Het zijn bijzondere dingen, maar niet zozeer een fenomeen.

Menno Bentveld onderzoekt dus vooral een fenomeen op verschillende plekken? Ja

Hadden jullie een doel in gedachten bij het maken van deze serie?

156 Ja, we wilden laten hoe het eraan toegaat rondom die muur. Heel simpel. Het liefst aan beide kanten.

Eraan toegaan, wat bedoel je daarmee? Euh, nou ja, dat die muren in die vorm überhaupt bestaan. En dat er alleen maar meer muren bijkomen.

En als ik een rijtje geef, is het dan vastleggen/openbaren; de kijker overtuigen/ analyse; een uitdrukking van een bepaalde gedachte. Wat herken je dan?

Vastleggen. Dat is waar ik het net over had. Jelle zal meer op analyse zitten. Dan heb je iemand nodig die dat uitstraalt. Die een soort authenticitiet daarin uitstraalt. Waar- in je denkt: hij/ zij kan mij dat vertellen. Hij of zij is zo onderlegd of weet zoveel van het land. Bij Jelle is dat zo. Hij spreekt Russisch daramee is hij al heel overtuigend. Menno is energiek en bereid de muur te laten zien aan de kijker. Dat vast te leggen. En zeggen: kijk jongens, dit bestaat. En wat? Kunnen die mensen nog steeds niet aan de andere kant komen? Zijn er nog steeds dat soort vooroordelen? Hij is eigenlijk de ontdekkingsreiziger die namens de kijker op pad wordt gestuurd.

Vat ik je goed samen als ik zeg dat Menno de kijker die op pad wordt gestuurd en Jelle is meer een autoriteit die vertelt?

Ja, Menno komt dichter bij de kijker. Zeker. Het verschilt een beetje per muur. In Belfast of Slowakije gaat het meer richting analyse. Het loopt dus door elkaar heen. Maar het gaat erom: waar zit de grootste kracht, want dat geeft de uitstraling aan de serie. Bij de Muur is het een eerstelijnsidee. Dat ik het hoorde en dacht: dat is een goed idee! En Menno, dat is ongelooﬂijk hoe hij volgehouden heeft, naar al die muren te gaan. Dat straalt hij uit. Dat is de uitstraling van de serie. En als hij bij de muur is, stelt hij ook nog eens de goede vragen en soms gaat hij naar analyse. Maar als je mij vraagt waar zit de piek, of wat stijgt er bovenuit? Dan is dat het vastleggen, naar mijn idee.

Over Menno: je zei dat het zijn idee was, was het ook meteen duidelijk dat dit de vorm moest zijn? Met de vraag: hoe veranderen muren mensen?

157 Dat weet ik eigenlijk niet. Het is sowieso de enige keer dat ik met een presentator heb gewerkt. Ik ben het verder ook niet gewend. Ik heb ja gezegd. Ik had tijd voor eentje. Maar het was wel het vertrekpunt. Die premisse was op manier al geformuleerd.

Dat was al zo toen jij erbij kwam? Weet ik niet helemaal zeker meer, maar volgens mij wel.

Die vraag hoe muren veranderen, wanneer is die opgesteld? Het is wel scherper gemaakt in de montage. Sommige verhalen zijn gewoon heel complex. Maar het was wel duidelijk dat we wilden ﬁlmen aan beide kanten van de muur. Over de Polisario zijn een aantal documentaires gemaakt en dan is het op voorhand al van oh en ah. Dat kan ook zo zijn, maar we wilden ook het verhaal van de andere kant horen. Ook aan de Marokkaanse kant.

In de serie drukt Menno zijn eigen gedachten uit en gevoelens. Hoe belangrijk was het om die persoonlijke ervaringen in te zetten? Ik denk dat dat de kracht van Menno. Hij weet heel primair te reageren. Zoals wij als kijkers allemaal zouden reageren. Ik vind het nog wel meevallen hoe persoonlijk het is. Bij analyse in andere series is het voortdurend persoonlijk, voortdurend hun visie op de zaak. Niet zozeer persoonlijk qua gevoel, maar wel hun mening. Menno heeft niet voortdurend zijn mening verkondigd, maar het past gewoon in zijn rol. Daar ligt zijn kracht.Hij is ontdekkingsreiziger. Hij laat zich verrassen en durft zich ook te laten verrassen.

Mochten emoties worden toegelaten tot het verhaal? Ja, maar dat komt vanzelf. Dan ga je interviewen en dan is het van: jezus, wat ongelooflijk. Dus dat komt in principe vanzelf. Zo ontstaat het. Dat is gewoon verhalen vertellen. Maar in dit geval: we waren er nog nooit geweest. We konden er niet eerst rondkijken. Het was dus on the fly. Wij vlogen in. Van tevoren hadden we veel gele- zen en met fixers gepraat en dan ga je heel erg op die primaire emotie zitten.

Waarom was dit voor jou als regisseur een prettige vorm om de serie te maken?

158 Ik heb wel eens een documentaire gemaakt die heette De vuile olie van Shell. Die ging over Nigeria. Die heeft geleid tot een hoorzitting in de Tweede Kamer. Voor het eerst werd Shell te verantwoording geroepen. Maar dat is puur gekomen omdat de politiek het opgepakt het. Er keek niemand naar. Want, het is echt zo dat zonder zo'n duider is er maar een heel kleine groep geïnteresseerd in dit soort buitenlandse verhalen. Dus je kunt het mooi filmen, maar het wordt een andere categorie of genre. Ik haal het Shell verhaal aan omdat het echt een belangrijk verhaal was, maar daar kijken dan 200 duizend mensen naar. Terwijl als ik een verhaal over postbodes maakte, keken er 800 duizend mensen naar. Televisie appelleert vooral aan wat mensen recht- streeks raakt. En dat is dus ook een presentator waar je een bepaald gevoel bij hebt. En dat vind ik heel prettig in deze serie. Of bij mijn verhaal. Het is het meest ontoe- gankelijke verhaal: het zijn moslims, het zijn vrouwen met hoofddoeken. De meeste Nederlanders zappen gewoon weg. Zodra je een moslimvrouw laat zien, is de inte- resse weg. Dat is niet lelijk, maar staat voor heel veel kijkers ver weg. Europeanen zijn al anders, want dat ligt al dichter bij huis. En dan is het heel fijn om een duider te hebben zoals Menno, die een brug slaat naar een samenleving die wij ontoegankelijk vinden. Met name dat laatste. Daarom haal ik Nigeria aan. Toen ik dat filmde dacht ik ook, eigenlijk heb ik iemand nodig die het allemaal even uitlegt. Iemand die de brug slaat. Rudy Frankx in Vlaanderen doet dat heel goed. Zonder die brug kost het meer moeite om er in te komen.

Dus Menno is de brug? Ja. In mijn verhaal. In Belfast is het alweer iets anders.

Kun je de brug nog iets meer toelichten? Wat vertegenwoordigt hij dan? Het is heel simpel: televisie is gewoon beeld en geluid. Ik als blanke man herken een andere blanke man op televisie. Ik zeg nu dingen waar misschien nooit zo over gepraat wordt, maar zo simpel is het. Een andere blanke man daar kan ik me mee iden- tiﬁceren. De brug is identiﬁcatie. Simpel.

