Arkusz EŁK (183)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz EŁK (183)

Warszawa 2012

Autorzy: Irena Grzegorzewska *, Genowefa Sideł*, Jerzy Wójtowicz *, Jerzy Król**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Izabela Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – HYDROGEOTECHNIKA, Sp. z o.o., ul. Ks. P. Ściegiennego 262A, 25-116 Kielce ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (Irena Grzegorzewska) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Irena Grzegorzewska) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Irena Grzegorzewska) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Irena Grzegorzewska, Jerzy Wójtowicz) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Irena Grzegorzewska, Jerzy Wójtowicz) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Jerzy Wójtowicz) ...... 15 1. Kopaliny okruchowe ...... 15 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 20 3. Kreda jeziorna (gytie)...... 20 4. Torfy...... 21 VII. Warunki wodne (Irena Grzegorzewska) ...... 21 1. Wody powierzchniowe...... 21 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska...... 26 1. Gleby ( Paweł Kwecko )...... 26 2. Osady ( Izabela Bojakowska )...... 28 3. Pierwiastki promieniotwórcze ( Hanna Tomassi-Morawiec ) ...... 32 IX. Składowanie odpadów ( Jerzy Król ) ...... 35 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Genowefa Sideł) ...... 40 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Irena Grzegorzewska) ...... 41 XII. Zabytki kultury ( Genowefa Sideł )...... 44 XIII. Podsumowanie (Irena Grzegorzewska, Jerzy Król)...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp Arkusz Ełk Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w firmie Hy- drogeotechnika Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B) zgodnie z Instrukcj ą…, 2005. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Ełk Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Gabry ś-Godlewska, Stec, 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Na planszy A dane zgrupowane s ą w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Przedsta- wione na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bez- piecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb są u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegrado- wanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane

3 były w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie oraz w starostwach powiatowych i urz ędach gmin, w granicach, których poło Ŝony jest teren arkusza. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych, konserwatora przyrody oraz w nadle śnictwach. Zebrane informacje zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej przeprowadzonej na przełomie wrzesie ń – pa ździernik 2011 r. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar obj ęty arkuszem Ełk le Ŝy w północno-wschodniej cz ęś ci Polski i wyznaczony jest współrz ędnymi: 22 o15’–22 o30’ długo ści geograficznej wschodniej i 53 o40’–53 o50’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie wi ększa cz ęść obszaru arkusza le Ŝy w województwie warmi ńsko- mazurskim, w powiecie ełckim i obejmuje fragmenty gmin: Ełk, Kalinowo, Prostki oraz miasto Ełk. Południowo-wschodnia cz ęść arkusza poło Ŝona jest w województwie podlaskim, w powiecie grajewskim w gminach Grajewo i Rajgród. Pod wzgl ędem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2000) teren nale Ŝy do podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregionu Pojezierze Mazurskie, mezoregionu Pojezierze Ełckie (fig. 1). Pojezierze Ełckie w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci stanowi silnie pagórkowatą wy Ŝyn ę, miejscami poro śni ętą zwartymi kompleksami le śnymi z licznymi jeziorami. Morenowe wzgórza osi ągaj ą tu wysoko ści bezwzgl ędne ponad 180 m n.p.m. Teren odwadniany jest przez prze- pływaj ącą przez obszar arkusza z północy na południowy wschód rzek ę Ełk oraz jej dopływy. Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany obszar nale Ŝy do regionu XII – Mazursko- Podlaskiego charakteryzuj ącego si ę mał ą zmienno ści ą wyst ępowania poszczególnych typów pogody. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6 – 7°C, przy średniej temperaturze w lipcu 17 – 18°C i średniej temperaturze w styczniu do -5°C. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych zawiera si ę w przedziale 550 – 600 mm. Wiatry wiej ą najcz ęś ciej z kierun- ków zachodnich (30%) i południowych (25%). Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę do 90 dni w roku (liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Średni czas trwania zimy termicznej ( średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0°C) wynosi ponad 100 dni, a średni czas trwania lata termicznego ( średnia dobowa temperatura powy Ŝej 15°C) dochodzi do 90 dni (Atlas…, 1995). Okres wegetacyjny trwa około 180–190 dni.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Ełk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – obszar miasta, 5 – rzeki i jeziora prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) makroregion: Pojezierze Litewskie (842.7) mezoregion: Równina Augustowska (842.74) makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8) mezoregiony: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83), Pojezierze Ełckie (842.86), Równina Mazurska (842.87) podprowincja: Niziny Podlasko-Białoruskie (843) makroregion: Nizina Północnopolska (843.3) mezoregiony: Wysoczyzna Kolne ńska (843.31), Kotlina Biebrza ńska (843.32)

Mimo nienajlepszych warunków klimatycznych opisywany obszar ma charakter rolni- czy. Dominuje tu uprawa podstawowych zbó Ŝ, znacznie mniejszy jest udział ziemniaków i ro ślin przemysłowych, du Ŝe tereny zajmuj ą pastwiska i łąki. Znaczna cz ęść ludno ści utrzymuje si ę z rolnictwa. Niemal wszystkie gospodarstwa rolne znajduj ą si ę w prywatnych r ę- kach. Hodowla obejmuje przede wszystkim trzod ę chlewn ą, drób i bydło. Du Ŝą rol ę odgrywa gospodarka rybacka oparta na hodowli stawowej, jeziorowej i rzecznej. Ponad 20% terenu zajmuj ą lasy. W środkowej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, na obszarze sandrowym, rozci ągaj ą si ę zwarte kompleksy le śne, w śród których dominuj ącym gatunkiem jest sosna. Poza rolnictwem ludno ść znajduje zatrudnienie w niewielkich firmach

5 handlowo-usługowych np. sklepach, zakładach stolarskich i budowlanych, tartakach, mły- nach, zakładach mechaniki pojazdowej i gastronomicznych. W północnej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę du Ŝe jeziora rynnowe: Selm ęt Wielki, Ełckie i Sunowo, a na pozostałym znacznie mniejsze i przewa Ŝnie o charakterze wytopiskowym. Ze wzgl ędu na du Ŝe walory przyrodnicze: malownicze jeziora, lasy i rzeki oraz ciekawe obiekty zabytkowe prowadzona jest tu powszechnie działalno ść turystyczno-wypoczynkowa. We wsiach: Barany, Bartosze, Szel ągi, Mrozy Wielkie, Bajtkowo i Nowa Wie ś Ełcka poszerzana jest infrastruktura turystyczna: o środki wypoczynkowe, domki letniskowe, campingi, pola namiotowe i kąpieliska. Liczne gospodarstwa rolne przekwalifikowuj ą si ę na agroturystyk ę. Na arkuszu poło Ŝona jest południowa cz ęść miasta Ełk, które liczy blisko 60 tysi ęcy mieszka ńców i wchodzi w skład Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej z dogodnymi warunkami do rozwoju przemysłu rolno-spo Ŝywczego, motoryzacyjnego, elektrotechnicznego i drzewnego. Ełk jest wa Ŝnym w ęzłem komunikacyjnym kolejowym i drogowym. Krzy Ŝuje si ę tu droga krajowa nr 16 biegn ąca z Augustowa do Olsztyna z drog ą nr 65 prowadz ącą z Olecka do Grajewa. Przez Now ą Wie ś Ełck ą w kierunku zachodnim, do Białej Piskiej pro- wadzi droga wojewódzka nr 667. W Ełku zbiegaj ą si ę tak Ŝe linie kolejowe prowadz ące do Gołdapi, Białegostoku i Gi Ŝycka. Wi ększo ść miejscowo ści poło Ŝonych w obr ębie arkusza zaopatrywana jest w wod ę pochodz ącą z uj ęć zlokalizowanych w Ełku, Prostkach, Dybówku, Kobylinie, Bobrach, Miłu- szach i Borkach. Z uwagi na ponadnormatywne ilo ści Ŝelaza i manganu, woda poddawana jest procesom uzdatniania. Mieszka ńcy korzystaj ą równie Ŝ z indywidualnych uj ęć wody – studni kopanych i wierconych na terenie własnych posesji. W obr ębie arkusza działaj ą trzy du Ŝe oczyszczalnie ścieków znajduj ące si ę w Nowej Wsi Ełckiej, Prostkach i Bobrach. Odpady z gminy Ełk wywo Ŝone s ą na składowisko w Siedliskach (arkusz Straduny), a z gmin Prostki i Kalinowo na składowisko w Wi śniewie Ełckim na arkuszu Rajgród.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Ełk opracowano na podstawie materiałów autor- skich Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Lisicki, Nizicka, 2009) oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks i in., 2006) – fig. 2. Według podziału na jednostki geologiczne Polski, omawiany obszar poło Ŝony jest w obr ębie wyniesienia mazurskiego, b ędącego cz ęś ci ą prekambryjskiej platformy wschodnio- europejskiej. Wyniesienie mazurskie jest jednostką wydłu Ŝon ą, o osi prawie równole Ŝniko-

6 wej, ci ągn ącej si ę poza granice Polski, a Ŝ na teren Białorusi. Na krystalicznym podło Ŝu wy- kazuj ącym nachylenie ku zachodowi (1500–2500 m p.p.m.) leŜą osadowe utwory mezozoicz- ne i kenozoiczne. Mi ąŜ szo ść osadów mezozoicznych i kenozoicznych osi ągaj ąca na zachodzie 2000 m, w kierunku wschodnim, przy granicy Polski, maleje do 350 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Ełk na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd holocen: 3 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwi- ry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe i ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń litostratygraficznych z Mapy geologicznej Polski (Marks i in. 2006)

7 Powierzchnia podczwartorz ędowa jest hipsometrycznie mało urozmaicona, utwory paleocenu le Ŝą na osadach kredowych na gł ęboko ści 174,0–145,0 m, to jest na poziomie 48,0– 5,0 m p.p.m. S ą to gezy i piaski margliste paleocenu dolnego oraz gezy margliste i piaski kwarcowo-glaukonitowe paleocenu środkowego. Utworami eoce ńskimi o mi ąŜ szo ści 8,5–33,0 m s ą piaski i mułki kwarcowo-glaukonitowe barwy zielono-szarej, miejscami (w rejonie Szalejek) z domieszk ą substancji burow ę- glowej. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza i w rejonie na północny wschód od Prostek bezpo średnio pod utworami czwartorz ędu wyst ępuj ą osady oligoce ńskie wykształcone jako piaski i mułki z domieszk ą glaukonitu i cienkimi, do 0,2 m mi ąŜ szo ści, przewarstwieniami węgla brunatnego. Mi ąŜ szo ść osadów oligoce ńskich w Kibisach wynosi 21,9 m. Osady zaliczone do miocenu – węgiel brunatny i iły nawiercono w otworze hydroge- ologicznym w okolicach Prostek i przewiercono w otworze kartograficznym w Kubisach. Mi ąŜszo ść w ęgla brunatnego w Kibisach wynosi 3,6 m, a iłów w rejonie Prostek przekracza 1,3 m. Cały obszar arkusza przykryty jest grub ą warstw ą osadów czwartorz ędowych. Ich mi ąŜ- szo ść wynosi 145,0–180,0 m, lokalnie na północny wschód od Prostek około 100,0 m. Dzi- siejsza powierzchnia, na której spoczywaj ą osady plejstoce ńskie, ma przede wszystkim charakter erozyjny. Niewykluczone, Ŝe tak wysokie poło Ŝenie osadów mioce ńskich w rejonie Prostek zostało spowodowane lokalnymi procesami glacitektonicznymi w starszym plejstoce- nie. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi s ą utwory stadiału górnego zlodowacenia narwi. Utwory najstarszego zlodowacenia w sposób prawie ci ągły wyst ępuj ą na obszarze całego arkusza i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 7,6 m w rejonie Szarejek do 18,2 m w rejonie Helman. Re- prezentowane s ą przez piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe, gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły, mułki i piaski zastoiskowe. Powy Ŝej wyst ępuj ą cztery poziomy glin zwałowych zlodowace ń południowopolskich – nidy i sanu 2 rozdzielone mułkami i piaskami zastoiskowymi, wodnolodowcowymi piaskami i Ŝwirami oraz jeziorno-lodowcowymi mułkami i iłami. Łączna mi ąŜ szo ść utworów zlodowace ń południowopolskich wynosi od 16,7 m w rejonie Helman do 27,1 m w Szarejkach, a lokalnie mo Ŝe dochodzi ć do 40,0 m. Utwory zlodowace ń południowopolskich i środkowopolskich rozdzielaj ą osady inter- glacjału wielkiego reprezentowane przez jeziorne iły, mułki i piaski z detrytusem ro ślinnym

