Jrg. 5 | 2009 | Nr. 3
Gysbert Japicxseal is fernijd 6 Keatsskiednis no digitaal 10 Bibliografy twatalich ûnderwiis 16 Dieuwke de Graaff-Nauta mei minister Ien Dales yn de Twadde Keamer yn 1992. Sjoch side 27. Fan de foarlêste winner fan de 4 Fan de redaksje | Van de redactie Gysbert Japicxpriis, Josse de Haan, hinget no it portret yn Tresoar. It 6 De Gysbertseal fernijd is te sjen yn de fernijde Gysbert Japicxseal. De skilder dy’t him op |Jelle Krol it doek ferivige, neamt de skriuwer in echte Viking. 8 Knikkerts en koppen: oer post en portretten fan Josse de Haan |Jelle Krol 9 De nije Gysbert Japicxpriiswinner: 8 Anne Feddema 10 Keatsmuseum en Tresoar wurkje gear De papieren neilittenskip fan |Theo Kuipers Bearend Joukes Fridsma hat in plak fûn yn de depots fan Tresoar. 11 Friesland Zoals Het Was De kommende tiid wurdt in begjin |Neeltje van der Weide makke mei it ûntsluten. Fridsma wie syn libben lang warber foar it 12 'Heislike drokte op allerhanne gebiet' Frysk. Hy die dat út Amearika wei |Thys van der Veen troch de útjefte fan it Ingelsktalige Frisian News Items. 14 Bisschop Nelis, Bodoni en andere lettertypen 12 |Jacob van Sluis 16 Undersiker oan it wurd: Koen Zondag |Marijke de Boer Frank Bosmans is bij Tresoar verantwoordelijk voor de afdeling 19 Oprop foar de Skriuwersarke ICT. Hij houdt zich bezig met automatisering, maar is ook 20 - Kolleksje Waling Dykstra digitalisearre inhoudelijk betrokken. Volgens - Gastgezinnen voor Jiddisch Festival hem zijn de mogelijkheden op het gebied van internet eindeloos en 21 Lunchlezingen kan Tresoar dat gebruiken om de 22 Medewerker aan het woord: collectie voor een breed publiek toegankelijk te maken. Frank Bosmans |Marijke de Boer 22 24 Nieuwe aanwinsten: 24 Landbouwvoorlichting tijdens de wederopbouw 26 Een onverwachte ontdekking 27 It argyf fan Dieuwke de Graaff-Nauta 28 Scheepsjournaal van W. G. Hellinga
Op de foarside fan dizze Letterhoeke in foto fan de 29 - Foto van het verleden fernijde Gysbert Japicxseal. - Een veldheer in Wijckel Sjoch side 6. 30 Nijs fan de Stifting Freonen fan Tresoar 31 Kolofon | Colofon 32 Aktiviteiten | Activiteiten Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 4 FF an de redaksje V
Tresoar is dwaande mei in omslach; dat sil nimmen ûntgien Vrouwen van Nu lûkt in soad besikers. wêze. Direkteur Bert Looper wol de skatten fan Tresoar nei bûten wurdt, is dat in grut part fan nei alle gedachten fan healwei ta bringe en oar publyk lûke. De de froulju net folle wist fan wat desimber oant healwei skatten dy’t Tresoar bewarret, Tresoar hat en docht. Of as se dat jannewaris. Wy sykje nei binne ommers ‘publyk besit’. wol wisten, tochten se dat Tresoar alternativen yn ús eigen gebou, Yn de kolleksje fan Tresoar is benammen nijsgjirrich wie foar mar ek by ús buorlju fan it de skiednis fan de Friezen, as gelearden en ûndersikers. Troch Histoarysk Sintrum Ljouwert. mienskip en as yndividu, werom de besite oan de foto-útstalling Foar geregelde besikers is it te finen. De ien fynt syn stambeam sjogge dizze besikers dat der foar goed op www.tresoar.nl te by Tresoar, de oar de skiednis fan in breed publyk wat te finen is sjen nei de eventuele sluting syn hûs of fan it perseel dêr’t er by Tresoar. En dat is, njonken in fan de stúdzjeseal. De Gysbert op wennet, wer in oar ûntdekt prachtige kolleksje foto’s, foar Japicxseal is al oanpast; dy romte hokker kenteken de auto fan syn Tresoar it grutste rendemint fan is alle dagen iepen foar it publyk. pake hie of fynt in nijsgjirrich dizze útstalling. Oer en fan de winners fan de filmke fan syn doarp út de Gysbert Japicxpriis is in ferskaat fyftiger jierren. In goed foarbyld Gebou te sjen, te lêzen en te hearren. fan de omslach by Tresoar is de De feroarings by Tresoar binne Der is in moderne, multymediale eksposysje ‘Vrouwen van Nu sa stadichoan ek te sjen yn it presintaasje mei in oersjoch fan hebben het maar gemakkelijk!?’ It gebou; de yntree is al iepen. de Fryske literatuer. kontakt dat Tresoar lein hat mei Der is ien grutte resepsjebaly Vrouwen van Nu (it eardere Bûn dêr’t meiwurkers de besikers Iepening fan Plattelânsfroulju) hat laat ta mei alle ferskate fragen helpe Oan de ferbouwing en nije in nijsgjirrige eksposysje dêr’t hast kinne. Ynkoarten wurdt de ynrjochting komt yn de rin fan alle dagen groepen froulju út de stúdzjeseal oanpakt. Der komt febrewaris in ein. As Tresoar wolle hiele provinsje wei foar komme. in lytse bioskoop en der komt wy ús nije gebou graach sjen litte De foto’s roppe in soad reaksjes op, in spesjaal plak foar kaarten oan it publyk. Dêrom wurdt in benammen de werkenberheid fan (dêr’t de Freonen fan Tresoar feestlike iepening organisearje, beppe har húshâlding, it âlderlik oan meibetelje). In gefolch folge troch twa iepen dagen. Dat hûs of de eigen ynrjochting út fan it opnij ynrjochtsjen fan sil plakfine op 19, 20 en 21 maart. bygelyks de sechstiger jierren, de stúdzjeseal is wol dat de De Freonen fan Tresoar krije smite in soad aardige petearen op. tsjinstferliening in skoftke fansels in útnoeging; mear nijs Wat ek út de rûnliedings dúdlik beheind wêze sil. Dat duorret folget letter. VV an de redactie