Om de twee, drie minuten is er tekst. Waarom heb je daarvoor gekozen? Het is echt een toevoeging denk ik. En eigenlijk ook om die diepere laag boven te halen, heb je die teksten nodig. En ik vind gewoon dat ik een zeker objectiviteit nastreef. Dus ik vind dat de dingen die belangrijk zijn in dat verhaal, wel genoemd

159 moeten worden. Als je dat lopende doet, met tekst, noem mara op, kun je toch die onderwerpen behandelen en het houdt de kijker, en dat is een belangrijk element, dichtbij Menno. Hij sleept de dat verhaal voort.

Objectief, wat bedoel je daar dan mee? Ik snap heel goed dat objectief niet gaat, maar je kunt er alleen naar streven. Ik vind dat cruciale dingen genoemd moeten worden. Soms lukt het niet en soms neem je een beslissing om de economische belangen eruit te laten, dat is een laag te ver. Maar ik probeer daar zo goed mogelijke keuzes in te maken. In dit verhaal verhaal vond ik de rol van Algerije bijvoorbeeld belangrijk, omdat dat toch de kern van het conﬂict is. En dat bedoel ik. Ik streef ernaar om toch al die informatie te geven en een goed lopend verhaal te maken.

Je hebt het al een aantal keer over gelaagdheid gehad. Kun je die lagen benoemen? De eerste laag is de ontdekkingstocht. De tweede laag is het conﬂict tussen Marokko en polisario. En de derde laag zijn de krachten die daar dan weer achter zitten, zoals Algerije. En ook de rol van de internationale gemeenschap. Die gelaagdheid zit erin.

Eerste laag is de direct betrokken. De tweede laag de overheden. En de derde laag is de krachten daarachter.

Dus: klein, groter, groot? Ja en je zou nog een stap verder kunnen gaan. Het heeft ook met Oost-West-verhou- dingen te maken. Dat zou je ook nog uit kunnen werken. Hoe Frankrijk en Marokko een stevige band hadden.

Had je Menno nodig om die lagen te vertellen? Ja, omdat Menno Bentveld die brug is, die personiﬁcatie, dus die kon van mens naar overpijnzing naar de tweede laag. Via zo'n brug kom je makkelijker in de tweede laag terecht.

Het is een combinatie van een beschrijvende en een participerende documentaire. In de klassieke documentaire wordt de beschrijvende documentaire geasso-

160 cieerd met retoriek of overtuiging van een bepaald standpunt, een reactie uitlokken of tegenspreken wat er is gezegd. Hoe was dat bij De Muur? In feite zat het erin, maar er waren altijd twee partijen. Er stond een muur en aan de ene kant was er een partij met propaganda en de andere ook. In eerste instantie bijvoorbeeld Menno gaat mee met Polisario en mijnen en het volk leeft hier in het kamp. En aan de andere kant van de muur is het van: als je hier naar toe komt, kun je wel een goed bestaan opbouwen. Daar zit een balans in, daar is naar gestreefd. Daar kun je een conclusie uit trekken, maar je laat in ieder geval beide kanten zien.

De traditionele documentaireliteratuur beschrijft de participerende vorm als het laten zien hoe het is om in een bepaalde situatie te zijn. Geldt dat voor de muur ook? Voor mijn gevoel wat minder. Misschien bij Slowakije wat meer. Het zijn vertelvor- men die kunt tweaken. Als regisseur bedenk je wat je nodig hebt om het te vertellen. En in ene verhaal ga je iets meer richting participatie en in het andere verhaal heb je iets meer analyse nodig. Participatie bij de mensen aldaar, enigszins. Maar het is niet de hoofdfactor.

Hadden jullie een voorbeeld voor deze serie? Nee, ik had niet een serie voor ogen. We hebben heel erg gekeken: welke rol kunnen we Menno geven. Waar ligt zijn kracht? Dus het is wel vrij gezamenlijk waar ligt de kracht van Menno. Hoe is hij op z'n best. Ja, dat is als hij in de situatie terechtkomt waar hij het kan ondergaan.

Waren er invloeden van eerdere series? Bijv. VPRO? Nou, dat is een andere vorm vind ik hoor. Van Dis is heel persoonlijk en heel erg op de analyse. Dat is een andere vertelvorm. Jelle of O'Hanlon, daar ga je voor kijken wat zij te vertellen hebben. Dat is het sterke van de Muur, daar zie je het gewoon. Je ziet de muren liggen en de volken aan beide kanten. Dus scènematig is het super it- neressant. En dan hoef je dat dus niet op die manier te duiden. O'Hanlon gaat naar een plantje toe en vertelt hoe bijzonder dat is. Hier beleven we het via Menno mee. We komen op plekken waar wij het bestaan niet van vermoedden.

161 In sommige literatuur wordt het gezegd dat objectiviteit op gespannen voet staat met narrativiteit. Hoe zie jij dat? Dat kan, maar als je het goed doet, schaadt het elkaar niet en dan ontstaat er een ma- gie die juist heel versterkend werkt. Te veel subjectiviteit doet afbreuk aan het narratief. Ja, wat is subjectiviteit? De lelijke vorm van subjectiviteit is een vooropgezet idee in je narratief brengen. Ik vind dat schadelijk voor een narratief verhaal. Je bouwt dan eigenlijk een betoog op. Dat zie je in reportages. Dat is een heel andere vorm. Een documentaire vorm is vooral een narratief verhaal brengen. Een andere positievere uitleg van subjectiviteit is iemand als Van Dis ergens zetten en dus door zijn ogen een verhaal vertelt, vind ik dat ook een prachtige vorm. Maar noem ik het persoonlijk. Persoonlijk elementen in een narratief kan heel versterkend werken. Als je zegt: subjectieve blik op een verhaal en je legt subjectief uit als een vooropgezette stelling. Dat heeft niet mijn voorkeur. Want ik wil sterke vertellingen maken.

Kun je een onderscheid maken tussen vorm en methode? Dus bijv een objectieve methode en subjectieve vorm. Ja, maar dan noem ik het persoonlijk, niet subjectief. Bij polisario waren we de eersten die beide kanten van het verhaal op konden pikken. Alle andere documentaires over de polisario, dat is bijna propaganda. Dat was niet het uitgangspunt van de serie. Een heel subjectief verhaal kan effect hebben, maar dat is om iets te doorbreken. Als breekijzer kan het nut hebben, maar niet hier voor de Muur.

Je had het over reportages dat die betogend zijn. Kun je dat toelichten? Dat is vanuit de zuilen ooit ontstaan, dat wordt wat midner. We gaan meer naar een BBC-model. Maar de VARA keek het vanuit het socialistische standpunt. Dat leidt tot betogen.

Speelde dat nog een rol van de omroep? Nee, absoluut niet

Had het bij een andere omroep gemaakt kunnen worden? Ja, dat denk ik wel. Menno Bentveld is wel echt VARA volgens mij. Maar volgens mij is dit wel een heel goede serie voor de VARA. Want het is niet vooringenomen,

162 het is open vizier, beide kanten van het verhaal. Maar het had ook NCRV kunnen zijn bij wijze van spreken, alleen dan met een andere presentator.