8 interglacjału mazowieckiego oraz iły, mułki i piaski zastoiskowe, gliny zwałowe, piaski i mułki zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia liwca. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą trzy poziomy glin zwałowych zlodowace ń środkowo- polskich rozdzielonych osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi dwóch stadiałów zlodowacenia odry i jednego stadiału zlodowacenia warty. Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów mo Ŝe lokalnie przekracza ć 70,0 m. Utwory zlodowacenia odry reprezentowane s ą przez gliny zwało- we, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, iły, mułki i piaski zastoiskowe, a zlodowacenia warty przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz mułki i piaski zastoiskowe. Podczas zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie) l ądolód wkraczał na omawiane obszary dwukrotnie – w okresie stadiału środkowego, którego osady nie wyst ępuj ą na powierzchni i górnego. Osady tych stadiałów o miąŜszo ści około 50,0 m wykształcone s ą głównie w postaci glin zwałowych, rozdzielonych osadami wodnolodowcowymi piaskami i Ŝwirami oraz zastoiskowymi mułkami i piaskami. Gliny zwałowe stadiału środkowego o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 25,0 m pod ścielaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne, a przykrywaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne oraz mułki i piaski zastoiskowe. Utwory stadiału górnego le Ŝą bezpo średnio pod utworami holocenu, ich maksymalna mi ąŜ szo ść na obszarze sandru ełckiego dochodzi do 40,0 m. Głównym poziomem tego okresu są gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 25,0 m z du Ŝą zawarto ści ą wapieni północnych. Gliny te na powierzchni tworz ą rozległe faliste wysoczyzny. Pod ścielaj ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne. Po zachodniej stronie Jeziora Dybowskiego wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i gliny zwało- we moren czołowych o mi ąŜ szo ści ponad 18,0 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne budu- ją płatowe fragmenty równin sandrowych poziomu wy Ŝszego sandru ełckiego w centralnej, północno-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Szczególnie w centralnej cz ęś ci osady te bogate s ą we frakcj ę Ŝwirow ą, a ich mi ąŜ szo ść przekracza 20,0 m. Powierzchnia sandru opada w kierunku południowo-wschodnim od wysokości około 148 m n.p.m. na zachód od Ełku do wysoko ści 133 m n.pm. na południe od Prostek. Osady te były akumulowane przez wody roztopowe płyn ące od czoła stagnuj ącego l ądolodu, w czasie postojowej fazy pozna ń- skiej. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe w spływach akumulacji szczelinowej buduj ą formy wałowe w obr ębie wysoczyzny morenowej w zachodniej i południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza i na obszarze sandru ełckiego w centralnej cz ęś ci arkusza. Piaski, mułki i Ŝwiry oraz gliny zwałowe w spływach kemów, plateau kemowych i tarasów kemowych tworz ą formy głównie w zachodniej cz ęś ci wysoczyzny morenowej. Pagórki i wzgórza kemowe współwyst ępuj ą z pagórkami moren martwego lodu. Du Ŝe formy o prawie płaskich wierzchowinach wyst ępuj ą na południo- wy zachód od jeziora Szarek, koło Jeziora Bajtkowskiego oraz na północ i północny wschód od

9 Jeziora Dybowskiego. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe w spływach moren martwego lodu tworz ą pagórki i wi ększe wzgórza w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, a tak Ŝe w okolicach Jeziora Dybowskiego. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne tworz ą równiny sandrowe poziomu ni Ŝ- szego sandru ełckiego. Bardzo cz ęsto, głównie w zachodniej strefie kontaktowej sandru ełckie- go i wysoczyzny morenowej piaski i Ŝwiry pod ścielone s ą mułkami i piaskami zastoiskowymi. Mułki i piaski zastoiskowe wyst ępuj ą tak Ŝe w północnej cz ęś ci sandru ełckiego. Piaski, Ŝwiry i gliny wodnomorenowe o mi ąŜ szo ści rzadko przekraczaj ącej 2,0 m wyst ępuj ą przede wszystkim na osadach wodnolodowcowych brze Ŝnych partii równin sandrowych poziomu ni Ŝszego, a tak Ŝe na obszarze wysoczyzny morenowej po obu stronach Jeziora Długochwały. Na przełomie plejstocenu i holocenu tworzyły si ę osady deluwialne i eoliczne. Piaski i gliny deluwialne o mi ąŜ szo ści do 3,0 m wyst ępuj ą w obni Ŝeniach wytopiskowych, dolinkach erozyjnych u podnó Ŝa kraw ędzi terenowych. Najwi ększy obszar osadów deluwialnych o powierzchni 1,0 km 2 wyst ępuje w centralnej cz ęś ci arkusza, w strefie granicznej sandru ełckiego i wysoczyzny morenowej. Piaski eoliczne, miejscami w wydmach, wyst ępuj ą na obszarze sandru ełckiego, po wschodniej stronie rzeki Ełk. Mi ąŜ szo ść ich rzadko przekracza 2,0 m. Kompleks najmłodszych osadów czwartorz ędowych tworz ą: mułki, piaski i Ŝwiry jeziorne, głównie na obszarze sandru ełckiego i na wschodnim obszarze wysoczyzny morenowej; piaski i mady z domieszk ą Ŝwirów o mi ąŜ szo ści około 9,0 m w dolinie rzeki Ełk; gytie głównie wapienne, lokalnie na powierzchni nad Jeziorem Dybowskim i do ść cz ęsto pod torfami; piaski humusowe i namuły torfiaste miejscami piaszczyste wyst ępuj ą w zagł ębieniach bezodpływowych w południowej cz ęś ci arkusza oraz niskie, przej ściowe i wysokie torfy o kilkumetrowych mi ąŜ szo ściach. Torfy wysokie wyst ępuj ą głównie w obr ębie i u podnó Ŝa równiny sandrowej w środkowej cz ęś ci arkusza Ełk.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza Ełk udokumentowano dziesi ęć złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz piasków, z czego siedem złó Ŝ wyszczególniono w ,,Bilansie zasobów kopalin…’’ (Szuflicki i in., 2011). Dwa zło Ŝa: „Prostki” i „Ełk-Szyba”, udokumentowane w latach 50. zostały wykre ślone z bilansu po weryfikacji zasobów złó Ŝ dawnego województwa suwalskiego (Gradys, Ka- sprzyk, 1994). Zasoby zło Ŝa „Prostki” zostały całkowicie wyeksploatowane, a zło Ŝe „Ełk- Szyba”, z uwagi na przeznaczenie terenu pod zabudow ę miasta Ełk, nigdy nie było eksploatowane. Z bilansu wykre ślone zostało równie Ŝ zło Ŝe „Barany” w zwi ązku z wyczerpaniem zasobów z tytułu wydobycia (Tatarata, Harat, 2000; Kuczy ński, 2007). Podstawowe dane geologiczno-gospodarcze złó Ŝ przedstawia tabela 1.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Przyczyny zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. ton) kopaliny konflik- zło Ŝa na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. ton) towo ści mapie surowcowego zło Ŝa wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in., 2011) Klasy 1 –4 Klasy A –C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Mrozy Wielkie p, p Ŝ Q 136 C1* Z - Skb 4 A -

2 Nowa Wie ś Ełcka pŜ, p Q 48 C1 Z - Skb 4 A -

3 Nowa Wie ś Ełcka II pŜ Q 2148 C1 G 101 Skb, Sd 4 A -

4 śelazki pŜ, p Q 120 C1* Z - Skb, Sd 4 A -

5 Nied źwiedzkie pŜ Q 24 C1 Z - Sd 4 A -

6 Ro Ŝyńsk Wielki III* pŜ Q 19 514 C2 G - Skb, Sd 4 A -

11 11 Kosówka- 7 pŜ Q 19262 C N - Skb, Sd 4 A - Toczyłowo* 2 Ełk-Szyba pŜ Q - - ZWB Prostki pŜ Q - - ZWB

Barany pŜ Q - - ZWB Rubryka 2: * − cz ęść zło Ŝa poło Ŝona jest na obszarze s ąsiedniego arkusza; Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirem; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria zasobów udokumentowanych: kopalin stałych: C 1, C2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB –zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe; Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe

W obr ębie przebiegaj ącego z północnego zachodu na południowy wschód, po wschodniej stronie rzeki Ełk rozległego sandru, w peryferyjnych jego cz ęś ciach zlokalizowane s ą cztery zło Ŝa: „Mrozy Wielkie” (Sadowski, 1984 b), „Nowa Wie ś Ełcka” (Tatarata, 1995), „Nowa Wie ś Ełcka II” (Tatarata i in., 2000; Tatarata, Ceckowski, 2005; Ceckowski, Tatarata, 2006) i „ śelazki” (Sadowski, 1981). Zło Ŝe „Mrozy Wielkie” o powierzchni 1,93 ha poło Ŝone jest na wschód od miejscowo- ści o tej samej nazwie. Zło Ŝe „Nowa Wie ś Ełcka” udokumentowano w połowie lat 90. XX w. na zachód od tej miejscowo ści. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,88 ha. Zło Ŝe „Nowa Wie ś Ełcka II” zlokalizowane jest na terenie obejmuj ącym 14,17 ha poło Ŝonym 150 m na północ od miejscowo ści Zdunki. Zło Ŝe „ śelazki” o powierzchni 1,91 ha poło Ŝone jest ok. 250 m na południe od miejscowo ści o tej samej nazwie. Zło Ŝa „Kosówka-Toczyłowo” (Zdrojewska, 1980) i „Ro Ŝyńsk Wielki III” (Kuczy ński, 2006) poło Ŝone s ą w obr ębie utworów wodnolodowcowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. „Kosówka-Toczyłowo” zlokalizowane w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, zajmuje powierzchni ę 161,64 ha. Składa si ę z czterech pól: A, B, C i D, z czego w obr ębie omawianego arkusza le Ŝy ok. 50 ha (zachodnia cz ęść pól A i B). Drugie zło Ŝe – „Ro Ŝyńsk Wielki III” poło Ŝone jest w południowo-zachodnim naro Ŝu arkusza. Zajmuje obszar ok. 79,39 ha, z czego na arkuszu le Ŝy ok. 50 ha. Zło Ŝe „Nied źwiedzkie” (Sadowski, 1989; Tatarata, Harat, 2000 b; Tatarata, Ceckowski, 2004) poło Ŝone jest w obr ębie utworów akumulacji szczelinowej stadiału górnego zlodowacenia wisły. Znajduje si ę ono na południe od miejscowo ści Bobry i zajmuje obszar 0,20 ha. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny wymienionych złó Ŝ przedstawia tabela 2. Wi ększo ść złó Ŝ została zaliczona do II grupy zmienno ści z uwagi na mał ą mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej oraz wysoki stosunek N/Z. Piaski i Ŝwiry, udokumentowane na omawianym obszarze, mog ą by ć wykorzystywane w drogownictwie (do produkcji podsypek, mieszanek mineralno-asfaltowych, budowy nasy- pów, tworzenia warstw drenuj ących) oraz w budownictwie (do produkcji betonu). Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) zło Ŝa piasków oraz piasków i Ŝwirów zaliczono do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4). Z uwagi na ochron ę środowiska wszystkie zło Ŝa uznano za mało konfliktowe (klasa A) mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kruszywa naturalnego oraz parametry jako ściowe kopaliny Parametry jako ściowe kopaliny ci ęŜ ar na- punkt pia- ci ęŜ ar na- zawarto ść sypowy Mi ąŜ szo ść Grubo ść skowy zanie- sypowy Zawod- pyłów wska źnik w stanie Numer Powierzchnia zło Ŝa nadkładu (zawarto ść czyszcze- zanieczysz- w stanie Nazwa zło Ŝa N/Z nienie mineral- piaskowy utrz ęsio- zło Ŝa [ha] od–do ( śr.) od–do ( śr.) ziaren o ϕ do nia orga- czenia obce lu źnym zło Ŝa nych od-do 3 nym [m] [m] niczne [%] t/m 3 2 mm ) [%] ( śr.) t/m [%] od-do [%] od-do ( śr.) od-do ś ( śr.) od-do ( r.) ( śr.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 piaski: 0,3–2,1 cz ęś cio- 82,8–100 1,4–4,0 ś 1,68–1,83 Mrozy Wiel- 2,1–4,9 (3,7) 0,2 b.d. lady 0,05 b.d. 1 1,07 (0,8) wo za- (92,7) (2,6) (1,73) kie piaski ze 3,3–4,5 0,5–1,7 54,0–75,0 1,6–5,4 1,88–2,1 0,3 wodnione Ŝwirem: 0,86 (3,9) (1,1) (64,7) (3,5) (1,99) piaski i Ŝwiry: 0,5–1,0 2,1–2,15 3,0–4,0 0,12–0,33 55,4–86,6 54–79 b.d. b.d. b.d. Nowa Wie ś (0,67) (2,13)