Tresoar is bezig met een omslag; dat zal niemand zijn ontgaan. De nieuwe receptiebalie. Directeur Bert Looper wil de schatten van Tresoar naar buiten ook uit de rondleidingen duidelijk waarschijnlijk van mids decem- brengen en ander publiek trekken. wordt, is dat een groot deel van ber tot mids januari. We zoeken De schatten die Tresoar bewaart, de vrouwen weinig wist van wat naar alternatieven binnen ons zijn immers ‘publiek bezit’. In Tresoar heeft en doet. Of als ze dat eigen gebouw, maar ook bij onze de collectie van Tresoar is de wel wisten, dachten ze dat Tresoar buren van het Historisch Cen- geschiedenis van de Friezen, als vooral interessant was voor geleer- trum Leeuwarden. Voor geregelde gemeenschap en als individu, den en onderzoekers. Door het bezoekers is het handig om op terug te vinden. De één vindt zijn bezoek aan de fototentoonstelling www.tresoar.nl te kijken naar de stamboom bij Tresoar, de ander zien deze bezoekers dat er voor eventuele sluiting van de studie- de geschiedenis van zijn huis of een breed publiek iets te vinden zaal. De Gysbert Japicxseal is al van het perceel waarop hij woont, is bij Tresoar. En dat is, naast een aangepast; die ruimte is dagelijks weer een ander ontdekt welk ken- prachtige collectie foto’s, voor open voor het publiek. Over en teken de auto van zijn opa had of Tresoar het grootste rendement van de winnaars van de Gysbert vindt een interessant filmpje van van deze tentoonstelling. Japicxprijs is veel te zien, te lezen zijn dorp uit de vijftiger jaren. Een en te horen. Er is een moderne, goed voorbeeld van de omslag bij Gebouw multimediale presentatie met een Tresoar is de expositie ‘Vrouwen De veranderingen bij Tresoar zijn overzicht van de Friese literatuur. van Nu hebben het maar gemak- zo langzamerhand ook zichtbaar kelijk!?’ Het contact dat Tresoar in het gebouw; de entree is al Opening heeft gelegd met Vrouwen van Nu open. Er is één grote receptiebalie Aan de verbouwing en nieuwe (de voormalige Bond van Platte- waar medewerkers de bezoekers inrichting komt in de loop van landsvrouwen) heeft geleid tot een met alle mogelijke vragen kunnen februari een einde. Als Tresoar interessante expositie die bijna helpen. Binnenkort wordt de willen wij ons nieuwe gebouw dagelijks wordt bezocht door groe- studiezaal aangepakt. Er komt een graag laten zien aan het publiek. pen vrouwen uit de hele provincie. kleine bioscoop en er komt een Daarom wordt een feestelijke ope- De foto’s roepen veel reacties op, speciale plek voor kaarten (daar ning georganiseerd, gevolgd door vooral de herkenning van oma betalen de Vrienden van Tresoar twee open dagen. Dat zal zijn op haar huishouding, het ouderlijk aan mee). Een gevolg van het op- 19, 20 en 21 maart. De Vrienden huis of de eigen inrichting uit nieuw inrichten van de studiezaal van Tresoar ontvangen natuurlijk bijvoorbeeld de zestiger jaren, is wel dat de dienstverlening een een uitnodiging; meer nieuws leveren leuke gesprekken op. Wat tijdje beperkt zal zijn. Dat duurt volgt later. Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 6
De Gysbertseal fernijd
Besikers yn de Gysbert Japicxseal yn septimber (foto: Haye Bijlstra).
De seal mei de portretten fan de Gysbert Japicxpriiswinners is alhiel fernijd. Op12 septimber lêstlyn, by de fiering fan it fyftichjierrich jubileum fan de stifting Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum, koe al in ynkykje jûn wurde. Doe wie de seal lykwols noch net alhiel klear. De stylfolle en steatlike seal is no alhiel yn ’e es en tagonklik foar elkenien.
| Jelle Krol
It sil de measte besikers fan Aldehoustertsjerkhôf, parallel dat gebou dan ek oare saken Tresoar net ûntgien wêze dat oan it Hear Ivostrjitsje. Yn dat dy’t mei Fryske taal, skiednis de ferbouwing fan Tresoar gebou, dat foarriedich al bekend en kultuer te krijen hawwe oan ek meibrocht hat dat de seal is ûnder de oantsjutting ‘Lân de oarder komme. Underwilens mei de permaninte eksposysje fan Taal’ sil dan ek omtinken is al wol realisearre de ‘Fryske literatuer yn print jûn wurde oan de saneamde permaninte útstalling oer de en dokumint’ mei dêryn in Troelstra-samling, de portretten, Gysbert Japicxpriiswinners. Yn spesjale romte foar in útstalling manuskripten en oare objekten de Gysbertseal binne portretten oer Piter Jelles Troelstra en dy’t te krijen hawwe mei Piter te sjen fan de Gysbertlaureaten. Nynke fan Hichtum no in nij Jelles Troelstra en dy syn earste Ek binne oare ikonografyske ûnderkommen foar gearkomsten frou, Sjoukje Bokma de Boer, objekten te besjen, lykas de wurden is, de saneamde better bekend as Nynke fan typmasine fan Rink van der Aldehousterseal. It doel is dat Hichtum. Dat gebou is lykwols Velde, fan Willem Tjerkstra nei ferrin fan tiid de permaninte noch takomstmuzyk. Underskate in skilderij dat er yn besit hat útstalling oer de skiednis fan de partijen sille earst noch fierder en him by it skriuwen altyd Fryske literatuer ûnderbrocht prate en tinke moatte oer de ynspirearre, mar ek de bril fan wurdt yn in nij gebou op it finansiering. Boppedat sille yn Obe Postma bygelyks. Gysbert Japicxpriiswinners
1947 Obe Postma (poëzij) 1948 Nyckle Haisma (proaza) 1949 Fedde Schurer (poëzij) 1950 Ype Poortinga (proaza) 1951 Jan Dijkstra (ps. Sjoerd Spanninga) (poëzij) 1952 Anne Wadman (proaza) 1953 H.A. van Dorssen (ps. Rixt) (poëzij) 1955 Ulbe van Houten (proaza) 1957 Douwe Tamminga (poëzij) 1959 E.B. Folkertsma (proaza) 1961 G.A. Gezelle Meerburg (ps. Marten Sikkema) (poëzij) 1963 Jo Smit (proaza) 1965 Jan Wybenga (poëzij) 1967 Trinus Riemersma (proaza) 1969 Operaesje Fers (poëzij) 1971 Paulus Akkerman (proaza) 1973 G. Willem Abma (ps. Daniël Daen) (poëzij) 1975 Rink van der Velde (proaza) 1977 Jan Wybenga (poëzij) Byld fan Fedde Schurer. 1979 L. Post-Beuckens (ps. Ypk fan der Fear) (proaza) 1981 R.R. van der Leest (poëzij) 1983 Sjoerd van der Schaaf (proaza) 1986 Tiny Mulder (1921) foar har hiele oeuvre, mar foaral foar de gedichtebondel Oh in stêd, ah in lân Anne Wadman (1919-1997) foar syn Fryske romans, mar yn it bysûnder foar In bolle yn 'e reak en 1989 De frou yn 'e flesse 1992 Steven de Jong foar de roman De Wuttelhaven del en syn oar literêr wurk 1995 Trinus Riemersma (1938) foar de roman De reade bwarre 1998 Piter Boersma (1947) foar de roman It libben sels 2001 Tsjêbbe Hettinga (1949) foar de dichtbondel Fan oer see en fierder 2003 Willem Tjerkstra (proaza) 2005 Abe de Vries (poëzij) 2007 Josse de Haan (proaza) 2009 Anne Feddema (poëzii)
Gegevens oer dizze Gysbertpriiswinners kin it publyk ek krije as it saneamde ‘touchscreen’ oanrekke wurdt, dat yn de seal stiet. In filmke, makke troch Marius Sepp, jout yn in healoere in byld fan de hiele Fryske literatuer.