Menno Bent veld is heel VARA? Ja, dat stempeltje heeft hij gekregen. Maar niet als persoon. Hij draagt niet voortdurend het socialistische gedachtegoed uit. Maar ik denk dat mensen hem in dat hokje plaatsen. Daar heb ik een hekel aan, maar het is nou eenmaal zo.

163 Elena Lindemans Regisseur van aﬂevering 1 van De Muur (VARA) Gesproken op 23 februari 2015 bij de VARA

Hoe is de serie tot stand gekomen? Wie heeft het bedacht? Menno Bentveld. Hij heeft het bedacht. Hij stond bij het kofﬁeapparaat te praten met een van de eindredacteuren van de radio. Het was toen weer mis in Israel en zij hadden het erover dat ze er gewoon mee zijn opgegroeid. Met het conﬂict. En dat we er eigenlijk weinig van af weten. En Israel, daar is dan nog behoorlijk wat aandacht voor, maar al pratende was het zo van: er zijn toch veel meer muren? Ja, je had de Berlijnse muur, maar die is weg. En toen kwam het idee: hee is dat niet bijna vijfentwintig jaar geleden? En hee is dat niet een mooie kapstok om te kijken hoe het met andere muren zit? Hij is toen zelf gaan google-en en kwam erachter dat er in Slowa- kije een rare muur was en in Belfast. En dat er niet een muur was, maar negenenne- gentig. Dat heeft hij op een a4tje geschreven en toen was het meteen duidelijk. De nieuwsaanleiding was goed. Dat was in 2013. Iedereen hier bij de VARA was meteen enthousiast en de NPO ook. Dus dat is heel snel gegaan.

En dat is een productie van ruim een jaar geweest. Want er waren toch vijf regisseurs. Een regisseur heeft er twee gemaakt. En Menno moest het naast zijn werk- zaamheden doen. Want hij moet ook Vroege Vogels doen, veertig afleveringen per jaar. Dat moest worden ingevoegd. Dus als er een schoolvakantie was, moest hij op pad. Het idee kwam van hem, maar daar is wel meteen eindredacteur Kees Schaap op gezet. Hij is iemand die zegt: de film Finding Nemo is een film waaraan een serie moet voldoen. In het begin gaat het goed met allemaal obstakels en een climax in de kop en dan komt het echt niet meer goed, maar uiteindelijk komt het toch allemaal goed. Elk klassiek verhaal heeft een bepaalde structuur. Ik heb veel van hem geleerd. Hij riep naar ons: zie Menno als Kuifje. En Menno gaat de ene keer in een strip naar Afrika, dan zit hij in België. En hij heeft er ook bewust voor gekozen om het met allemaal verschillende regisseurs te maken. De enige die hetzelfde bleef was Menno

164 zelf, maar wij als regisseurs mochten helemaal onze eigen gang gaan. Menno was zeg maar Kuifje. Hij blijft hetzelfde en komt in allemaal landen met de regisseur die zich verbaast over de dingen die hij tegenkomt, of zich kwaad maakt.

Van wie kwam het idee voor de vorm? - Van Kees Schaap.

Dus hij heeft gezegd: Menno jij wordt de hoofdrolspeler in dit verhaal? - Ja. Dat komt ook door de presentatoren belangrijk zijn bij de VARA. Dat is bij de VPRO ietsje anders, maar bij de VARA zijn ze belangrijk. Maar in dit geval heeft Menno het zelf bedacht, het kwam uit zijn tenen. De presentator moet wel een rol hebben, niet alleen maar interviewer zijn. We wilden dat het ook iets met hem zou doen. Hij is eigenlijk ook wel hoofdrolspeler. Hij komt voor het eerst in landen en gaat op onderzoek uit. Als het goed is, gebeurt er ook iets met hem.

Een rol spelen, wat bedoel je daarmee? Ik bedoel niet een rol spelen, maar elk verhaal, elke goede documentaire waardoor wij geraakt worden, is een documentaire waarin iets gebeurt met de hoofdrolspeler. In dit geval kan dat dus ook de interviewer zelf zijn, die dingen ondergaat. Of mensen bezoekt. Maar ook de mensen die hij bezoekt zijn hoofdrolspelers. Ik bedoel niet rol als toneelspel. Het zijn hoofdﬁguren in het verhaal.

Waarom is de serie gemaakt met verschillende regisseurs? Ja, dat was een bewuste keuze geweest van Kees Schaap, onze eindredacteur. Maar ook omdat het een productie was van meer dan een jaar. Ik was toen met een andere documentaire bezig, en heb ook een programma gepresenteerd bij de VARA. En ik kon er ook maar een maken. Thomas Blom zou er oorspronkelijk ook twee maken. Het was een kwestie van tijd.

Was er een bepaald doel waarmee de serie is opgezet? Nou, letterlijk wel naar aanleiding van de Berlijnse muur. Zo van: goh wat zijn we blij dat-ie weg is. Het is daar nu opgelost. Hoe kan het dat er in de rest van de wereld nog muren staan? Waarom staan die er nog? En hoe leven letterlijk mensen aan de

165 ene kant van de muur en aan de andere kant van de muur. Dat is wel echt een VARA- thema om de maatschappij te bekijken.

Als ik een lijstje geef met een aantal doelen: vastleggen/openbaren; overtuigen; analyseren/bevragen; of het uitdrukken van een gevoel of gedachte. Wat past dan het beste bij de serie?

Bij deze meerkeuze optie hoor ik wel een aantal dingen die ik allemaal vind passen. Het ligt aan waar je in het verhaal bent, wat er speelt. Dus ik kan niet een optie kiezen. Overtuigen is het niet. ik heb het heel bewust gemaakt. Ik heb toevallig in Bel- fast gewoond in 1997 en heb nog net de troubles meegemaakt. Het good friday agreement, daar was ik bij toen het werd getekend. Het was ook wel een verhaal wat mij heel erg aan het hart gaat. Ik heb daar een jaar gestudeerd aan Queens University en heb toen ook gedacht in '98 dat het daar goed ging komen. En ik was nog wel eens twee keer even terug geweest om vrienden te bezoeken. En nu was het alweer 16 jaar geleden dat ik daar voor het laatst was. We zijn twee keer tien dagen geweest en ik ben me kapot geschrokken hoe het daar mis ging. Er was ook heel goede research gedaan door een researcher die daar Ierse roots heeft. Maar ik had niet gedacht dat het daar zo mis zou gaan dus ook mijn eigen verbazing, ik schrijf de teksten, die zitten er ook in. Maar Menno is met mij daar en hoort mijn verhaal aan... Het is dus niet overtuigen. Het is dat je op het einde denkt: die muren zitten in jullie koppen. Die zijn niet zozeer fysiek, ze zitten in je hoofd. Barrieres die je jezelf oplegt.

De muur wordt dus ook een metafoor? ja, dat was in dit geval wel zo.