13 13 2 0,88 (3,67) suche b.d. Ełcka piaski: 0,9–1,0 78,3–95,0 1,9–1,95

3,5- 3,6 (3,55) (0,95) (86,6) (1,925) Nowa Wie ś 0,2 –06 51,3–92,5 0,4–7,9 1,88–1,95 3 14,17 4,9–11,0 (9,2) 0,0–0,6 suche b.d. b.d. b.d. b.d. Ełcka II (0,4) (71,8) (2,3) (1,91) piaski i Ŝwiry: 0,2–1,0 55,0–72,8 0,7–4,7 1,8–1,9 1,91–2,08 0,17 suche b.d. b.d. śr. 0,05 2,2–3,5 (2,7) (0,7) (64,6) (3,3) (1,84) (1,97) 4 śelazki 1,91 piaski: 81,9–99,0 0,9–3,0 1,08–1,72 1,6–1,87 śr. 0,03 2,6–6,0 (4,4) (89,3) (1,9) (1,64) (1,74) cz ęś cio- Nied źwiedz- 5,6–9,3 0,2–0,7 60,0–82,5 5,7–14,0 1,85–2,05 5 0,20 0,06 wo za- b.d. b.d. b.d. b.d. kie (7,9) (0,4) (69,9) (9,6) (1,90). wodnione cz ęś cio- Ro Ŝyńsk 3,8–18,3 0,3–0,7 29,3–72,3 0,1–0,5 1,36–1,94 1,55–2,03 6 79,39 0,05 wo za- b.d. b.d. b.d. Wielki III (12,98) (0,46) (48,98) (0,21) (1,65) (1,8) wodnione cz ęś cio- Kosówka– 2,4–12,3 0,3–6,0 18,0–67,4* 0,1–4,0 1,92–2,1 7 161,64 0,49 wo za- b.d. b.d. b.d. b.d. Toczyłowo (6,1) (3,0) (47,3)* (0,7) (2,0) wodnione

Rubryka 6: N/Z – stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa Rubryka 8: *- zawarto ść ziaren o ϕ do 2,5 mm b.d. – brak danych (bada ń nie wykonano)

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Ełk na skal ę przemysłow ą eksploatowane s ą dwa zło Ŝa – „Nowa Wie ś Ełcka II” i „Ro Ŝyńsk Wielki III” (tylko niewielki fragment zło Ŝa znajduje si ę na obszarze arkusza Ełk). „Nowa Wie ś Ełcka II” eksploatowane jest na podstawie koncesji wydanej w 2001 r. przez Wojewod ę Warmi ńsko-Mazurskiego, wa Ŝnej do 2020 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy i teren górniczy o powierzchni 15,79 ha (decyzja z 2008 r.). Zło Ŝe eksploatowane jest w sposób ci ągły, metod ą odkrywkow ą. W wyniku eksploatacji powstało du Ŝe, suche wyrobisko wgł ębne. Wydobywana kopalina na miejscu poddawana jest przesiewaniu na po- szczególne frakcje. Po zako ńczeniu eksploatacji, w ramach rekultywacji, przewiduje si ę utwo- rzenie na tych terenach akwenu wodnego. „Ro Ŝyńsk Wielki III” eksploatowany jest na podstawie koncesji wydanej w 2011 r. przez Wojewod ę Warmi ńsko-Mazurskiego, wa Ŝnej do 2041 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy i teren górniczy o powierzchni 77,29 ha. Zło Ŝe eksploatowane jest od 2011 r. w sposób ci ągły, metod ą odkrywkow ą. W wyniku tych prac powstało wyrobisko wgł ębne. Wydobywana kopalina na miejscu poddawana jest przesiewaniu na poszczególne frakcje. W drugiej połowie lat 80. i w latach 90. XX w. prowadzona była na niewielk ą skal ę eksploatacja złó Ŝ „Mrozy Wielkie” i „ śelazki”. Powstałe wyrobiska zostały cz ęś ciowo zasy- pane, porastaj ą je trawy i samosiejki ró Ŝnych drzew i krzewów. W latach 1993–2003 prowadzona była równie Ŝ na mocy koncesji z 1993 r. eksploatacja złoŜa „Nied źwiedzkie”. W 2004 r. opracowany został Dodatek nr 2 (Tatarata, Ceckowski, 2004) rozliczaj ący zasoby zło Ŝa. Poniewa Ŝ zło Ŝe nie zostało w cało ści wyeksploatowane mo- Ŝe to stanowi ć podstaw ę do wyst ąpienia o koncesj ę na dalsze wydobycie. Zło Ŝe „Nowa Wie ś Ełcka” eksploatowane było w latach 1995–2005 na podstawie koncesji wydanej przez Starost ę Ełckiego. Mimo wyga śni ęcia koncesji w wyrobisku widoczne s ą ślady wydobycia kruszywa. Zło Ŝe „Kosówka-Toczyłowo” udokumentowane w południowej cz ęś ci arkusza nie posiada jeszcze koncesji i nie jest zagospodarowane. Na mapie zaznaczono równie Ŝ punkty wyst ępowania kopalin, w których okresowo po- zyskiwane s ą piaski i Ŝwiry. Jest to rejon wsi: Mrozy, Malczewo, Borki, Dybowo i Bogusze oraz na zachód od Nowej Wsi Ełckiej. Dla niektórych z tych punktów sporz ądzono karty in- formacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na terenach obj ętych arkuszem Ełk prowadzono szereg prac badawczych w celu udokumentowania złó Ŝ kopalin okruchowych, surowców ilastych ceramiki budowlanej, kredy jeziornej i torfów. Analiza archiwalnych materiałów dokumentacyjnych oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), a tak Ŝe zwiad terenowy, po- zwoliły na wyznaczenie obszarów perspektywicznych i prognostycznych.

1. Kopaliny okruchowe Poszukiwania kruszywa naturalnego – piasków oraz piasków i Ŝwirów obj ęły głównie osady wodnolodowcowe równin sandrowych, osady wodnolodowcowe, wodnomorenowe oraz pagórki i wzgórza czołowomorenowe i kemowe. Na podstawie wyników zwiadu terenowego, analizy archiwalnych materiałów geologicznych oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), wyznaczono trzy obszary prognostyczne oraz 7 obszarów perspektywicznych piasków oraz piasków i Ŝwirów. Prognoz ę wyst ępowania piasków i Ŝwirów wyznaczono na obszarze poło Ŝonym na pół- noc od Nowej Wsi Ełckiej, w obr ębie sandru, na terenie o powierzchni ok. 32 ha (obszar prognostyczny nr II). Odwiercono tu 14 sond do gł ęboko ści 2,0–10,4 m. W 11 z nich stwierdzono kruszywo grube o średniej mi ąŜ szo ści 5,5 m, a w 3 sondach uzyskano wyniki negatywne, nawiercaj ąc utwory piaszczysto-gliniaste (Liwska, 1989 b). W nadkładzie tych utworów wyst ępuje około 0,3 m warstwa gleby piaszczystej. Zwierciadło wód podziemnych nawiercono na gł ęboko ści 1,2–5,5 m p.p.t. Szacunkowe zasoby kopaliny wynosz ą około 1,7 mln m3. Na północny wschód od miejscowo ści Prostki przeprowadzono badania w celu udokumentowania zło Ŝa piasków i Ŝwirów poło Ŝonych w obr ębie sandru i przeznaczonych do wykorzystania w budownictwie (obszar prognostyczny nr VI). Na obszarze około 20 ha (Wa- gner, 1965) rozpoznano dwa poziomy – pierwszy o mi ąŜ szo ści 1,5–11 m ( śr. 3,6 m) i drugi, zawodniony o mi ąŜ szo ści 3,2–5,5 m ( śr. 4,3 m). Zasoby eksploatacyjne oszacowano na około 1 320 tys. ton. W nadkładzie odsłaniaj ą si ę piaski gliniaste o grubo ści 0,7–5,9 m, za ś w sp ągu wyst ępuj ą gliny. Wyniki przeprowadzonych bada ń laboratoryjnych wskazuj ą, Ŝe wyst ępuj ąca tu kopalina nie jest najwy Ŝszej jako ści, poniewa Ŝ zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych przekracza 19%. Prognoz ę, o powierzchni 0,7 ha, dla piasków i Ŝwirów genezy wodnolodowcowej wyznaczono na zachód od wsi Długochorzele (obszar nr VII). Teren ten wskazano na podstawie 3 otworów odwierconych do gł ęboko ści 6 m (Sadowski, 1990). Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi średnio 3,2 m, a zasoby eksploatacyjne szacuje si ę na 4,7 tys. ton. W nadkładzie, o grubo-