De seal is tidens de iepeningstiden (útsein tiisdeitejûns) fergees tagonklik. Grif de muoite wurdich om ris efkes te besjen. Wolkom allegearre! Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 8
Oer post en portretten fan Josse de Haan Knikkerts en koppen
De fernijde Gysbert Japicxseal koe yn septimber op de jubileummiddei fan de stifting FLMD net sà oan it publyk toand wurde, sa’t earst it doel west hie. Dat hie te krijen mei in rige fan lytsere en gruttere tsjinslaggen. Glês foar fitrines kaam te let kaam en gie dêrnei ek noch stikken, mar ek it ferwikseljen fan post troch dûanepersoniel wie deroan mandélich.
| Jelle Krol
Foar de ynrjochting fan fitrines yn de fernijde Gysbert Japicxseal wiene alle Gysbertpriiswinners útnoege om sels objekten út te kiezen dy’t mei har wurk te krijen hawwe. Fan de yn Frânsk Baskenlân wenjende Josse Untbleating fan it portret fan Josse de Haan troch keunstner Dinie Boogaart en direkteur Bert Looper. de Haan soe Tresoar yn alle gefallen knikkerts tastjoerd krije, om’t dy in rol spylje yn syn boek Piksjitten op Portret Snyp (1999) / Kikkerjaren (2001). De Doe’t op de tolfde septimber de Gys- De Haan hie, sa ferdútse se, keazen knikkerts, mar ek de papieren dy’t de bert Japicxseal iepene waard, koe foar it lêste. It hie foar De Haan net Gysbertpriiswinner tastjoerde, binne dêr ek it portret fan Josse de Haan maklik west ‘om syn mûle fiif minuten noch hieltyd net oankommen. By de yn ophongen wurde. De Gysbert- stil te hâlden’. Ien fan de ferhalen dy’t post wie wol in silinderkop ornearre priiswinner koe dêr sels fanwegen er de skilderes ferteld hie, gie oer de foar in motorklub yn it Spaanske spit spitigernôch net by wêze. Foar’t Frânske skriuwster Françoise Sagan Alicante. It siet yn in pakket mei ‘Josse ophongen’ waard, sa’t direk- dy’t him sein hie dat er der út seach de namme fan Josse de Haan as teur Bert Looper dat oantsjutte, joech as in echte Viking. No’t it portret ôf ôfstjoerder. Mooglik hat de dûane by Dinie Boogaart, by it ûntbleatsjen wie en de skilderes sels har kreaasje it kontrolearjen de ynhâld fan Josse fan it portret earst noch yn it koart beseach stimde se dat Sagan mei, de Haan syn postpakket ferwiksele wat wer fan har ûnderfiningen mei de ‘in echte Viking’! Wa’t de oanbieding mei de ynhâld fan in oar pakket. Mar troch har portrettearre priiswinner. Se sjen wol, kin it filmke op YouTube net mei dy fan it pakket ornearre foar fertelde dat se ynearsten twa portret- sjen. Sykje op de wurden ‘Tresoar’ en de motorklub fan Alicante, want dêr ten makke hie: in portret dêr’t Josse ‘FLMD’ en dan ferskine twa filmkes binne likemin knikkerts en papieren de Haan wat noartsker op stie en in mei de taspraken fan Bert Looper en fan Josse de Haan oankommen. portret mei in wat freonliker skôging. fan Dinie Boogaart. De nije Gysbert Japicxpriiswinner: Anne Feddema
Anne Feddema yn 2004 (foto: Jan Kalma).
It alsidige talint fan Anne Feddema (1961), dy’t foar de dichtbondel Reidhintsje op ’e Styx ein oktober de Gysbert Japicxpriis krige, krijt yn Tresoar omtinken. As begjin takom jier in nije dichtbondel fan Feddema ferskynt, wurdt in lytse útstalling gearstald mei dêryn omtinken foar it wurk fan dichter, skilder, kolumnist en foardrager. Wannear’t dat krekt wêze sil, is noch net bekend. Sadree’t mear gegevens oer presintaasje en útstalling bekend binne, sil dy ynformaasje publisearre wurde op www.tresoar.nl. Fansels sil besocht wurde om ek fan dizze Gysbert Japicxpriiswinner in portret yn de Gysbert Japicxseal te krijen. Wy wolle besykje om de earegalerij by de tiid en kompleet te hâlden. Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 10
Keatsmuseum en Tresoar wurkje gear Foto dy’t by Tresoar belâne is fia Sybren van der Vlugt út Wergea. Oer de foto is neat bekend. Wa wit mear?
| Theo Kuipers
Twa jier lyn waard myn help it wurkproses. De realisaasje fan mooglikheid om algemien te frege by it beskriuwen fan in de webside is bekostige mei help sykjen en nei mear detaillearre keatsfilmke. De film bestie út fan in tal fûnsen en it ûnderhâld keatsfoto’s te sykjen. Dat twa koarte fragminten dêr’t fan de side wurdt dien troch kin bygelyks op de namme fierder neat fan bekend wie. Ik frijwilligers fan it Keatsmuseum. fan in keatser, mar ek op in koe wol sjen út hokker perioade Dat ûnderhâld is wichtich, want plak, ferieningsnamme of de it filmke kaam, mar it plak de besiker wurdt útdage om namme fan in keatspartij. De wie my net alhiel dúdlik. Doe’t ûntbrekkende gegevens by de proefperioade is al evaluearre ik de fragminten oan in tal foto’s oan te foljen. Mar it giet net en it is no safier dat de earste keatskenners sjen liet, wienen allinnich om feitlike ferbetterings, risseltaten te sjen binne op dy gau út de rie. It earste ek aardige anekdoates nei www.kaatshistorie.nl. Der binne fragmint wie de ferneamde oanlieding fan in foto binne mear ek al in pear filmkes te besjen. haadklassepartij yn Doanjum as wolkom. Nije ynformaasje As ekstra is de mooglikheid en it twadde wie makke op ien wurdt besjoen en nei autorisaasje ynboud om yn de takomst oare fan de Van Aismadagen op it fan de redaksje tafoege oan histoaryske ynformaasje oer it âlde keatsfjild yn Bitgum. de foto. Doel is fansels dat der keatsen te presintearjen. Hjirby in libbene side ûntstiet dêr’t kin men tinke oan keatslisten, Boppesteande erfaring leit keatsleafhawwers har ferhalen op affysjes ensafuorthinne. Dêrop oan de basis fan in bysûnder kwyt kinne. It is spannend om te foarútrinnend binne no al de gearwurkingsprojekt tusken it sjen hoe’t it keatspublyk hjir op fiif jiergongen fan it blêd De Keatsmuseum yn Frjentsjer en reagearje sil. Keatsfreon op de side pleatst. Tresoar. Kearn fan de gearwurking Underwilens giet it scannen en is dat alle foto’s en films fan it Yn ’e loft beskriuwen gewoan troch. Wy Keatsmuseum digitalisearre Fan ein 2008 ôf ha fjouwer tinke noch sa’n twa oant trije jier wurde en fia in ynteraktive frijwilligers fan it Keatsmuseum nedich te hawwen om de hiele webside tagonklik wurde foar sa’n 1500 keatsfoto’s scand byldkolleksje te digitalisearjen. elkenien. It Keatsmuseum soarget en beskreaun. Tagelyk is in De webside sil geregeld ferfarske foar de frijwilligers en Tresoar webside makke mei ferskate wurde as der wer in groep foto’s foar oplieding en begelieding fan sykmooglikheden. Der is in alhiel scand en beskreaun is. Friesland Zoals Het Was
Al ruim twee jaar verschijnt elke maand het internetmagazine Friesland Zoals Het Was. Elke maand verzorgt één medewerk(st)er van Tresoar de inhoud van de krant. Deze redacteur kiest zelf de onderwerpen en artikelen die passen binnen de gekozen maand en jaar. Dit levert hele verschillende kranten op.