De vraag die aan het begin van de serie wordt gesteld is: hoe veranderen muren mensen? Van wie is die vraag afkomstig of hoe is die vraag opgesteld? Vooraf of achteraf? We hebben er over gesproken. Die muur is een metafoor geworden en daar hebben we wel heel lang over zitten praten. Ik had toen de mazzel, in tegenstelling tot andere regisseurs, dat ik twee keer ben gegaan. Ik wilde namelijk de oranjemarsen in juli meemaken en ik wilde ook het gewone dagelijkse leven hebben en ik kon niet alles in juli ﬁlmen. Want katholieken zijn soms gewoon letter de stad uit gevlucht voor

166 een paar weken. Dus ik had mazzel dat ik ondertussen er met de eindredacteur Kees Schaap en met Menno over kon babbelen. Die mooie zinnen die in de leader zitten, ik weet niet wie ze geschreven heeft, ik denk Kees, maar die zijn later pas gemaakt. Maar omdat we het er zo uitvoerig over hadden gehad, waren die vragen er al.

Er wordt in de serie veel gerefereerd aan de persoonlijke ervaringen van Men- no. In de stand-up en ik de voice-overs. Waarom is er voor gekozen om het zo persoonlijk te maken? Ja, dat was heel belangrijk. En dat is ook de reden dat de serie geslaagd is, denk ik. Menno is nogal een 'boy next door', een gewone leuke vent die roept wat hij denkt. En dat is ontzettend laagdrempelig voor mensen die niet zo gauw 45 minuten lang naar de kwestie Noord-Ierland zouden willen kijken. Maar wel als dat die leuke Menno is, die zich hardop verwondert of kwaad maakt. Of kritische vragen gaat stellen. Als regisseur heb ik hem bewust een aantal keer geen informatie gegeven over dingen die ik wel wist. Zodat hij ook echt vertwijfeld raakte. Dat gebeurde op een gegeven moment ook. Dan komt hij niet meer uit zijn woorden, niets voor hem. I'm confused roept hij dan. Dat heb ik bewust een aantal dingen niet verteld en vooruit gereisd omdat ik dan dacht: onderga het maar. Met de kijker. En de kijker doet dan dus mee. Als de kijker ook denkt: huh? En je hoort ook de hoofdpersoon vertellen dat hij het niet begrijpt, dan is dat spannend. Dan trek je de kijker het verhaal in.

Is dat de functie van die persoonlijke ervaring? Een van de functies.

Wat zijn de andere functies? Aan de ene kant dus de kijker meenemen in jouw zoektocht. Het is laagdrempelig: hij is een bekende Nederlander en een leuke jongen. En het is ook handig om een hoofdpersoon te hebben. Als je geen interviewer in beeld hebt, is het vaak wat statischer, en dat zie je aan de kijkcijfers van Tegenlicht etc. Vaak maar 300 duizend. We zaten nu op 500/600 duizend. Dat zijn net die 200 duizend kijkers meer op de vrijdagavond, terwijl The Voice ertegenover zit, die toch kijken. En het gaat om herkenbaarheid. Hij is een bekende Nederlander, dat helpt.

Was de omroep of de NPO daarin nog belangrijk om deze vorm in te zetten?

167 We hebben het wel zo verkocht natuurlijk. Het was ook Menno's idee. En dat vind ik belangrijk. Het was dus niet: we hebben een goed idee en we moeten daar een presentator bij vinden. Hij was een mens zoals jij en ik, die de krant leest, die ook is opgegroeid in een tijd dat Noord-Ierland constant in het journaal was. Hij was nu journalist en niet presentator.

De emoties van Menno worden benadrukt in de voice-overs en de standups. Waarom heb je ruimte gelaten voor die emoties? Welke emoties?

'Ik weet niet wat ik zie' en 'het intrigeert me' etc Het was een enorme diepe laag. Juist doordat je een journalist dat hardop laat zeggen, en laat afvragen. Het kwam uit hem. Dan krijg je een diepere laag in het verhaal. Het mooie is, er zitten eigenlijk heel veel lagen in deze aﬂevering. Zowel bij de mensen die we hebben opzicht en geïnterviewd, als ook, dat is wel goed gelukt, dat er bij hem wat gebeurt.

Waarom was dit een ﬁjne vorm om het verhaal te vertellen, of was dat juist niet zo? Ik vind het een heel ﬁjne vorm. Ik hou erg van zoektochten. De programma's die ik de laatste tijd heb gemaakt, zijn allemaal zoektochten geweest. Dat werkt goed.Vol- gens mij is het iets wat de afgelopen jaren door meer programma's is gedaan.

Kun je die zoektocht eens beschrijven? Een zoektocht naar het verhaal. We dachten toen we er naar toe gingen - we, ik ver- plaats me in Menno die was nooit in Belfast geweest: daar staat een muur. Maar dat blijkt niet een muur te zijn, dat blijken er 99 te zijn. En dan blijkt dat sinds de vrede er zelfs muren zijn bijgebouwd en verhoogd. Dat is een fysieke zoektocht, maar tegelijkertijd wil je ook de mensen ontmoeten aan de ene kant en de andere kant van de muur. Dat is ook een zoektocht. Wie kom ik tegen? En vanuit de hoofdpersoon die toevallig roept: mijn dochter woont daar, dat is ook een zoektocht. In de verhaallijn vond ik het belangrijk en dat gaat volgens mij ook heel organisch, soms is het een

168 taxi van a naar b. Net als een echte reis. Dat is het mooie van reizen: je weet vooraf niet waar je komt en wie je spreekt, maar dat zegt eigenlijk het meest over een land. Dat heb ik er ook in gedaan. Letterlijk van A naar B. Je ziet hem lopen, in de kroeg zitten. We hebben ons ondergedompeld in een land om eigenlijk te achterhalen waarom die muren er staan en er achter te komen of die muren niet weg kunnen. En dan blijkt ineens dat dat voor een grote groep onbespreekbaar is terwijl wij als mensen op afstand denken: die muren zijn fout. Dat houdt iets in stand, die muren moeten weg. Dus dat is ook een zoektocht. En uiteindelijk heeft Menno door dat het niet draait om de muren, want die muren zitten in jullie kop. En dan heb je een groot probleem te pakken. Dan gaat het nog generaties duren. En wat ook zo mooi was, wat ontstond. Die vrouw, die Janet, daar waren we al een paar keer eerder geweest. En haar zoon stond achter mij, zich op te fokken. En in een keer deed hij zo, omdat hij het blijkbaar niet eens was met wat zijn moeder zei en op een gegeven moment heb ik hem letterlijk de setting ingeduwd. Ik zei: laat het maar gewoon gebeuren. En toen vertelde hij dat hij vindt dat er helemaal geen gemengde scholen moeten komen en gescheiden moeten zijn. En zijn moeder wiens vader is vermoord en die zoveel heeft meegemaakt, die vindt dat wel moet kunnen. Dat dat de eerste stap is naar naar ge- lijkwaardig leven. En dan blijkt dat die twee daar nooit een goed gesprek over hebben gehad. Nou, dan zakt je broek toch vanaf?

Het was een zoektocht, maar tegelijkertijd hebben we ook gemerkt tijdens de opna- mes hoe ongelooﬂijk moeilijk het was om met al die mensen te spreken. De eerste reis in juli, dat was keurig afgesproken. Onze research ging goed. Maar de tweede reis, niemand wilde meedoen.

Wanneer was die reis? In september, 7 weken later. Omdat ze toch vonden dat we iets te dichtbij kwamen. Dat we toch heel directe, Nederlandse vragen aan het stellen waren. Ik heb me als regisseur in vast moeten bijten, moeten stalken en ik ben letterlijk voor de deur gaan posten met de ploeg. Ook die Janet wilde niet meer. En zijn mooie gesprekken geworden.