ści 0,1–1,6 m, wyst ępuj ą piaski drobne miejscami zaglinione, w sp ągu glina piaszczysta. Prze- widuje si ę zastosowanie kopaliny dla celów drogownictwa – do budowy i konserwacji dróg o nawierzchni Ŝwirowej, a po zako ńczonej eksploatacji rekultywacj ę terenu w kierunku le śnym. Wybrane parametry zło Ŝowe i jako ściowe kopalin wyznaczonych obszarów prognostycznych zestawiono w tabeli 3. Perspektywy wyst ępowania piasków oraz piasków i Ŝwirów wskazano na podstawie wyników prac geologicznych zawartych w „Sprawozdaniu z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Ełku” (Liwska, 1989 a), zwiadu terenowego, analizy Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009). Na wschód od Nowej Wsi Ełckiej przedstawiono perspektyw ę piasków analizuj ąc 3 otwory wykonane do gł ęboko ści 10 m w obr ębie sandru. Na obszarze ok. 75 ha pod 0,3 m warstw ą gleby piaszczystej, wyst ępuj ą piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 9,7 m. W rejonie Nowa Wie ś Ełcka – Bobry, po zachodniej stronie rzeki Ełk, wyznaczono perspektyw ę piasków na podstawie 5 sond wykonanych do gł ęboko ści 10 m. Wyst ępuj ące tu powszechnie piaski drobnoziarniste maj ą mi ąŜ szo ść powy Ŝej 8 m i przykryte s ą 1,2–2,0 m warstw ą gliny piaszczystej. Perspektyw ę piasków wskazano tak Ŝe w obr ębie sandru, na południowy wschód od wsi Nied źwiedzkie, gdzie w 3 sondach do gł ęboko ści 10 m nawiercono piaski drobno- i średnio- ziarniste o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 9,7 m, przykryte jedynie 0,3 m warstw ą gleby. Du Ŝy obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków wyznaczono na wschód od Ełku (przechodzi na s ąsiedni arkusz Straduny). Na terenie cz ęś ciowo zurbanizowanym 6 odwierconych otworach badawczych w obr ębie sandru napotkano piaski drobnoziarniste i pylaste o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 9,7 m, przykryte 0,3 m warstw ą gleby. Perspektyw ę piasków i Ŝwirów wyznaczono równie Ŝ na północny wschód od miejscowo ści Dybowo, w obszarze kemu. Seria okruchowa o mi ąŜ szo ści ok. 1,5–4,0 m, przykryta jest 0,5 m warstw ą gleby. W cz ęś ci południowo-zachodniej tego obszaru, podczas wizji terenowej zlokalizowano wyrobisko ze śladami ci ągłej eksploatacji r ęcznej i mechanicznej. Pozostałe dwa obszary perspektywiczne wyznaczono na podstawie wyników zwiadu terenowego oraz analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009). Obszary te poło Ŝone s ą na równinie sandrowej, na terenach le śnych poło Ŝonych w ob- rębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego i obszarze głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 217.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Wiek Zasoby Numer obsza- Średnia gru- kompleksu litolo- Powierzchnia Rodzaj kompleksu Parametry w kategorii D Zastosowanie ru na bo ść nadkładu giczno -surowcowego 1 (ha) kopaliny litologiczno- jako ściowe (tys. m 3, kopaliny mapie (m) od–do surowcowego tys. ton*) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść I 2,0 t Q b.d. 1,56 30 Sr 12,6% punkt piaskowy (poni Ŝej 2 mm): II 31,8 pŜ Q 0,3 1,7 –10,1 śr. 5,5 3168* Sb, sd 58 –75% popielno ść III 2,5 t Q b.d. 2,48 62 Sr 12,3% IV popielno ść 10,0 t Q b.d. 1,6 158 Sr 11,5% 17 17 popielno ść V 6,0 t Q b.d. 2,05 118 Sr 18,0% poziom I: 0,7–5,9 poziom I: zawarto ść pyłów mineralnych: 1,5 –11,0 śr.3,6 1,0 –4,7%, śr. 2,4% punkt piaskowy (poni Ŝej 2 mm): 36,3 –65,9%, śr. 50,9% zawarto ść ziaren słabych i zwietrza- 1320* łych: od 3,6 do 17%, śr. 10,3% ci ęŜ ar obj ęto ściowy: 1,82 –2,05 t/m 3, VI 20,0 pŜ Q śr. 1,86 t/m 3 Sb poziom II: zawarto ść pyłów mineralnych: śr. 1% poziom II: punkt piaskowy: od 39,4 do 54,3%, 3,2-5,5 śr. 46,2% śr. 4,3 zawarto ść ziaren słabych i zwietrza- łych: od 10,7 do 19,3%, śr. 13,6% ci ęŜ ar obj ęto ściowy: 1,78 –1,82 t/m 3, śr. 1,79 t/m 3

1 2 3 4 5 6 7 8 9 stosunek N/Z: 0,26 zawarto ść pyłów mineralnych: od 5,3 do 11,2, śr. 9,3% punkt piaskowy (poni Ŝej 2 mm): 2,9–3,7 VII 0,7 pŜ Q od 44,5 do 64,5, śr. 53,5% 0,8 4,7* SD ś zawarto ść zanieczyszcze ń obcych: r. 3,2 od 0,12 do 0,17, śr. 0,14% ci ęŜ ar obj ęto ściowy w stanie zag ęsz- czonym: 1,98 –2,19 t/m 3, śr. 2,08 t/m 3 popielno ść VIII 4,0 t Q b.d. 2,5 90 Sr 16,5%

Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: b.d. – brak danych Rubryka 9: Sb –surowce do budownictwa, Sd – surowce do drogownictwa, Sr – surowce rolnicze

18 18

Najwi ększy pod wzgl ędem powierzchni obszar perspektywiczny wyst ępowania pia- sków oraz piasków i Ŝwirów wydzielono w obr ębie sandru w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, na południe od miejscowo ści śelazki. Charakterystyk ę tego obszaru przedstawiono na podstawie danych zawartych w „Karcie rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śelaz- ki” (Sadowski, 1981), „Sprawozdaniu z prac geologicznych wraz z orzeczeniem o jako ści zło Ŝa kruszywa mineralnego „Prostki II” (Wagner, 1965) i danych zawartych w „Sprawozda- niu z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Ełku” (Liwska, 1989 a). Granice tego obszaru perspektywicznego odpowiadaj ą przebiegowi granic sandru na Szczegó- łowej mapie geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009). Podstawowe parametry geologiczne i jako ściowe na tym obszarze s ą bardzo zmienne. We wschodniej cz ęś ci wydzie- lonego obszaru w okolicach śelazki – Dąbrowskie – Długosze, kopalin ę stanowi ą piaski drobne o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 9,7 m znajduj ące si ę pod 0,3 m nadkładem gleby stwierdzone 6 sondami (Liwska, 1989a). W zachodniej cz ęś ci w okolicach Prostek, w obr ębie obszaru prognostycznego VI, wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry zalegaj ące na dwóch poziomach o śred- niej mi ąŜ szo ści 3,6 m i 4,3 m i średnim punkcie piaskowym 50,9% i 46,2%, a w północnej cz ęś ci obszaru w zło Ŝu „ śelazki”, piaski i Ŝwiry o średniej mi ąŜ szo ści 2,7 m i średnim punkcie piaskowym 64,6% oraz piaski o mi ąŜ szo ści średniej 4,4 m i średnim punkcie piaskowym 89,3%. Drugi du Ŝy obszar perspektywiczny wydzielono równie Ŝ w obr ębie równiny sandrowej. Obejmuje on tereny poło Ŝone na południowy wschód od Ełku – Szyby. W granicach tego obszaru znajduje si ę zło Ŝe piasków i piasków ze Ŝwirem „Mrozy Wielkie”. Parametry geologiczne i jako ściowe tego obszaru mog ą by ć zbli Ŝone do parametrów zło Ŝa „Mrozy Wielkie” (tabela 2). Niektóre z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kopalin okruchowych pro- wadzonych na obszarze arkusza Ełk zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Przeprowadzone badania nie potwierdziły wyst ępowania kruszywa grubego na terenach poło Ŝonych na południe od miejscowo ści Bobry. Wykonane rozpoznanie w tym rejonie wy- kazało obecno ść glin (Liwska, 1989a). Poło Ŝony w pobli Ŝu wsi Szarejki obszar, obejmuj ący wzgórze morenowe, uznano za negatywny z uwagi na wyst ępowanie piasków pylastych, lokalnie przewarstwionych mułka- mi. W wykonanych tu 2 otworach piaski średnio- i drobnoziarniste stanowiły jedynie wkładki o mi ąŜ szości nie wi ększej ni Ŝ 1 m (Sadowski, 1984a). W rejonie wsi Szeligi wykonano 4 otwory badawcze do gł ęboko ści 6 m, w których rozpoznano wodnolodowcow ą seri ę piaskowo-Ŝwirow ą o mi ąŜ szo ści 1,5–2 m, przykryt ą i pod-

ścielon ą piaskami zaglinionymi lub glinami zwałowymi. Bada ń laboratoryjnych nie wykonano, obszar uznano za negatywny (Wojtkiewicz, Lipi ński, 1970).

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej W 1967 r. w dwóch rejonach – na zachód od Ełku i na południe od Nowej Wsi Ełckiej przeprowadzano prace geologiczno-poszukiwawcze za surowcem ilastym dla cegielni Siedli- ska (Staniszewska, 1967). Osiem otworów do gł ęboko ści 3,5–4 m odwiercono na zachód od Ełku, gdzie stwierdzono wyst ępowanie gliny silnie piaszczystej zanieczyszczonej Ŝwirami, miejscami przechodz ącej w piaski gliniaste. W lokalnych dolinkach wyst ępuj ą torfy i namuły. W jednej sondzie stwierdzono wyst ępowanie pospółki. Ze wzgl ędu na brak wyst ępowania osadów ilastych obszar uznano za negatywny. Na południe od Nowej Wsi Ełckiej wykonano 5 otworów do gł ęboko ści 1,5–3,3 m, w trzech z nich stwierdzono wyst ępowanie iłu pylastego w formie gniazdowej, pod ścielonego warstw ą gliny oraz piaskami. Obszar uznano za negatywny ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść iłu 0,2–1,1 m i jego form ę wyst ępowania. W rejonach: Nowa Wie ś Ełcka – Bobry, Nied źwiedzkie, Glinki i Prostki prowadzono prace zwiadowcze za iłami do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej (Skwarczy ńska, 1971). W obszarach obj ętych badaniami wyst ępowały piaski gliniaste i gliny zwałowe w strefie moreny czołowej. Obszary uznano za negatywne.

3. Kreda jeziorna (gytie) W latach 1991–1994 na obszarze Polski północno-wschodniej prowadzone były prace maj ące na celu zebranie informacji na temat nagromadze ń kredy jeziornej i gytii wapiennej (Tołkanowicz, 1994). Wspomniane prace obj ęły tak Ŝe obszar arkusza Ełk. Za perspektywiczny dla wyst ępowania kredy jeziornej i gytii wapiennej uznano teren o powierzchni 150 ha połoŜony na wschód od Nowej Wsi Ełckiej. Zasoby kopaliny o mi ąŜ szo ści ok. 2,0 m szacuje si ę wst ępnie na ok. 3180 tys. m 3. Ze wzgl ędu na skal ę map z opracowania źródłowego oraz brak mo Ŝliwo ści dokładnego zlokalizowania ich na Szczegółowej mapie geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), wspomniany obszar nie został naniesiony na map ę. Tereny połoŜone w pobli Ŝu wsi Miechowo, Miłusze, oraz na wschód od Nowej Wsi Ełckiej i na południowy wschód od Jeziora Regielskiego obj ęto badaniami w celu udokumentowania złó Ŝ kredy jeziornej (Tulska, 1971). W sondach odwierconych w pobli Ŝu Miechowa i Miłusz pod torfami o mi ąŜ szo ści 0,8–1,0 m nawiercono piaski zailone b ądź gyti ę ilast ą. Na wschód od Nowej Wsi Ełckiej pod 0,5–1,2 m warstw ą torfu w otworach nawiercono piaski drobno- i średnioziarniste, a w sondzie w okolicach Jeziora Regielskiego pod nadkładem torfu

o mi ąŜ szo ści 4 m wyst ępuje szara gytia ilasta. Wszystkie te obszary uznano za negatywne i zrezygnowano z dalszych prac badawczych. Kolejne poszukiwania za zło Ŝami kredy jeziornej prowadzone były na północny wschód od zarastaj ącego Jeziora Regielskiego. W odwierconych na tym terenie 3 sondach (gł ęboko ść 4,5–5,0 m), stwierdzono pod torfem warstw ę gytii torfiastej o mi ąŜ szo ści 0,9–1,4 m, w sp ągu której zalega piasek (Liwska, 1995). Teren uznano za negatywny.

