IHLARA VADİSİNDEKİ DOĞAL VE TARİHİ YAPININ KORUNMASINA YÖNELİK RİSK HARİTASININ ÇIKARILMASI VE VADİ BİLGİ SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI M. SARI 1, S. REİS 2, T. BAYRAK 3, H. M. YILMAZ 4 1 Niğde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Maden İşletme Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected] 2 Niğde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Kartoğrafya Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected] 3 Niğde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Jeodezi Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected] 4 Niğde Üniversitesi, Aksaray Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Fotogrametri Anabilim Dalı, Aksaray, [email protected] Özet Yurdumuzun önemli tarihi ve doğal güzelliklerinden olan Aksaray-Ihlara Vadisi (Kapadokya) milyonlarca yıllık jeolojik olaylar ve binlerce yıllık kültür birikimi sonucunda oluşmuştur. Jeomorfolojik yapı, volkanizma, hidrotermal etkinlik, tarihi ve kültürel önem bakımından dünyada çok ender bir değere sahiptir. Bu vadideki doğal anıtların, bu anıtlarla birliktelik sunan tarihsel yapıların korunması ve gelecek nesillere aktarılması önem taşımaktadır. Disiplinler arası bir çalışmayı gerektiren bu projede, Ihlara Özel Çevre Koruma Bölgesi (ÖÇKB) içerisinde yer alan Ihlara (Kapadokya) Vadisi’nin turizm potansiyelinin etkin şekilde değerlendirilmesine yönelik yapılması planlanan çalışmalar sunulmuştur. Bu amaçla, bölgenin değeri ve önemini vurgulayan, daha kapsamlı şekilde tanıtılmasını sağlayacak bir konumsal veri tabanının geliştirilmesi, 14 km. uzunluğundaki vadinin barındırdığı jeoteknik riskleri de yansıtacak şekilde detaylı, üç boyutlu sayısal arazi modelinin oluşturulması gerekmektedir. Ihlara vadisinin doğal yapısı gereği klasik metotlarla yapılamayan 3 boyutlu haritası yersel fotogrametri ve lazer tarama ile daha hassas, detaylı ve kısa sürede oluşturulacaktır. Kaya kütle tanımlamasında kullanılan süreksizlik parametrelerinin belirlenmesinde yeni bir yaklaşım olan dijital görüntü işleme tekniklerinden yararlanılması, zahmetli, tehlikeli ve bazı durumlarda imkansız olan arazide hat etüdü çalışmalarına pratik bir çözüm olacaktır. Bunun için, Ihlara Vadisi’ni oluşturan jeolojik formasyonların jeomekanik ve fiziksel özelliklerinin belirlenerek, bu yapıların bozunmasına/aşınmasına neden olan/olacak kaya düşme mekanizmasının araştırılması, bunları önleyecek veya geciktirecek iyileştirme çalışmaları önem arz etmektedir. Ayrıca, belirlenecek kritik noktalardaki çatlaklarda yapılacak periyodik deformasyon ölçümleriyle, hidrolojik ve iklimsel koşulların, çevredeki yapılaşmanın, bu tarihi ve doğal anıtların duraylılığı üzerindeki etkisi tespit edilebilecektir. Coğrafi Bilgi Sistemi altında vadinin korunması, izlenmesi ve çevre düzenin yapılması için çok önemli bir konumsal veri altyapısı ortaya çıkarılmış olacaktır. Anahtar kelimeler : Ihlara Vadisi, Tarihi ve Doğal Yapılar, Kaya Düşmesi, Yersel Fotogrametri, Jeodezik Deformasyon, Risk Haritası, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS). Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 604 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması DEVELOPMENT OF RISK MAP AND VALLEY INFORMATION SYSTEM TOWARDS PROTECTION OF NATURAL AND HISTORICAL MONUMENTS IN THE IHLARA VALLEY Abstract Ihlara (Cappadocia) valley, which has been formed from millions of years of geological activities and thousands of years of cultural heritage, is one of the natural and historical beauties of our country. It is unique in the world in terms of geomorphology, volcanism, hydrothermal activity, history and culture. Protecting and preserving the natural monuments and historical sites in the region has vital importance in the passage of this heritage to the next generations without any deterioration. This research is a multi- disciplinary study and it mainly aims to present the works that should be done to benefit effectively from the tourism potential of Ihlara (Cappadocia) Specially Protected Area. In order to evoke its popularity and importance, it is needed to develop comprehensive geographic information systems, which basically will include 3D numerical area model of 14 km length of the whole valley and geotechnical risks associated with the region. Due to its natural cliff structure, it is difficult to design 3D of Ihlara valley by conventional methods, however, applying new techniques such as land photogrammetry and laser scanning it will be promising to design quick, detailed and precise 3D area models. Determination of discontinuity parameters mostly used in the classification of rock mass can be succeeded practically