Wat is de rol van Menno? Gaat hij als bekende Nederlander naar Ierland, of is hij een verlengde van de kijker, of is hij gids of een verteller?

169 Dan is hij de Nederlandse kijker, maar dan wel letterlijk te kijken hoe het daar is. En dan niet zich als journalist of als gids voor doen, ook niet naar het publiek. Want hij vertelt wat hij dan op dat moment ziet en ervaart. Ik heb het heel klein willen houden bij hem, in de hoop dat het ook iets met hem zou doen. Dat weet je als regisseur vooraf niet, of het ook iets met je hoofdpersoon doet. Maar er gebeurde ook echt iets met hem. Dus ik heb ook wel vaak gezegd: NU draaien! Omdat ik dan zag dat er op dat moment iets was. Menno is geen typische presentator. Het idee komt uit zijn hoofd. Hij is heel nauw betrokken bij alles. Als regisseur heb ik soms informatie ach- terwege gehouden. Dan wist ik: dezelfde man loopt hier. Voor Thomas was het de eerste keer dat hij met een presentator werkte, maar ik ben het gewend. Ik ben met Menno naar Nigeria, Japan, overal geweest. Ik vind het leuk om dingen spontaan te laten gebeuren. Het was zijn zoektocht, het was ook mijn zoektocht, het was ook de zoektocht van de geluidsman en de cameraman. Ook met de hoofdpersonen die dan mee aten. We hadden het er ook constant over. Het deed ook iets met ons. Tijdens de lunch was het niet van: hee is er nog iets leuks op FB?. Het deed met ons allemaal wat. Natuurlijk in beeld is Menno degene die het verbeeldt.

In de klassieke documentaire studies wordt er een onderscheid gemaakt tussen een poëtische vorm, beschrijvende documentaire, observerende, participerende, reﬂexief en performatief. Welke vorm zie je zelf terug? Het is dan vooral observerend en ook wel een beetje participerend. Maar vooral observerend

Het uitgangspunt van de participerende documentaire wordt in de literatuur beschreven als het tonen hoe het is om in een bepaalde situatie te zitten. Hoe was dat bij De Muur?

Participerende journalistiek associeer ik meer met Günther Wallraff die maandenlang als schoonmaakster ging werken. Daarvoor was dit te kort. Dit waren allemaal scè- nes. Maar het is wel een klein beetje participerend. Je gaat als kijker mee met Bonﬁre en ziet dat het een groot gezellig familiefeest is: jong en oud, vlaggen en gedoe. Het was heel gezellig. Vooraf werd tegen ons gezegd: ga je daar met een cameraploeg naartoe? Grimmig hoor. Uiteindelijk was het gewoon koninginnedag. Dat moesten

170 we wel ervaren. Natuurlijk denken wij, omdat we op afstand kunnen kijken: een hele maand zijn ze aan het opbouwen zo'n bonﬁre. Dan prijken er Engelse vlaggen on top en op het moment dat alles in de hens gaat, de grote wisseltruc: de Ierse vlaggen hangen er. En foto's van katholieke parlementsleden.

In de serie wordt ook veel gebruik gemaakt van tekst. Om de twee, drie minuten is er een voice-over of een standup. Waarom? Ik was wel een tijdje bang dat het te veel voice-over zou zijn. Maar uiteindelijk toen ik ging kijken wat kan er uit, dacht ik ook aan de opbouw. Het is een beetje de VARA-manier van zoektochtdocumentaires maken. We willen heel veel uitleggen. En klassieke documentaires, reisdocumentaires, daarin wordt heel weinig of niets gezegd. En alleen maar het beeld laten vertellen. Er was nou eenmaal zoveel te vertellen. Ik heb wel mijn eindredacteur gezegd dat ik het jammer vond dat ik 45 minuten hebben moeten maken, en niet 50. Want die 5 minuten extra had ik er wel in willen hebben. Je zag ook tijdens de uitzending dat er een grote groep Twitteraars met Menno mee die verbazing in ging. Dat is mooi. Dat is gelukt.

En die tekst waren daarvoor nodig? Ja want ik heb er geen teksten in gedaan om de teksten in te doen. We vonden zelf wel dat het veel was, maar als je het kijkt loopt het als een trein. Alles wat erin zit, heb ik wel willen vertellen.

171 Hans Pool Regisseur De Bergen achter Sotsji, VPRO Gesproken 25 februari in Amsterdam

Waarom heb je deze vorm gekozen? Die vorm is al heel oud. Ik weet niet hoe lang het geleden is, ik denk een jaar of zeven, toen maakte ik een serie met Adriaan van Dis: Van Dis in Afrika. Eigenlijk was dat voor het eerst dat ik met een schrijver in dit geval, die al een paar jaar lang daar had gewoond en de taal had gestudeerd. Hij kom met de mensen praten. En toen werd mij gevraagd om een serie te maken met Adriaan. Hij had een soort boekenprogramma en het was de bedoeling om een soort van Hier is Adriaan van Dis op reis te maken. Maar ik had zo weinig draaidagen gekregen en ik moest toch 50 minuten maken. Dus ik dacht: hoe kan ik dat nou van inhoud voorzien, dat je er naar wilt kijken, en een eigenlijk heel beperkt budget. En toen was de eerste stap dat ik het zelf ging draaien, in plaats van een cameraman en een regisseur. Adriaan stelde toch de vragen. En toen kreeg ik er een draaidag bij. En toen bedacht ik: stel je voor dat ik ook tijdens het reizen ga draaien. Wat we dan meemaken, dan stappen we overal uit. Dan weten we de thema’s van wat we willen in die aﬂevering. Eigenlijk door geldge- brek is die vorm gevonden. Dat je al reizende interviews doet met iedereen, op een spontane manier. Zoals wanneer je zelf reist. Als de gids ook nog iemand is die echt iets weet van het land, dan zie je het land op eens op een heel andere manier. In plaats van een nono op reis, zoals je wel eens bij 3 Op Reis ziet. Maar met Adriaan heb je dat helemaal niet. Hij heeft er gewoond, hij spreekt de taal, hij had zicht ver- diept. Dan krijg je een ander reisprogramma. En toen ik het gemaakt hadden, viel het eigenlijk niet eens heel erg goed.

Bij wie? Bij critici. In het begin moesten mensen daar toch aan wennen. Maar na twee, drie weken bleek het toch te zijn ingedaald en toen kregen we een Nipkowschijf. Vanaf dat moment vroeg men zich af: is er nog een land te bedenken met een schrijver die ergens iets vanaf weet? En toen bedachten ze: misschien is het leuk om met Jelle 172 Brandt Corstius, die had toe net een boekje geschreven, door Rusland te reizen, want daar weten we niet eigenlijk niets van af. Dat bleek heel goed te werken. En zo is het gegaan. Eigenlijk vanuit een heel subjectieve manier. Het was niet zo van wat is daar nou aan de hand in dat Zuid-Afrika? Laten we dat eens heel objectief gaan bekijken. Helemaal niet. Het was een heel subjectieve vertelling.

