VADİSİNDEKİ DOĞAL VE TARİHİ YAPININ KORUNMASINA YÖNELİK RİSK HARİTASININ ÇIKARILMASI VE VADİ BİLGİ SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI

M. SARI 1, S. REİS 2, T. BAYRAK 3, H. M. YILMAZ 4

1 Niğde Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Maden İşletme Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected]

2 Niğde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Kartoğrafya Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected]

3 Niğde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Jeodezi Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected]

4 Niğde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Fotogrametri Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected]

Özet

Yurdumuzun önemli tarihi ve doğal güzelliklerinden olan Aksaray-Ihlara Vadisi (Kapadokya) milyonlarca yıllık jeolojik olaylar ve binlerce yıllık kültür birikimi sonucunda oluşmuştur. Jeomorfolojik yapı, volkanizma, hidrotermal etkinlik, tarihi ve kültürel önem bakımından dünyada çok ender bir değere sahiptir. Bu vadideki doğal anıtların, bu anıtlarla birliktelik sunan tarihsel yapıların korunması ve gelecek nesillere aktarılması önem taşımaktadır. Disiplinler arası bir çalışmayı gerektiren bu projede, Ihlara Özel Çevre Koruma Bölgesi (ÖÇKB) içerisinde yer alan Ihlara (Kapadokya) Vadisi’nin turizm potansiyelinin etkin şekilde değerlendirilmesine yönelik yapılması planlanan çalışmalar sunulmuştur. Bu amaçla, bölgenin değeri ve önemini vurgulayan, daha kapsamlı şekilde tanıtılmasını sağlayacak bir konumsal veri tabanının geliştirilmesi, 14 km. uzunluğundaki vadinin barındırdığı jeoteknik riskleri de yansıtacak şekilde detaylı, üç boyutlu sayısal arazi modelinin oluşturulması gerekmektedir.

Ihlara vadisinin doğal yapısı gereği klasik metotlarla yapılamayan 3 boyutlu haritası yersel fotogrametri ve lazer tarama ile daha hassas, detaylı ve kısa sürede oluşturulacaktır. Kaya kütle tanımlamasında kullanılan süreksizlik parametrelerinin belirlenmesinde yeni bir yaklaşım olan dijital görüntü işleme tekniklerinden yararlanılması, zahmetli, tehlikeli ve bazı durumlarda imkansız olan arazide hat etüdü çalışmalarına pratik bir çözüm olacaktır. Bunun için, Ihlara Vadisi’ni oluşturan jeolojik formasyonların jeomekanik ve fiziksel özelliklerinin belirlenerek, bu yapıların bozunmasına/aşınmasına neden olan/olacak kaya düşme mekanizmasının araştırılması, bunları önleyecek veya geciktirecek iyileştirme çalışmaları önem arz etmektedir. Ayrıca, belirlenecek kritik noktalardaki çatlaklarda yapılacak periyodik deformasyon ölçümleriyle, hidrolojik ve iklimsel koşulların, çevredeki yapılaşmanın, bu tarihi ve doğal anıtların duraylılığı üzerindeki etkisi tespit edilebilecektir. Coğrafi Bilgi Sistemi altında vadinin korunması, izlenmesi ve çevre düzenin yapılması için çok önemli bir konumsal veri altyapısı ortaya çıkarılmış olacaktır.

Anahtar kelimeler : Ihlara Vadisi, Tarihi ve Doğal Yapılar, Kaya Düşmesi, Yersel Fotogrametri, Jeodezik Deformasyon, Risk Haritası, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS).

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 604 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması

DEVELOPMENT OF RISK MAP AND VALLEY INFORMATION SYSTEM TOWARDS PROTECTION OF NATURAL AND HISTORICAL MONUMENTS IN THE IHLARA VALLEY

Abstract

Ihlara () valley, which has been formed from millions of years of geological activities and thousands of years of cultural heritage, is one of the natural and historical beauties of our country. It is unique in the world in terms of geomorphology, volcanism, hydrothermal activity, history and culture. Protecting and preserving the natural monuments and historical sites in the region has vital importance in the passage of this heritage to the next generations without any deterioration. This research is a multi- disciplinary study and it mainly aims to present the works that should be done to benefit effectively from the tourism potential of Ihlara (Cappadocia) Specially Protected Area. In order to evoke its popularity and importance, it is needed to develop comprehensive geographic information systems, which basically will include 3D numerical area model of 14 km length of the whole valley and geotechnical risks associated with the region.

