terugkijken en vooruit zien

Uitgave van het Wetenschappelijk Bureau van de SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 14, nummer 9, oktober 2012 INHOUD terugkijken en 3 Na de (zelf)kritiek nu strijdbaar verder vooruit zien 5 De ziel van de financiële crisis 6 ‘Evenwicht in handelsrelaties Tijdens de laatste Partijraad van 29 houdingen tussen de rijke noordelijke is noodzakelijk om uit de eurocrisis september jongstleden werd er door en arme zuidelijke eurolanden is. te komen’ afdelingsvoorzitters en partijbestuur 8 uitvoerig teruggekeken op de Verder in Spanning staat Tiny Kox stil Wat je niet hoort in het eurodebat: verkiezingscampagne. Belangrijkste bij het 40-jarig bestaan van de SP op vooral banken profiteren van kritiekpunten waren een te behou- 22 oktober. Hij constateert dat de Europese noodfondsen dende campagnestrategie, het partij in 40 jaar tijd is uitgegroeid van 10 ontbreken van een plan B en een een linkse splinter tot de grote Veertig jaar SP weinig efficiënte campagne. Tegelij- volkspartij, die zij nu is. 12 kertijd werd Emile Roemer geprezen Herfstakkoord zet liberale weg uit om zijn standvastige optreden en SP-senator en hoogleraar duurzame de crisis voort werd geconstateerd dat er nog nooit landbouw Eric Smaling gaat in op de 14 zoveel vrijwilligers op de been waren vraag hoe vanzelfsprekend eten blijft. HOE VANZELFSPREKEND BLIJFT ETEN? geweest als bij de afgelopen verkie- Door de stijgende prijzen en de 16 zingscampagne . Zowel Roemer als de groeiende vraag wordt de beschik- ‘Telegraaf hofleverancier afdelingen zagen daarom voldoende baarheid van voedsel immers minder. Kamervragen’ basis om de strijd voor een menselij- 18 ker en socialer Nederland voort te Rens Vliegenthart licht in een Parels uit de parlementaire zetten. interview toe, waar zijn pas versche- geschiedenis 6 nen boek U kletst uit uw nek over 20 En dat is hard nodig ook, want zoals gaat. Hij stelt dat de huidige mediabe- Voor een stabiele regering is steun Arjan Vliegenthart in zijn beschou- richtgeving te wensen overlaat en in de Eerste Kamer noodzakelijk wing over het begrotingsakkoord voor gedreven wordt door de waan van de 2013 laat zien, blijven de meeste dag met als gevolg dat politici zich bij maatregelen uit het Kunduz-akkoord alles afvragen hoe zij overkomen op Colofon Spanning wordt uitgegeven door het overeind staan. Dat betekent dat een het publiek en burgers steeds Wetenschappelijk Bureau van de SP cynischer worden over de politiek. groot deel van de rekening van de Een abonnement kost 12 euro per jaar voor crisis terecht komt bij de mensen die SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De al zo hard getroffen worden. In het zesde deel van Parels uit de betaling gaat per incasso. Parlementaire Geschiedenis staat de Abonnementenadministratie Niet alleen uit Den Haag, maar ook leerplichtwet centraal. Een wet, die in Snouckaertlaan 70 uit Europa komen weinig hoopvolle 1900 bij toeval het levenslicht zag en 3811 MB Amersfoort signalen dat de eurocrisis snel ervoor zorgde dat het schoolbezoek T (088) 243 55 40 opgelost wordt. Zo betoogt econoom van kinderen in de loop der tijd E [email protected] David Hollanders, dat de 150 miljard vooruitging. Redactieadres euro aan garantiestellingen door de Snouckaertlaan 70 3811 MB Amersfoort Nederlandse belastingbetaler slechts Tot slot betoogt Arjan Vliegenthart T (088) 243 55 35 de banken redt, maar niet de euro. op de achterkant dat voor een stabiele E [email protected] Hoogleraar economie van innovatie regering steun in de Eerste Kamer Redactie Alfred Kleinknecht stelt dat de enige onontbeerlijk is. Steun die PvdA en Tijmen Lucie manier om daadwerkelijk uit de VVD zullen moeten verwerven, omdat Arjan Vliegenthart eurocrisis te komen, het in evenwicht ze samen geen meerderheid hebben Tekstredactie brengen van de scheve handelsver- in de Senaat. Daniël de Jongh Redactieraad Hans van Heijningen Waar ging het fout met Europa? Tiny Kox Ronald van Raak Minotaurus aan banden heet het boekje dat Arjan Vliegenthart, Basisontwerp senator en directeur van het Wetenschappelijk Bureau van de Thonik en BENG.biz SP, onlangs publiceerde. De ondertitel, ‘Hoe Europa in crisis Vormgeving raakte en hoe we daar weer uitkomen’, maakt duidelijk waar het Robert de Klerk over gaat. Antoni Gracia Gonnie Sluijs Minotaurus aan banden kost 4,95 euro en Foto cover is te bestellen via www.sp.nl/shop Sander van Oorspronk

2 SPANNING oktober 2012 Na de (zelf)kritiek nu strijdbaar verder Tekst: Tijmen Lucie

Op zaterdag 29 september jongstleden is in het Zelfkritiek SP-partijkantoor in Amersfoort de Partijraad gehou- Na een korte en heldere inleiding van algemeen secretaris den. In een volle zaal en onder grote belangstelling Hans van Heijningen, waarin hij het verkiezingsresultaat van pers en publiek – wat erop duidt dat de SP een duidde in termen van factoren die buiten ons vermogen grote partij is geworden – is door voorzitters van de liggen en door onszelf gemiste kansen en gemaakte fouten, afdelingen en het partijbestuur op grondige wijze de nam Emile Roemer het woord. Roemer kwam met een verkiezingscampagne geëvalueerd. In een construc- evenwichtig verhaal over het verloop van de campagne. tieve sfeer zijn zowel positieve als negatieve zaken Daarin gaf hij aan dat de peilingen een verlammende benoemd. uitwerking op hem en de partij hebben gehad. Te sterk heeft de nadruk gelegen op het vermijden van risico’s en het voorkomen van fouten. Ook erkende hij dat het gewijzigde AOW-standpunt niet duidelijk naar voren is gebracht. Daarmee kwam hij tegemoet aan een kritiekpunt dat door verschillende afdelingen – waaronder Amsterdam

SPANNING oktober 2012 3 – naar voren is gebracht, namelijk dat bepaalde verkiezings- sprekers, dat de SP te weinig in staat is geweest om de eigen standpunten, waaronder dat van de AOW, beter uitgelegd achterban te mobiliseren, waardoor de slag op de digitale hadden moeten worden. Juist omdat alle pijlen op de SP snelweg verloren is. Hoewel je je vraagtekens kunt stellen bij gericht waren en andere partijen er baat bij hadden om een de representativiteit van het tweede scherm – zo’n 85 karikatuur van onze standpunten te maken, was het volgens procent van de deelnemers was man – heeft het zeker een aantal afdelingen verstandig geweest om de lokale invloed gehad op de verkiezingsuitslag. De berichtgeving kaderleden hierover bijvoorbeeld via de mail goed te over wie de winnaar en wie de verliezer was, heeft ertoe informeren. bijgedragen dat de PvdA alsmaar bleef stijgen in de peilingen, terwijl de SP haar virtuele winst in rook zag Te behoudend opgaan en in een vrije val zou verkeren. Wat Roemer in zijn analyse aangaf, is ook door veel afdelingen genoemd: de gekozen strategie was te behou- Meer vrienden dend. De campagne zou te zeer gevoed zijn door de Tijdens deze campagne is ook gebleken dat de SP weinig gunstige opiniepeilingen, waardoor de SP zich te weinig vrienden op belangrijke posities heeft, zo merkte de geprofileerd heeft als socialistische partij, met een wezen- afdeling Velsen op. Toen de lastercampagne van de lijk andere visie op de maatschappij dan de overige Telegraaf in volle hevigheid losbarstte en vertegenwoordi- partijen. Daardoor werden de verschillen met de PvdA voor gers van grote en kleine werkgevers de SP neersabelden, de kiezer onvoldoende duidelijk, zo luidde een veelgehoor- waren er geen media of opiniemakers die het voor de SP de kritiek. Toen de PvdA de SP in de peilingen voorbij- opnamen. Volgens de afdeling Amersfoort zal de SP de streefde, had er naar de mening van een aantal afdelings- komende jaren moeten investeren in het winnen van voorzitters een alternatief strijdplan voorhanden moeten bondgenoten in het maatschappelijk middenveld om haar zijn om op de nieuwe situatie in te spelen. Het ontbreken politieke en maatschappelijke invloed uit te breiden. van een plan B is tijdens de Partijraad diverse keren genoemd. Een ander kritiekpunt dat door veel afdelingen is Strijdbaar verder genoemd, waaronder Rotterdam en Zaanstreek, is dat de Naast de kritische kanttekeningen wezen de afdelingsvoor- SP zich te veel heeft laten leiden door de doorrekeningen zitters en het partijbestuur ook op de pluspunten van de van het CPB, terwijl je vraagtekens kunt stellen bij de verkiezingscampagne. Zo heeft de SP de zittende macht economische modellen die dit onderzoeksinstituut uitgedaagd als nooit tevoren. De SP ontpopte zich als een hanteert. De SP heeft hierdoor het verwijt gekregen dat zij reële bedreiging voor de multinationals, de banken, de draaide, zowel bij het genoemde AOW-standpunt als bij de graaiers in de zorg en de woningbouw. Toen de SP de onderwijsplannen, waar de SP voor 0,8 miljard zou gaan grootste partij van het land dreigde te worden, zagen bezuinigen om te voldoen aan de maximale overheidste- diverse media, opiniemakers en werkgeversbazen, zoals kort-criteria van het CPB. Bij de presentatie van de Wientjes en Biesheuvel, zich gedwongen om een lastercam- CPB-doorrekening had de SP het initiatief moeten nemen pagne tegen de partij te gaan voeren. Deze slag heeft de SP en haar weerwoord klaar moeten hebben. Nu deden onze niet gewonnen, maar ook zeker niet verloren. Bovendien, politieke tegenstanders dat, waardoor zij de toon konden zo stelden diverse sprekers, heeft de SP de PvdA in ieder zetten. De afdeling Zaanstreek wees erop dat de SP in de geval op papier naar links gekregen. Wat daar in de aanloop naar de verkiezingen de 3-procentnorm voor het praktijk van terecht gaat komen valt nog te bezien, maar overschrijden van het begrotingstekort in 2013 nog volop belofte maakt schuld. Daar zal de SP de PvdA en de kiezers ter discussie stelde, terwijl er vervolgens alles aan gedaan is van die partij op blijven wijzen. Ook stellen we vast dat de om bij de doorrekening van het verkiezingsprogramma SP in het geweld tussen PvdA en VVD niet ten onder is toch onder de 3 procent te komen. De vraag is dan ook, zo gegaan. Waar partijen als PVV, CDA en GroenLinks fors stelde de afdeling Rotterdam, of de SP in de toekomst nog hebben verloren, is de SP stabiel op vijftien zetels gebleven. wel het beste jongetje van de CPB-klas wil zijn. Daarnaast waren er tijdens deze campagne meer SP-leden dan ooit op straat, zo stelden alle afdelingen tevreden vast. Weinig efficiënt Ten opzichte van de vorige landelijke verkiezingen, van Roemer stelde verder dat er tijdens de campagne hard 2010, is het aantal gemeenten waar de SP campagne heeft gewerkt is, maar weinig efficiënt. Een bepalende factor bij gevoerd met zeventig toegenomen. Bovendien zijn er dit deze verkiezingen is immers het tweede scherm geweest, jaar netto 2.700 nieuwe leden bijgekomen. een applicatie op de computer waarmee kijkers tijdens de Voor de komende tijd is het zaak om deze nieuwe, enthousi- televisie-uitzending konden reageren en stemmen op hun aste mensen aan ons te binden. Een andere hoopvolle favoriete kandidaat. Duidelijk is, zo stelden diverse constatering is dat veel mensen in het land zeer sympathiek staan tegenover Emile Roemer en de SP. Dat geeft goede moed. De afdeling Zwolle vatte het kernachtig samen: ‘Als je in je eigen tempo rent, win je niet de sprint maar wel de marathon.’ De conclusie was dan ook dat de SP onder leiding van Emile Roemer, die complimenten kreeg voor zijn vasthoudende optreden, strijdbaar verder zal gaan om Nederland menselijker en socialer te maken. ‘Dat zijn wij aan de bijna 1 miljoen kiezers die op de SP gestemd hebben verschuldigd. Wij zijn krachtiger, sterker en strijdbaarder dan ooit!’, besloot Roemer zijn toespraak.