Was er een vraag vanuit de hoofdredactie van de VPRO om nog zo’n serie te maken? Nee, zo werkt het meestal niet. Het ligt er eerder aan hoe succesvol het is. Die kij- kersaantallen zijn bij de VPRO denk ik van minder belang dan de kwaliteit van het programma zelf. Dus als je dan een Nipkowschijf wint, zijn er producenten bij wie dat opvalt. Die denken: we hebben iets nieuws te pakken. Acht aﬂeveringen met één iemand. En dan krijg je een vervolg. Op een gegeven moment maken zoveel mensen zo’n serie en dan is er plotseling sprake van een stroming. Hoewel het al zo oud is als de weg naar Rome, dat iemand een reisprogramma maakt. Vroeger schreef je een roman, een reisverhaal.

Met welk doel heb je Bergen achter Sotsji gemaakt? Ja, euhm het was ten tijde van de Olympische winterspelen in Sotsji. Dus we wilden ook een programma maken met dat in het achterhoofd. Als die uitzendingen rond dat tijdstip van de winterspelen zou worden uitgezonden, dan kon je aan de ene kant een suffe ijshockeywedstrijd zien en aan de andere kant reisde Jelle dan door Abgazië, Armenië. Aan de andere kant kon je dan de diepte in gaan. Heel veel mensen weten gewoon niet waar die spelen waren. Aan de hand van Jelle kon je dan iets te weten komen over het gebied en wat zich daar afspeelt.

Is Jelle een hoofdpersoon? Nee, hij is gewoon een presentator. Ik weet niet wat een hoofdpersoon is.

Is hij een verteller? Of presentator? Nou het is niet een Hans Goedkoop ofzo. Het is niet iemand die geen mening heeft. Hij heeft wel een mening en daar staat hij voor. Maar dat is juist de charme om daar op af te stemmen.

173 Hoe zie je hem als presentator van de serie? Wat voegt hij toe aan de serie voor jou als regisseur? Nou, heel veel. Want je kunt ook een serie maken zonder Jelle, maar dan kijkt er geen hond. Zo is de werkelijkheid. Omdat mensen het toch associëren met Jelle. Dat vinden ze leuk op de een of andere manier. En zo draaide ik het ook veelal. Mis- schien is de Bergen achter Sotsji iets meer gestileerd, maar die andere serie draaide ik vanaf de schouder. En als kijker nam ik ze mee. Als jij kijkt, was jíj daar die daar een ontdekking deed. Van tevoren was dat natuurlijk voor een groot gedeelte gere- searcht. Maar ik draaide het alsof wij,of jij als kijker, het voor het eerst meemaakten. Dat was natuurlijk helemaal niet het geval.

Wat bedoel je? Televisie is zo duur dat je het moet produceren van tevoren. Je hebt maar een paar draaidagen per 45 minuten. Dat betekent gewoon dat je je ding moet voorbereiden. Dus er zijn researchers die weten dat er bepaalde ﬁguur daar en daar is, die hebben hem al gesproken. Jelle is geïnformeerd, ik ben geïnformeerd. Zo gaat het. Maar ik draai het alsof het helemaal niet heeft plaats gevonden. Ik draai het alsof het voor het eerst is dat Jelle die man spreekt.

Hoe doe je dat? Door bijvoorbeeld een ontmoeting met Jelle te ﬁlmen. Camera op de schouder en dan ﬁlm je die ontmoeting in plaats van een exterieur. Dan heb je dat al veel minder. Zelfs regisseurs die al heel ervaren waren, konden niet geloven dat het geproduceerd was.

Is het in die zin geslaagd? Ja, want er zijn natuurlijk ook ontmoetingen bij die niet vooraf geproduceerd zijn en die zet je ertussen en dan zie je het niet meer.

Waarin verschilde deze serie met andere series die je met hem hebt gemaakt? Ik heb het iets gestileerder gedaan.

Wat bedoel je daarmee?

174 Euhm… Ik kon weleens rauschen met een camera op m’n schouder. En nu deed ik dat niet. Nu heb ik over elk plaatje meer nagedacht. Die andere ook wel, maar toen meer vanuit een gevoel. Dat je wel weet dat het klopt, maar nu was het rationale vermogen van tevoren nog veel meer aanwezig. Nog veel meer bedenk ik van tevoren hoe het eruit moet zien.

JBC refereert veel aan persoonlijke ervaringen van de tijd dat hij nog in Rus- land woonde. Hoe belangrijk was dat? Dat vond ik ontzettend belangrijk. Want als je dat niet doet, maak je een serie die geen visie heeft. Ik vind het heel belangrijk dat je vanuit het idee van de presentator, in dit geval de subjectieve presentator, een beeld van de werkelijkheid krijgt. Het is geen wetenschap, snap je? Je moet juist ver weg blijven van de wetenschappelijke benadering. De charme is juist om een bepaalde manier iets te weten komt via zijn ogen, zijn ervaringen. Anders kan ik nieuws van acht uur wel aanzetten. Ik eigenlijk meer geïnformeerd door een subjectieve benadering dan een journalist die er heel even is en misschien wel een objectieve waarheid verkondigt, maar die objectiviteit heeft de diepgang van een kinderbadje. Dan kun je beter iemand hebben die daar al tien jaar woont en getrouwd is met iemand. Daar heb je meer aan dan iemand die daar maar even is. Een objectieve journalist.

Je noemt het al een paar keer. Maar wat is subjectief voor jou? Waarin zit dat? Omdat hij iets over zichzelf vertelt in de serie, doordat hij zichzelf een soort van blootgeeft, leer je die presentator kennen als iemand is die kritisch is ten opzichte van Poetin. Van een verslaggever van het achtuurjournaal heb ik geen idee van hoe hij in elkaar steekt. Zo’n man die dat in Oekraïne verslaat weet je wel, zo’n David Jan Godfroid, daar weet je geen snars van. Je weet alleen dat hij best wel durft, in die gebieden. Verder weet je niets van die man. Je weet zijn politieke voorkeuren niet, je weet niet of hij getrouwd is of homoseksueel. Je weet geen snars van die man. En dat maakt het nieuws ook totaal elke dag hetzelfde. Wat is dat? Wat vertelt hij? Ik heb liever dat Jelle daarnaartoe trekt, afgezien van het feit of hij dat wel durft. Dan zet ik m’n tv toch liever daarvoor aan dan voor het achtuurjournaal waarin het de volgende dag het helemaal anders is. Ik denk dat als je de Bergen achter Sotsji over vijf jaar nog een keer terugziet, je heel dichtbij komt hoe de situatie op dat moment was of nog steeds is. Je bent heel erg bij een kern aangekomen. Dat is gek genoeg. Objectie-

175 ve nieuwsberichten van het achtuurjournaal, dat is een gegeven op dat moment op die dag en dat is het dan.

Vat ik je goed samen als ik zeg dat deze subjectieve vorm je in staat stelt om de werkelijkheid veel beter te beschrijven dan wanneer je dat op een objectieve manier zou doen?

Ja, een subjectieve werkelijkheid. Stel je voor dat je met Geert Wilders op stap gaat naar een islamitisch land, dan is het een subjectieve werkelijkheid die je te zien krijgt. Zijn werkelijkheid. En op zich ben ik daarin meer geïnteresseerd, want ik wil dat wel zien.