4. Torfy W obr ębie arkusza wyznaczono 5 prognoz wyst ępowania złó Ŝ torfu, które w opracowaniu Ostrzy Ŝka i Dembka (1996) zostały uznane za potencjaln ą baz ę zasobow ą. Najwi ększymi zasobami charakteryzuj ą si ę tereny poło Ŝone na północ od wsi Niekrasy (IV) – 158 tys. m3 i na południe od wsi Krupin (V) – 118 tys. m 3. Zło Ŝa o mniejszych zasobach zlokalizowane są na zachód od miejscowo ści M ącze (I) – 30 tys. m 3, na północny zachód od miejscowo ści Ciernie (III) – 62 tys. m 3 i na zachód od miejscowo ści Mierucie (VIII) – 90 tys. m3. Najwa Ŝ- niejsze parametry geologiczne i jako ściowe wyznaczonych prognoz zestawiono w tabeli 3. Torfy na omawianym obszarze zajmuj ą znaczne powierzchnie. Znajduje si ę tu kilkana- ście torfowisk m.in. na północ od miejscowo ści Barany, na północny wschód od miejscowo- ści Lipi ńskie Małe i Ostrykół, na zachód od Toczyłowa oraz w pobli Ŝu jezior: Regielskiego, Dybowskiego i Mierucia. Torfowiska te spełniaj ą kryteria bilansowo ści, lecz z uwagi na po- ło Ŝenie w obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego nie wchodz ą w skład potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) i nie naniesiono ich na mapę.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Według podziału hydrograficznego (Podział..., 1980) teren arkusza Ełk le Ŝy w dorzeczu Wisły. Około 70% obszaru arkusza odwadniana jest przez rzek ę Ełk, prawobrze Ŝnego dopły- wu Biebrzy. Ełk przepływa przez centraln ą cz ęść arkusza z północy na południe, a jego do- pływami w obr ębie arkusza s ą Ró Ŝanica i Karmelówka. Cz ęść północno-wschodnia arkusza odwadniana jest przez rzek ę Leg ę, a z cz ęś ci południowo-zachodniej wody powierzchniowe spływaj ą w kierunku zachodnim do rzeki Pisy. Na terenie arkusza wyst ępuje szereg du Ŝych jezior stanowi ących atrakcj ę turystyczn ą tego obszaru. Do najwi ększych nale Ŝą : jezioro Selm ęt Wielki (o powierzchni 1261 ha, w cz ę- ści wschodniej przechodz ące na arkusz Rajgród), Jezioro Ełckie (395 ha), jezioro Sunowo

(167 ha), Jezioro Dybowskie (152 ha), jezioro Szarek (132 ha), Jezioro Regielskie (107 ha), jezioro Toczyłowo (102 ha), Jezioro Bajtkowskie (85 ha) oraz kilka mniejszych. Od 2008 r. system monitoringu wód powierzchniowych dostosowany został do wymo- gów Ramowej Dyrektywy Wodnej i prowadzony jest zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Zgodnie z monitoringiem operacyjnym jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych pro- wadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie w 2009 r. stan ekologiczny wód rzeki Ełk w punkcie Ełk-Barany (Ełk od wypływu z jez. Ła śmiady do wy- pływu z Jez. Ełckiego) oraz Lipi ńskie Małe okre ślono jako dobry (Raport..., 2010). W 2010 r. nie przeprowadzono oceny stanu ekologicznego rzeki Ełk (Raport…, 2011). Badania stanu czysto ści wód Jeziora Dybowskiego w miejscu maksymalnego zagłębie- nia przeprowadzono w 2010 r. Według oceny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych na podstawie elementów biologicznych i wspieraj ących wska źników fizykochemicznych stwierdzono II klas ę jako ści wody i stan ekologiczny dobry.

2. Wody podziemne W podziale regionalnym zwykłych wód podziemnych – podział według jednostek hydrogeologicznych (AHP), obszar arkusza Ełk poło Ŝony jest w prowincji ni Ŝowej, w II – Re- gionie mazowiecko-mazursko-podlaskim, w II 2 – subregionie pojeziernym (Paczy ński, 1995), a według jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) usytuowany jest w prowincji Wisły, w Regionie Narwi, Pregoły i Niemna na pograniczu 21. i 33. obr ębu JCWPd (Paczy ński, Sa- durski, red., 2007). Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Włostowski, 2004). Głównym poziomem u Ŝytkowym s ą wody pi ętra czwartorz ędowego, powszechnie wykorzystywane do celów komunalnych i przemysłowych. Pi ętro to tworz ą trzy poziomy wodono śne. Na map ę naniesiono studnie o wydajno ści powy Ŝej 50 m 3/h. Poziom pierwszy zbudowany jest z piasków i Ŝwirów zlodowacenia warty i wisły. Zwi ązany jest on z rozległym sandrem, przebiegaj ącym przez środek arkusza z północy na południowy wschód, obejmuj ącym dolin ę rzeki Ełk. Mi ąŜ szość utworów wodono śnych mie- ści si ę w przedziale 10–20 m w rejonie Ełku i Prostek do przeszło 40 m w pobli Ŝu Ełku- Szyby. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i najcz ęś ciej wyst ępuje na gł ęboko ści do 5 m p.p.t., cho ć lokalnie mo Ŝe by ć gł ębiej 5–15 m. W rejonie ozu poło Ŝonego na wschód od

Nowej Wsi Ełckiej nale Ŝy spodziewa ć si ę wyst ępowania zwierciadła wody na gł ęboko ści ponad 15 m (Włostowski, 2004). Poziom ten zasilany jest głównie przez infiltruj ące wody opadowe oraz z dopływu wód z rejonu wysoczyzn. Charakteryzuje si ę dobrymi parametrami hydrogeologicznymi – przewodno ści ą powy Ŝej 500 m 2/24 h i wydajno ści ą potencjaln ą studni powy Ŝej 50 m 3/h. Parametry te ulegaj ą pogorszeniu w kierunku południowo-wschodnim. Najwi ększa eksploatacja tego poziomu prowadzona jest w Ełku w Zakładach Mi ęsnych „Mazury” (uj ęcie znajduje si ę na dwóch s ąsiednich arkuszach Ełk i Straduny) oraz w Chłodni firmy Elsner-Product sp. z o.o. W rejonie tych uj ęć ukształtował si ę płytki lej depresji. Na wi ększo ści obszaru wyst ępuje wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód tego poziomu, ze wzgl ędu na płytkie wyst ępowanie zwierciadła i brak utworów izoluj ących. Lokalnie w pobli- Ŝu Ełku wyznaczono bardzo wysoki stopie ń zagro Ŝenia ze wzgl ędu na wyst ępowanie licznych ognisk zanieczyszcze ń, które spowodowały lub mog ą powodowa ć pogorszenie jakości wód podziemnych. Uj ęciami wód zwi ązanymi z omawianym poziomem, dla których zostały wyznaczone tereny ochrony po średniej są: - wspólne uj ęcie komunalne dla Ełku i Zakładów Mi ęsnych „Mazury” (teren przechodz ący na arkusz Straduny), - uj ęcie Zespołu Letniskowo-Mieszkalnego w Bartoszach, - uj ęcie Agencji Rezerw Materiałowych w Nowej Wsi Ełckiej, - uj ęcie EKO-DOM w Prostkach. W cz ęś ci wschodniej arkusza mapy rozpoznano mi ędzymorenowy poziom wodono śny zwi ązany z piaskami i Ŝwirami zlodowacenia wisły i warty, przykryty glinami zwałowymi o zmiennej mi ąŜ szo ści od kilku metrów w cz ęś ci północnej do ponad 20 m w cz ęś ci połu- dniowej wysoczyzny. Zwierciadło wody ma tu charakter napi ęty lub lekko napi ęty. Najwi ęk- sza mi ąŜ szo ść tego poziomu wodono śnego wyst ępuje w cz ęś ci północnej wysoczyzny i wynosi 20 – 40 m, w cz ęś ci południowej mi ąŜ szo ść jest mniejsza i wynosi 10–20 m. Przewod- no ść na wi ększo ści obszaru zawiera si ę w przedziale 200–500 m 2/24 h. Wydajno ści potencjalne studni w cz ęś ci północnej osi ągaj ą warto ści 70–120 m 3/h i pogarszaj ą si ę w kierunku południowym do poni Ŝej 50 m 3/h (Włostowski, 2004). Poziom ten eksploatowany jest jedynie w Szeligach. W cz ęś ci północno-wschodniej obszaru arkusza, ze wzgl ędu na niedu Ŝe mi ąŜ szo ści izoluj ących utworów gliniastych, mo Ŝna mówi ć o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód tego poziomu. Warunki izolacyjne polepszaj ą si ę w cz ęś ci południowej i tam wyznaczono niski stopie ń zagro Ŝenia.

Na obszarze wysoczyzny w cz ęś ci zachodniej omawianego terenu rozpoznano dwa poziomy mi ędzymorenowe o charakterze u Ŝytkowym – płytszy zwi ązany z utworami wodono- śnymi zlodowace ń warty i wisły oraz gł ębszy zwi ązany prawdopodobnie z warstwami wodono śnymi zlodowacenia odry. Obie warstwy wodono śne pozostaj ą ze sob ą w kontakcie hy- draulicznym. Płytszy poziom wyst ępuje na gł ęboko ści 15–50 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych mie ści si ę w przedziale 10–20 m. Przewod- no ść tego poziomu wodono śnego jest raczej słaba, najcz ęś ciej nie przekracza 200 m2/24 h, a wydajno ści potencjalne mieszcz ą si ę zwykle w przedziale 30–50 m 3/h, cho ć lokalnie, np. w rejonie Jeziora Dybowskiego, s ą wi ększe 70–120 m 3/h (Włostowski, 2004). Gł ębszy poziom mi ędzymorenowy wyst ępuje na gł ęboko ści powy Ŝej 50 m, jedynie na zachód od Prostek w przedziale 15–50 m. Najwi ększe mi ąŜ szo ści wyst ępuj ą w pasie Prostki – Kobylinek – Glinki i mieszcz ą si ę w przedziale 20–40 m, a najmniejsze, poni Ŝej 10 m, w zachodniej cz ęś ci arkusza. Przewodno ść jest niska, zwykle nie przekracza 200 m2/24 h, a śred- nie wydajno ści potencjalne studni plasuj ą si ę w przedziale 30–50 m 3/h, cho ć w cz ęś ci zachodniej bywaj ą ni Ŝsze. W środkowej cz ęś ci rozpatrywanego obszaru, w pasie: Bobry – Nied źwiedzkie – Prost- ki, oraz w cz ęś ci południowo-wschodniej u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami zlodowacenia narwi. Wyst ępuje on na gł ęboko ści ok. 120–145 m i jest w obr ębie arkusza Ełk bardzo słabo rozpoznany. Przewodno ść hydrauliczna wynosi zazwyczaj mniej ni Ŝ 100 m2/24 h, a wydajno ści potencjalne studni około 30–50 m 3/h. Poziom ten jest bardzo dobrze izolowany od wpływów powierzchniowych dzi ęki wyst ępowaniu w nadkładzie kilku- dziesi ęciometrowej warstwy utworów słabo przepuszczalnych – glin, iłów i pyłów. Najwi ęk- szy pobór wód tego poziomu wyst ępuje w uj ęciu komunalnym w Prostkach. Centraln ą cz ęść obszaru arkusza obejmuje fragment czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza (fig. 3). Nie ma on jeszcze opracowanej szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Wody podziemne wyst ępuj ące w utworach czwartorz ędowych s ą wodami zwykłymi i niskozmineralizowanymi, słabo zmienionymi antropogenicznie typu HCO 3 – Ca – Mg i HCO 3 – Ca. Dotyczy to wody poziomów mi ędzyglinowych i naturalnie izolowanych przed zanieczyszczeniami antropogenicznymi i poziomów odsłoni ętych na obszarach niezmienio- nych działalno ści ą człowieka. W rejonie Ełku, z uwagi na oddziaływanie czynników antropogenicznych mog ą wyst ępowa ć wody HCO 3 – SO 4 – Ca (Włostowski, 2004). Na podstawie analiz jako ściowych wód podziemnych wykonanych dla potrzeb opracowania Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Ełk wyró Ŝniono cztery klasy

jako ści wód: bardzo dobrej jako ści (klasa I), dobrej jako ści (klasa IIa), średniej jako ści (klasa IIb) i niskiej (złej) jako ści (klasa III). Na obszarze arkusza, na terenie wysoczyzny dominuj ą wody średniej jako ści, natomiast na obszarze sandru przewa Ŝaj ą wody dobrej jako ści, a punktowo nawet bardzo dobrej jako ści. Wody złej jako ści z powodu zawarto ści Ŝelaza powy Ŝej 5 mg/dm 3 głównie o charakterze na- turalnym wyst ępuj ą w rejonie Bajtkowa, D ębowa – Dybówka, Kaw ęczyny, Regielnicy oraz Ełku. Zł ą jako ść z powodu zawarto ści amoniaku (powy Ŝej 1,17 mg N/dm 3) stwierdzono w rejonie Prostek (powy Ŝej 11,3 mg N/dm 3) i azotynów (powy Ŝej 0,15 mg N/dm 3) w rejonie Ełku – Szybie (Włostowski, 2004).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Ełk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO) 3 – obszar miasta 4 – rzeki i jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr) 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorz ęd (Q)