4 SPANNING oktober 2012 De ziel van de financiële crisis Tekst: Tijmen Lucie

In Boomerang: Wake up call voor bedrijven investeerden, staken de schulden van de gemiddelde Ameri- de westerse wereld gaat financi- Ierse bankiers de vreemde valuta in kaan groter en groter worden. Als je eel journalist Michael Lewis op investeringen in eigen land. Vooral een Amerikaan alleen in een donkere zoek naar het ontstaan van de vastgoed was voor hen een geliefd kamer zou laten met een stapel geld schuldencrisis die in 2008 in object. Toen de huizenmarkt in weet diegene, of hij nou arm of rijk is, Europa en de Verenigde Staten in elkaar stortte, bleven de Ierse banken heel goed wat hij wil. Amerikanen zijn volle hevigheid uitbrak. Aan de met een schuld achter van zo’n 106 geconditioneerd om te pakken wat ze hand van vlot geschreven per- miljard euro. Omdat de Ierse pakken kunnen, zonder na te denken soonlijke verhalen laat Lewis zien overheid vervolgens besloot garant te over de gevolgen op lange termijn hoe op uiteenlopende wijze staan voor alle schulden van de (p.226).’ Hilarisch is zijn ontmoeting IJsland, Griekenland, Ierland en grootste banken ‘zou in de daaropvol- met Arnold Schwarzenegger die hem, de Verenigde Staten op een gende vier jaar al het Ierse belasting- terwijl ze in moordend tempo door de bankroet afstevenden. Ook prikt geld nodig zijn voor de afbetaling van straten van Los Angeles fietsen, over hij op overtuigende wijze de illusie de bankschulden’ (p.104). zijn schouder vertelt waarom hij als door dat Duitse bankiers de gouverneur van Californië de staat braafste jongetjes van de klas Griekenland is een ander verhaal. met zo’n gigantische schuld moest waren. Lewis toont aan dat de Griekse crisis achterlaten. niet veroorzaakt werd door de Het knappe van Michael Lewis is dat banken, maar door wijdverbreide Enige punt van kritiek is dat Lewis’ hij in Boomerang aan de hand van corruptie in politiek en samenleving. analyses soms wat kort door de bocht persoonlijke verhalen de ziel van de Zo hebben de Grieken, aldus Lewis, zijn en dat zijn aandacht wel erg financiële crisis weet bloot te leggen. het ontduiken van belasting tot een gefixeerd is op bizarre culturele Hij spreekt juist die mensen die hem nationale sport verheven. Typerend fenomenen als het geloof in trollen kunnen uitleggen waarom IJsland, voor de aanpak van Lewis is zijn van de IJslanders en de vermeende Ierland, Griekenland en de Verenigde beschrijving van een eeuwenoud obsessie van de Duitsers met ‘Schei- Staten in de grootste crisis sinds de klooster, waar de abt het financiële sse’ of ‘Dreck’. Maar wat overeind Grote Depressie van de jaren dertig brein blijkt achter een vastgoedimpe- blijft staan is dat Michael Lewis vanuit belandden. rium, dat erin slaagde om de Griekse een originele invalshoek een buiten- staatskas een enorme hoeveelheid gewoon lezenswaardig boek heeft Misschien wel het meest bizarre geld te ontfutselen. geschreven, waarin duidelijk wordt voorbeeld van een economie die hoe de financiële crisis in diverse volledig op hol sloeg als gevolg van de Over Duitsland is Lewis bijzonder Europese landen en de Verenigde deregulering van de financiële kritisch. Hij stelt dat ook de Duitse Staten om zich heen heeft kunnen markten, is IJsland. Het land dat altijd bankiers wel degelijk vuile handen grijpen. dreef op de visserij en gekenmerkt hebben gemaakt. In Duitsland werd door economische stabiliteit, hielden zij zich weliswaar keurig veranderde na de eeuwwisseling in netjes aan de regels, maar daarbuiten een paar jaar tijd in een natie waarin handelden zij op grote schaal in de vissers zonder enige kennis van zaken meest dubieuze financiële producten. gingen speculeren met geleend geld. Lewis koppelt deze houding van Lewis beschrijft hoe de activa van de bankiers aan de Duitse culturele drie grootste IJslandse banken in de fascinatie voor alles wat met smerig- periode 2003-2007 toenamen van heid te maken heeft. enkele miljarden tot 140 miljard euro. Voor wat betreft de Verenigde Staten Toen de banken in 2008 failliet legt hij de schuld voor de crisis in gingen, bleek IJsland met zijn 300.000 eerste instantie bij de Amerikaanse Michael Lewis inwoners met een duizelingwekkende burgers zelf, die bij hun volle bewust- Boomerang: Wake up call voor schuld te zitten van 100 miljard euro. zijn allerlei zaken aanschaften die zij de westerse wereld Ook in Ierland staken de drie eigenlijk niet konden betalen. ‘Het is Uitgeverij: Business contact grootste banken zich diep in de geen toeval dat de schuldenlast van 240 pagina’s schulden. Waar ze in IJsland met individuele steden en staten zich ISBN: 9789047005063 buitenlands geld in buitenlandse ophoopt op hetzelfde moment dat de Prijs: €22,50

SPANNING oktober 2012 5 Rotterdam, 22 juni 2011. Ewout Irrgang en Alfred Kleinknecht in gesprek op een discussieavond over de Griekse schuldencrisis.

‘ Evenwicht in handelsrelaties is noodzakelijk om uit de eurocrisis te komen’

Tekst: Tijmen Lucie Foto: Bas Stoffelsen

Alfred Kleinknecht, hoogleraar Economie aan de ze importeren, terwijl mediterrane landen als Griekenland Technische Universiteit in Delft, was een van de en Spanje precies het tegenovergestelde doen. Vereffening zeventig Nederlandse economen die in 1997 waar- van overschotten gebeurt door de aan- en verkoop van schuwden tegen de invoering van de euro. Achteraf vermogenstitels. Hierbij moet je vooral denken aan diverse blijken zij gelijk te hebben gehad. De eurozone, die soorten krediet. Consequentie is dat landen die meer inmiddels uit zeventien landen bestaat, bevindt zich importeren dan exporteren bijna onvermijdelijk schulden in een diepe financiële crisis. Volgens Kleinknecht opbouwen. Het grote probleem is dat de zuidelijke lidstaten ligt de kern van de crisis in scheve handelsrelaties niet kunnen concurreren met de rijke landen in het tussen de noordelijke en zuidelijke eurolanden. Noorden. De mediterrane landen hebben zwakke institu- ‘Alleen als de handelsbalansen weer in evenwicht ties en beschikken over onvoldoende kennis en technolo- komen, kan de crisis echt aangepakt worden.’ gie. Daarom missen zij de concurrentieslag. Voor de komst van de euro konden de zuidelijke lidstaten hun eigen munt Er is al veel gezegd en geschreven over het ontstaan van de altijd weer afwaarderen, waardoor de export goedkoper eurocrisis. Hoe heeft het volgens u zover kunnen komen? werd en de import duurder. De handelsbalans kwam zo ‘Kern van de crisis zijn scheve export-importverhoudingen weer in evenwicht. Sinds hun toetreding tot de eurozone binnen de eurozone. Noordelijke lidstaten als Nederland kunnen de zuidelijke landen dit niet meer. Vanaf dat en Duitsland exporteren al jaren veel meer goederen dan moment groeien hun importoverschotten, net als de