Due to its natural cliff structure, it is difficult to design 3D of Ihlara valley by conventional methods, however, applying new techniques such as land photogrammetry and laser scanning it will be promising to design quick, detailed and precise 3D area models. Determination of discontinuity parameters mostly used in the classification of rock mass can be succeeded practically by using 3D maps replacing inconvenient, dangerous and sometimes impossible scanline field surveys with new digital image processing methods. Geomechanical and physical properties of geologic formations covering the Ihlara valley should be fully investigated and possible mechanism of the rock failures frequently observed among and effects of weathering on the rock units forming the natural monuments also should be precisely determined. So that, it will be probable to develop remedial measures that will completely stop or at least will minimize these failures in the future. Measuring and continuously monitoring of the displacements along the discontinuities at previously determined critical locations can possibly detect long-term effects of in-situ climatic and hydrogeological conditions and man-made structures on the stability of these monuments. After all these works done, a comprehensive geographic information systems might be prepared including all spatial database towards the protection, monitoring and environmental planning for the whole valley.

Keywords: Ihlara Valley, Historical and Natural Monuments, Rock Fall, Land Photogrammetry, Geodetic Deformation, Risk Map, Geographic Information Systems (GIS).

1. Giriş

Bu araştırma, Ihlara Vadisi Özel Çevre Koruma Bölgesinde bulunan tarihi ve doğal değerlerin turizm potansiyelinin daha etkin ve faydalı bir şekilde nasıl kullanılacağına yönelik çalışmaların yapılmasını, bu değerlerin gelecek nesillere en az bozunma ve tahribat ile ulaştırılabilirliği ve Aksaray iline turizm yönünden katkısının nasıl arttırılabileceğine yönelik yapılması gereken çalışmaları içermektedir. Ihlara vadisinde bulunan Neogen yaşlı volkanitler, vadinin içinden geçen Melendiz ırmağının milyonlarca yıllık aşındırması sonucunda Şekil 1’de görüldüğü gibi her iki yanında dik falezler şeklinde uzanan morfolojik bir yapının oluşmasına sebebiyet vermiştir. Vadide yüzeylenen Kızılkaya ignimbiritlerinde belirgin bir biçimde gelişmiş olan soğuma çatlakları ile diğer sistemlerde gelişmiş olan kırık ve çatlakların atmosferik etkenlerle daha da gelişmesi sonucunda falezlerden bloklar halinde kopmalar meydana gelmektedir. Bu bloklardan bir kısmı serbest halde bulunmakta, vadide geçen/geçecek olan turistleri tehdit eder

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 605 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması niteliktedir. Ayrıca, falezler üzerinde kopma/düşme/devrilme eğilimi gösteren blokların varlığı da söz konusu olup, Kızılkaya ignimbiritinin altında yüzeylenen yumuşak tüf kayalar (Selime tüfü) içerisine

oyularak yapılmış olan, özellikle yabancı turistlerin ilgisini çeken vadi içerisindeki kilise ve benzeri tarihi yapılar bu blokların kopmasından dolayı orijinal özelliklerini kaybetmekte, buraların girişleri kapanmakta ve hatta bu oyma yapılar tamamen yok olmaktadır (Şekil 2).