Vind je het belangrijk om de emoties van Jelle te laten zien? Nee, dat geloof ik niet. Hij is toch altijd een stoïcijns ﬁguur. En dat stoïcijnse ver- mengt met een heel rare vorm van humor. Ik vind het wel leuk eigenlijk. Kijk, een nieuwslezer heeft altijd een uitgestreken smoel. En daarmee vergeleken heeft Jelle een scala aan emoties. Wat dat betreft zit ik onzin uit te kramen. Maar ik ga niet met Jelle op stap van: 'god, Jelle is zo'n ontzettende uitgesproken grappig, en dan weer hevig geëmotioneerde jongen'. Nee, dat is hij dus helemaal niet.

Wat is hij dan wel voor verteller? Toen ik voor het eerst met Jelle sprak, toen wist ik een ding: dit is iemand waar je naar wilt luisteren. Het is iemand die jou de werkelijkheid op een heel aparte manier laat zien. En in die mensen ben ik geïnteresseerd. En dat is bij Adriaan ook. Dat moet je op zich natuurlijk hebben, want daar wil je naar luisteren. Dat betekent dat wanneer wij de krant lezen over Sotsji of over Poetin wij ons een mening vormen: hij heeft gelijk of hij heeft helemaal geen gelijk. Maar Jelle is in staat om jou van informatie te voorzien, met argumenten, die je eigenlijk nooit eerder gezien of gehoord hebt. En waarvan je meteen zegt: dat is eigenlijk wel heel goed gevonden. Dat vind ik zelf de aantrekkingskracht van Jelle. Als hij door Armenië reist, dat je denkt van: zo heb ik het nog nooit gezien.

176 In de literatuur over journalistiek wordt geschreven dat er een spanning kan zijn tussen narratief en objectiviteit. Hoe zie jij dat?

Daar ben ik het wel mee eens.

En als het speciﬁek gaat over de Bergen achter Sotjsi? Ja, dat is heel moeilijk. Ik ben niet geïnteresseerd in een objectieve waarheid. Die is er volgens mij niet. Ik ben veel meer geïnteresseerd in een subjectieve waarheid, de belevingswereld van iemand die ik interessant vind. Dat is wat ik net vertel: een reisprogramma met Geert Wilders door weet ik veel waar. Dan ben ik niet geïnteresseerd in zijn objectíeve waarheid. maar ik wil dan toch horen wat dat oplevert. Want dat is natuurlijk zo absurd, dat ik voor mijzelf wel uitmaak wat ik daaruit haal. Het heeft niets te maken met sensatie, maar ik vind het gegeven zo interessant

Zie je de Bergen achter Sotsji als een participerende documentaire? Nee, het is geen participeren. Dat zou betekenen dat hij met die paardenmannen zou gebruik maken van die paarden. Maar dat is niet zo. Er is wel een soort distantie. Hij kan wel mee-eten, maar dat noem ik geen participeren. Participeren is echt deelne- men aan.

Wat is het dan volgens jou? Ik kan alleen zeggen dat het een subjectieve vertelvorm is. Jelle is geen is geen clown ofzo.

177 Transcript Hassnae Bouazza, regisseur Seks en Zonde 27 februari 2015 Telefonisch, 25 minuten

Waarom hebt u voor deze vorm gekozen (met een presentator)? Dat was vanaf het begin al duidelijk. Het idee was van Femke Halsema en die is er met een producent en een omroep gaan praten. Dus vanaf het begin was al duidelijk dat het haar programma was en dat zij het zou presenteren. En dat is wat de omroep wilde en wat zij wilde.

Werd deze vorm vanuit de omroep gestimuleerd? Jazeker, absoluut.

Waarom was dat? Omroepen werken graag met bekende Nederlanders, om het heel kort te zeggen. Ze willen natuurlijk kijkers trekken. En het idee is dat je met bekende Nederlanders kijkers trekt.

Welke doel hadden jullie? Nou ja kijk, het zijn er verschillende. Het idee was dat er veel over moslima's gesproken in het Nederlandse debat. Er wordt over hen en voor hen gesproken. En het idee was om vrouwen zelf aan het woord te laten. Vrouwen die in de islamitische wereld werken en hun verhalen presenteren, hun strijd hoe zij in het debat staan. Want die discussie wordt natuurlijk gevoerd in de islamitische wereld en onder islamitische vrouwen. Alleen krijg je daar helemaal niets van mee hier. Sowieso niet in Neder- land. En het idee was om die vrouwen nu aan het woord te laten en hun verhaal en visie te vertellen.

Hoe ben jij erbij betrokken geraakt?

178 Toen Femke het idee had en het had voorgelegd aan de omroep, heeft ze mij al in een heel vroeg stadium benaderd of ik daaraan zou willen meewerken. Omdat ik heel veel over het onderwerp en de Arabische wereld schrijf.

Deze vorm waarin het gemaakt is, was dat een prettige vorm om het verhaal uit te werken? Het is het idee van Femke en het zijn haar vragen en het is haar zoektocht. En dan is het logisch dat zij in beeld is en de gesprekken voert. Je hebt wel vaker van dit soort series waarin een prominent op zoek gaat en het verhaal vertelt. Dit was de vorm waarin de omroep had getekend: Femke Halsema op zoek naar… En dat is waar je mee werkt. Het is ook logisch omdat de vragen die zij heeft, ook de vragen zijn die leven bij veel mensen in Nederland. Dat merk je aan het debat. Dus wat we hebben gedaan is al die vragen, al die vooroordelen, al die aannames die in het debat leven, haar laten vragen. Zij was de gemiddelde Nederlander die soms het ongemak verwoordt of bevraagt.

Haar geschiedenis als politica was dat van belang voor deze serie? Nee, niet zo. Ze is een prominent politica geweest en daar ontkom je niet aan. Zij heeft afscheid genomen van de politiek. Dat heeft ze radicaal gedaan. Ze is ook niet meer politiek actief, maar de politiek heeft haar natuurlijk wel gevormd en heeft me- debepaald wie ze nu is. En ook dat ze de prominent is die ze is. Daarom hebben we dat ook in de eerste aﬂevering gebruikt. Haar rol in de politiek en haar betrokkenheid bij het onderwerp van vrouwen in de islam. Ook om haar positie neer te zetten en om te laten zien dat ze inderdaad subjectief is. Dat zij met al haar ideeën over vrijheid, vrouwen en islam op pad zou gaan om vrouwen te ontmoeten. Dat is ook eerlijker volgens mij, dat je dat van tevoren duidelijk maakt. Heel vaak doen journalisten alsof ze objectief zijn en dat zijn ze gewoon niet. Dat hebben wij niet gedaan. Wij hebben vanaf het begin duidelijk gemaakt waar zij staat. En met die bagage gaat ze de gesprekken aan. Als kijker kun je dan zien wat er gebeurt bij de gesprekken.

Wat bedoel je met subjectief? Dat ze ook een mening heeft over het onderwerp. Een van de dingen waar nogal wat moslims over vielen in de eerste uitzending is dat ze zegt dat ze de islam een hardvochtig geloof vindt. Maar goed, dat is haar mening en die gaat ze toetsen. En dat is

179 de mening van heel veel mensen, dus het is alleen maar goed om het uit te spreken. Dan weet je gewoon waar iemand staat. Het is een beetje raar als je allerlei meningen en vooroordelen hebt om die dan te verzwijgen en te doen alsof je objectief bent. Dat is niet eerlijk. En bovendien zijn de vragen die aan bod komen die leven in het debat.