6 SPANNING oktober 2012 exportoverschotten van Nederland en Duitsland. Vooral serieus bespreekbaar zijn. Om de burgers daadwerkelijk bij onze banken, verzekeraars en pensioeninstellingen bleven het Europese project te betrekken zou je naar mijn mening maar geld uitlenen aan de zuidelijke lidstaten, zodat zij toe moeten naar een nieuw federalistisch systeem, dat lijkt onze exportoverschotten konden afnemen. Gevolg was dat op het Zwitserse kantonmodel, waarbij vooral Buitenlandse de zuidelijke lidstaten zich steeds dieper in de schulden Zaken en Defensie op Europees niveau worden gedaan en staken. Je hoort liberale economen hier weinig over, maar de meeste andere bevoegdheden bij autonome regio’s de financiële markten hebben hier hopeloos gefaald, want komen te liggen. Je voorkomt hiermee niet alleen dat iedereen kon zien dat de schulden van de zuidelijke Europa weer in natiestaten uiteenvalt; de nadruk op regio’s lidstaten zich maar bleven ophopen. Normaal gesproken brengt de politiek tegelijkertijd dichter bij de burgers, want zou de rente bij een toenemende schuldenberg moeten via allerlei volksraadplegingen krijgen zij veel meer stijgen. Aanbieders van krediet zouden een risicopremie inspraak in hun bestuur. Dit idee lijkt me voor de SP zeker moeten inprijzen. Daardoor zou de opbouw van de de moeite waard om verder te onderzoeken. Het socialisme schulden geremd worden. Dit is echter aantoonbaar niet heeft immers een lange traditie van internationale gebeurd. Ook de Rating Agencies hebben zitten te slapen. solidariteit over landsgrenzen heen.’ Ongelooflijk hoeveel domheid in een marktsysteem kan omgaan.’ En als dit ‘wij-gevoel’ niet ontstaat, zijn er dan alternatieven voorhanden om uit de crisis te komen? Wat is er naar uw mening nodig om uit de crisis te raken? ‘Als het nationalisme zegeviert over het Europese ‘wij- ‘De beste oplossing zou zijn om ervoor te zorgen dat de gevoel’ is splitsing van de eurozone de enige oplossing. Een zuidelijke lidstaten in staat worden gesteld om in plaats van mogelijkheid is dat je een noordelijke en een zuidelijke importoverschotten in de toekomst exportoverschotten te eurozone creëert of dat je landen op een goede manier laat realiseren. Om hiertoe te komen zouden drie dingen uittreden. Een splitsing van de eurozone kan wel degelijk moeten gebeuren. In de eerste plaats zouden vakbonden goed uitpakken voor de arme zuidelijke lidstaten, want ze hun looneisen op Europees niveau moeten coördineren. krijgen dan een veel lagere wisselkoers ten opzichte van Loonmatiging in landen met importoverschotten en harde andere munten. Het wordt voor hen dan goedkoper om looneisen in landen met exportoverschotten. Voor de sterke hun producten te exporteren, waardoor zij beter kunnen landen in het Noorden wordt het hierdoor duurder om hun concurreren met de noordelijke lidstaten, die een weliswaar goederen te exporteren, terwijl het voor de zwakke landen ‘harde’ maar dure euromunt zullen hebben. Ook de in het Zuiden juist goedkoper wordt om te exporteren. In concurrentie met aanbieders buiten Europa kunnen ze dan de tweede plaats zouden regeringen een systeem van beter aan.’ backing-up losers moeten opzetten: een fonds voor structuur- versterkende maatregelen in de zwakke landen. Dit is niet Hoe ziet u de toekomst van de eurozone voor u? vreemd, want in het verleden ondersteunden in Nederland ‘Zowel opsplitsing van de eurozone als uittreding van bijvoorbeeld de rijke burgers uit de Randstad via allerlei individuele landen zal ongetwijfeld een hoop commotie regionale fondsen armere regio’s zoals Friesland en veroorzaken. Het probleem is dat veel banken er nog altijd Groningen. Tot slot zouden er in Europees verband slecht voorstaan, door waardeloze pakketten van Ameri- maatregelen genomen moeten worden die landen als kaanse rommelhypotheken op hun balansen. Ze hebben Duitsland en Nederland ontmoedigen om te exporteren. Je ook verlies geleden door de Griekse kwijtscheldingen en zou kunnen denken aan een boete voor landen die te veel door de malaise op de vastgoedmarkt en de algeheel exporteren. De opbrengsten uit die boetes zouden vervol- slechte conjunctuur, waardoor men ook in de dagelijkse gens gebruikt kunnen worden voor structuurversterkende kredietverlening verlies moet nemen. Tegelijkertijd hebben investeringen in landen met importoverschotten.’ de overheidsfinanciën door de bankenreddingen uit 2008 een flinke klap gekregen. Een aantal banken is nog altijd te Zijn uw voorstellen wel realistisch? groot, zodat hun faillissement het hele financiële systeem ‘Als je heel eerlijk bent, dan zijn de oplossingen die ik in gevaar brengt. Als je too big to fail bent, kun je grote aandraag op korte termijn niet haalbaar. Ze zijn bovendien risico’s nemen. Met grote risico’s maak je immers grote weinig populair. Je zou er in Nederland misschien een winsten. Deze winsten zijn dan voor de banken, terwijl de halve Kamerzetel mee kunnen binnenslepen. Punt is dat belastingbetaler opdraait voor de verliezen. Dit geeft wanneer deze maatregelen niet genomen worden, de euro perverse prikkels tot roekeloos speculeren en is levensge- in de huidige vorm niet levensvatbaar is. Het is niet vaarlijk voor de stabiliteit van het financiële systeem. Je zou voldoende dat de euro door de Europese Centrale Bank grote banken in kleine delen moeten opsplitsen, die wel gemanaged wordt. Er moet ook een Europees ‘wij-gevoel’ failliet kunnen gaan. Daarnaast zou een tobintaks op achter staan, waardoor de drie bovengenoemde punten valutatransacties moeten worden ingevoerd om de specula- tie-industrie te laten krimpen. Ik ben er zelf een groot voorstander van dat het betalingsverkeer bij de banken wordt weggehaald en dat daarvoor in de plaats één Europees betalingssysteem komt. Hiermee voorkom je dat Alfred Kleinknecht (1951) is hoogleraar Economie van Innovatie wanneer banken failliet gaan, mensen op een dag geen aan de Technische Universiteit Delft. Hij was de enige econoom geld meer kunnen opnemen. Tot nog toe is de bankenlobby die ruim voor het uitbreken van de eurocrisis waarschuwde voor echter machtig genoeg gebleken om dergelijke maatregelen de schuldencrisis in Zuid-Europa. tegen te houden. Ik ben dan ook somber gestemd over de toekomstige stabiliteit van het financiële systeem.’

SPANNING oktober 2012 7 Wat je niet hoort in het eurodebat: vooral banken profiteren van Europese noodfondsen Tekst: David Hollanders Foto: Hans van Rhoon / Hollandse Hoogte ©

Er wordt al ruim twee jaar gedis- gebruiken het EFSF-geld vooral om voorkeur voor maatregelen als cussieerd over de euro en de banken af te lossen. Zo kunnen privatisering, korten van uitkeringen noodfondsen. Daarin staan de banken hun rotte obligaties dumpen en versoepeling van het ontslagrecht. elkaar eurofiel en populist bij de belastingbetaler. Inmiddels Het verhogen van belasting op noemende voor- en tegenstan- wordt er overwogen ook rechtstreeks dividend, winst of vermogen schijnt ders van de euro en een Europese geld te geven aan banken, bijvoor- niet bij de trojka op te komen, terwijl politieke unie tegenover elkaar. beeld in Spanje. Met de zegen van het die belastingen de consumptie – die Beide kampen zwijgen evenwel Nederlandse kabinet. in een recessie als gevolg van vraaguit- over het volgende: de 150 miljard val grotendeels bepalend is voor de euro aan Nederlands belasting- Hier blijft het niet bij, want banken economische groei – het minst geld dat via Europese noodfond- worden niet enkel via noodfondsen verstoren. Veel belangrijker, de trojka sen en ECB-operaties gespen- geholpen. Daar waar de ECB niet zou hier helemaal niet over moeten deerd wordt, redt de euro niet. wenst uit te lenen aan overheden, zelfs gaan, omdat zij geen enkel democra- Het redt de Nederlandse econo- niet tegen 7%, leent het des te meer tisch mandaat heeft. mie noch zuidelijke landen, enkel uit aan private instellingen. Dit jaar die partij die de eurocrisis leende de ECB 1000 miljard uit tegen Hoe dan ook, de ECB stelt geen extra veroorzaakt heeft: de banken. Dat een zeer lage rente van 1% (de voorwaarden aan de banken waaraan is behalve onrechtvaardig, ook zogenaamde Long-term Finance uitgeleend wordt. Integendeel, de economisch onzinnig. Juist uit Operations). Banken lenen dit weer onderpandseisen zijn versoepeld. economische oogpunt, moeten de uit aan Spanje en Italië tegen 7%. En Inmiddels overweegt de ECB om geen banken de verliezen nemen en als de ECB koopt deze obligaties weer op voorkeursstatus te nemen ten opzichte zij dat niet kunnen, dienen zij de tweedehandsmarkt op. Zo nam de van private partijen bij de obligaties genationaliseerd te worden. ECB al ruim 200 miljard aan dubieuze die overgekocht zijn van diezelfde obligaties over en met het nieuwe private partijen die de leningen aan De leningen aan de zuidelijke landen opkoopprogramma OTM (Outright de straatstenen niet kwijt kunnen. zijn volledig vrijwillig verstrekt door Monetary Transactions) kan dat nu Alles wat de belastingbetaler nog private financiële instellingen. De ongelimiteerd voortgaan. Wat enigszins beschermde, wordt daarmee onverantwoorde leningen van gebeurt hier eigenlijk? Banken lenen terzijde geschoven. De ECB en het Griekenland zijn daarmee de onver- van een (niet democratisch gelegiti- ESM spelen Sinterklaas. Sinterklaas antwoorde uitleningen van banken. meerde) overheidsinstantie, lenen dat bestaat evenwel niet en dus staat de Nu de zuidelijke landen niet kunnen weer uit aan overheden, die dat geld Nederlandse belastingbetaler via de terugbetalen, worden de verliezen niet lenen van banken, onder garantie van ECB/ESM voor 150 miljard in het genomen door de banken die de weer andere landen. Het kan nog rood (74,2 miljard via de ECB en 63,5 lening verstrekt hebben, terwijl zij gekker. Hier worden namelijk wel miljard euro via het EFSF en ESM). daar via renteverschillen fors aan voorwaarden aan gesteld, maar dan Het is aan politici om dit te voorko- verdiend hebben en bij het inschatten weer niet aan banken waarvan de men. Van de EU valt weinig te van de kredietwaardigheid (de dubieuze obligaties worden overgeno- verwachten, druk als het is om de kerntaak van een bank) spectaculair men, maar enkel aan overheden die eigen begroting met 7% te vergroten. gefaald hebben. Integendeel, twee- op aandringen van de ECB hard Dan de Nederlandse politici. In de derde van de Griekse schuld is via moeten bezuinigen. Dit terwijl Spanje verkiezingen stelde Samsom het verschillende kanalen (ECB/EU/ en Ierland hun schuld zagen groeien eerlijke verhaal te willen vertellen, EFSF) gecollectiviseerd. De schulden juist door het redden van banken, maar uiteindelijk verdedigde hij de zijn daarmee niet afbetaald, maar zijn waar ze mede onder druk van de ECB massale bankensteun die direct ten verplaatst. Ook Portugal en Ierland toe overgingen. De ECB en het IMF koste van zijn eigen achterban gaat. (de ECB volgt deels de voorwaarden Jolande Sap stelt de oplossingen te van het IMF) hebben bij hun voor- willen die de financiële markten eisen. waarden steeds een opvallende De oplossing die markten willen en

8 SPANNING oktober 2012 Spanje) kunnen namelijk niet doen wat Japan, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk wél kunnen. Laatstgenoemde landen hebben veel hogere overheidsschulden dan bijvoorbeeld Spanje, maar betalen de schulden door de eigen centrale bank obligaties te laten opkopen (ook wel kwantitatieve verruiming genoemd, oftewel ‘geld bijdrukken’). De SP zou dit verhaal nog veel meer moeten propageren en politiseren.