Skład chemiczny wód podziemnych na wi ększo ści obszaru arkusza ma charakter trwały, wyra Ŝony brakiem trendu wzrostu poszczególnych badanych wska źników. W rejonie Ełku, gdzie wyst ępuje silne oddziaływanie czynników antropogenicznych na jako ść wód podziemnych, stwierdzono zmienn ą zawarto ść poszczególnych składników np. azotanów i amoniaku. Zanieczyszczenia w rejonie Ełku raczej nie b ędą wykazywały tendencji wzrostowej ze wzgl ędu na ograniczenie intensywnej działalno ści przemysłowej, porz ądkowanie gospodarki wodno- ściekowej na terenie miasta oraz du Ŝą zasobno ść poziomu wodono śnego (Włostowski, 2004).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 183 – Ełk, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1: 2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1: 4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna-

czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych w glebie lub ziemi (Rozporz ą- ści w glebach na ci ętnych (me- (median) w glebach dzenie Ministra Środowiska arkuszu dian) w glebach obszarów niezabudowa- z dnia 9 września 2002 r.) 183 – Ełk na arkuszu nych Polski 4) 183 – Ełk Metale N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–54 26 27 Cr Chrom 50 150 500 2–9 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–88 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–22 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–11 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4–30 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,12 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 183 – Eł k 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru pod- As Arsen 9 danego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wod- Ba Bar 9 ne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie a ktualnego poziomu Cd Kadm 9 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝenia dla zdrowia Co Kobalt 9 ludzi lub środowiska – dla obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą Cu Mied ź 9 standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ącze- Pb Ołów 9 niem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty Hg Rt ęć 9 le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grun- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z ob- ty zabudowane i zurbanizowane z wył ączeniem terenów szaru arkusza 183 – Ełk do poszczególnych przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- grup u Ŝytkowania (ilo ść próbek) cyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny ko- munikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1: 50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli

jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wy- kazuj ą jedynie zawarto ści: miedzi i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindstrom, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym

do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009., Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1995; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z de-tektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Ełckiego, Selm ęt, Dybowskiego, Mierucie, Sunowo i Toczyłowo. Osady Jeziora Ełckiego zawieraj ą bardzo wysokie zawarto ści cynku i miedzi, a tak Ŝe podwy Ŝszon ą zawarto ść chromu, kadmu i ołowiu. Charakteryzuj ą si ę równie Ŝ bardzo wysok ą zawarto ści ą wielopier ścieniowych w ę- glowodorów aromatycznych. W osadach jeziora przekroczona jest dopuszczalna zawarto ść miedzi i WWA według rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. oraz zawarto ść cynku, miedzi i WWA jest wy Ŝsza od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. W osadach pozostałych jezior potencjalnie szkodliwe pierwiastki śladowe obecne są w st ęŜ eniach zbli Ŝonych lub nieznacznie podwy Ŝszonych w porównaniu do ich warto ści tła geochemicznego. Osady jezior Selm ęt i Dybowskiego charakteryzuj ą si ę zawarto ściami WWA porównanymi do przeci ętnie spoty- kanych w osadach jezior Polski. Stwierdzone w osadach tych jezior zawarto ści pierwiast- ków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia badań szczegóło- wych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto-

ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Ełckie Selm ęt Dybowskie Mierucie Sunowo Toczyłowo Parametr 2011 r. 2010 r. 2010 r. 2002 r. 2007 r. 2002 r. Arsen (As) 13 6 4 3 <5 6 Chrom (Cr) 32 14 15 15 15 9 Cynk (Zn) 411 90 95 108 81 78 Kadm (Cd) 2,2 0,6 0,8 1,4 0,7 1,4 Mied ź (Cu) 238 29 20 16 13 20 Nikiel (Ni) 10 13 15 14 13 9 Ołów (Pb) 77 28 39 35 31 21 Rt ęć (Hg) 0,526 0,091 0,098 0,108 0,111 0,113 * WWA 11 WWA 27,809 1,379 1,836 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 20,567 1,350 1,953 n.o. n.o. n.o. PCB *** 0,0085 0,0135 0,0007 n.o. n.o. n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1: 50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi

arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 65 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 47 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschod- niego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 29 do około 61 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 45 nGy/h. W profilu zachodnim najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (50–66 nGy/h) charakteryzuj ą si ę osady zastoiskowe fazy leszczy ńskiej (piaski, mułki, iły) zlodowace ń pół- nocnopolskich wyst ępuj ące wzdłu Ŝ środkowej cz ęś ci profilu, po średnimi (ok. 40–45 nGy/h) gliny zwałowe fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej (północny odcinek profilu) i gliny zwałowe fazy leszczy ńskiej (południowy odcinek profilu), a najni Ŝszymi utwory kemów (piaski, mułki, iły i Ŝwiry), zalegaj ące lokalnie na osadach zastoiskowych, oraz osady moren czołowych (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny). W profilu wschodnim wy Ŝsze warto ści promieniowania gamma (ok. 45– 60 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi fazy leszczy ńskiej dominuj ącymi wzdłu Ŝ pół- nocnej i środkowej cz ęś ci profilu, a ni Ŝsze (ok. 30–40 nGy/h) z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) fazy leszczy ńskiej i z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych wynosz ą od 1,4 do 6,3 kBq/m 2.

183 W PROFIL ZACHODNI 183 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5964162

5958819 m 5958209 m 5957048

5951011

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 34 34

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5964162

5958819 m 5958209 m 5957048

5951011

0 1 2 3 4 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Ełk (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Usta- wa…, 2001) oraz w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicz- nych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projekto- wania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; − tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ę- du na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); − tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść potencjalnej warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Ełk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Włostowski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Ełk około 75% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegają: − teren rezerwatu przyrody „Ostoja Bobrów Bartosze”; − obszary w bezpo średnim otoczeniu jezior: Selm ęt Wielki, Ełckie, Sunowo, Szarek, Dybowskie, Bajtkowskie, Regielskie, Toczyłowo, Długochwały, Mierucie, Selm ęt Mały, Karbowskie oraz kilku mniejszych (250 m od lustra wody);

− doliny cieków (Ełk, Ró Ŝanica, Karmelówka) i kanałów tworz ących wraz z licznymi jeziorami system wód powierzchniowych; − tereny przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii, piasków humusowych i namułów, mułków, piasków i Ŝwirów jeziornych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach cieków zasilaj ących jeziora, a tak Ŝe w brze Ŝnych strefach jezior oraz w zagł ębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (wyst ępuj ące powszechnie na całym obszarze arkusza), wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, wyznaczone w środkowej cz ęś ci arkusza oraz na zachód od Ełku (Włostowski, 2004). W ich obr ębie obecno ść pierwszego zwier- ciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 metrów. Poziom ten wyka- zuje nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne, głównie ze wzgl ędu na brak izolacji od wpływów powierzchniowych; − obszary obj ęte stref ą ochronn ą uj ęć wód podziemnych w Ełku, Bartoszach i Prost- kach; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, zlokalizowane w rejonie poło Ŝonym na południowy zachód od Nowej Wsi Ełckiej (Grabowski (red.), 2007; − tereny zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Ełku, Prostek (siedziba urz ędu gminy) oraz miejscowo ści Nowa Wie ś Ełcka.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 25% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 7). Na omawianym obszarze rol ę tak ą spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe stadiału gór- nego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski – arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009, mat. autorskie). Na powierzchni terenu, odsłaniaj ą si ę one w zachodniej i południowej cz ęś ci

arkusza, a tak Ŝe wzdłu Ŝ wschodniej jego granicy. Pod wzgl ędem litologicznym jest to osad wapnisty, silnie piaszczysty, z du Ŝą ilo ści ą ziaren Ŝwiru. Analiza otworów wiertniczych i przekrojów geologicznych wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść najmłodszych glin zwałowych zlodowacenia wisły waha si ę przewa Ŝnie od 8 m do 16 m. W okolicy Kał ęczyn (wschodnia cz ęść arkusza) osi ąga ona najmniejsze warto ści około 5 m. Omawiany poziom glin zwałowych niekiedy oddzielony jest od glin starszych stadiałów warstw ą piaszczystych osadów przepuszczalnych. Na ogół jednak tworzy ró Ŝnowiekowy kompleks, zło Ŝony ze starszych glin zwałowych zlodowacenia wisły, a w rejonie Miłuszy, R ęku- sów i Prostków równie Ŝ glin i słabo przepuszczalnych osadów zastoiskowych zlodowace ń środkowo- i południowopolskich. Mi ąŜ szo ść naturalnej bariery geologicznej w rejonie Kibi- sów i na zachód od Nowej Wsi Ełckiej wynosi około 16 – 25 m i wzrasta do około 65 m w okolicach R ękusów, Bobrów i Miłuszy, gdzie lokalnie mo Ŝe osi ągn ąć nawet do 160 m. W takich przypadkach NBG ulega istotnemu wzmocnieniu, do którego przyczynia si ę znacznie wi ększy stopie ń skonsolidowania osadów słabo przepuszczalnych starszych cykli glacjalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych (deluwialnych, wodnolodowcowych, wodnomorenowych, kemowych) o mi ąŜ szo ści >2,5 m okre- ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych głównym wodono śnym poziomem u Ŝytkowym (GPU) na obszarze wysoczyznowym jest pierwszy czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany przede wszystkim z piaskami mi ędzymoreno- wymi zlodowace ń północnopolskich i środkowopolskich (Włostowski, 2004). W zasi ęgu POLS wskazanych w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza (Mrozy, Kał ęczyny) wyst ępuje on na niewielkiej gł ęboko ści 5–15 m p.p.t. Obszar ten, o niskiej odporno ści GPU i słabej izolacji, charakteryzuje wysoki stopie ń zagro Ŝenia. Średni stopie ń zagro Ŝenia, wskazany na zachód od Ełku wynika z istnienia ognisk zanieczyszcze ń w strefie zurbanizowanej. W zachodniej, po- łudniowej i cz ęś ciowo we wschodniej cz ęś ci arkusza GPU poło Ŝony jest gł ębiej (maksymal- nie 80–150 m p.p.t.), w śród osadów zlodowace ń środkowopolskich. S ą to tereny o zdecydo- wanie wy Ŝszej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego oraz dominuj ącym niskim oraz bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia. Wynika to przede wszystkim szerszego roz- przestrzenienie warstwy izolacyjnej, zbudowanej z ró Ŝnowiekowych glin zwałowych, cz ęsto o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 65 metrów.