Bu tarihi ve doğal yapıların korunması ve gelecek nesillere en az tahribat ile ulaştırılması önem arz etmektedir. Bunun için vadinin bu günkü durumunu detaylı bir şekilde yansıtan üç boyutlu tasarımının çıkarılması gerekmektedir. Ayrıca kaya düşmelerine ve doğal yapının bozunmasına/aşınmasına neden olan iklimsel ve çevresel etmenlerin belirlenmesi amacıyla tespit edilecek birkaç önemli noktadan periyodik olarak çatlaklarda oluşacak deformasyonların ölçülmesi gerekmektedir. Vadi boyunca yapılacak olan çatlak ölçümleri ile oluşturulacak olan risk haritası temel alınarak, vadiyi gezmeyi planlayan turistlere kaya düşmelerinden kaynaklanacak riskleri en aza indirecek uygun bir güzergah önerisi sunulabilecektir. Bu yapıların korunmasına yönelik en etkin iyileştirme çalışmasının tespiti amacıyla birkaç kritik noktada pilot ölçekte uygulama imkanı bulunacaktır. Hazırlanacak olan üç boyutlu arazi haritası ile vadiyi gezmek isteyen turistlere, vadinin barındırdığı doğal güzellikleri ile vadide bulunan kilise ve benzeri tarihi yapıların detaylı bir görsel tanıtımı yapılmış olacaktır. Tüm konumsal verilerin toplandığı kapsamlı bir coğrafi bilgi sistemi oluşturularak, vadiye yönelik bu ve buna benzer çalışmalar için bir altlık hazırlanmış olacaktır.

Şekil 1. Ihlara Vadisi’nden genel bir görünüm.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 606 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması

2. Literatür Özeti

Yurdumuzun önemli doğa güzelliklerinden olan Aksaray-Ihlara Vadisi (Kapadokya) milyonlarca yıllık jeolojik olaylar ve binlerce yıllık kültür birikimi sonucunda oluşmuştur. Jeomorfolojik yapı, volkanizma, hidrotermal etkinlik, tarihi ve kültürel önem bakımından dünyada çok ender bir değere sahip olan bu bölge, 22.10.1990 tarih ve 90/1117 sayılı Bakanlar Kurulu’nun 21.11.1990 tarih ve 20702 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren kararı ile Ihlara (Kapadokya) Özel Çevre Koruma Bölgesi (ÖÇKB) ilan edilmiştir. Bu vadi içerisinde tarihi öneme sahip, kayalar içerisine oyulmuş 105 adet kilise (Şekil 3) ve yaklaşık 5000 adet ev bulunmaktadır. Her yıl bölgeyi ortalama 250 bin civarında yerli ve yabancı turist ziyaret etmekte (Tablo 1), bu sayının gelecek yıllarda artarak devam etmesi beklenmektedir. Turizm sektöründen elde edilen gelirin il ekonomisine önemli bir katkısı bulunmaktadır (Aksaray Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2005). Bölge, sahip olduğu doğal ve tarihi güzellikler bakımından çeşitlilik ve zenginlik arz etmekte, fakat yeterli tanıtım ve gerekli yatırımın yapılamaması nedeniyle turizm gelirlerinden hak ettiği payı alamamaktadır (Zaman, 2005).

Şekil 2. Kapanan mağara girişleri ve düşen bloklardan bir görünüm.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 607 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması

Şekil 3. Vadi içerisinde bulunan 105 kiliseden biri olan Sümbüllü Kilisesi.

Tablo 1. 2000-2004 yılları Aksaray İli Ihlara Vadisi ziyaretçi istatistiği (Aksaray Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2005).

Yerli Yabancı Yıl Toplam Ücretli Ücretsiz Ücretli Ücretsiz 2000 32.550 127.350 43.060 610 203.570 2001 48.630 98.500 61.670 100 208.900 2002 53.320 148.010 63.560 2.410 267.300 2003 83.130 122.630 28.270 520 234.550 2004 60.175 136.780 33.720 2.450 233.125

Bölge, doğal, tarihi ve turistik öneminden dolayı çeşitli araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Vadi içinde yer alan çeşitli dönemlere ait dini yapıların (kilise, manastır) mimari gelişimi, durumları, kitabeleri, araştırmacılara göre tarihi, freskoları ile ilgili çalışmalar Konyalı (1975) ve Ötüken (1990) tarafından detaylı bir şekilde sunulmuştur. Altan (1982) tarafından Aksaray il genelindeki turizmin canlandırılmasına yönelik planlama çalışmaları yapılmış, ancak direk vadiye yönelik detaylı ve kapsamlı bir çalışma bulunmamaktadır. Vadi içerisinde bulunan yerleşim yerlerinde (Yaprakhisar, Belisirma, Ihlara ve Selime) gözlemlenen kaya düşmeleri Afet İşleri Genel Müdürlüğü tarafından etüt edilerek düzenlenen çeşitli raporlarla 128 adet konutun afete maruz kaldığı ve bu konutların Bakanlıkça uygun yerleşim yerlerine naklinin yapıldığı belirtilmiştir (Afet İşleri Genel Müdürlüğü, 1999). Winkler (1954), vadi içerisinde ve çevresinde bulunan yerleşim yerlerinde gözlemlenen kaya yuvarlanmalarının sebeplerini jeolojik açıdan değerlendirmeye çalışmıştır.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 608 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması

Göçmez (1997), bölgede bulunan Ziga kaplıcalarını da içerecek şekilde Aksaray ilinin güneydoğusunda yer alan sıcak ve mineralli suların hidrojeolojik incelemesini yapmıştır. Şimşek (1997), Ihlara Vadisi’ni oluşturan jeolojik formasyonların litolojik özelliklerini belirleyerek, koruma alanı içerisinde yer alan termal kaynakların hidrojeolojik ve hidrojeokimyasal analizlerini yapmış, ancak burada bulunan doğal yapıların korunmasına ilişkin önerilerini çok genel anlamda sunabilmiştir. Bölgede korunması gereken üç ana oluşum belirlemiş, bunları jeolojik yapıların oluşturduğu doğal yapılar, yerüstü ve yeraltı soğuk suları ve termal kaynaklar olarak sıralamıştır. Binal (1996), Ihlara Vadisi’nin belirli bir kesiminde Kızılkaya ignimbiritlerinde görülen olası blok devrilmeleri ile ilgili kinematik analizler yaparak, tabanı aşınmış tek bloklarda ve blok sistemlerinde devrilme türü yenilme mekanizmaları belirlemiştir. Binal ve Kasapoğlu (2002), Selime tüfleri üzerinde dönme-çözülme deneyleri yaparak fiziksel ayrışmanın blokların duraylılığı üzerindeki etkilerini laboratuar ölçeğinde araştırmış, fakat çalışmasında bölgede hüküm süren (in-situ) iklimsel ve çevresel koşulların direk kayalar üzerindeki bozunma/ayrışma etkilerini dikkate almamıştır.

Aksaray ve çevresinin (Niğde, Kırşehir, Nevşehir) jeolojik açıdan çeşitliliği bir çok araştırmacının dikkatini çekmiş ve buranın genel jeolojisi, volkanizması, tektoniği hakkında farklı çalışmalar yapılmıştır (Beekman, 1966; Batum, 1978; Seymen, 1981; Ayhan ve Papak, 1988; Pasquare vd., 1988; Temel, 1992, Topal ve Doyuran, 1997). Bölge ile ilgili olarak, hassas 3 boyutlu harita (fotogrametrik ve lazer tarama) çalışması, doğal yapının bozunmasını/ayrışmasını yerinde takip edici deformasyon çalışmaları, doğal yapının korunmasına yönelik iyileştirme çalışmaları, vadiye ait potansiyel risk haritası, doğrudan vadiye yönelik çevre düzenlemesi çalışmaları ve vadinin mülkiyet sorunlarına ilişkin herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ancak, literatürde bu tür doğal ve tarihi yapıların korunması ve turizm faaliyetlerinden en üst düzeyde yararlanılması amacıyla fotogrametri, Coğrafi Bilgi Sistemi, deformasyon, iyileştirme, çevre düzenleme, potansiyel risk ve mülkiyet konularında yurtiçi ve dışında farklı çalışmalar yapılmaktadır (Aydan ve Ulusay, 2003; Topal ve Sözmen, 2003; Canuti vd., 2004, Arias vd., 2005).