Uiteindelijk is het daarbij zaak dat er geen cent meer gespendeerd dient te worden aan banken en hun bonusban- kiers en aandeelhouders, noch direct (via de noodfondsen), noch indirect (via de ECB). De zuidelijke landen moeten hun schulden herstructure- ren, opdat zij weer een houdbare schuld hebben en de recessie beëin- digd kan worden. De verliezen worden dan genomen door de partij die ze in een markteconomie hoort te nemen: de crediteur. Alleen indien banken failliet gaan (wat gezien hun zeer lage eigen vermogen van 3% en creatieve boekhouden niet mag verrassen), kan de overheid te hulp schieten en dan nog alleen in ruil voor volledige zeggenschap (nationalisatie dus) en op straffe van inleveren van alle bonussen en direct ontslag van de top. Herstructurering en nationalisatie van banken is rechtvaardig. Het behoedt niet alleen de belastingbeta- Een werkloze man zit voor de bank Santader. ‘Help me, ik heb honger’ staat op het ler voor een verlies van 150 miljard dat kartonnen bord. uitgegeven kan worden aan zorg, onderwijs en sociale zekerheid. Het is ook en vooral economisch efficiënt. die door bankiers steeds gepropa- geval de enige partijen die niet Zolang kapitaalverschaffers risico’s geerd wordt, is, hoe verrassend, een automatisch meer belastinggeld aan grotendeels kunnen afwentelen op de groter noodfonds, oftewel meer de banken wensen te verstrekken. De samenleving, nemen zij veel te veel leningen aan failliete debiteuren van PVV stelt het daarbij steeds voor dat risico. Bankregulering is dan dweilen de banken en daarmee meer bonus- de Nederlandse belastingbetaler aan met de kraan open. Juist door banken sen. Buma deed een moreel appel op de zuidelijke landen doneert. Dat is op verlies te laten nemen, kunnen zij de bankiers. Dat was vast goed bedoeld, zijn best een halve waarheid, want het door markt-propagandisten zo maar het was illustratief voor het zijn met name de crediteuren die gewenste disciplinerende werking bij volledig gebrek aan realiteitsbesef – profiteren. Aan het negeren hiervan overheidsleningen waarmaken. Pas het gaat om triljoenen- en aan ligt wellicht Wilders zijn voorliefde dan zou een verwijzing naar wat de historisch besef- de banken nemen al voor Reagan en Thatcher ten grond. financiële markten willen ergens op decennia veel te veel risico, alle De SP staat in het verkiezingspro- slaan. zelfregulering ten spijt. En zelfs de gramma wel de enige echte oplossing kleine maar in elk geval in de goede – het herstructureren van de schulden Daarover moet de discussie over de richting gaande bankenbelasting van zuidelijke landen. Als een land euro en de noodfondsen gaan en dat (waarmee risico ontmoedigd wordt) geen controle heeft op het eigen zou de SP veel meer moeten uitdra- werd gekortwiekt in het Kunduz- monetaire beleid, dan moet er een gen, opdat de discussie niet gekaapt akkoord. mogelijkheid zijn om de schuld te wordt door middenpartijen die zich verminderen door gedeeltelijke voordoen als genuanceerd maar de Wat moet er dan wel gebeuren? De failliet. De PIIGS-landen (Portugal, facto al die maatregelen nemen waar PVV, de PvdD en de SP zijn in ieder Ierland, Italië, Griekenland en banken van profiteren.

SPANNING oktober 2012 9 Veertig jaar SP Van linkse splinter tot grote volkspartij Tekst: Tiny Kox Foto: Archief SP

De SP van nu lijkt in veel opzichten niet meer op de ‘massaorganisaties’ zoals De Bond van Huurders en SP van toen. Ze heeft zich ontdaan van oude vormen Woningzoekenden, het Milieuactiecentrum Nederland, de en gedachten, omdat ze niet bleken te kloppen of gezondheidsvereniging Voorkomen is Beter en het Comité door de tijd achterhaald werden. Maar ze is de Van Mens tot Mens, dat zich richt tegen de Amerikaanse activistische politieke partij gebleven voor wie oorlog in Vietnam. Feitelijk is overal de SP de drijvende praktische politiek veel meer is dan het Binnenhof kracht achter deze actiegroepen. Maar het idee bestaat dat alleen. Daarom is er nog steeds volop werk voorhan- het voor mensen gemakkelijker is mee te doen aan ietwat den voor de partij die zich in 1972 ten doel stelde een neutraal klinkende actiegroepen dan meteen te maken partij te worden die voortdurend werkt om Nederland krijgen met een politieke partij. grondig te veranderen. Die partij is er gekomen. En ze heet nog altijd de Socialistische Partij. Of tot dat actievoeren ook deelnemen aan verkiezingen hoort? Ja, zo beslist de nieuwe partij na enig ideologisch In 1972 wil de nieuwe SP radicaal socialistisch zijn - maar geharrewar. In 1974 haalt de SP in Nijmegen en Oss haar vooral ook praktisch. In de jaren daarvoor heeft radicaal eerste gemeenteraadszetels, met verrassend hoge percenta- links zich uitgeput in eindeloze discussies over ´het pure ges: 7 en 11 procent. Die uitslagen worden met gejuich socialisme´ en hoe ´de arbeidersklasse´ daarvoor te winnen ontvangen door de SP’ers: zie je wel dat het kan? Dat wil zou zijn. Wie de discussiestukken uit die tijd in de archie- niet zeggen dat de nieuwe partij aanvankelijk veel heil ven van de SP bekijkt, kan zich moeilijk voorstellen dat verwacht van de parlementaire democratie. De SP vindt daaruit een levensvatbare partij tevoorschijn is gekomen. zich vooralsnog ‘revolutionair’ en denkt dat ´burgerlijke´ Toch gebeurt dat. In Rotterdam komen op 22 oktober 1972 parlementen er uiteindelijk vooral zijn om de macht van 200 aanhangers bijeen om met elkaar af te spreken dat ze het kapitalisme in stand te houden. Ze verwijst naar Chili voortaan door het leven zullen gaan als leden van de waar een rechtse staatsgreep in 1973 een bloedig einde Socialistische Partij. Wat dat socialisme inhoudt, blijft vaag. maakt aan het democratische bewind de socialistische In het partijboekje ‘Onze wereldbeschouwing’ wordt de president Salvador Allende. En naar Vietnam, waar nieuwe SP omschreven als een ideologisch rechtlijnige Amerikaanse legers de bevrijdingsbeweging te vuur en te linkse partij, die op dat moment rotsvast gelooft in de op zwaard bestrijden. Wat de Nederlandse socialisten in het stapel staande overgang van kapitalisme naar socialisme, begin niet willen inzien, is dat Chili en Vietnam geen waar Karl Marx een eeuw geleden al vanuit ging. Die Nederland zijn, waar het algemeen kiesrecht al lang van overgang is in 1972 in het verre China al aan de gang, kracht is en je geen revolutie nodig hebt om politiek aan de denken de SP´ers, ook al hebben ze dat van horen zeggen. bak te komen. Wie wil, kan een partij oprichten en China is sinds 1949 een ´socialistische volksrepubliek´ meedoen aan verkiezingen en zo politieke zeggenschap waarover grote verhalen de ronde doen maar waarvan verwerven. De jonge SP ziet zich aanvankelijk echter eerder weinig mensen echt kennis van hebben. Van de SP partijlei- als deel van een internationalistische bevrijdingsbeweging ding in 1972 is alleen Daan Monjé eerder wel eens in China dan als nationale politieke partij. Vandaar dat ze ook de geweest. Maar hij spreekt geen woord Engels, laat staan revolutionaire retoriek al te gemakkelijk overneemt en Chinees. En over de vele mislukkingen die het Chinese daarmee ten onrechte voorbijgaat aan de belangrijke socialistische experiment dan al heeft beleefd en de verworvenheden van de Nederlandse democratie. Toch mensenlevens die dat heeft gekost, hoort hij niet veel. Wel dient die democratie zich wel volop aan voor de nieuwe over de politieke lessen die de Chinese voorman Mao partij. Een maand na de oprichting van de SP komen er Zedong graag aan politieke verwanten overdraagt, deels vervroegde Kamerverkiezingen die leiden tot de vorming samengevat in het roemruchte Rode Boekje, een nogal van het kabinet-Den Uyl. Dat linkse kabinet brengt de bijeengeraapte citatenbundel over van alles en nog wat. nieuwe linkse partij in een lastig parket. Lokale acties van Volgens Mao komen goede ideeën niet uit de lucht vallen SP´ers tegen woningnood, hoge huren, tekortschietende en zijn evenmin aangeboren. Ze komen voort uit de zorg, slechte werkomstandigheden en milieuvervuiling maatschappelijke praktijk. En zei de grondlegger van het blijken weliswaar succesvol maar de nieuwe regering doet socialisme Karl Marx dat een eeuw daarvoor ook al niet? zijn best om op diezelfde terreinen effectief beleid te Dat het gaat er niet om gaat dat je de wereld uitlegt maar voeren. De gevolgen daarvan blijken in 1977, als de SP voor dat je hem verandert! Dát wordt dan ook het leidende het eerst aan de Kamerverkiezingen deelneemt en gemaks- motief van de nieuwe partij: het praktische socialisme. halve voorbij gaat aan de eerdere kritiek op het parlement. Geen ideologische fijnslijperij. De SP doet het gewoon, Het ´praktische socialisme´ wint het van de ideologische wordt de leuze. De nieuwe partij voert zijn acties via opvatting. Het parlement wordt voortaan gezien als

