Meer diepte dan een kinderbadje Subjectiviteit en objectiviteit als complementaire begrippen Jeroen Slot 6047270 4 juli 2015 Mirjam Prenger !1 Samenvatting Dit masteronderzoek gaat over subjectiviteit en de rol van subjectiviteit in de narratieve structuur van de reisserie. Het onderzoek steunt op een vergelijkbaar onderzoek van Ka- rin Wahl-Jorgensen uit 2013. Vanuit de theorie is het concept van subjectiviteit geopera- tionaliseerd in een codeboek. Vervolgens zijn vijf Nederlandse reisseries uit de afgelo- pen vijf jaar via een kwalitatieve inhoudsanalyse onderzocht op subjectieve elementen. Daaruit bleek de serie zonder verteller, Future Express, het meest objectief. De Bergen achter Sotsji bleek in de vorm wat subjectieve elementen te hebben, maar bleek in aan- pak voor een groot deel overeen te komen met de objectieve methode zoals die door Mark Deuze en Michael Ryan is gedefinieerd. Juist de series waarbij de verteller werd ingezet als een organizing principle, waren subjectief. Dat kwam met name door de rol van emotie in de series, de omgang met tegenstellingen in personen en groepen en het scheiden van waarden en feiten –elementen die strijd zijn met de objectieve methode. In aanvulling van deze kwalitatieve inhoudsanalyse vonden interviews plaats met regis- seurs over de door hen toegepaste vorm. Daaruit bleek dat de meesten hebben gestreefd naar een objectieve, of eerlijke weergave van de werkelijkheid en door middel van een verteller een brug konden slaan naar het publiek. Tevens bleek dat in het geval van Seks en Zonde er door de regisseur een duidelijke tweedeling was gemaakt tussen het journa- listieke en een niet-journalistiek deel van de serie. Bij de het door de regisseur als jour- nalistiek gedefinieerde gedeelte, bestaande uit interviews, bleek er wel degelijk ge- streefd naar objectiviteit. Uit dit onderzoek blijkt de de scheiding tussen objectiviteit en subjectiviteit erg lastig te maken en niet altijd met elkaar in strijd te zijn. Eerder zijn het complementaire begrip- pen, zoals in de conclusie uitvoerig wordt verwoord. !2 Inhoudsopgave Samenvatting 2 Voorwoord 6 1. Inleiding 7 2. Omroepcontext 11 2.1 Een documentaire traditie 11 2.2 Televisiedocumentaire 12 2.3 Beleid van de publieke omroep 12 2.4 Politieke context 14 3. Theoretisch kader 15 3.1 De documentaire geschiedenis 15 3.2 Definitie van documentaire 16 3.3 Documentaire modes 17 3.4 Doelen van documentaire 19 3.5 Journalistieke ideologie en methode 20 3.6 Objectiviteit 21 3.7 Objectiviteit betwist 23 3.8 Subjectiviteit en documentaire 26 4. Methodologische verantwoording 27 4.1 Kwalitatieve inhoudsanalyse 28 4.2 Codeboek 29 4.3 Interviews 32 4.4 Corpus 33 5. Uitkomst inhoudsanalyse 37 5.1 De Bergen achter Sotsji 37 5.1.1 Over de serie 37 5.1.2 Beschrijving van de afleveringen 38 5.1.3 Vorm 38 5.1.4 Subjectiviteit 38 !3 5.1.5 Conclusie 39 5.2 Future Express 40 5.2.1 Over de serie 40 5.2.2 Beschrijving van de afleveringen 40 5.2.3 Vorm 40 5.2.4 Subjectiviteit 40 5.2.5 Conclusie 41 5.3 De Muur 41 5.3.1 Over de serie 41 5.3.2 Beschrijving van de afleveringen 41 5.3.3 Vorm 42 5.3.4 Subjectiviteit 42 5.3.5 Conclusie 43 5.4 Seks en Zonde 44 5.4.1 Over de serie 44 5.4.2 Beschrijving van de afleveringen 44 5.4.3 Vorm 44 5.4.4 Subjectiviteit 45 5.4.5 Conclusie 46 5.5 Van Rossem for President 46 5.5.1 Omschrijving van de serie 46 5.5.2 Beschrijving van de afleveringen 46 5.5.3 Vorm 46 5.5.4 Subjectiviteit 47 5.5.5 Conclusie 48 6. Uitkomsten interviews met regisseurs 49 6.1 De Bergen achter Sotsji 49 6.1.1 Over de verteller 49 6.1.2 Objectiviteit en subjectiviteit 50 6.1.3 Conclusie 52 6.2 Future Express 52 6.3 De Muur 52 6.3.1 Over de vorm van het programma 53 !4 6.3.2 Herkenbaarheid 53 6.3.3 Subjectiviteit en objectiviteit 55 6.3.4 Conclusie 56 6.3 Seks en Zonde 56 6.4.1 Vorm 56 6.4.2 Presentator 57 6.4.3 Objectiviteit en subjectiviteit 58 6.4.4 Conclusie 59 6.5 Van Rossem for President 59 7. Conclusie 60 7.1 Het organizing principle 60 7.2 Subjectiviteit door gebrek aan universalism 60 7.3 Conflicterende waarden 61 7.4 Herkenbaarheid als centrale waarde 63 7.5 Waarden multi-interpretabel 64 8. Nawoord 65 Bronnen 67 Bijlage 1 70 Bijlage 2 156 !5 Voorwoord De televisie kan niet aan of er wordt een reisserie uitgezonden. In het bijzonder bij de VPRO, die een patent lijkt te hebben op reisseries met interessant vertellers. Sinds Adri- aan van Dis in 2008 door Zuid-Afrika reisde, hebben andere vertellers ook Rusland, Iran, de Kaukasus, het Midden-Oosten, Turkije, Afrika verkend. Door de ogen van een expert naar de wereld kijken, dat lijkt de bedoeling. Dat fascineerde me. Want journalisten zijn van oudsher geen gids, maar juist vragenstel- lers, die weinig over zichzelf vertellen. Dat het publiek