| Neeltje van der Weide
De aanleiding om deze de digitale krant te beginnen we al menig reactie, soms zelfs met foto’s, mogen was tweeledig. Ten eerste wil de redactie de diversi- ontvangen. Naast de reguliere edities verschijnen teit van onze collectie tonen. Tresoar beschikt over er jaarlijks ook een aantal themanummers. Zo is er zoveel bronnen die niet bij het grote publiek bekend dit jaar aandacht besteed aan het 75-jarig jubileum zijn. In elke editie worden geschikte boeken, kranten, van de Sneekweek. Daarvoor hebben we nummers foto’s en archiefstukken gebruikt om het nieuws uit over de Elfstedentocht en de Tweede Wereldoorlog een bepaalde maand weer te geven. Het tweede doel uitgebracht. Suggesties voor themanummers zijn is om het publiek de kans te geven te reageren op de welkom. Er zijn al bijna 1500 abonnees. Een abon- onderwerpen in de krant. Herinneringen zijn niet nement is gratis en kan worden aangevraagd op de altijd vastgelegd bij het bewaarde materiaal, maar website www.frieslandzoalshetwas.nl. De nieuwe ze kunnen toch interessant zijn om te publiceren. In editie verschijnt altijd de eerste van de maand. Het de twee jaar dat de internetkrant verschijnt, hebben decembernummer gaat over 1959.
De edities voor het volgende jaar zijn:
januari 1960 juli 2000 februari 1910 augustus 1980 maart 1970 september 1940 april 1890 oktober 1920 mei 1930 november 1990 juni 1950 december 1900 Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 12 ‘Heislike drokte op allerhanne gebiet’
It libbensferhaal fan Bearend Joukes Fridsma is nei te lêzen yn Nea ferbrutsen bân, in ferslach fan krewearjen foar it Frysk yn Amearika. De driuw fan Fridsma om fan Amearika út te striden tsjin misstannen yn Fryslân hat syn libbenspaad behearske. De papieren neilittenskip fan Fridsma hat in plak fûn yn ’e depots fan Tresoar. De kommende tiid sil in begjin makke wurde mei it ûntsluten dêrfan.
| Thys van der Veen
Bearend Joukes Fridsma is foaral Helgolân, dy’t ferdreaun fan bekend wurden as direkteur fan harren eilân op it Dútske it Frisian Information Bureau fêstelân fersille wiene. It Britske en troch de útjefte fan Frisian regear woe it eilân yn 1947 News Items. It Bureau hie ta doel mei bombardeminten foar de befoardering fan kennis oer bewenning ûngeskikt meitsje. de Fryslannen út te dragen. It Brieven fan Fridsma en fan de Ingelsktalige Frisian News Items Krite Gysbert Japiks út Grand wie ien fan dy middels. It jaan Rapids, dêr’t Fridsma sûnt 1934 fan ynljochtings en de útlien en lid fan wurden wie, skodden it ferkeap fan boeken wiene oare Britske regear wekker. It soe oant wizen om de Fryske saak ûnder 1952 ta duorje ear’t it eilân troch in ferskaat oan publyk bekend te Bearend Joukes Fridsma: in libben de Britten oerdroegen waard, beskreaun yn ‘Nea ferbrutsen bân’. meitsjen. De aksje foar Fryslân net oan ’e Helgolanners, mar is te begripen út Fridsma’s oan Dútslân. Sûnder geunstige kristlike eftergrûn: it sykjen fan betingsten foar de Helgolanner gerjochtichheid. Al ier lid fan it Friezen, dêr’t faaks op hope wie. Kristlik Frysk Selskip hat er de yn 1943 by it Nederlânske Yn ’e brieven en kranteknipsels Fryske Beweging breder opfette regear yn Londen pleitsje foar in út de perioade fan nei de oarloch as allinne mar in taalbeweging. gruttere autonomy foar Fryslân binne de kontakten mei de It docht gjin nij dat Fridsma nei de oarloch. Helgolanners hast fan wike oant en in tal meistanners en syn wike te folgjen, benammen dy ideële meistrider Lolle Piers Helgolân fan heit en soan Kuchlenz litte de Boer, dy’t út Los Angeles Ut dyselde grûnhâlding komt in spannend en hast fergetten wei de belangen fan it Frisian Fridsma ek op foar de belangen stikje histoarje sjen. In filmke Information Bureau behertige, fan de etnyske Friezen op op YouTube lit in byld fan dat barren sjen (it hyt ‘helgoland die yn Grand Rapids út ein set mei troch de bruorren en susters is sprengung der insel durch die in stúdzje ta skoalmaster. Fier dat fan Klaes it heechst yn tal. engländer’). fan famylje en freonen, mar wol Opmerklik is dat de fiertaal yn ’e yn soartgelykse tsjerklike miljeu. brieven fan Klaes yn ’e rin fan ’e Ideaal Ek op Calvin College komt er jierren folslein Frysk wurdt. Grif Troch it tydskrift Yn ús eigen Friezen tsjin en yn ’e iepenbiere ûnder ynfloed fan syn jongere Tael en it lidmaatskip fan de biblioteek fynt er in skat oan broer. Jongfryske Mienskip rekke de Fryske boeken, dy’t syn tinken jonge Fridsma oertsjûge fan it oer Fryslân ferdjipje. De brieven Meistriders bestean fan in Frysk folk binnen litte in hechte famyljebân sjen. Under de hûnderten brieven de Nederlânske steatsgrinzen. De soarch en de noed foar inoar yn de kolleksje Fridsma falle Syn hiele lange libben hat er as emigrante húshâlding is dy fan de âld-Makkumer Lolle oan dat ideaal stal jûn. Ut gâns treffend. ‘Moeder heeft een halve Piers de Boer en de Fries fan brieven sprekt syn argewaasje dollar in je ‘pajama’ gedaan East-Fryske komôf Geart Droege oer it ferkwânseljen fan it Frysk voor fruit. Yn ’e bûse fan ’e kiel.’ it meast op. Beide wiene net it yn it foardiel fan it Hollânsk. (1924) En yn in brief út 1933 fan meast praktysk fan aard en de Yn in brief ornearre foar It broer Klaes ‘Bij dis tiid wist wol toan fan Fridsma wie wol ris wat Fryske Gea skriuwt Fridsma dat Meindert tige siik is. Fan wrantelich. Oer in perioade fan dat Hollânsktalige brieven fan ’e moarn is ’t neat net better. lange jierren ha de mannen mei in Fryske organisaasje him Hy leit yn in ‘Oxigen tent’. It is Fridsma gearwurke. Droege krige net oanstean, sokke brieven it lêste dat se oan him dwaan yn 1980 it direkteurskip fan geane ten koste fan it Fryske kinne. It liket tige tige min’. Fridsma