10 SPANNING oktober 2012 blijven ze PvdA stemmen. Halverwege de jaren tachtig neemt de interne roep in de SP om verandering toe maar pas na het overlijden van Daan Monjé in 1986 komt de ontwikkeling echt in een stroomversnelling. Onder voorzitterschap van Jan Marijnissen wordt de landelijke federatie van lokale afdelingen vanaf 1988 omgebouwd tot een nationale politieke partij met een echt programma, actieve afdelingen en landelijke acties voor behoud van sociale zekerheid en tegen militaire interventies in het buitenland. De ´nieuwe SP´ wordt in 1991 formeel bekrach- tigd door het partijcongres. Dat zet een dikke streep onder de ideologische dwaalwegen en politieke fouten uit het verleden. De streng georganiseerde kaderpartij maakt plaats voor een open massapartij, die al snel tot de grotere van Nederland gaat behoren. De activistische werkwijze zoals die zich in de voorliggende 20 jaar heeft ontwikkeld, wordt wél voor de toekomst gekoesterd. Daarin ligt immers In 1994 komen Jan Marijnissen en Remi Poppe als eerste ´het geheim van de SP´, een directe en oprechte politieke volksvertegenwoordigers namens de SP in de Tweede Kamer. en praktische verbondenheid met de bevolking, waarmee de partij zich nadrukkelijk van andere partijen onder- scheidt. bruikbaar middel om de wil van de mensen tot uiting te brengen. In 1994 doet de vernieuwde SP haar intrede in het natio- nale parlement met de bedoeling om er nooit meer uit weg Voor de verkiezingen van 1977 is de SP niet alleen afgestapt te gaan. De parlementaire democratie wordt openlijk van haar ´revolutionaire´ opvattingen over de parlemen- omarmd als het belangrijkste middel om de wil van de taire democratie maar ook de aanvankelijke bewondering bevolking tot uitdrukking te brengen. De partij stelt zich voor de Chinese politiek is alweer voorbij. Zeker nadat bescherming en versterking van die democratie als China verwante partijen in Europa oproept niet langer uitdrukkelijk doel. In 1999 formuleert het beginselpro- tegen de NAVO te ageren en in Afrika linkse bevrijdingsbe- gramma ´Heel de mens´ het beschermen en bevorderen wegingen niet langer te steunen. De jonge SP weet zich juist van menselijke waardigheid, gelijkwaardigheid en solidari- met al die vrijheidsstrijders in Afrika en Latijns Amerika teit als kerndoel van de SP en het diepgaand democratise- verbonden en voelt er dan ook niets voor die rare Chinese ren van de samenleving als een vereiste daarvoor. Vanaf oproepen over te nemen. In het partijblad De Tribune 2002 begint de partij zich steeds meer als grote volkspartij wordt gemeld dat de SP niets meer begrijpt van de Chinese te ontwikkelen. In 2002 groeit de SP naar 9 zetels, in 2003 buitenlandse politiek. Wie vragen heeft over wat de lijkt even alsof de PvdA ingehaald zal worden. Een maand Chinezen willen, moet zich voortaan maar tot de Chinese voor de verkiezingen keert echter het tij ten gunste van die ambassade richten, schrijft het blad. Ook De Volkskrant partij. Dat gebeurt niet in 2006 als de SP haar grootste ziet de ideologische verwantschap met het maoïsme snel klapper tot nu toe maakt met 25 zetels. Twee jaar later verdwijnen bij de SP. In 1977 constateert de krant dat er neemt Agnes Kant het fractievoorzitterschap over van Jan hooguit nog ‘een vleugje maoïsme in de partijtop maar Marijnissen. Zij treedt in 2010 terug als de resultaten bij de verder vooral vaderlands simplisme´ bij de partij te gemeenteraadsverkiezingen tegenvallen. Onder leiding van bespeuren is en de SP het nu vooral moet hebben van Emile Roemer wordt de neergaande trend gestopt, maar ´praktische faam´. Die ´praktische faam´ van de jonge SP het zeteltal in 2010 zakt wel terug naar 15, uit kennelijke legt het bij de Kamerverkiezingen van 1977 echter volledig onvrede dat de SP na haar monsterzege van 2006 niet in de af tegen de politieke aantrekkingskracht van PvdA premier regering is gekomen. Weer twee jaar later lijkt dat vergeten Joop den Uyl. Die haalt tien zetels weg bij klein links en de en dichten opiniepeilers de SP een grote overwinning toe SP komt bij lange na niet aan de kiesdrempel. De geschrok- en wordt Emile Roemer zelfs als mogelijk nieuwe premier ken leiding van de SP, waaruit Koos van Zomeren in 1975 genoemd. Zo ver komt het nog niet. De PvdA hervindt kort verdwenen is, stelt vast dat de verwachting dat mensen die voor de verkiezingen haar aantrekkingskracht voor haar meedoen in een van de vele acties ook wel SP zullen gaan kiezers en de verwachte winst van de SP vloeit snel weer stemmen, niet klopt. Daarom verdwijnen de massaorgani- weg. Op 12 september scoort de partij opnieuw 15 zetels. saties snel op de achtergrond en manifesteert de SP zich Maar met tien procent van de stemmen achter zich blijft ze zelf steeds meer openlijk als de motor van allerlei acties. een van de grootste partijen van Nederland, met de Op lokaal vlak loont dat. Van 5 raadszetels in 1974 gaat het potentie om in de toekomst verder door te groeien. Dat naar 10 in 1978, 20 in 1982 en 40 in 1986. blijkt uit de laatste peilingen. Die reppen kort na de verkiezingen alweer van 16, 19 en 22 zetels - voor wat het Op landelijk niveau weet de partij echter niets klaar te waard is. Belangrijker is de groei met bijna 3000 leden dit maken. Ondanks de slogan ‘SP, dat is duidelijk’ snappen jaar, die daarmee de basis van de partij komen versterken lokale kiezers niet waarom ze landelijk ook voor de en de uitgangspositie voor de raadsverkiezingen van 2014 actiepartij zouden moeten stemmen, die verder geen weer een stuk beter maken. Kom socialisten, trek ten duidelijk landelijk programma weet te presenteren. En dus strijde!

SPANNING oktober 2012 11 ‘Herfstakkoord zet liberale weg uit de crisis voort’

Tekst: Arjan Vliegenthart Foto: Martijn Beekman / Hollandse Hoogte ©

Terwijl VVD en PvdA in relatieve elkaar gevonden. Het jaar begon met de forensentaks en de langstudeer- stilte onderhandelen over een een regeerakkoord van VVD en CDA, boete, het schrappen van het liggeld nieuw regeerakkoord, hebben ze gedoogd door de PVV. Toen in het in ziekenhuizen en de eigen bijdrage de begroting voor 2013 op een voorjaar het Catshuisoverleg klapte, in de geestelijke gezondheidszorg. Het aantal plaatsen gewijzigd. Een vonden VVD en CDA bij D66, zijn stuk voor stuk verbeteringen ten aantal omstreden maatregelen GroenLinks en de ChristenUnie opzichte van de afspraken die de VVD zijn komen te vervallen- en dat is nieuwe partners om in ieder geval de in het voorjaar met het CDA, D66, winst. Tegelijkertijd lijkt de eerste begroting van 2013 tot de verkiezin- ChristenUnie en GroenLinks maakte. slag in de formatie toch echt voor gen van 12 september aan een Daartegenover staat onder andere dat de VVD te zijn. De liberale weg uit meerderheid te helpen. De scherpste de AOW-leeftijd versneld verhoogd de crisis wordt namelijk, zij het randjes van Rutte-I werden ervan wordt. Een maatregel die zeker in licht aangepast, gewoon voortge- afgevijld en de hobby’s van Wilders crisistijd veel ouderen in de proble- zet. gingen de ijskast in. Maar het Kunduz- men brengt. Maar het is klein bier in akkoord had een duidelijke houdbaar- vergelijking met de rest van de Voor de derde keer dit jaar heeft een heidsdatum: 12 september. En zie begroting die er gewoon ongewijzigd coalitie van partijen die een meerder- daar, na de verkiezingen gaan de doorkomt. heid in de Tweede Kamer vormt, afspraken die aan het begin van het jaar nog met euforie ontvangen Liberaal beleid voortgezet waren, opnieuw op de schop. Het is dan ook de PvdA die met het herfstakkoord meer heeft moeten Het herfstakkoord bevat een aantal inleveren op haar visie dan de VVD. goede wijzigingen: de afschaffing van Het zijn niet zozeer de wijzigingen ten

12 SPANNING oktober 2012 De belangrijkste wijzigingen in het Kunduz-akkoord voor 2013 op een rijtje: Veranderende internationale consensus Teruggedraaid: De afgelopen weken hebben verschil- Forensentaks € 1.652 miljoen lende internationale instellingen gepleit voor een veranderde aanpak van de Langstudeerboete € 265 miljoen Europese crisis. Tijdens een persconfe- Eigen bijdrage GGZ en liggeld ziekenhuis € 145 miljoen rentie op maandag 8 oktober liet de hoof- deconoom van het Internationaal Betaald door, onder andere: Monetair Fonds (IMF), Olivier Blanchard, Extra belastingen op verzekeringen € 950 miljoen weten dat de huidige aanpak van de eurocrisis niet het effect sorteert dat het Afschaffen vitaliteitssparen € 580 miljoen zou moeten hebben. Hij pleitte voor een Versneld verhogen AOW-leeftijd in 2013 nog geen opbrengsten gedifferentieerde aanpak, waarbij het tempo van de bezuinigingen onder andere wordt afgestemd op de staat van de economie. opzichte van het Kunduz-akkoord die koord laat deze verhoging echter de VVD tot winnaar maakt van de ongemoeid, waardoor een fors aantal Eenzelfde soort geluid is de afgelopen tijd eerste ronde van de onderhandelin- producten per 1 oktober twee procent ook te horen vanuit de OESO. De gen, maar de zaken die er niet duurder zijn geworden. organisatie die de economische veranderd zijn. Terecht sprak minister samenwerking van de meest geïndustria- De Jager tijdens de Algemene Ten slotte blijft ook de nullijn voor liseerde landen ter wereld, waar ook Financiële Beschouwingen van ‘geen ambtenaren, zoals die in het Kunduz- Nederland deel vanuit maakt, pleit voor enorme verbouwing.’ De uitgangspun- akkoord was afgesproken, onaange- minder rigoureuze bezuinigingen in de ten van het Kunduz-akkoord, waar de tast. Hiermee wordt de koopkracht Europese Unie. PvdA voor de zomer nog tegen te van deze groep mensen, die geen hoop liep, blijven namelijk overeind topverdieners zijn, aangetast. Ook Ten slotte liet Christine Lagarde, de baas staan. hiertegen verzette de PvdA zich nog in van het IMF, weten dat het goed zou zijn het voorjaar. En ook hier is er een wanneer Griekenland meer tijd zou Allereerst is daar de discussie over de internationale consensus aan het krijgen voor het doorvoeren van haar Europese 3%-norm. Tijdens de ontstaan dat loonmatiging in het bezuinigingen. Anders dreigt de behandeling van het Kunduz-akkoord geval van Nederland een onverstan- negatieve spiraal waar het land al jaren in uitte de PvdA samen met de SP nog dige strategie is. Hoofdeconoom van verkeerd, van bezuinigen en economi- stevige kritiek op het te snel en te hard het Internationaal Monetair Fonds sche krimp, niet te boven te kunnen bezuinigen. Volgens Diederik Samsom (IMF), Olivier Blanchard, stelde komen. was ‘een sprintje naar de 3 procent’ onlangs dat de Europese economie onverstandig, omdat het de economi- alleen in balans kan komen wanneer sche groei op de lange termijn in in Noord-Europa de lonen groeien. In gevaar zou brengen. Internationaal is Duitsland lijkt dit advies ter harte er steeds meer steun gekomen voor genomen te worden. In Nederland dus nen van het beleid mag bepalen. ‘Zij deze analyse. Begin deze maand echter niet, en het herfstakkoord van de premier, wij het beleid’ zei voorma- concludeerde het IMF dat te hard VVD en PvdA brengt daar geen lig VVD-leider Frits Bolkenstein over bezuinigen, in vooral de noordelijke verandering in. de Paarse kabinetten. Het valt te landen van de eurozone, slecht is voor vrezen dat de geschiedenis zich gaat Europa in zijn geheel. Het herfstak- Een nieuwe Paarse coalitie: herhalen, zij het dat de VVD deze keer koord van VVD en PvdA houdt echter beleid en premier voor de VVD? én de premier én het beleid krijgt. vast aan de Brusselse norm- vooral Politiek is de kunst van het haalbare. omdat de VVD dat lijkt te willen. Zeker in een land als Nederland waar Met het aanhouden van de 3%-norm, regeringen per definitie uit coalities de BTW-verhoging en de nullijn voor Het tweede punt dat ongewijzigd uit bestaan, is het geven en nemen. Maar ambtenaren blijft het raamwerk van het Kunduz-akkoord overgenomen is, geven en nemen kan alleen succesvol de Kunduz-afspraken overeind. is de verhoging van de BTW. Ook hier zijn als partijen een gemeenschappe- Belangrijker in deze context is echter trokken PvdA en SP in het voorjaar lijke visie hebben op waar het land dat vooral de VVD-visie op hoe gemeenschappelijk op. ‘De verhoging naartoe moet. Anders wordt het een Nederland uit de crisis zou moeten van de BTW verergert de recessie’ wist waterige verzameling maatregelen komen, blijft staan. Het devies van Samsom toen nog zeker. En ook hier zonder visie, zoals bij Balkenende IV stevig bezuinigen, soms tegen de bevond hij zich in goed gezelschap. waar CDA en PvdA elkaar om de klippen op, dat internationaal onder Economen, maar ook vertegenwoordi- haverklap de tent uitvochten, of een druk staat, blijft in Nederland gers van het MKB verzetten zich tegen pakket aan maatregelen waarbij de ongewijzigd. Het lijkt de eerste deze maatregel, omdat zij slecht zou ene partij een paar krenten uit de pap overwinning die de liberalen boeken zijn voor de economie. Het Herfstak- krijgt en de andere partij de hoofdlij- op de sociaal-democraten.