dat juist wel wil zien, bewijst het succes van de series die regelmatig worden genomineerd voor een Nipkowschijf. Met deze scriptie wilde ik onderzoek doen of deze series inderdaad subjectief zijn en wat de reden is om voor die methode te kiezen. Het resultaat blijkt interessant. Zo zei regisseur Hans Pool wars te zijn van objectiviteit, zijn serie De Bergen achter Sotsji bleek toch grotendeels objectief. Andersom zeiden de regisseurs van De Muur objectivi- teit belangrijk te vinden, het resultaat van hun inzet blijkt wel degelijk veel subjectieve elementen te bevatten. De ideologie blijkt toch sterker dan de methode. Met deze scriptie hoop ik bij te dragen aan een beter begrip van subjectiviteit in reisse- ries. Hoewel veel journalisten nog altijd erg hangen aan een objectieve methode, blijkt uit deze scriptie dat subjectieve elementen een duidelijke functie kunnen hebben. Zo stelt het een regisseur in staat om een meeslepender verhaal te vertellen op het moment dat een verteller meer van zichzelf laat zien, of is het eenvoudiger om moeilijkere ver- halen te vertellen aan het grote publiek. Uiteindelijk blijken subjectiviteit en objectivi- teit niet lijnrecht tegenover elkaar te staan, maar blijken het complementaire begrippen. Jeroen Slot, mei 2015 !6 1. Inleiding Het is geen geheim dat op televisie alles dat succesvol is gekopieerd wordt. Oude for- mats worden met een beetje aanpassing tot een nieuw format gemaakt. Ook in de televi- siejournalistiek gaat het zo. Sinds Adriaan van Dis met Hans Pool een reisserie maakte in Zuid-Afrika (Van Dis in Afrika, 2008), zijn zeker tien reisseries gemaakt bij de VPRO waarin een verteller op reis gaat door een land, langs een grens, of een werelddeel, op zoek naar het antwoord op een vraag. Maar ook andere omroepen gaan hierin mee. In 2014 werden maar liefst tien series uitgezonden door de NPO, waarin een verteller in beeld was. Daarbij draait het niet zelden om een min of meer bekende Nederlander. Zo ging Femke Halsema op zoek naar het antwoord op haar vraag of er vrijheid is voor vrouwen in de islam, en onderzocht Menno Bentveld scheidingsmuren die na de val van de Berlijnse muur zijn opgetrokken. Zij vertellen over hun eigen herinneringen en delen hun observaties in voice-overs. Hoe objectief is dat? Een typisch journalistieke vraag. Nog steeds is objectiviteit een van de kernwoorden als de journalistieke ideologie wordt beschreven. Voor Michael Ryan is het zelfs het alles definiërende principe, waaruit onder andere volledigheid en onpartijdigheid voortvloeit. Deze objectiviteit is te definiëren als een methode, maar hoe zit dat met subjectiviteit? Is subjectiviteit ook een methode? Geen nieuwe vraag. In de jaren zeventig van de twintig- ste eeuw ontstond gonzo-journalistiek, zoals Hunter S. Thompson het noemde: een sub- jectieve vorm van journalistiek, geschreven in eerste persoon. Zijn eerste boek Hell's Angels: a Strange and Terrible Sage kwam uit in 1967. Daarin schrijft hij zijn ervarin- gen bij de Hell's Angels, die hij gedurende een jaar op de voet volgde. Tom Wolfe noemde dit 'new journalism'. Een journalistieke methode waar een journalist dagen, we- ken of maanden moet verblijven bij iemand zodat 'the subjective or emotional life of the people involved in the story be rendered, providing "the full objective description" ' (Caron, 1985: 1). Het subjectieve, emotionele leven kan pas worden waargenomen wanneer er tijd voor wordt genomen. Daarbij maakt de auteur gebruik van literaire technieken1. In Fear and Loathing on the Campaign Trail, '72 speelt Thompson zelf een 1 Caron maakt een onderscheid tussen gonzo-journalistiek en new journalism door te stellen dat gonzojournalistiek wordt opgeschreven in de eerste persoon, en new journalism in de derde per- soon. !7 grote rol en beschrijft uitgebreid zijn drank- en drugsgebruik. De journalist is een karak- ter in het verhaal. De journalist als karakter is een aspect van de reisseries die in deze scriptie wordt on- derzocht. Die reisseries worden steeds vaker reisdocumentaires genoemd door de om- roep, of worden gemaakt door documentairemakers. Zo werden de series van Adriaan van Dis en Jelle Brandt Corstius gemaakt door Hans Pool, die eerder ook documentaires heeft gemaakt. Ook de omroep, in dit geval de VPRO, heeft het nadrukkelijk over reis- documentaires. Is de documentaire ook journalistiek? Beide vormen van verhalen vertellen hebben het streven de werkelijkheid zo goed mogelijk weer te geven. Maar in tegenstelling tot de journalistieke methode is er niet één documentaire methode. Wel zijn er heel veel ver- schillende documentaire vormen, zoals in het derde hoofdstuk ook aan bod komt. Een ander verschil tussen documentaire en journalistiek is de rol van de auteur.