Vat ik je goed samen als ik zeg dat Femke Halsema niet alleen haar eigen maar ook de mening van de kijker vertegenwoordigt? Ja, zeker ook de mening van de kijker. Absoluut

Heb je dan nog een doel om haar mening te gebruiken? Ja, eerlijkheid stond helemaal voorop. Dat sowieso. Het is eerlijk en je weet wat het vertrekpunt is. En wat heel belangrijk is, is dat mensen zich erin herkennen. Kijkers hebben die vragen ook. Dat is ook wat ik in het begin zei: er wordt veel over de vrouwen gesproken en nooit met hen. En nu werd het gesprek aangegaan. En dan lijkt het me dat je de kans aangrijpt om alle ideeën die er leven, al die twijfels dat je die aan hen voorlegt om tot een inzicht te komen en hen beter te begrijpen.

Je zei dat vooral dat het in de eerste aflevering benadrukt is. Waarom niet in andere afleveringen? In andere afleveringen komt haar mening ook naar voren in de vragen die ze stelt en in de voice-over-teksten. Maar het is een reis, dus er zit een ontwikkeling en een volgorde in. En het vertrekpunt is Femke Halsema en haar vragen. Dan is het logisch om het in de eerste aflevering te behandelen en niet in aflevering 3. Het begint in Ne- derland, want daar woont ze, leeft ze en is ze gevormd.

Dus we begonnen met een Nederlands islamitische vrouw. En vandaar uit ga je op zoek; ga je naar het buitenland waar al die verschillende vrouwen zijn die elk op hun eigen manier in het leven staan, werken, noem het maar op. Op die manier neem je het Nederlandse debat mee op reis. En bespreek je het met verschillende vrouwen.

Hadden jullie een andere serie als voorbeeld? Nee, er zijn natuurlijk verschillende series met persoonlijkheden. Ik weet wel dat Femke veel series heeft gekeken. Maar ik ben gewoon met de materie, het onder-

180 werp, de vrouwen zelf, aan de slag gegaan. En ik wist al heel snel toen ik bezig was met het script, dat ik fragmenten van populaire cultuur erin wilden verwerken. Om een veel breder idee te krijgen van de samenleving en de sociale context van de vrouwen, de plaatselijke context. Dus het was wel meteen een andersoortige serie met andersoortige muziek. En fragmenten die ofwel het verhaal onderbouwen of juist een andere realiteit weergeven. Dat alles om het zo breed mogelijk te maken. Dat was vooral in aﬂevering 3 het geval.

In literatuur over journalistiek en narratieve journalistiek wordt er gezegd dat er een spanning kan bestaan tussen objectiviteit en het narratief. Hoe zie jij dat?

Euhm, je bedoelt in het geval van de serie?

Leverde het een interessanter narratief op door de objectiviteit te laten vallen? Daarover zijn de meningen verdeeld. Femkes deel is het narratief. Dat is haar voice- over, haar overpeinzingen. De interviews zijn objectief. Wat je doet is de vrouwen recht doen aan wat zij vertellen en hun verhaal en daarmee verweef je het verhaal van Femke zelf. Zonder een van tweeën onrecht aan te doen. Of te verdraaien, manipulatief te knippen. Daar ben ik wel wars van. Ik hou niet van manipulatie. Je mag niet iets beweren wat niet zo is. Of dingen aandikken voor het effect. Maar zo'n serie was het ook niet, zo'n serie voor effectbejag.

Je zei de interviews waren objectief..

Ja, die zijn niet manipulatief geknipt, of dingen toegevoegd. Of zo dat dingen net anders over komen. Daarin hebben we niet gespeeld. En het verhaal van Femke is subjectief. Dat zie je terug in de manier waarop zij haar vragen stelt.

Was er ruimte voor emotie van Femke in de serie? Ja die ruimte was er wel. Ik weet niet of dat aan bod is gekomen, sommige vrouwen reageren er sterker op dan anderen. Op Twitter zag je de reacties en de ene reageert heftiger dan de ander. Sommige mensen vonden haar wel emotioneel, anderen niet. Het is heel erg te maken met hoe mensen haar persoonlijk zien. Maar in het gesprek met de geniqaabde vrouw, was het meer dan duidelijk dat Femke niet op haar gemak

181 was. Dat zegt ze ook letterlijk. Voor haar gevoelens over de materie is absoluut ruimte voor geweest.

Waarom heb je daarvoor gekozen? Omdat het vertrekpunt Femke zelf is, haar persoonlijke zoektocht en haar vragen die staan voor heel veel mensen. Daarom is dat. Die lijn trek je door. Dat doe je niet alleen in aﬂevering een, maar dat trek je door tot aﬂevering 6 waarin ze een conclusie trekt. Dus daarom is die persoonlijke lijn er geweest. Ik bedoel: ze is geen journalist. Ze is geen verslaggever die objectief ergens verslag van doet. Nee, ze is iemand die met haar eigen vragen zit en dat ook heel duidelijk maakt. Dat is ook niet meer dan eerlijk. Dat je heel duidelijk maakt wie de persoon is die de vragen stelt, waar die vandaan komt en waarom die vragen worden gesteld.

Waarom is ze geen journalist? Ze is dat niet. Dat is niet het uitgangspunt geweest. Het uitgangspunt is een persoonlijke zoektocht. Daar ben ik bij gehaald. Ik heb het journalistiek inhoudelijke erin gedaan. En het persoonlijk is voor haar rekening . Het is een mengvorm, een mix- vorm.

Wat is dan de mix? Enerzijds de verdieping en duiding en de research die is gestopt in de vrouwen die zijn gekozen, de achtergrond, al het extra materiaal, de locaties, noem het allemaal maar op. En daarbij doe je een ﬂinke vleug Femke Halsema. We hadden ook heel makkelijk kunnen zijn en de voor de hand liggende vrouwen kunnen kiezen. Dan waren we snel klaar geweest. Maar dat wilde ik niet. Ik wilde nieuwe verhalen, nieuwe gezichten, nieuwe stemmen, die in hun eigen regio's heel beroemd en hier totaal on- bekend zijn. Ze hebben heel veel duiding gegeven van hun eigen samenleving. De rol van godsdienst, de maatschappelijke kwesties, machtsstrijd. Het is zoveel meer geworden dan draag je een hoofddoek ja of nee.

Was je je bewust van je westerse positie ten opzichte van bijvoorbeeld Egypte of Saudi-Arabië? Ik ben zelf Arabisch, dus ik heb die westerse houding niet. Maar Femke is westers, zij heeft dat wel. Dat komt daardoor ook terug in de voice-overs en in de vragen en

182 in de verbazing. Natuurlijk. Dat is het hele islamdebat dat hier speelt en dat neem je mee in de vragen die je stelt.

Wat bedoel je daarmee? Alles wat hier wordt besproken en waar hier ophef over is, dat zijn vragen die ook aan de vrouwen zijn voorgelegd.

183 184