SPANNING oktober 2012 13 HOE VANZELFSPREKEND BLIJFT ETEN?

Tekst: Eric Smaling Foto: Photocapy / Flickr.com

Ooit waren we allemaal jager en zeer tastbaar: exporteurs zoals India verzamelaar van voedsel. Het was en Rusland legden de handel aan de enige manier om te overleven banden uit vrees de eigen bevolking en verder was er niet veel vertier. niet meer te kunnen voeden, waar- Met de uitvinding van de land- door de prijzen stegen en importeurs bouw, zo’n 10.000 jaar geleden, werden geconfronteerd met sociale kon één persoon zich toeleggen onrust. De Arabische lente wordt, op de voedselvoorziening van zeker voor een deel, toegeschreven anderen. Die anderen kregen aan deze effecten. Voedsel is een daarmee tijd om oorlog te voeren, basisbehoefte, voor wie het vergeten ambtenaar te worden of na te was. denken over de zin van het bestaan. In de periode na de Wat verder opvalt is dat de verschillen Tweede Wereldoorlog is ons in import- en exportvolumes erg groot voedsel geleidelijk aan steeds zijn geworden (zie tabel; statistieken goedkoper geworden. Inmiddels van de Wereldvoedsel en -landbouwor- staat de consument op een ganisatie FAO voor 2008). China, voetstuk en kun je de hele dag Zuid-Korea, Japan, de landen in overal eten wat je maar wilt. Noord Afrika en het Midden-Oosten en bijna alle landen in Afrika ten Enerzijds was er sprake van ongeken- zuiden van de Sahara zijn grote netto de technologische vooruitgang. Door graanimporteurs. Voor Australië, door land uit te geven aan de importe- betere veredelingstechnieken kon de Argentinië en de Verenigde Staten rende partij en de traditionele productie per hectare enorm opge- geldt het omgekeerde. Nederland is gebruiker ziet zichzelf ineens gecon- voerd worden, schaalvergroting en de een netto graanimporteur, maar op fronteerd met hekken en prikkel- grote ruilverkavelingen maakten het basis van totale agrarische waarde draad. boeren efficiënter en een moordende voeren we meer uit dan in. Het concurrentie tussen supermarkten doorvoerkarakter van Nederland Ondanks het feit dat recent in de pers houdt tot op de dag van vandaag de komt sterk tot uiting in de cijfers: voor berichten verschenen dat het wel prijs laag. In ontwikkelingslanden bijna 50 miljard komt binnen, voor meeviel met de honger, is het waar- speelt ook mee dat overheden niet bijna 80 miljard gaat er uit. De schijnlijk dat er een flinke voedselcri- graag zien dat stedelingen, doorgaans wederzijdse afhankelijkheid is dus sis in aantocht is. Daarvoor hoef je mondiger dan de boeren, ontevreden behoorlijk groot geworden en er geen helderziende te zijn. En als het al zijn. In Nederland geven we inmiddels wordt een hoop gesleept met voedsel lukt om die het hoofd te bieden, zit je nog maar 10 tot 15 procent van ons en grondstoffen om voedsel van te misschien met een ecologische crisis inkomen uit aan voedsel. maken. Het meest in het oog lopende want het voedsel moet wel allemaal effect van deze afhankelijkheid en de ergens verbouwd worden. Wat moeten Met drie prijspieken op rij vanaf 2007 prijsstijgingen van de laatste jaren we doen om alles in goede banen te is er echter sprake van een kentering. staan inmiddels bekend als land leiden? De vrije markt werkt niet goed Die raakt vooral de armsten in de grabbing: de meer kapitaalkrachtige voor voedsel. Je ziet dat al in Neder- wereld, die nog steeds 70 procent aan importeurs en bedrijven ‘huren’ land land, waar supermarkten elkaar eten uitgeven. Extreme droogte (zoals waar nog ruimte is, vooral in Afrika weliswaar hevig beconcurreren, maar de afgelopen zomer in de VS), ten zuiden van de Sahara. Deze huur waar de boer nog altijd kan fluiten branden (Rusland, Oekraïne in 2010), overstijgt de traditionele wereldhan- naar een goede prijs voor zijn overstromingen, forse concurrentie del. Waar de wereld producten koopt product. De consument dan? Profi- met biobrandstoffen (met name in de die grote stukken van Maleisië en teert die wel van de vrije markt? Als je VS) en de invloed van beleggers en Indonesië (palmolie) en Zuid-Ameri- dat invult als ‘goedkoop’ en ‘veel speculanten: veel oorzaken zijn de ka (soja) in beslag nemen, gaat men keuze’, dan zou je denken van wel. revue gepasseerd. De vraag naar nu zelf voor eigen consumptie boeren Vroeger had je twee soorten vla, nu voedsel stokt echter niet. Integendeel. in het buitenland. Zo onlogisch lijkt heb je er minstens tien. Dat maakt de De wereldbevolking groeit nog (naar dat niet vanuit het perspectief van het mens toch een stuk gelukkiger. Maar ongeveer 9 miljard in 2050), we eten importerende land. Maar in het het marktfalen aan de kant van de steeds meer omdat we, gemiddeld exporterende land kan het de consument zit hem aan de twee genomen althans, rijker worden en we samenleving behoorlijk ontwrichten. uiteinden: de miljard met honger en eten bovendien meer vlees, wat een Veel Afrikaanse boeren en met name de miljard met ernstig overgewicht. groter beslag op landbouwgrond legt. veehouders hebben hun land niet in Die zijn minder productief en leggen De effecten van de prijspieken waren eigendom. De staat kan nu verdienen een groter beslag op zorg. Een zak

14 SPANNING oktober 2012 rijst is geen dvd. Eten moet, dvd’s rijst, maïs en tarwe zijn enorm uitgifte. Gebieden die keer op keer kijken kan. Naast te weinig en te veel gestegen dankzij technologische kwetsbaar blijken te zijn voor eten is ook ‘te eenzijdig’ slecht. Slecht vooruitgang. Ook landbouwhuisdie- tekorten moeten geholpen worden voor gezondheid, productiviteit en ren zijn productiever dan voorheen. met buffervoorraden. Verder zal er levensgeluk van de etende, maar ook Mogelijkheden liggen vooral in het snel geschakeld moeten worden voor de portemonnee van familie, duurzaam en efficiënt maken van tussen overschot- en tekortgebieden verzekeraar en overheid. Voedsel is ketens en de schakels tussen wanneer productieschattingen daar een privaat goed, maar onevenwichtig importeur, toeleverancier, krediet- aanleiding toe geven. Het is dan eetgedrag heeft grote publieke kosten. verstrekker, producent, verwerker, vaak de vraag of je het voedsel op Verleiding van de consument via recla- winkel en consument. Korte tijd van A naar B krijgt. me werkt dit vaak nog in de hand. afstanden tussen producent en consument zijn uit milieu-oogpunt 5. Beter eten. Het eetgedrag verande- Oplossingen vergen per individu, land te prefereren, maar de 2 miljard ren is de grootste uitdaging. Dit zal en regio maatwerk, maar je kunt mensen die er nog bij komen zullen niet overal in dezelfde mate en in grofweg vijf routes uitstippelen die in steden wonen en van winkels hetzelfde tempo lukken. Landen kunnen leiden tot een evenwichtiger afhankelijk zijn. waar nu de welvaart stijgt zullen dit wereldvoedselsituatie. niet als eerste prioriteit zien. Waar 3. Minder verliezen. We gooien enorm de aandacht voor ondervoeding en 1. Meer land gebruiken. Er is zeker veel weg. Een huishouden in eenzijdige voeding (met name bij nog leeg land, maar ingebruikname Nederland eet zo’n 150 kilo voedsel kleine kinderen) in ontwikkelings- voor voedselproductie gaat volledig per jaar niet op. Oud brood voorop. landen wel veel aandacht krijgt, ten koste van de natuur en past dus Enorme sprongen vooruit zijn moet ook overmatig en ongezond slecht in een groene, duurzame mogelijk, maar lijken niet in het eten worden aangepakt. Dit is een toekomst. Bovendien kan het belang van het bedrijfsleven. Op groeiend probleem, zelfs in steden conflicten opleveren met een lokale wereldschaal wordt bijna de helft in ontwikkelingslanden. bevolking die extensief gebruik van het voedsel niet opgegeten. In maakt van land dat leeg lijkt te zijn, ontwikkelingslanden ligt veel te Deze routes zullen in samenhang maar het niet is. Als het dan toch verrotten na de oogst door slechte moeten worden bekeken: waar biedt zou moeten, komen de steppen in opslagfaciliteiten, bij ons wordt het technologische vooruitgang een Oost Europa en de savannes in weggegooid of doorgedraaid op de oplossing, waar kan werkgelegenheid Afrika en Zuid-Amerika het meest veiling om de prijs omhoog te gestimuleerd worden langs deze in aanmerking. Voor een deel krijgen. routes, vooral voor vrouwen, waar liggen die al open voor respectieve- moet consumentisme worden lijk de tarwe- en sojateelt. 4. Beter verdelen. Het voedsel is nooit ingedamd en welke prikkels zijn overal waar de monden zijn. Beter daarbij nodig? Wat is waar, hoe en 2. Meer investeren. De grote sprongen voorraadbeheer is nodig, maar stelt wanneer haalbaar? Het vereist ook zijn al gemaakt: opbrengsten van flinke eisen aan inkoop, opslag en een gezamenlijke inspanning van burger, bedrijf en overheid. Wetge- ving, gedragsbeïnvloeding en mondiale convenanten, hoe lastig te statistieken van de Wereldvoedsel en -landbouworganisatie bewerkstelligen ook, zullen nodig zijn. FAO voor 2008 (bedragen in milj. US $) Maar wie gaat het doen? De Wereld- landbouworganisatie FAO signaleert Landen Totale agri-waarde Granen vooral de problemen, het Wereldvoed- selprogramma WFP richt zich import export import export voornamelijk op noodsituaties en Algerije 7.785 76 3.624 1 vluchtelingen, de Wereldbank heeft het onderwerp pas kortgeleden China 80.960 35.903 2.831 779 herontdekt na decennia van veron- Japan 56.664 2.740 10.366 101 achtzaming en de Wereldhandelsorga- nisatie WTO propageert slechts Ghana 1.311 1.532 452 0 vrijhandel, maar daar ligt de oplos- Nigeria 3.400 856 773 1 sing niet. Er zou een mondiale Voedselraad moeten komen die de vijf Senegal 1.793 252 863 20 routes verder gaat uitwerken. Neder- land, als vooraanstaand producent, Argentinië 2.814 35.712 33 7.216 importeur en exporteur is uitstekend Australië 8.356 24.066 179 4.571 gepositioneerd om dit aan te jagen, maar er moet wel nú mee worden begonnen. Ondertussen Nederland 49.542 79.045 3.584 760 kun je gewoon, zoals altijd, bij jezelf VS 82.442 118.281 2.934 29.097 beginnen.