3. Amaç

Bu çalışmanın amacı, Aksaray ili sınırları içerisinde bulunan Ihlara Vadisi’nin varolan turizm potansiyelinin mevcut doğal ve tarihi yapının korunmasını da sağlayarak daha etkin ve kapsamlı bir şekilde değerlendirilebilirliği ve şehir ekonomisine buradan elde edilecek turizm katkısının nasıl arttırılabileceğine yönelik çalışmaların yapılmasına öncülük etmek ve bunun altyapısını oluşturmaktır. Burayı ziyaret eden turistlerin çoğunluğu Kapadokya bölgesinden günübirlik tur ve organizasyonlarla getirilmekte, altyapı ve tanıtım eksikliği ile çevre düzeninin yeterli olmamasından dolayı sadece Vadibaşı girişinden vadinin belirli kesimlerini ve birkaç kiliseyi gezerek tekrar geri dönmektedir. Buradan elde edilecek gelirin ise il ekonomisine önemli bir katkısı olmamaktadır. Turistlerin bölgede daha uzun süreli ve yatılı kalmasını sağlayacak, en azından birkaç gününü burada geçirmesini temin edecek, 14 km uzunluğundaki tüm vadinin varolan potansiyelinin daha verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu amaçla, günümüz teknolojik (CBS, Fotogrametri, Lazer Tarama, Uzaktan Algılama) imkanlarından faydalanılarak vadinin barındırdığı doğal ve tarihi değerlerin, olası kaya düşmeleri ve blok devrilmelerinden kaynaklanacak jeoteknik riskleri de yansıtacak şekilde gün yüzüne çıkarılması ve vadinin daha kapsamlı görsel tanıtımının yapılması gerekmektedir. Vadiyi oluşturan jeolojik yapının detaylı bir şekilde araştırılması, burada yüzeylenen kaya kütlelerinin, litolojik, mineralojik, petrografik, fiziksel ve mekanik özelliklerinin tayin edilmesi, mühendislik özelliklerinin belirlenmesi, bölgede hüküm süren çevresel koşulların bu tarihi ve doğal yapıların üzerindeki olumsuz etkilerinin daha net ortaya konmasını sağlayacaktır. Çıkarılacak olan risk haritası ile vadide bozunmaya/ayrışmaya en çok maruz kalan sahalar tespit edilebilecektir. Vadide, litolojik formasyonlar üzerinde etkili olan ayrışma/bozunma

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 609 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması mekanizmasının detaylı bir şekilde araştırılarak, sebep ve sonuçlarının ortaya konması, buralara yönelik herhangi bir iyileştirme çalışmaları için temel teşkil edebilecektir. Ayrıca, ayrışmanın etkisini en aza indirecek uygun bir iyileştirme yöntemi sunularak, bu tarihi ve doğal mirasın gelecek nesillere en iyi şekilde ulaştırılmasına öncülük edilecektir. Vadinin belirli bir kesimi için pilot ölçekte oluşturulacak olan üç boyutlu harita üzerinde gerekli çevre düzenlemelerinin yapılmasıyla, vadiyi boydan boya gezmeyi düşünecek turistler için gerekli altyapının planları hazırlanmış olacaktır.

4. Kapsam Bu araştırma, Ihlara Vadisi Özel Çevre Koruma Bölgesinde bulunan tarihi ve doğal değerlerin turizm potansiyelinin daha etkin ve faydalı bir şekilde nasıl kullanılacağına yönelik çalışmaların yapılmasını, bu değerlerin gelecek nesillere en az bozunma ve tahribat ile ulaştırılabilirliği ve Aksaray iline turizm yönünden katkısının nasıl arttırılabileceğine yönelik yapılması gereken çalışmaları içermektedir. Bu kapsamda, • 14 km boyunca vadi içerisinde bulunan kilise ve yapıların konumlarını, tarihi ve turistik bilgilerini içeren bir bilgi sisteminin oluşturulmasını, • Vadinin uygun bir yerinde seçilecek 1 km uzunluğundaki kısmı için pilot çapta detaylı ve kapsamlı üç boyutlu arazi modelinin çıkarılmasını (Şekil 4), • Vadi içerisinde gözlenen dik falezlerdeki kolonlu yapılardan (columnar structure) kaynaklanan kaya bloklarının düşmesine bağlı olarak ortaya çıkacak jeoteknik riskleri gösteren risk haritasının çıkarılmasını, • Bu riskleri en aza indirecek vadinin belirlenecek kısmı için uygun bir yürüme parkuru seçimini, • Vadide düşme potansiyeli gösteren, bakı noktası ve/veya giriş olarak kullanılan/ kullanılabilecek kritik yerlerdeki çatlakların belirlenmesi ve buralardaki deformasyonların/deplasmanların mevsimlere bağlı jeodezik olarak takip edilmesini, • Vadi içerisinde bulunan yerleşim birimlerine ait nüfus analizlerinin yapılması, mülkiyet sorunlarının araştırılması ve gerekli çözümlerin sunulmasını, • Vadi yamaçlarından kopan kaya bloklarının, kayalar içerisinde oyulmuş bulunan kilise ve yapıların bozularak, özelliklerini kaybetmesine neden olduğundan, kaya bloklarının düşmesini önleyebilecek uygun iyileştirme çalışmalarının (demir kazık, çimento, ağ v.b.) önerilmesini, • Önerilecek uygun yürüme parkuru boyunca çeşme, tuvalet, çöp bidonu, uyarı/bilgi işaret ve levhalarının konmasını, uygun kamp ve dinlenme yerlerinin belirlenmesine yönelik çevre düzenlenme çalışmalarının yapılmasını içermektedir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 610 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması

Şekil 4. Ihlara Vadisi’nin 1/1000 ölçekli hali-hazır haritadan çıkarılmış üç boyutlu görüntüsü.

5. Yöntem

• Bölgenin genel jeolojisinin, litolojisinin, stratigrafisinin çıkarılması. • Hali-hazır harita (1/1000), uydu görüntüleri, yerden dijital kamera görüntüleri ve lazer tarama yöntemleriyle vadinin 1 km’lik kısmının üç boyutlu sayısal tasarımının çıkarılması. • Jeodezik ölçümlerden faydalanarak belirlenen kritik noktalardaki çatlaklarda deformasyonların (displacement) yılın belirli zamanlarında ölçülmesi (monitoring) ve bu deformasyonların meteorolojik şartlara göre değişiminin çoklu regrasyon teknikleriyle araştırılarak, ayrışmaya neden olan en etkin faktörün (sıcaklık, nem, yağış v.b.) ortaya konması. • Vadide bulunan kaya kütlelerinin stratigrafisinin çıkarılmasını, mühendislik sınıflamasının yapılmasını, kayaç özelliklerinin tespit edilmesini ve yeraltı su seviyesinin ölçülmesini sağlayacak jeoteknik amaçlı sondaj kuyusunun (yaklaşık 100 m) belirlenecek uygun bir noktadan açılması. • Süreksizlik parametrelerinin belirlenmesi amacıyla, Kızılkaya ignimbiritlerinde görülen çatlaklarda ölçümler alınması (Eklem yönü ve eğimi, eklem devamlılığı, eklem seti, eklem aralığı, eklem açıklığı, eklem pürüzlülüğü ve dalgalılığı, su durumu, v.b.). • Jeolojik yapıdan kaynaklanan dik falezlerdeki soğuma çatlaklarının oluşturduğu sütunsal süreksizliklerin (columnar joints) tüf tabanın aşınması/yenilmesi sonucunda oluşan kaya bloklarının düşme/devrilme (rock falls/toppling failure) mekanizmalarının (Şekil 5) araştırılması, Sonlu Elemanlar Yöntemi (FEM) veya Ayrık Eleman Yöntemi (DEM) gibi teknikler kullanarak blok düşme modellerinin oluşturulması ve blok düşmelerini tetikleyen faktörlerin (iklim koşulları, malzeme özellikleri gibi) belirlenmesi.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 611 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması

Şekil 5. Kızılkaya ignimbiritlerinde görülen blok devrilme mekanizması.