oer, De Boer wie jierren begjinsel en foar him betsjut Klaes is de broer dy’t polityk en dêrfoar ferstoarn en hie oan syn dit klearebare ferlies. It wurd sosjaal it tichtst by Bearend stiet, ein ta aktyf west foar it Frisian ‘provinciale’ yn ’e namme fan it tal brieven dat skreaun is Information Bureau. fan de feriening noasket him nammers ek net. Likegoed docht er in berop op ’e Friezen yn Amearika om in donaasje te jaan foar in oankeap troch It Fryske Gea. Njonken it ideaal bleau Ut in brief út 1944: Fridsma foaral ek de freonlike en ‘Jo kinne it Jo net heal begripe, hoe ûngelokkige drok ik it de lêste wiken praktyske Amerikaan. haw. Troch ekonomyske twang kin ik simmers gjin fakânsje nimme, mar moat ik foar frou en bern wat byfertsjinje. Elke moarn haw ik dochs Famylje wurk as koster, middeis nim ik les yn ’t Spaansk, en jûns jou ik les yn ’t De famyljebrieven litte ús Latyn. Ik haw suver alhiel gjin frije tiid mear. Like goed moat ik sjen, dat Fridsma op in oare wize kennen. it ‘Survey of Frisian Literature’ klearkomt, dat de korrespondinsje fan it Fan 1924 ôf begjint in stream F.I.B. behertige wurdt, en dat de F.N.I. op tiid ferskine.’ brieven op gong te kommen, wannear’t er op Calvin College Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 14 Bisschop Nelis, Bodoni
Het drukwerk van de Italiaanse letterontwerper en uitgever Bodoni behoort zonder meer tot de boekhistorische wereldtop. Een ‘Bodoni’ ontbrak nog in de Tresoar-collectie, maar recentelijk kon een exemplaar worden aangekocht van een boek dat bisschop Nelis van Antwerpen als enige Nederlandse – weliswaar Zuid-Nederlandse – auteur bij Bodoni heeft laten verschijnen.
| Jacob van Sluis & Corneille François Nelis (1736- echter tot een leider van het ver- – geschiedenis; de bronnenuit- 1798) is een kleurrijke persoon. zet tegen de politiek van keizer gave zelf heeft Nelis niet meer Als jonge en intelligente pries- Jozef II. Zijn vlucht in 1794 voor kunnen samenstellen. Nog in ter trok hij de aandacht van de de Fransen was het gevolg van zijn laatste jaren te Antwerpen Oostenrijks-Nederlandse autori- ontwikkelingen van de Brabantse had Nelis aldaar de Prodromus teiten. Want zijn verlichte opvat- Omwenteling, die ook voor hem laten uitgeven, in een tweetalige tingen inzake religie maakten oncontroleerbaar bleken te zijn. paralleleditie, op de linker pa- hem geschikt om tegenwicht te Nelis ging in ballingschap in gina’s de Latijnse tekst en rechts bieden tegen de traditionele, op Noord-Italië en stierf in 1798 in de Franse. De titelpagina voor de Rome gerichte clerus van de Ka- een klooster nabij Florence. Franse uitgave luidt: Dissertation tholieke Kerk. In 1758 werd Nelis qui sert de prospectus et de préface benoemd tot bibliothecaris van Nelis bij Bodoni générale à la collection nouvelle des de universiteit te Leuven, waar In Noord-Italië zocht hij contact historiens des Pays-Bas. Ook deze hij een eigen academische druk- met de belangrijkste drukker uitgave op groot quarto-formaat kerij opzette, op een wijze die van dat moment, Giambattista – helaas niet aanwezig bij Tre- van grote bibliofiele en typogra- Bodoni (1740-1813) te Parma. soar – is zeer fraai verzorgd. Het fische liefde getuigt. In 1763 gaf Twee eigen werken liet Nelis lijkt erop dat Nelis als volbloed hij twee eigen filosofische boek- door Bodoni uitgeven: een bun- bibliofiel de gelegenheid niet jes uit, uiterst verzorgd in een del filosofische teksten L’aveugle wilde laten lopen om eigen werk minimale oplage, maar die hem de la montagne en een voorstudie door Bodoni te laten uitgeven, problemen bezorgde omdat hij van een bronnenuitgave voor de zelfs niet als dat werk al eerder niet de vereiste kerkelijke goed- Nederlandse geschiedenis. Het is op bibliofiele wijze verschenen keuring (‘Imprimatur’) aanvroeg. dit laatste werk, Belgicarum rerum was en het volstrekt niet in het Nelis zag af van een verdere liber prodromus uit 1795, waarvan fonds van Bodoni paste. academische carrière, werd in een exemplaar nu aangekocht 1764 kanunnik te Doornik en in is voor Tresoar. In dit boek geeft De Bodoni-letter 1785 benoemd tot bisschop van Nelis een opsomming met com- Wat maakt Bodoni zo bijzonder, Antwerpen. Tot verbazing van mentaar van allerlei bronnen zowel toen voor Nelis als nu voor de regering ontpopte hij zich nu voor de Nederlandse – ook Friese de liefhebber? Allereerst de letter lettertypen &en andere zoals Bodoni die heeft ontwor- pen. Deze wordt gekenmerkt door een volstrekt verticale stand van de virtuele as: trekt men een denkbeeldige lijn door de ronde Titelpagina van het boek met een portret van bisschop Nelis. letters (bijvoorbeeld o, e en c), dan blijkt die as geheel rechtop te staan, waar deze voorheen terughellend was; zo gaven de en de hoogste kwaliteit van het gebruikte Times en de Palatino, letters aan de leesrichting een papier (niet te grof, want dan zijn over de Bodoni heen weer ‘te- natuurlijke dynamiek mee. vallen de haarlijnen weg). Ten rugontwikkeld’ naar Renaissance- Bodoni slaagde er echter in om slotte geldt als vierde kenmerk voorbeelden. Grote kans dat u op deze tegennatuurlijke ‘rechte’ een perfecte zwart/wit-balans in uw computer ook een Bodoni-font letters volstrekt leesbaar te de bladspiegel: Bodoni koos voor tot uw beschikking hebt, maar u maken. Voorts is kenmerkend brede marges en veel wit tussen zult merken dat het bij het afdruk- het enorme contrast tussen de regels. ken een onwerkbaar lettertype is. dunne en dikke lijnen binnen de Want zelfs een goede, moderne letter. Bijvoorbeeld de schreven Verder gebruik van de letter laserprinter kan geen Bodoni op aan de letters (zeg maar: de De Bodoni-letter is verder uitge- 10- of 12-punts formaat afdruk- vlaggetjes) zijn