SPANNING oktober 2012 15 Telegraaf hofleverancier Kamervragen Tekst: Tijmen Lucie Foto: UvA ©

tekstboek te schrijven over dit onderwerp voor 1e en 2e jaars studenten communicatiewetenschap.

Drie stellingen staan in uw boek centraal. Kunt u deze kort toelichten? Het idee van het boek was om de samenhang tussen politiek, media en kiezer te belichten. De eerste stelling gaat over de inhoud van de berichtgeving door de media en hoe die in de loop der jaren veranderd is. Wat opvalt is dat er tegenwoordig meer aandacht is voor peilingen en strategisch nieuws. Toch moeten we ook weer niet overdrij- ven, want de huidige berichtgeving gaat niet alleen maar over personen. De inhoud is in Nederland nog steeds belangrijk, hoewel er minder aandacht voor is dan in het verleden. De tweede stelling gaat over de relatie tussen journalisten en politici. Media zijn enorm belangrijk geworden bij de beeldvorming over politici, die zich er zelf ook steeds meer bewust van zijn geworden hoe zij in de media willen overkomen. Tegelijkertijd oefenen media maar weinig invloed uit op beleidsvorming. De laatste stelling gaat over de relatie tussen media en burger. Hoe politieke berichtgeving de kiezer kan beïnvloe- den.

Om met de eerste stelling te beginnen: gaat de politieke bericht- geving slechts uit van de waan van de dag? Het is lastig om aan te geven wat er onder de waan van de dag verstaan wordt, maar het is zeker zo dat er tegenwoor- dig in de media meer aandacht is voor opiniepeilingen en persoonlijke controverses. In het verleden was het persoon- lijke element ook aanwezig in de politieke berichtgeving, maar over het algemeen stond het inhoudelijke aspect iets Rens Vliegenthart. meer centraal.

Hoe is de relatie tussen media en politiek in de loop der jaren In zijn pas verschenen boek U kletst uit uw nek, een veranderd? titel die verwijst naar een uitspraak van oud-minister Om deze verhouding inzichtelijk te maken kiezen wij in de Donner, laat politicoloog Rens Vliegenthart zien dat politieke wetenschap voor een indeling in drie fases, van de berichtgeving over politiek tegenwoordig te politieke media, naar publieke media naar medialogica. wensen overlaat en gedreven wordt door de waan Hier valt wel het een en ander op aan te merken, omdat het van de dag. Dit heeft tot gevolg dat politici zich bij een nogal simplistische voorstelling van de werkelijkheid alles afvragen hoe zij overkomen op het publiek en geeft, maar voor een beter begrip van de relatie tussen burgers steeds cynischer worden over de politiek en zich bij het uitbrengen van hun stem meer laten leiden door de berichtgeving. Rens Vliegenthart (1980) is universitair hoofddocent politieke Uw boek getiteld ‘U kletst uit uw nek’ gaat over de relatie tussen communicatie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij promo- politiek, media en kiezer. Wat wilde u met uw boek bereiken? veerde aan de Vrije Universiteit op het immigratiedebat in Ik had eigenlijk twee doelen voor ogen. In de eerste plaats Nederland en ontving voor zijn proefschrift de prijs voor het beste wilde ik een populair wetenschappelijk boek voor een communicatiewetenschappelijke proefschrift van 2007. Naast breed publiek schrijven. Het moest daarom een toeganke- wetenschappelijke artikelen schreef hij diverse opiniestukken in lijk boek worden voor een ieder die in politiek geïnteres- De Groene Amsterdammer, NRC Handelsblad en Trouw. seerd is. In de tweede plaats lag er het verzoek om een

16 SPANNING oktober 2012 politiek en media is deze fasering zeker bruikbaar. Grofweg Voor de verkiezingen had ik in een interview gezegd dat de kun je zeggen dat de media in de jaren vijftig en zestig toen PvdA nooit groter zou worden dan de SP. Hier moet ik dus Nederland nog een verzuilde samenleving was weinig op terugkomen. Het is lastig om aan te geven welk effect kritisch tegenover politici stonden. Een combinatie van publiciteit op de verkiezingsuitslag heeft, maar normaal politicus en journalist was in die tijd ook gebruikelijk. Zo gesproken is het niet meer dan een paar procent. Wat je was ARP- fractievoorzitter Tilanus tevens hoofdredacteur tijdens deze campagne hebt gezien is dat het succes van van het dagblad Trouw. Doel was vooral om de eigen Samsom bij de verkiezingsdebatten zeer bepalend is doelgroep te informeren. Vanaf de jaren zeventig kwam geweest. Het percentage verschuivingen is dan ook fors daar langzaam verandering in. De samenleving ontzuilde, hoger uitgevallen dan in voorgaande campagnes. Voor de de journalistiek professionaliseerde en de televisie deed politieke berichtgeving in het algemeen zijn de media een zijn intrede als massamedium. Journalisten zagen het als belangrijke informatiebron voor burgers. Wanneer de hun voornaamste taak om het belang van de burger berichtgeving over een bepaald onderwerp groot is, neemt centraal te stellen. Hierbij moet ik overigens wel de de kennis van burgers over dit thema ook toe. Brengen kanttekening plaatsen dat zij volgzaam bleven en politici media veel strategisch nieuws, dan blijkt dat mensen een met groot ontzag behandelden. Maar bij politici drong wel stuk cynischer worden over de politiek. het besef door dat zij iets te winnen of te verliezen hadden bij publiciteit. Kiezers kozen immers niet langer automa- Tot slot nog even terugblikkend op de afgelopen verkiezingscam- tisch voor een bepaalde partij. Vanaf de jaren negentig pagne. Hoe beoordeelt u de rol van de media in deze? deed de medialogica haar intrede. Journalisten gingen nu De laatste campagne was een knap staaltje medialogica. De de politieke spelregels bepalen. Politici werden gedwongen media bepaalden hoe de debatten verliepen en hebben een om op bepaalde nieuwsfeiten te reageren. De meest aanzienlijke invloed gehad op de verkiezingsuitslag door gebruikte formulering in Kamervragen: ‘Bent u bekend opiniepeilingen en de ´horserace´ tussen Samsom en Rutte met het artikel uit’ of een variatie daarop is daarvan een centraal te stellen. Schrijnend voorbeeld vond ik het mooi voorbeeld. Door het verdergaande proces van Carrédebat, waarbij de presentatrice op onbeschaamde ontzuiling, zijn er steeds meer zwevende kiezers bijgeko- wijze de politiek leiders ondervroeg. In mijn ogen hadden men. Media kunnen daarom een beslissende rol spelen op de campagneleiders gezamenlijk moeten besluiten om niet welke partij zij uiteindelijk hun stem uitbrengen. Direct zeg akkoord te gaan met dit debat-format. Waar ik mij verder ik hierbij dat het begrip zwevende kiezers relatief is, want aan gestoord heb is het enorme belang dat door media aan uit alle onderzoeken blijkt dat de verhouding linkse/ peilingen is gegeven. Van 1 of 2 zetels verschil werd enorm rechtse kiezers al jaren constant is. Verschuivingen vinden veel ophef gemaakt. Ook de manier waarop peilingen door wel plaats, maar bijna altijd binnen het linkse of rechtse media werden geduid, was discutabel. Terwijl de PvdA nog blok. op fors verlies stond, werd desondanks gesteld dat ze in vergelijking met de vorige meting drie zetels waren Bij de invloed die media op politici hebben maakt u onderscheid gestegen. Het wedstrijdelement werd klaarblijkelijk tussen invloed op hun dagelijks handelen en invloed op het belangrijker gevonden dan objectieve verslaggeving. beleid dat zij maken. Vanwaar dit verschil? Daarnaast berusten veel van de gerapporteerde verschui- Voor hun dagelijks handelen heb ik als voorbeeld Kamer- vingen op toeval. Dat vind ik een zorgwekkende ontwikke- vragen genomen. Dit is een typisch geval van symboolpoli- ling. tiek. Veel vragen komen rechtstreeks voort uit berichtge- ving. Vooral kranten zijn geliefd. Zo is uit onderzoek gebleken dat ongeveer 15% van de Kamervragen is gebaseerd op artikelen uit de Telegraaf. De invloed van media op politici heeft echter bijna nooit beleidsmatige consequenties. Wetgeving is een langdurig proces met veel inspraakrondes en daarom minder interessant voor massamedia. De Telegraaf laat wel een aantal interessante uitzonderingen op deze regel zien, want deze krant is uitgesproken politiek en zorgde er dankzij een uitgekiende Rens Vliegenthart lastercampagne bijvoorbeeld voor dat de kilometerheffing U kletst uit uw nek. Over de relatie tussen niet doorging. politiek, media en de kiezer Uitgeverij: Bert Bakker Dan uw laatste stelling dat politieke berichtgeving invloed heeft 160 pagina’s op hoe burgers denken over politiek en op welke partij zij hun ISBN:9789035137592 stem uitbrengen. Hoe groot is deze invloed precies? Prijs: €15

SPANNING oktober 2012 17 de Leerplichtwet Tekst: Tijmen Lucie Foto: Nationaal Archief / Flickr.com