• Topografya, bitki örtüsü, kaya düşmesi, sel taşkınından kaynaklanacak tehlikeleri içerecek şekilde bir risk haritasının oluşturulması. • Tehlike arz eden blokların vadi boyunun küçük aralıklara bölünerek (her 100 veya 500 metre) araştırılması sonucunda, en uygun alternatif yolların ve güzergahların (tracking route) belirlenmesi. • Seçilecek en uygun güzergah boyunca gerekli yerlere kaya düşmesi uyarı/ikaz işaretinin konması, çeşme, tuvalet, çöp bidonu, tahta köprü gibi hizmetlerin üç boyutlu harita üzerinde planlanması. • Sayısal, konumsal, görsel ve sözel tüm verileri içeren Ihlara Vadisi Bilgi Sistemi’nin (IVBS) oluşturulması. • Ihlara vadisinin daha etkin kullanımı için vadi içerisinde şenliklerin veya oyunların düzenlenmesi (Üniversite Bahar Şenlikleri’nin Ihlara Vadisi’nde düzenlenmesi, define avı, oryantasyon gibi oyunların tertip edilmesi). • Turistlerin vadi boyunca gezi (tracking) yapmasını teşvik edecek tanıtım ve broşürlerin hazırlanması ve bunun için altyapının oluşturulması, bölgenin yurtiçi ve yurtdışında daha etkin tanıtılması için kapsamlı bir Ihlara Web Sayfası’nın (IWS) oluşturulması. • Özel Çevre Koruma Bölgesi içerisinde bulunan tarihi ve doğal yapılardan oluşan mirasın gelecek nesillere aktarılması amacıyla bunların bozulmasını önleyecek, korunmasını sağlayacak, kritik noktalardaki kaya düşmelerini önleyecek alternatif iyileştirme (remedial) çalışmalarının pilot çapta yapılması veya önerilmesi (demir kazık veya kaya saplamaları çakılması, çatlakların çimento ile doldurulması, kalın tel ağların atılması, yamaçlarda ve çatlaklarda bitki gelişiminin önlenmesi, yamaç yağmur sularının çatlaklara dolmasını engelleyecek drenaj kanallarının açılması, tabandaki Selime tüfünün dayanımını arttıracak şerbet karışımı enjekte edilmesi gibi).

6. Sonuç ve Öneriler

Bu çalışma ile tarihi ve doğal güzelliklerin tanıtılması ve gelecek nesillere aktarılması konusunda yeni teknolojilerden (CBS, Fotogrametri, Lazer Tarama, Uzaktan Algılama) faydalanılması, üç boyutlu arazi modellenmesi ile farklı disiplinlerin gerekli çalışmalarına altyapı desteği sağlanmış olacaktır. 14 km uzunluğunda olan Ihlara Vadisinin, 1 km.’lik bir kısmı için Fotogrametri ve Coğrafi Bilgi Sistemi ile detaylı bir konumsal veri altyapısı kurulacaktır. Bu konumsal alt yapı sayesinde vadinin tarihi ve doğal güzelliklerin tanıtılması ve gelecek nesillere aktarılması, turizm potansiyelinin değerlendirilmesi, vadinin mevcut durumunun korunması ve çevre düzenlemesinin yapılması sağlanacaktır. Dijital fotoğraf görüntülerinden yararlanarak, kaya kütlelerinde görülen süreksizliklere ait özelliklerin bilgisayar

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 612 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması ortamında dijital görüntü işleme yöntemiyle belirlenmesi, fotogrametri ve kaya mühendisliği gibi iki bilim dalını entegre ederek, zahmetli ve güç şartlarda yapılan arazi çalışmalarına bir yenilik getirecektir. Pilot çapta yapılacak iyileştirme çalışmaları, benzer durumda olan vadinin diğer bölgeleri için uygun bir örneklik teşkil edecektir. İklimsel ve doğal koşulların jeolojik yapıların bozunması/aşınması üzerindeki etkilerini daha net ortaya çıkarabilmek amacıyla yerinde jeodezik (statik, kinematik, dinamik) deformasyon ölçüm yöntemleri kullanılacaktır. Böylece, tabiatla iç içe bir görünüm oluşturan dolayısıyla doğal ve tarihi bir öneme sahip bulunan Ihlara Vadisi, jeoloji, jeodezi, kaya mekaniği ve peyzaj mühendislik dallarının ortak çalışmasını gerektirdiğinden, buna benzer yerler için model bir uygulama alanı olacaktır.