haarfijn. Zoiets werkt en breed toegepast geduren- ken – tenzij in aangepaste vorm, is alleen mogelijk wanneer we de vele decennia daarna, tot aller- bijvoorbeeld door de letter vetter het derde kenmerk van de Bo- lei lettertypen met een verticale as te maken. Indirect nog altijd een doni in ogenschouw nemen: de en dunne schreven die zo kenmer- bewijs van de superieure klasse kwaliteit van de gegoten letters kend zijn voor veel negentiende- van de vakman die Giambattista (die moet voldoende hard zijn eeuws drukwerk. Daarna, vanaf Bodoni als drukker was. Als enige om de letters niet voortijdig te het begin van de twintigste eeuw, Nederlandse tijdgenoot heeft laten slijten), de hoge kwaliteit is er een hernieuwde belangstel- Nelis dat onderkend, tijdens zijn van de inkt (diepzwart om de ling voor oudere lettervormen. gedwongen ballingschap nabij haarlijnen te kunnen weergeven) Nieuwe lettertypen, zoals de veel Parma. Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 16
Undersiker oan it wurd: Koen Zondag
‘De taal fan it bern moat syn gerak krije’
Koen Zondag hat literatuerûndersyk dien nei twatalich ûnderwiis yn Fryslân yn it tiidrek 1945-1970. Syn befinings, in wiidweidige bibliografy, ferskine 19 desimber op de webside fan Tresoar. Yn syn karriêre hat er tige warber west om Frysk op skoallen yn te bringen. Hy skreau tal fan artikels, advizen en learmiddels oer it ûnderwerp. In petear mei in man dy’t syn eigen rol yn de skiednis beskieden ha wol.
| Marijke de Boer
‘Ik ha noait postsegels garre, no ûnderwerp te spesjalistysk is. It publisearjen en ik mysels net sitearje ja, fjouwer wiken miskien. Oan is wittenskip op de fjouwerkante woe yn myn eigen ûndersyk. Op it sigarebantsjes en sûkerpûdsjes milimeter. Dêrom ferskynt it as pdf- hichtepunt fersoargen 84 skoallen bin ik noait takaam, mar ik hie bestân op de webside fan Tresoar yn Fryslân twatalich ûnderwiis. wol niget oan garjen,’ fertelt Koen (http://images.tresoar.nl/download/ Dat wie yn de twadde helte fan de Zondag (1938). ‘Doe’t ik yn 1969 zondag-biblio.pdf). Al mei al ha ik sechstiger jierren. Neist it beskriuwen by it Pedagogysk Advysburo fan de der in pear jier fulltime mei dwaande fan de feiten ha ik ûndersocht Fryske Akademy kaam te wurkjen, west. Somtiden moast ik in soad hoe’t it komt dat in soad skoallen bin ik begûn mei myn samling. geduld dwaan. Lêsten ha ik in hiele nei ferrin fan tiid wer mei twatalich Systematysk ha ik alle artikels oer dei op Tresoar sitten om de datum ûnderwiis ophâlde. Dêrfoar ha twatalich ûnderwiis dy’t ik tsjinkaam, fan in stik út Frysk en Frij te finen. As ik de argiven fan gemeente- en bewarre yn in mapke. Hiel simpel. dat dan slagget, bin ik o sa bliid.’ skoalbestjoeren besocht. It docht Tritich jier letter gie ik mei pensjoen bliken dat âlden faak twifels hawwe. en hie ik sa stadichoan aardich Undersyk Se binne benaud dat it ta skea is fan wat mapkes sammele. Doe kaam it ‘Ik ha derfoar keazen om nei 1945 te it Nederlânsk. As dy beweging der momint om dermei oan de slach te begjinnen om’t foar dy tiid al in soad ien kear is, is it net mear te kearen. gean. Ik woe in bibliografy meitsje, fêstlein wie troch Marten Scholten. By de bibliografy sit ek in skôgjend sûnder pretinsje. Gewoan fêstlizze Ik hâld op mei 1970 om’t it Frysk part mei omtinken foar twatalich om’t ik der sels aardichheid oan doe ferplichte waard op skoalle en ûnderwiis yn kultuer-histoarysk belibje. It wurdt gjin boek om’t it ik sels artikels op dit mêd begûn te perspektyf. Der is noch in haadstik Koen Zondag yn syn wurkkeamer thús (foto: Haye Bijlstra).
oer learmiddels en oer persoanen eigen sizzen wiene mannen as de yn Fryslân. Nettsjinsteande it feit dy’t belangryk wiene foar it it Frysk lettere taalsosjolooch Krine Boelens, dat in hiel soad bern Frysk as earste op skoallen. Yn it beslút doch ik in ynspekteur Klaas Elzinga en Geart taal hiene, hat it haad fan de skoalle pear suggestjes foar de takomst, dat Vledder, direkteur fan it Pedagogysk doe ferhindere om in twatalige moatte belangstellenden sels mar Advysburo foar him paadwizers. Syn skoalle te wurden. Syn argumint lêze. Wol kin ik sizze dat der suver in motivaasje foar twatalich ûnderwiis wie ‘dat wy der mei it Hollânsk ek foarspelber karakter yn sit. Kinst de is net om de taal te rêden, mar hat kommen binne’. Yn de sechstiger arguminten fan doe hast ien op ien in pedagogyske grûnslach. ‘De taal jierren sloech it Hollânsk op in soad op de hjoeddeistige sitewaasje lizze.’ fan it bern moat syn gerak krije. mêden noch foar master op, sa Bern moatte yn har eigenheid rjocht wie it de taal fan de tsjerke en de Rjocht dien wurde. De eigen taal is in bibel.’ Sels is Zondag opgroeid yn Foar Koen Zondag hat it altyd betingst foar dy eigenheid.’ Dat wie in Hollânsktalige húshâlding. ‘Ik fanselssprekkend west dat it Frysk faak in hiele striid om ûnderwizers, kaam in Frysk famke tsjin en foar in rol spilet yn it ûnderwiis. Der is mar benammen ek âlden, derfan har woe ik graach myn bêst dwaan. net echt ien momint oan te wizen te oertsjûgjen dat it yn it belang Foar de Fryske akte learde ik alles dat er him bewust waard fan it fan de bern is om it Frysk as fak kreas út de holle, mar echt taaleigen belang fan twatalichheid. Hy hat sels te jaan en it as fiertaal op skoalle learde ik pas fan mannen as Douwe in soad dien om it Frysk op skoallen te brûken. ‘Yn Ferwert wie der ris Tamminga en Ype Poortinga. Ik wit te krijen, mar wol himsels net as in gearkomste fan it gereformeard noch goed dat ik op myn twadde pionier bestimpelje litte. Neffens skoalferbân oer twatalich ûnderwiis wurkdei by de Fryske Akademy Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 18
Folders fan twatalich ûnderwiis.