W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je głównie ze wzgl ędu na ochron ę przyrody: poło Ŝenie w granicach Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Jezior Orzyskich, Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezie- rza Ełckiego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich. Ponadto, zgodnie z przebiegiem strefy 1 km od zwartej zabudowy miasta Ełka (Osiedle Grunwaldzkie) i miejscowo ści gminnej Prostki, wskazano ograniczenie warunkowe „b”. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów we wskazanych rejonach mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści < 1 x 10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 metra. W strefie przypowierzchniowej, na obszarach niewył ączonych bezwzgl ędnie z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, brak jest osa- dów tego typu. W przypadku konieczno ści realizacji na omawianym terenie inwestycji, mog ącej znacz ąco oddziaływa ć na środowisko, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Mo Ŝe si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejności nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści, dochodz ącej do 160 metrów (okolice R ękusów, Bobrów i Miłuszy), a lokalizacja inwestycji wyklu- czy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. W granicach arkusza nie wyst ępuj ą składowiska odpadów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na terenie arkusza wskaza ć mo Ŝna rejony spełniaj ące wymagania pod lokalizacj ę skła- dowisk odpadów oboj ętnych, w granicach których naturalna bariera geologiczna jest wyj ąt- kowo korzystnie wykształcona. S ą to miejsca, gdzie obserwuje si ę zwi ększone warto ści mi ąŜ- szo ści kompleksu ró Ŝnowiekowych glin zwałowych (lokalnie przewarstwionych seri ą iłów zastoiskowych). Osady te zostały akumulowane podczas kilku cykli glacjalnych, w czasie zlodowace ń północno-, środkowo- i południowopolskich. S ą to okolice Bobrów i Miłuszy, poło Ŝone w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza. Mi ąŜ szo ść kompleksu osadów słabo przepuszczalnych dochodzi tam do 160 metrów. Istotne znaczenie dla skuteczno ści izolacji poziomów wodono śnych ma wi ększy stopie ń skonsolidowania osadów starszych cykli glacjalnych. Ko- rzystne dla bezpo średniego składowania odpadów s ą równie Ŝ rejony poło Ŝone na zachód od Nowej Wsi Ełckiej, gdzie NBG jest dobrze wykształcona, a zwierciadło wód poziomu u Ŝyt- kowego jest zagro Ŝone w stopniu bardzo niskim, podobnie jak na obszarach wskazanych jako najkorzystniejsze. Brak tam jest ogranicze ń warunkowych składowania odpadów.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk nie wyst ę- puj ą wyrobiska (o powierzchni >1 ha) zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mogłyby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Ełk opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ełk (Lisicki, Nizicka, 2009), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Włostowski, 2004), map osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007) oraz map topogra- ficznych. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy, waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Wyró Ŝniono dwie kategorie obsza- rów – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzyst- nych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono: tereny le śne, grunty rolne I–IVa klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwat przyrody, obszary wyst ępowania złó Ŝ kopalin oraz obszary zwartej zabudowy Ełku. W tak okre ślonych granicach, analiz ą warunków podło Ŝa budowlanego obj ęto około 15% powierzchni arkusza.

Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono na obszarach, gdzie wyst ępuj ą grunty spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) lub grunty niespoiste ( średniozag ęszczone i zag ęszczone), na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m pod powierzchni ą terenu. Grunty niespoiste reprezentowane s ą przez średniozag ęszczone, wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry zlodowacenia wisły. Bu- duj ą one powierzchni ę sandrow ą przebiegaj ącą przez środek arkusza z północy (od okolic Ełku) na południowy wschód (okolice Grajewa). Korzystne warunki budowlane zwi ązane s ą tak Ŝe z obszarami wyst ępowania półzwartych i twardoplastycznych glin zwałowych zlodowacenia wisły. Ze wzgl ędu na ich wiek mo Ŝna uzna ć, Ŝe gliny s ą małoskonsolidowane. Utwory te odsłaniaj ą si ę na powierzchni w północno-zachodniej, północno-wschodniej i południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza. Na obszarach, które zakwalifikowano jako korzystne, zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje poni Ŝej 2 m p.p.t., a nachylenie stoków nie przekracza 12%. Warunkami niekorzystnymi, utrudniaj ącymi budownictwo charakteryzuj ą si ę tereny: wyst ępowania gruntów słabono śnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie mi ękkopla- stycznym i plastycznym, gruntów niespoistych lu źnych), wszystkie miejsca gdzie zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, tereny zabagnione i obszary o spadkach terenu powy Ŝej 12%, zwi ązane głównie z kraw ędziami jezior i stokami wzgórz. W granicach arkusza warunki takie zwi ązane s ą z dolinami rzeki Ełk i jej dopływów, gdzie podło Ŝe zbudowane jest z holoce ńskich osadów rzecznych (piasków w stanie lu źnym, namułów, torfów i mułków) oraz licznych, zwłaszcza w południowo-zachodniej i wschodniej cz ęś ci, obni Ŝeń wypełnionych torfami. Dodatkowym czynnikiem obni Ŝaj ącym warto ść tych terenów pod wzgl ędem budowlanym jest płytkie wyst ępowanie zwierciadła wód gruntowych na gł ęboko ści do 2 m p.p.t., które ze wzgl ędu na zawarto ść kwasów huminowych mog ą by ć agresywne w stosunku do stali i betonu.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Ełk gleby chronione klas I – IVa zajmuj ą około 50% obszaru, tworz ąc najwi ększe połacie w zachodniej, południowo-zachodniej i wschodniej jego cz ęś ci. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe wykształco- ne na glinach lekkich i średnich b ądź piaskach gliniastych. W centralnym i południowo-wschodnim rejonie na rozległych obszarach rozwin ęły si ę łąki na gruntach pochodzenia organicznego. Wyst ępuj ą tu gleby torfowe, murszowo-torfowe i mułowo-torfowe.

Lasy zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza, a ich najwi ększy kompleks znajduje si ę w centralnej jego cz ęś ci, na obszarach sandrowych. Gatunkiem dominuj ącym jest sosna. Na południowy zachód od Ełku, przy trasie do Olsztyna, poło Ŝony jest rezerwat faunistyczny „Ostoja Bobrów Bartosze”, utworzony 30.06.1964 r. Rezerwat, o powierzchni 190,17 ha, obejmuje silnie podtopione torfowisko, poro śni ęte brzoz ą, z bogatym podszytem zło Ŝonym z wierzby, kruszyny i świerka. Ochronie podlega populacja bobra europejskiego, ponadto mo Ŝna tu znale źć ponad 270 gatunków ro ślin, a tak Ŝe interesuj ące gatunki miejsco- wej fauny. Rezerwat przecina g ęsta sie ć rowów o szeroko ści 2–4 m, powstałych po eksploatacji torfów. Otaczaj ą go bory sosnowe. Północn ą i centraln ą cz ęść arkusza obejmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezie- rza Ełckiego, o powierzchni 49 297,2 ha, a zachodnią Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Orzyskich, obejmuj ąc swym zasi ęgiem jeziora: Bajtkowskie i Karbo ńskie. Poło Ŝone na połu- dniu tereny przylegaj ące do jezior Dybowskiego i Długochwały wchodz ą w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich. Obszary utworzono w celu ochrony wyró Ŝnia- jących si ę krajobrazowo ekosystemów le śnych, wodnych i ł ąkowych charakteryzuj ących si ę bogactwem gatunkowym ro ślin i zwierz ąt. Na omawianym terenie zlokalizowano 19 pomników przyrody. S ą nimi: d ęby szypuł- kowe, buki, klony, lipy oraz sosna, Ŝywotnik olbrzymi i jesion pensylwa ński (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Fn – ,,Ostoja Bobrów Ełk 1 R Bartosze 1964 Bartosze” ełcki (190,17) Ełk 2 P Ełk 2005 PŜ – d ąb szypułkowy Ełcki Ełk 3 P Ełk 1991 PŜ – jesion pensylwa ński ełcki Ełk 4 P Ełk 2005 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki Ełk 5 P Ełk 1991 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki Ełk 6 P Ełk 1998 PŜ – klon jawor ełcki Ełk 7 P Ełk 1998 PŜ – klon zwyczajny ełcki Ełk 8 P Ełk 1998 PŜ – klon zwyczajny ełcki

1 2 3 4 5 6 Ełk 9 P Ełk 2005 PŜ – buk zwyczajny ełcki Ełk 10 P Ełk 1998 PŜ – klon jawor ełcki Ełk 11 P Ełk 1998 PŜ – buk zwyczajny ełcki Ełk 12 P Ełk 2005 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki Ełk 13 P Ełk 2005 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki Ełk 14 P Szarek 1962 PŜ – Ŝywotnik olbrzymi ełcki Ełk 15 P Szarek 1962 PŜ – 6 lip drobnolistnych ełcki Ełk 16 P Szarek 1962 PŜ – dąb szypułkowy ełcki Ełk 17 P Ełk-Szyba 1986 PŜ – sosna pospolita ełcki Ełk 18 P Bobry 1993 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki Prostki 19 P Ostrykół 1986 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki Prostki 20 P Ostrykół 1998 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki

Rubryka 2: R − rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET-POLSKA (Liro red., 1998) jest wielkoprzestrzen- nym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Północna, północno-wschodnia i centralna cz ęść opisywanego arkusza znajduje si ę w krajowym korytarzu ekologicznym 21k – Ełku. Korytarz ten ł ączy le Ŝą cy na wschodzie Biebrza ński (26 M) obszar w ęzłowy z poło Ŝonym na północnym zachodzie Wschodnio- mazurskim (15 M) obszarem w ęzłowym. Na tych terenach prowadzona jest wielofunkcyjna gospodarka le śna maj ąca na celu zwi ększenie udziału lasów (fig. 5). Natura 2000 jest europejsk ą sieci ą obszarów chronionych, utworzon ą na mocy postanowie ń Unii Europejskiej w zakresie ochrony przyrody. Celem jej utworzenia jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicz- nej na terytorium krajów członkowskich Unii Europejskiej. W skład sieci wchodz ą Specjalne Obszary Ochrony (SOO), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Siedliskowej oraz Obszary Specjalnej Ochrony (OSO), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Ptasiej.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Ełk na tle mapy systemu ECONET wg A. Liro (1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Puszczy Piskiej, 15M – Wschodniomazur- ski, 26M – Biebrzański; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Ełku; 4 – miasta; 5 – rzeki i jeziora.

W obr ębie omawianego arkusza nie wyst ępuj ą obszary specjalnej ochrony ptaków ani specjalnej ochrony siedlisk, które byłyby obj ęte programem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Ełk znajduje si ę wiele stanowisk archeologicznych. S ą to głównie grodziska, osady b ądź ślady osadnictwa pochodz ące z epoki kamiennej (paleolit, mezolit i neolit), epoki Ŝelaza – okresu wpływów rzymskich oraz wczesnego średniowiecza i okresu nowo Ŝytnego. Stanowiska te zlokalizowane s ą zazwyczaj na brzegach wi ększych jezior: Ełc- kiego, Sunowa, Selm ętu Wielkiego, Regielskiego, Toczyłowa i Bajtkowskiego oraz w dolinie

rzeki Ełk. Na szczególn ą uwag ę zasługuje poło Ŝone na zachodnim brzegu Jeziora Ełckiego stanowisko wielokulturowe, w obr ębie układu urbanistycznego Starego Miasta Ełk – obiekt wpisany do rejestru zabytków. Cennym obiektem uznawanym wcze śniej za grodzisko lub szaniec, a w świetle najnowszych ustale ń wydaj ące si ę by ć fragmentem obozu wojskowego datowanego wst ępnie na koniec XVI i pierwsz ą połow ę XVII w., jest stanowisko w Ostrokole (nazwa miejscowa „Stare Sza ńce”). Jest to półkolisty wał ziemny o długo ści 100 m, szeroko- ści 10–20 m i wysoko ści ok. 3 m. Obiekt ten jest niezwykle cennym przykładem budownictwa obronnego z ró Ŝnych okresów i posiada du Ŝe walory poznawcze. Archeologicznym Zdj ęciem Polski (AZP) nie zostały jeszcze pokryte wschodnie i połu- dniowo-zachodnie tereny omawianego arkusza, a tam równie Ŝ nale Ŝy spodziewa ć si ę śladów dawnego osadnictwa, zwłaszcza w pobli Ŝu Jeziora Dybowskiego. W obr ębie arkusza najwi ększ ą ilo ści ą zabytków wpisanych do rejestru, zaznaczonych na mapie jako zespół architektoniczny, charakteryzuje si ę miasto Ełk. Powstało ono w 1425 r. jako niewielka osada wokół drewnianego zamku krzy Ŝackiego wybudowanego w latach 1398–1406 na wyspie Jeziora Ełckiego. Na uwag ę zasługuje tu zabytkowa wie Ŝa ciśnie ń z 1895 r., liczne secesyjne kamieniczki wybudowane wzdłu Ŝ najstarszych ulic miasta, neogo- tycki budynek urz ędu gminy i Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, liceum ogólno- kształc ące przy ul. Piłsudskiego z czerwonej cegły z charakterystyczn ą dla baroku wieŜyczk ą z latarni ą na szczycie oraz wybudowany w 1910 r. most prowadzący do ruin zamku. Niew ąt- pliw ą atrakcj ą miasta i cennym zabytkiem techniki jest utworzona w latach 1910–1917 Ełcka Kolej W ąskotorowa, z budynkami stacyjnymi, parowozowni ą, trzema mostami i wiaduktami. W Nowej Wsi Ełckiej znajduje si ę pochodz ący z 1925 r. młyn wodno-elektryczny. Cennym elementem środowiska kulturowego jest tak Ŝe słup graniczny z 1545 r. zbudowany z inicjatywy Albrechta Hohenzollerna, a poło Ŝony na terenie wsi Prostki. Do 1569 r. zbiegały si ę tu granice: Korony, Litwy i Prus Ksi ąŜę cych. Do najcenniejszych obiektów sakralnych nale Ŝą : ko ściół parafialny pw. Matki Bo Ŝej Ró Ŝańcowej z 1895 r. w Bajtkowie, neogotycka katedra pw. św. Wojciecha z 1853 r. oraz zbudowany ok. 1470 r. ko ściół pw. Naj świ ętszego Serca Jezusowego w Ełku i drewniany kościół w stylu mazurskim z 1667 r. w miejscowo ści Ostrykół. Na terenie arkusza znajduj ą si ę tak Ŝe liczne cmentarze z I i II wojny światowej poło Ŝo- ne w miejscowo ściach: Bajtkowo, Bartosze, Szarek, Śniepie, Bobry oraz w Ełku i Ełku- Szybie. W miejscowo ści Bobry s ą dwa cmentarze z I wojny światowej Ŝołnierzy niemieckich i rosyjskich. W Kobylinie znajduje si ę cmentarz rodzinny Simniok i Von Kulesza.