Gedurende een groot deel van de negentiende eeuw was het voor veel 1857 volgens landelijke cijfers nog 15 kinderen nog gebruikelijk om vrijwel geen onderwijs te volgen. De procent, in 1884 was het percentage meeste moesten namelijk noodgedwongen een bijdrage leveren aan gedaald naar 12,8 om in de jaren het gezinsinkomen en werden daarom ingezet als arbeider op het land daarna verder af te nemen tot 8,6 in of in de fabriek. Zo blijkt uit de statistieken dat in 1859 maar liefst 1899. Aan het verzuim lagen vooral 450.000 Nederlandse kinderen hele dagen werkten. Toch gingen na maatschappelijke omstandigheden verloop van tijd steeds meer kinderen naar school. Dankzij een reeks ten grondslag. Gebrek aan welvaart bij wetten werd het schoolbezoek bevorderd, met als voorlopige sluitstuk de arbeiders en bij de kleine midden- de invoering van de Leerplichtwet in 1900. standers was de belangrijkste oorzaak. In de woorden van een schoolinspec- Het lager onderwijs was in de eerste peyne van de Coppello voorzag in teur op het platteland: ‘De groote helft van de negentiende eeuw al fors belangrijke verbeteringen van het oorzaak van het schoolverzuim ligt in verbeterd. Het lag dan ook in de lijn onderwijs (kleinere klassen, betere den socialen toestand van den der verwachting dat de doelstelling salariëring en scholing van leerkrach- arbeidsman en den kleinen boer, die van de Verlichting, ‘iedereen naar ten, versteviging positie onderwijzeres- in vele tijden des jaars hunne kinde- school’, binnen niet al te lange tijd sen en aanpak van het schoolverzuim) ren willens of onwillens exploiteeren verwezenlijkt zou worden. Dat het tot en ook werd de leerplicht voor het moeten voor en in hunnen dagelijk- 1900 zou duren voordat de leerplicht eerst aan de orde gesteld. Van schen arbeid, om door dien arbeid zou worden ingevoerd, had zowel met werkelijke invoering van algemene voor hen en de hunnen in de aller- praktische als principiële problemen leerplicht kon in 1878 echter nog geen noodigste behoeften des levens te te maken. Praktisch in de zin dat de sprake zijn. De confessionelen eisten voorzien.’ Kortom, het was voor arme inkomsten die een kind binnenbracht immers dat hun scholen dezelfde families bittere noodzaak dat kinde- door in een fabriek of op het land te rechten zouden krijgen als openbare ren in fabrieken of op het land werken niet gemist konden worden. scholen, de ouderlijke macht werd in werkten. Zelfs na de invoering van de Naar de mening van het liberale brede kring nog als onaantastbaar leerplichtwet in 1900 werd het Kamerlid Blaupot ten Cate kon er pas beschouwd en praktisch gezien schoolverzuim niet volledig uitgeban- over leerplicht gesproken worden als zouden er te weinig scholen en nen. In 1920 bedroeg het verzuim nog ouders en kinderen ‘het brood niet leerkrachten zijn om de grote altijd 4,5 procent. Dit kwam omdat er meer uit den mond genomen wordt’. hoeveelheid nieuwe, schoolgaande allerlei uitzonderingsbepalingen in de Principieel omdat een groot deel van kinderen op te vangen. Wel bevatte de wet waren opgenomen. Dat de de liberalen, de dominante groep in schoolwet van Kappeyne van de invoering van de leerplicht in de negentiende eeuw, meende dat de Coppello enige maatregelen om het Nederland, in vergelijking met staat geen inbreuk mocht maken op schoolbezoek te bevorderen. Zo omringende landen als Engeland, de ouderlijke macht. Rond 1870 kwam werden armlastige ouders gedwongen Duitsland en Frankrijk, zo lang op er langzaam verandering in de om hun kinderen naar school te zich heeft laten wachten, had vooral te politieke stellingname van de sturen, anders zou de steun die zij van maken met de schoolstrijd: de liberalen. Een nieuwe generatie, gemeenten ontvingen worden discussie die grofweg tussen 1860 en onder leiding van Van Houten en ingetrokken. Ook kregen gemeenten 1920 heeft gewoed tussen liberalen en Kappeyne van de Coppello, had een de mogelijkheid om verbodsbepalin- confessionelen over de rechtmatigheid andere opvatting van de staat dan gen uit te vaardigen tegen het werken van openbaar en bijzonder (christe- Thorbecke, hun illustere voorganger. van kinderen onder de twaalf jaar. lijk) onderwijs. Met de schoolwet van Zij vonden dat de overheid zich meer Door deze verbodsbepalingen werd 1889 werd weliswaar een eerste stap moest bekommeren om de zwakkeren bovendien het schoolbezoek op het gezet op weg naar de financiële in de zich industrialiserende samenle- platteland bevorderd, waar veldarbeid gelijkstelling van openbaar en ving. Het Kinderwetje van Van nog heel gewoon was. Deze maatrege- bijzonder onderwijs – onder zekere Houten uit 1874 verbood kinderen len drongen het schoolverzuim voorwaarden kon aan bijzondere onder de twaalf jaar om in fabrieken weliswaar terug, het helemaal scholen overheidssubsidie verleend te werken. De Schoolwet van Kap- uitroeien lukte niet. Bedroeg het in worden – maar tegen de invoering van

Parels uit de parlementaire geschiedenis Deel 6

18 SPANNING oktober 2012 Dankzij de Leerplichtwet gingen er steeds meer kinderen naar school.

de leerplicht bestond nog te veel Zo werd Borghesius’ Leerplichtwet, wel uitgebannen werd en dat het weerstand. Dat de leerplichtwet in door paardenpolitiek gered.’ relatieve verzuim – het onregelmatig 1900 met de kleinst mogelijke en minder dan zes jaar naar school meerderheid van 50 tegen 49 werd De leerplichtwet verplichtte ouders gaan – sterk verminderde. De aangenomen, had vooral te maken (en voogden) hun kinderen zes jaar Leerplichtwet werd in de loop van de met toeval. Zowel de confessionelen lang (van het zesde tot het twaalfde twintigste eeuw nog enkele keren (op twee katholieken na), die vonden levensjaar) naar school te laten gaan. aangepast. In 1969 verlengde de dat hun bijzondere scholen bij wet Het schoolbezoek moest regelmatig wetgever de leerplichtperiode naar gelijkgesteld moesten worden aan zijn en de leerling mocht gedurende negen jaar. Ook werd toen de openbare scholen, als de socialisten, twee achtereenvolgende maanden niet leerplichtambtenaar aangesteld, die die de wet niet ver genoeg vonden meer dan vijf uur verzuimen zonder toezicht moest houden op de naleving gaan, stemden tegen waardoor een wettige reden. Gebeurde dit wel dan van de wet. In 1975 verlengde men de patstelling dreigde te ontstaan. Het konden ouders in het uiterste geval leerplichtperiode opnieuw en wel tot ontwerp van de sociaal-liberale strafrechtelijk vervolgd worden. tien jaar. Daarbij kwam de toevoeging minister Goeman Borgesius zou het Uitgezonderd waren de kinderen die dat een kind na tien jaar nog gedeelte- niet gehaald hebben als het antirevo- op het land werkten: boerenkinderen lijk leerplichtig is (twee dagen per lutionaire Kamerlid Schimmelpen- mochten tijdens de oogsttijd thuis week), tot en met het schooljaar ninck, dat tegen was, niet van zijn blijven om te helpen oogsten, het waarin het kind zeventien is gewor- paard was gevallen en als de dood- zogenaamde landbouwverlof. Een den. Ook werd bepaald dat meerderja- zieke liberaal Van Kerkwijk niet met andere uitzondering waren meisjes: righeid geen reden meer was om aan een rijtuig naar het Binnenhof was die mochten thuisgehouden worden de leerplicht te ontkomen. Dit laatste gereden om vóór te stemmen. De om het gezin te verzorgen. Ook werd was noodzakelijk omdat steeds meer gevallen Schimmelpenninck werd huisonderwijs (wat vooral in adellijke allochtone meisjes voor hun acht- naderhand lijdend voorwerp in een families voorkwam) als geldige vorm tiende trouwden en zo voor de wet bekend volksrijmpje. van onderwijs toegestaan, omdat meerderjarig werden en niet langer enige Kamerleden dat als voorwaarde leerplichtig waren. In 1985 tot slot ‘Baron Schimmelpenninck en zijn Biek, stelden om vóór te stemmen. Al met al werd het begin van de leerplicht deden beiden aan politiek: bewerkstelligde de Leerplichtwet dat vervroegd naar vijf jaar. De baron zei: ‘Tegen zonder manco.’ het absolute schoolverzuim – het De schimmel zei: ‘Wij stemmen blanco.’ helemaal niet naar school gaan – vrij-

SPANNING oktober 2012 19 Voor een stabiele regering is steun in de Eerste Kamer noodzakelijk Tekst: Arjan Vliegenthart

met een minieme meerderheid van 38 voorstellen staan om tot een andere stemmen aangenomen. Maar van dat inrichting van ons parlementair stelsel soort uitslagen wordt de Eerste Kamer te komen. Maar zolang ons stelsel niet niet minder politiek, eerder het veranderd wordt, moeten we roeien tegendeel. met de riemen die we hebben. Dat geldt voor de SP, maar ook voor alle Dat de Eerste Kamer een politiek andere partijen. orgaan is, werd anderhalf jaar geleden ook al duidelijk tijdens de verkiezings- Naast de inhoudelijke verschillen campagne voor de Provinciale Staten. tussen de liberalen en de sociaalde- VVD-fractievoorzitter Loek Hermans mocraten is de ontbrekende meerder- noemde daarin het regeerakkoord heid in de Senaat iets waar niet leidend voor zijn fractie en de lichtvaardig over mag worden Arjan Vliegenthart lijsttrekker van de PvdA-fractie in de gedacht. Wie een stabiele regering wil, Eerste Kamer, Marleen Barth, liet kan niet om steun in de Eerste Kamer weten lid te zijn van die partij ‘niet heen. Op dit moment proberen PvdA en vanwege het staatsrecht, maar VVD onder leiding van Henk Kamp vanwege de idealen.’ In de praktijk is en Wouter Bos een regering te dat ook te merken. Het komt maar vormen. Een regering die in de Eerste zelden voor dat partijen afwijkend Kamer niet automatisch op een stemmen van hun tegenvoeters in de meerderheid kan rekenen. Samen heb- Tweede Kamer. Juist omdat het ben PvdA en VVD 30 van de 75 zetels. primaat van de politiek in de Tweede Voor elk voorstel zal dus steun van Kamer ligt, volgen partijen vaak het andere partijen moeten komen. En dat standpunt van hun tegenvoeters aan zal op meer problemen stuiten dan de andere kant van het Binnenhof. En velen nu denken. als er al anders wordt gestemd, slaat steun die een partij in de Tweede Demissionair premier Mark Rutte Kamer voor een voorstel gaf om verwacht weinig problemen van het uiteenlopende redenen vaker om in feit dat de twee partijen samen geen een tegenstem dan andersom. Dat zou meerderheid hebben in de Senaat. De te denken moeten geven. Eerste Kamer let volgens hem vooral op wetstechnische aspecten van Nergens in de Grondwet staat dat de voorstellen, terwijl het politieke Eerste Kamer geen politiek zou primaat in de Tweede Kamer ligt. En mogen bedrijven. Wat dat betreft dat is opmerkelijk, want het was staan Tweede en Eerste Kamer op immers dezelfde Rutte die anderhalf gelijke voet. Toegegeven, in de Senaat jaar geleden hemel en aarde bewoog worden politieke redenen vaak om een meerderheid voor zijn opgetuigd met staatsrechtelijke en regering in de Eerste Kamer bij elkaar wetstechnische bezwaren, maar ze zijn te sprokkelen. Een lid van de Provinci- daarom niet afwezig. En de Eerste ale Staten in Zeeland mocht op bezoek Kamer is in vergelijking met andere komen in het Torentje en de SGP werd Senaten in Europa een machtig deel gepaaid met een standstill op het van het parlement. Een wetsvoorstel In 2011 verscheen onder redactie van Arjan gebied van medisch-ethische kwesties dat geen meerderheid krijgt in de Vliegenthart en Ronald van Raak het boek om zo de regering in de Senaat Eerste Kamer wordt per definitie geen De Eerste Kamer. De andere kant van het overeind te houden. En het moet wet. Daar kun je allerlei bezwaren Binnenhof: toen, nu en straks, waarin Eerste gezegd: dat is de regering Rutte-Verha- tegen hebben. In 2011 schreven Kamerleden van verschillende partijen hun gen redelijk gelukt, maar het kostte Ronald van Raak en ik het boekje De licht lieten schijnen op de rol van de wel de nodige moeite. Regelmatig Eerste Kamer. De Andere kant van het EersteKamer in de Nederlandse democra- werden procedure- en wetsvoorstellen Binnenhof: Toen, nu, straks waarin tie.

20 SPANNING oktober 2012