moarns nei de kofjekeamer gie. Ik op skoalle is in komplekse sitewaasje Koen Zondag hat nei de ULO de groete Tamminga, dy’t der al siet, en hat mei safolle ferskate faktoaren kweekskoalle en in tal oanfoljende en sei: ‘Moarn, menear Tamminga’. te krijen, lykas oft de skoalle yn de stúdzjes dien. Hy stie yn Ferwert Hy antwurde: ‘Zondag, Friezen stêd of op it plattelân sit. Mar as foar de klasse en waard letter menearkje net’. Dy taalles is my minsken tinke dat it Frysk rêden op De Rottefalle haad fan de altyd bybleaun.’ wurde kin troch twatalige skoallen, skoalle dêr’t er as earste it ha se it mis. Dat leit net oan it Jenaplanûnderwiis nei Fryslân Takomst ûnderwiis, mar oan de minsken sels. brocht. Yn 1969 kaam er by de ‘It is lestich te mjitten wat it twatalich As heiten en memmen it Frysk yn de Fryske Akademy, by it Pedagogysk ûnderwiis opsmiten hat. Wy binne no húshâlding opjouwe, is it dien mei it Advysburo. Letter waard er beliedsmeiwurker twatalichheid by fjirtich jier letter en witst net wat bard Frysk. Se litte it der sels by sitte, mei de ûnderwiisbegelieding. Sûnt syn wie, as der neat oan dien wie. It hie har minderweardichheidskompleks. pensjonearring yn 1999 besteget better kinnen, ik sjoch dat it Hollânsk Wat neffens my echt helpe soe, is as er in soad tiid oan teology. Hy de dominante taal is op skoalpleinen mei it Frysk ekonomyske belangen stiet geregeldwei op de preekstoel yn Fryslân hjoeddedei. Ik bin net sa anneks binne. As alle bedriuwen yn in tal menistegemeenten, fleurich oer de stân fan saken wat mei yngong fan 2015 beslute op dit stuit is er pastor fan it Frysk oangiet, sawol kwalitatyf as inkeld minsken oan te nimmen dy’t de menistegemeente fan De kwantitatyf rint it tebek. Mar ik bin te Frysk skriuwe kinne, sil it Frysk Westereen. Hy hat jierren foarsitter realistysk om teloarsteld te wêzen en besteansrjocht krije. Mar dat sil wol fan it Kristlik Frysk Selskip west. ik bin fan natuere in optimist. It Frysk in yllúzje bliuwe.’ Oprop foar de Skriuwersarke
Takom jier sil de arke dy’t earder taheard hat oan de It is net as ‘simmerhúske’ bedoeld. Ofsjoen fan de kosten ferneamde Fryske skriuwer Rink van der Velde (1932- foar iten, drinken en tillefoan is it ferbliuw yn de arke 2001) wer trije kear in perioade fan maksimaal seis wiken fergees. De skriuwer/dichter tekenet in hierkontrakt, mar beskikber wêze foar in Fryske skriuwer of dichter dy’t de hier wurdt betelle troch de Stifting Frysk Letterkundich yn alle rêst wurkje wol. De arke leit yn in petgat oan de Museum en Dokumintaasjesintrum út it saneamde Drachtster Heawei tusken De Wylgen en De Feanhoop. ‘Tamminga-Piebenga-Fûns’, wylst it ûnderhâld fan de arke It giet om de perioaden: en de fêste lêsten dêrfoar bekostige wurde troch datselde fûns en It Fryske Gea. Belangstellenden kinne har oant 1 moandei 19 april oant en mei freed 28 maaie 2010 febrewaris 2010 skriftlik oppenearje by Meindert Bylsma, moandei 7 juny oant en mei freed 16 july 2010 skriuwer fan de Stifting Frysk Letterkundich Museum en moandei 26 july oant en mei freed 3 septimber 2010 Dokumintaasjesintrum, Buorren 3, 8821 LN Kimswert. Dêrby moat neist de perioade ek oanjûn wurde wat de As minsken har ynskriuwe wolle foar in koarter tiidrek skriuwer/dichter fan doel is te dwaan. In kommisje út (minimaal twa wiken) kin dat ek, mar dan sille - yn goed it bestjoer fan de Stifting FLMD makket de kar hokker oerlis - dy data letter neier bepraat wurde. It doel is dat de skriuwers/dichters fan de arke gebrûk meitsje kinne. It leit arke brûkt wurdt as plak dêr’t de skriuwers en dichters alle yn de bedoeling om ek yn 2011 de arke wer trije kear seis gelegenheid krije om oan har oeuvre te wurkjen. wiken beskikber te stellen.
Grytsje Schaaf op it arkje. Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 20
Kolleksje Waling Dykstra digitalisearre
De kolleksje brieven en hânskriften fan Waling Dykstra is digitalisearre yn it ramt fan Metamorfoze. By de eardere Metamorfoze-projekten gie it benammen om in ferfilmjen fan kolleksjes. By it bestudearjen fan it hânskriftlik materiaal waard gebrûk makke fan de films op ’e stúdzjeseal, it oarspronklik materiaal bleau yn ’e depots. By digitalisearjen binne de digitale bylden fan In brief fan Waling Dykstra oan Simke Kloosterman. de kolleksje Waling Dykstra fia de webside fan Tresoar op te freegjen. Men kin dus achter de kompjûter yn alle rêst it materiaal besjen en eventueel útprintsje. It materiaal is te finen op www2.tresoar.nl/waling_dijkstra.