Kaynaklar

Afet İşleri Genel Müdürlüğü Raporları, (1999). Bayındırlık ve İskan İl Müdürlüğü, Aksaray. Aksaray Kültür ve Turizm Müdürlüğü, (2005). Aksaray İli Ören Yerleri Gelir ve Ziyaretçi İstatistiği. Altan, T., (1982). Ihlara ve Güzelyurt Turizm Geliştirme Planlaması, Peyzaj Mimarları Derneği Yayınları, Ankara. Arias, P., Herráez, J., Lorenzo H. ve Ordóñez, C., (2005). Control of structural problems in cultural heritage monuments using close-range photogrammetry and computer methods. Computers & Structures, 83, 1754-1766. Aydan, Ö. ve Ulusay, R., (2003). Geotechnical and geoenvironmental characteristics of man-made underground structures in Cappadocia, . Engineering Geology, 69, 245-272. Ayhan, A. ve Papak, İ., (1988). Aksaray-Taşpınar-Altınhisar-Çiftlik-Delihebil (Niğde) Civarının Jeolojisi. MTA Raporu. Batum, İ., (1978). Nevşehir Güneybatısındaki Göllüdağ ve Acıgöl Yöresi Volkanitlerinin Jeoloji ve Petrogarfisi, H.Ü. Yerbilimleri, 4, 50-69. Beekman, P.H., (1966). Aksaray-Gelveri-Çınarlı Bölgesinin Jeoloji Raporu. MTA Raporu. Binal, A., (1996). Aksaray-Ihlara Vadisindeki Volkanosedimater Kayaçlarda Görülen Duraysızlık Mekanizmalarının Araştırılması. Y.Lisans Tezi, H.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Binal, A., Kasapoğlu, K.E., (2002). Donma-çözülme sürecinin Aksaray-Ihlara Vadisi’nde yüzeylenen Selime ignimbiritinin fiziksel ve mekanik özellikleri üzerine etkisi. KAYAMEK’2002-VI. Bölgesel Kaya Mekaniği Sempozyumu, Konya, 189-196. Canuti, P., Casagli, N., Fanti, R., Iotti, A., Pecchioni, E., Santo, A.P., (2004). Rock weathering and failure of the “Tomba della Sirena” in the Etruscan necropolis of Sovana (Italy). Journal of Cultural Heritage, 5, 323-330. Göçmez, G., (1997). Aksaray Sıcak ve Mineralli Su Kaynaklarının Hidrojeolojik İncelenmesi. Aksaray Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Konyalı, İ.H., (1975). Abideleri ve kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, I-III, İstanbul. Ötüken, S.Y., (1990). Ihlara Vadisi, Kültür Bakanlığı Yayınları/1126, Ankara. Pasquare, G., Poli, S., Vezzoli, C., Zanchi, A., (1988). Continental arc volcanism and tectonic setting in Central Anatolia, Turkey. Tectonophysics 146, 217-230. Seymen, İ., (1981). Kaman çevresinde Kırşehir Masifi’nin metamorfizması. Orta Anadolu’nun Jeolojisi Sempozyumu, Ankara, 12-16. Şimşek, Ş., (1997). Ihlara (Kapadokya) Özel Çevre Koruma Bölgesinin Jeolojisi ve Bölgede Yer Alan Termal Kaynakların Hidrojeolojik ve Hidrokimyasal Araştırması ve Korumaya İlişkin Öneriler. Aksaray Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Temel, A., (1992). Kapadokya eksplozif volkanizmasının petrolojik ve jeokimyasal özellikleri, Doktora Tezi, H.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Topal, T., Doyuran, V., (1997). Engineering geological properties and durability assessment of the Cappadocian tuff. Engineering Geology, 47, 175-187.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 613 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması

Topal, T., Sözmen, B. (2003). Deterioration mechanisms of tuffs in Midas monument. Engineering Geology, 68, 201-223. Winkler, H., (1954). Niğde Vilayetinde Ihlara, Yaprakhisar, Selime, Kızılkaya, Göstük, ve Akhisar Bölgelerindeki Kaya Yuvarlanmalarının Jeolojik Sebepleri. MTA Raporu. Zaman, (2005). Turizm potansiyeli ile dikkat çeken Aksaray, yatırım bekliyor. Zaman Gazetesi, sh.21, 5 Ocak 2005.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 614