W pobli Ŝu wsi Bogusze znajduje si ę miejsce pami ęci przypominaj ące o istniej ącym tu w latach 1941 – 1945 obozie jenieckim i miejscu ka źni 11 070 ofiar. Hitlerowcy na obszarze 50 ha zorganizowali obóz, w którym wi ęzili je ńców radzieckich, francuskich, włoskich oraz ludno ść cywiln ą: Polaków, Litwinów i śydów. W okolicach Prostek znajduje si ę pomnik upami ętniający miejsce strace ń. Parki podworskie znajduj ą si ę w Nowej Wsi Ełckiej, Bobrach i Kobylinie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Ełk le Ŝy w północno-wschodniej cz ęś ci Polski obejmuj ąc tereny woje- wództwa warmi ńsko-mazurskiego i podlaskiego. Teren charakteryzuje si ę du Ŝymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi, sprzyjaj ącymi działalno ści turystyczno-wypoczynkowej. W jego obr ębie udokumentowano dziesi ęć złó Ŝ piasków i Ŝwirów wykorzystywanych w budownictwie i drogownictwie. Aktualne koncesje na eksploatacj ę posiadaj ą zło Ŝa „Nowa wie ś Ełcka II” (do 2020 r.) oraz „Ro Ŝyńsk Wielki III” (do 2041 r.). W pozostałych zło Ŝach: „Mrozy Wielkie”, „ śelazki”, „Nowa Wie ś Ełcka” i „Nied źwiedzkie” eksploatacji i zaniecha- no. W południowo-wschodnim rejonie arkusza znajduje si ę niezagospodarowane zło Ŝe „Ko- sówka-Toczyłowo”. W granicach omawianego arkusza wyznaczono obszary perspektywiczne oraz prognostyczne dla wyst ępowania piasków i Ŝwirów oraz torfów. Wyniki bada ń wód powierzchniowych rzeki Ełk wykonane w 2009 r. w punkcie pomia- rowym w miejscowo ści Lipi ńskie Małe wykazały dobry stan ekologiczny. W wykonanych w 2010 r. badaniach wód Jeziora Dybowskiego stwierdzono II klas ę jako ści wody i stan ekologiczny dobry. W granicach opisywanego obszaru do celów komunalnych i przemysłowych wykorzystywane s ą wody pi ętra czwartorz ędowego. Gminne uj ęcia, zaopatruj ące w wod ę wi ększo ść omawianych terenów, zlokalizowane s ą w: Ełku, Prostkach, Dybówku, Kobylinie, Bobrach, Miłuszach i Borkach. Wokół uj ęć komunalnych w Ełku i w Bartoszach oraz uj ęć przemysło- wych w Ełku, Nowej Wsi Ełckiej i Prostkach wyznaczono tereny ochrony po średniej. Centraln ą cz ęść arkusza obejmuje fragment czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza, który nie ma jeszcze opracowanej szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Na obszarze arkusza Ełk wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wyst ępuj ą one na terenach wysoczy- znowych, głównie w zachodniej i południowej cz ęś ci waloryzowanego obszaru. Brak jest

osadów mog ących stanowi ć barier ę izolacyjn ą umo Ŝliwiaj ącą bezpo średnie składowanie od- padów komunalnych. Wymagania przewidziane dla naturalnych barier geologicznych przy projektowaniu składowisk, spełniaj ą wyst ępuj ące na powierzchni gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 16 m. W kilku miejscach (okolice: Kibisów, Bobrów, R ękusów, Miłuszy i Prostków) kompleks izolacyjny zło Ŝony jest z ró Ŝnowiekowych osadów słabo przepuszczalnych (glin zwałowych i iłów zastoiskowych). Lokalnie mo Ŝe on osi ąga ć znaczn ą mi ąŜszo ść , dochodz ącą do 160 metrów. Dzi ęki korzystnie wykształconej barierze izolacyjnej główny u Ŝytkowy poziom wodono śny na wi ększo ści obszaru arkusza jest odporny na zanieczyszczenia (bardzo niski lub niski stopie ń zagro Ŝenia). Ograniczenie warunkowe składowania odpadów („p”) wyznaczono z uwagi na poło Ŝe- nie cz ęś ci wskazanych rejonów w granicach obszarów chronionego krajobrazu. W strefie 1 km od zwartej zabudowy Ełku i Prostków wprowadzono ograniczenie warunkowe „b”. Jako korzystne dla budownictwa zaklasyfikowano obszary wyst ępowania wodnolodowcowych piasków i Ŝwirów oraz glin zlodowacenia wisły. Niekorzystnymi warunkami budow- lanymi charakteryzuj ą si ę tereny gdzie na powierzchni odsłaniaj ą si ę słabono śne piaski w stanie lu źnym, namuły, torfy i mułki. W obr ębie arkusza Ełk gleby chronione I – IVa klasy bonitacji zajmuj ą około 50% obszaru, a wi ększo ść z nich skupiona jest w zachodniej, południowo-zachodniej i wschodniej cz ęś ci analizowanego terenu. W centralnej i południowo-wschodniej cz ęś ci na rozległych terenach rozwin ęły si ę ł ąki na gruntach pochodzenia organicznego. Lasy, które zajmuj ą ok. 25% powierzchni, zwi ązane s ą głównie z obszarami sandru przebiegaj ącego przez środek arkusza z północy na południowy wschód. Na południu od Jeziora Sunowo poło Ŝony jest jedyny na tym terenie rezerwat „Ostoja Bobrów Bartosze”. Około 30% powierzchni arkusza pokryta jest Obszarami Chronionego Krajobrazu: Pojezierza Ełckiego, Jezior Orzyskich i Wzgórz Dybowskich. W obr ębie omawianego arkusza nie wyst ępuj ą obszary specjalnej ochrony ptaków ani specjalnej ochrony siedlisk, które byłyby obj ęte programem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Liczne, zwłaszcza w rejonie Ełku, zabytkowe obiekty dziedzictwa kulturowego, pomniki przyrody oraz malownicze krajobrazy pojezierza stanowi ą o atrakcyjno ści tych tere- nów dla turystów.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995. PKWN im. E. Romera, Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13-35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisy. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Nowa Wie ś Ełcka II”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GABRY Ś – GODLEWSKA A., STEC B., 2006 – Obja śnienia do Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Ełk (183). Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA – SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woj. warmi ńsko – mazurskim. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., KASPRZYK S., 1994 – Weryfikacja zasobów złó Ŝ woj. suwalskiego Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

HOWSAM M., JONES K.C., 1998 – Sources of PAHs in the Environment. In: Neilson, A.H.(Ed.), The Handbook of Compounds (Chemistry). Springer-Verlag, Berlin Hei- delberg, p. 137- 174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN War- szawa. KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Ro Ŝyńsk

Wielki III w kat C 2. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „Barany” w kat C 1 w zwi ązku z wyczerpaniem zasobów złoŜa z tytułu wydobycia i strat. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISICKI S., NIZICKA D., 2009 (materiały autorskie) – Szczegółowa mapa geologiczna Pol- ski 1:50 000, arkusz Ełk, wraz z obja śnieniami. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005. LIWSKA H., 1989a – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Ełku. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

LIWSKA H., 1989b – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rej. miejscowo ści Barany. CAG Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

LIWSKA H., 1995 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w środko- wej i wschodniej cz ęś ci województwa suwalskiego. CAG Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20-31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201- 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geoscien- ces 79 (4): 411-428. MILLER, J.R., HUDSON-EDWARDS, K.A., LECHLER, P.J., PRESTON, D.A., MACK- LIN, M.G., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riv- erine communities of the Río Pilcomayo Basin, Bolivia. Science of the Total Envi- ronment 320, 189-209. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I. Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Podział hydrograficzny Polski, 1980. IMGW, Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649-1656.

RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 r., 2010 – Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 r., 2011 – Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska, Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU z 2002 r. nr 55, poz. 498). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi ( DzU z 2002 r. nr 165, poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r. nr 61, poz. 549), z pó źniejszymi zmianami (z dnia 26 lutego 2009 r. (DzU z 2009 r. nr 39 poz. 320). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. nr 162, poz. 1008). SADOWSKI W., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śelazki" wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb budownictwa gminnego. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie. SADOWSKI W., 1984a – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Szarejki”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie.

SADOWSKI W., 1984b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mrozy Wielkie” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gminnego. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nied źwiedzkie” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb drogownictwa gminnego. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1990 – Orzeczenie o wyst ępowaniu zło Ŝa kruszywa naturalnego „Długo- chorzele” dla potrzeb drogownictwa gminnego. Archiwum Urz ędu Mar- szałkowskiego w Olsztynie. SJÖBLOM A., HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. SKWARCZY ŃSKA Z., 1971 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych dla poszukiwa ń złó Ŝ iłów do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej na terenie woj. białostockiego w rej. Nowa Wie ś Ełcka-Bobry, PGR Glinki, Prostki, Biała Olecka, Chełchy. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STANISZEWSKA Z., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno – poszukiwawczych za surowcem ceramicznym w rejonie cegielni "Siedliska". Archiwum Urz ędu Marszał- kowskiego w Olsztynie. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M., 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326.

TATARATA M., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nowa Wie ś Ełcka”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., CECKOWSKI T., 2004 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej

w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nied źwiedzkie”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA M., CECKOWSKI T., 2005 – Projekt prac geologicznych w celu powi ększenia zasobów zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nowa Wie ś Ełcka II". Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie. TATARATA M., HARAT J., 2000 a – Dokumentacja geologiczna (forma uproszczona)

w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Barany”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

TATARATA M., HARAT J., 2000 b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nied źwiedzkie”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA M., HARAT J., LIPI ŃSKI L., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna

w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nowa Wie ś Ełcka II”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 1994 – Okre ślenie perspektyw wyst ępowania i wykorzystania gytii. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. TULSKA I., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kredy jeziornej na terenie powiatu Ełk i Olecko. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WAGNER J., 1965 – Sprawozdanie z prac geologicznych wraz z orzeczeniem o jako ści zło Ŝa kruszywa mineralnego „Prostki II”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R., FAVARGER P., HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., – 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WŁOSTOWSKI J., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Ełk. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

WOJTKIEWICZ J., LIPI ŃSKI K., 1970 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno – poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Oracze, Wityny, Płocicz- no, Szeligi. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

ZDROJEWSKA E., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego rej. Kosówka-Toczyłowo. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.