by using 3D maps replacing inconvenient, dangerous and sometimes impossible scanline field surveys with new digital image processing methods. Geomechanical and physical properties of geologic formations covering the Ihlara valley should be fully investigated and possible mechanism of the rock failures frequently observed among and effects of weathering on the rock units forming the natural monuments also should be precisely determined. So that, it will be probable to develop remedial measures that will completely stop or at least will minimize these failures in the future. Measuring and continuously monitoring of the displacements along the discontinuities at previously determined critical locations can possibly detect long-term effects of in-situ climatic and hydrogeological conditions and man-made structures on the stability of these monuments. After all these works done, a comprehensive geographic information systems might be prepared including all spatial database towards the protection, monitoring and environmental planning for the whole valley. Keywords: Ihlara Valley, Historical and Natural Monuments, Rock Fall, Land Photogrammetry, Geodetic Deformation, Risk Map, Geographic Information Systems (GIS). 1. Giriş Bu araştırma, Ihlara Vadisi Özel Çevre Koruma Bölgesinde bulunan tarihi ve doğal değerlerin turizm potansiyelinin daha etkin ve faydalı bir şekilde nasıl kullanılacağına yönelik çalışmaların yapılmasını, bu değerlerin gelecek nesillere en az bozunma ve tahribat ile ulaştırılabilirliği ve Aksaray iline turizm yönünden katkısının nasıl arttırılabileceğine yönelik yapılması gereken çalışmaları içermektedir. Ihlara vadisinde bulunan Neogen yaşlı volkanitler, vadinin içinden geçen Melendiz ırmağının milyonlarca yıllık aşındırması sonucunda Şekil 1’de görüldüğü gibi her iki yanında dik falezler şeklinde uzanan morfolojik bir yapının oluşmasına sebebiyet vermiştir. Vadide yüzeylenen Kızılkaya ignimbiritlerinde belirgin bir biçimde gelişmiş olan soğuma çatlakları ile diğer sistemlerde gelişmiş olan kırık ve çatlakların atmosferik etkenlerle daha da gelişmesi sonucunda falezlerden bloklar halinde kopmalar meydana gelmektedir. Bu bloklardan bir kısmı serbest halde bulunmakta, vadide geçen/geçecek olan turistleri tehdit eder Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 605 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması niteliktedir. Ayrıca, falezler üzerinde kopma/düşme/devrilme eğilimi gösteren blokların varlığı da söz konusu olup, Kızılkaya ignimbiritinin altında yüzeylenen yumuşak tüf kayalar (Selime tüfü) içerisine oyularak yapılmış olan, özellikle yabancı turistlerin ilgisini çeken vadi içerisindeki kilise ve benzeri tarihi yapılar bu blokların kopmasından dolayı orijinal özelliklerini kaybetmekte, buraların girişleri kapanmakta ve hatta bu oyma yapılar tamamen yok olmaktadır (Şekil 2). Bu tarihi ve doğal yapıların korunması ve gelecek nesillere en az tahribat ile ulaştırılması önem arz etmektedir. Bunun için vadinin bu günkü durumunu detaylı bir şekilde yansıtan üç boyutlu tasarımının çıkarılması gerekmektedir. Ayrıca kaya düşmelerine ve doğal yapının bozunmasına/aşınmasına neden olan iklimsel ve çevresel etmenlerin belirlenmesi amacıyla tespit edilecek birkaç önemli noktadan periyodik olarak çatlaklarda oluşacak deformasyonların ölçülmesi gerekmektedir. Vadi boyunca yapılacak olan çatlak ölçümleri ile oluşturulacak olan risk haritası temel alınarak, vadiyi gezmeyi planlayan turistlere kaya düşmelerinden kaynaklanacak riskleri en aza indirecek uygun bir güzergah önerisi sunulabilecektir. Bu yapıların korunmasına yönelik en etkin iyileştirme çalışmasının tespiti amacıyla birkaç kritik noktada pilot ölçekte uygulama imkanı bulunacaktır. Hazırlanacak olan üç boyutlu arazi haritası ile vadiyi gezmek isteyen turistlere, vadinin barındırdığı doğal güzellikleri ile vadide bulunan kilise ve benzeri tarihi yapıların detaylı bir görsel tanıtımı yapılmış olacaktır. Tüm konumsal verilerin toplandığı kapsamlı bir coğrafi bilgi sistemi oluşturularak, vadiye yönelik bu ve buna benzer çalışmalar için bir altlık hazırlanmış olacaktır. Şekil 1. Ihlara Vadisi’nden genel bir görünüm. Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu 2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu 23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 606 Ihlara Vad. Doğal ve Tarihi Yapının Kor. Yön. Risk Har. Çıkarılması ve Vadi Bilg. Sis. Oluşturulması 2. Literatür Özeti Yurdumuzun önemli doğa güzelliklerinden olan Aksaray-Ihlara Vadisi (Kapadokya) milyonlarca yıllık jeolojik olaylar ve binlerce yıllık kültür birikimi sonucunda oluşmuştur. Jeomorfolojik yapı, volkanizma, hidrotermal