Gastgezinnen gezocht voor Jiddisch Festival
Van 18 tot 24 april 2010 is Tresoar opnieuw de (mede-) organisator van het Jiddisch Festival in Leeuwarden. Voor de deelnemers aan de muziek- en zangworkshops zoeken we gastgezinnen. Zowel logés als gastgezinnen hebben het bij de eerste editie in 2008 bijzonder gewaardeerd om op deze manier onderdak te krijgen en te bieden. De muziek- en zangworkshops beginnen op 20 april en eindigen op 24 april. De meeste deelnemers zullen alleen voor deze dagen onderdak zoeken, maar het is mogelijk dat een aantal van hen de hele week van begin tot eind wil meemaken, vanaf 18 april dus. Bij het vorige festival is gebleken dat het gemakkelijk is als de gastgezinnen in Leeuwarden (of in de directe omgeving) wonen; niet alle deelnemers hebben ei- gen vervoer en er wordt van hen verwacht dat zij ’s avonds muziek maken in een aantal Leeuwarder cafés. Wilt u een deelnemer van het Jiddisch festival voor een paar dagen onderdak geven? Laat dat weten aan Hilda Top van Tresoar (bellen naar 058-7890791, of mailen naar [email protected]). Deelnemers aan het Jiddisch Festival in 2008. Lunchlezingen
Sjouke de Zee in 1928 met Oege Germeraad en Geertje Germeraad te Chicago, kinderen van een Friese emigrant. Ze zitten tussen de Friese en de Amerikaanse vlag en achter hun is het vaandel van de Fryske Krite Nocht en Wille.
Tresoar, Fries Museum en de Volksuniversiteit Friesland presenteren jaar geleden was daar al sprake van. in februari een serie lunchlezingen op donderdag onder de titel ‘Friese In de VOC-tijd vertrokken 25.000 familie om utens’. Aan bod komen achtereenvolgens ‘Ver van ‘it Heitelân’, Friezen naar Azië in de hoop op een ‘Friesland als basis voor een succescarrière’ en ‘Dokkumer broers in India’. betere toekomst. Bauke van der Pol, cultureel-antropoloog vertelt over Jacobus Canter Visscher. Hij vertrok Otto Kuipers zal 4 februari spreken dendaagse kunst, gaat in op vragen in 1715 als 23-jarige predikant naar over Ver van ‘it Heitelân’. Er zijn boe- of Fryslân nog een rol in hun leven India, kort nadat hij zijn theologie- kenplanken vol geschreven over Frie- speelde ná de verhuizing. Hoe zit het studie aan de Franeker Universiteit zen die ‘it Heitelân’ verlieten op zoek met Rutger Hauer of de gebroeders had voltooid. Hij kwam te werken naar werk, geluk of iets anders in de Clemens en August Brenninkmeijer in de VOC vestiging Cochin, aan de Randstad, Zuid-Limburg of verder (C&A) voor wie Fryslân een prima ba- Malabarkust. Hij schrijft over de Indi- weg in Canada, Amerika, Zuid-Afrika sis bleek voor een verdere carrière? ase cultuur in zijn boek Mallabaarse of Australië. Aan de hand van feiten, Bauke van der Pol zal 18 februari Brieven. Jacobus’ jongste broer beelden en verhalen zal Otto Kuipers spreken over Dokkumer broers in Adrianus ging in 1733 als koopman u voeren langs een panorama van India, Jacobus en Adianus Canter voor de VOC naar de Coromandel- angsten, succesverhalen, teleurstel- Visscher in het 18e eeuwse India. kust in India. De sitsen stoffen die hij lingen en heimwee en u tegelijkertijd Niet alleen rond 1950 was er een in India inkocht, werden verwerkt in laten zien welke mogelijkheden er emigratiegolf vanuit Fryslân. Ook 300 de Hindelooper klederdracht. zijn voor onderzoek. Toos Arends zal 11 februari spreken over Friesland Wat: Lunchlezingenserie Friese familie om utens als basis voor een succescarrière. Vele Friezen zijn bekend geworden, Waar: Tresoar (4 en 18 februari) en Fries Museum (11 februari) denk aan Peter Stuyvesant, J.J. Wanneer: donderdag 4, 11 en 18 februari 2010 van 12.15 - 13.45 uur, Slauerhoff, Simon Vestdijk, Pieter Verhoeff, Jan Jaap van der Wal aanmelding voor de lunchlezingen: www.volksuniversiteit.nl/friesland, en Jeltje van Nieuwenhoven. Toos prijs voor drie lezingen: €45 inclusief lunch. Arends, conservator moderne en he- Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 22
Medewerker aan het woord: Frank Bosmans
‘De mogelijkheden zijn oneindig’
Tijdens een fietstocht door het Friese landschap piept de telefoon bij een boom langs de route. Op het scherm van de mobiel staat welke schrijver bij die boom inspiratie heeft opgedaan voor een gedicht. Is dit een utopie? Niet volgens Frank Bosmans. Het kan tegenwoordig met internet, Google Maps en de iPhone. Volgens hem zijn de digitale mogelijkheden oneindig en moet Tresoar als erfgoedinstituut inspelen op de nieuwste ontwikkelingen zodat meer mensen kennis kunnen nemen van het Friese erfgoed.
| Marijke de Boer
‘Toen ik hier begin 2002 kwam, had vijftien jaar wis- en natuurkundelessen nieuwsgierigheid. Er zijn bijzondere ik geen enkele notie van wat er aan op het voortgezet onderwijs. Zijn schatten bij. Eén van de bijzonderste archieven te vinden zou zijn,’ vertelt belangstelling verschoof echter naar schatten van Tresoar is een stuk Frank Bosmans (1946). ‘Ik werkte computers toen hij er begin tachtiger papier uit 1664 van stadhouder Willem bij de Noordelijke Hogeschool jaren van de vorige eeuw mee in Frederik waar echt bloed aan kleeft. Bij Leeuwarden en was verantwoordelijk aanraking kwam. ‘Computers waren het schoonmaken van zijn pistool ging voor de mediafaciliteiten en de toen enorme bakbeesten. Je moest het per ongeluk af. De kogel trof de bibliotheek. Vanuit die functie op de fiets naar het rekencentrum stadhouder in de mond en hij kon niet was mij gevraagd om processen om een ponskaart te laten maken. Ik meer praten en schreef daarna alles bij, toen nog, de Provinciale kocht voor thuis een Apple. Dat heeft op papier. De hofmeester bewaarde Bibliotheek te ondersteunen me enorm gegrepen en ik heb er heel het bebloede papier. Nu deze schat en later heb ik dat ook bij de wat uurtjes op zitten studeren. Op de op internet staat, is het voor het grote totstandkoming van de fusie gedaan. middelbare school ben ik toen het publiek toegankelijk gemaakt. De In 2004 ben ik in dienst gekomen vak burgerinformatica gaan geven. grote verhalen in de geschiedenis zijn bij Tresoar als hoofd Informatie- en Op een paar cursussen na, was het belangrijk, maar juist zulke persoonlijke CommunicatieTechnologie, met vooral veel zelfstudie. Later werd ik noten halen het dichterbij.’ op mijn nadrukkelijke verzoek om, docent informatica aan de NHL.’ Het naast het aansturen van de afdeling heeft zo z’n voordelen gehad, dat hij Missie automatisering, vooral met de inhoud als nieuwkomer bij Tresoar kwam. Zoveel mogelijk mensen kennis te bezig te mogen zijn.’ ‘Ik kon met een frisse blik naar de laten nemen van de collectie, ziet collectie kijken. Ik was verrast over wat Frank Bosmans als zijn missie. Computer er in de depots te vinden was, had er Digitalisering en internet spelen daarbij Frank Bosmans heeft van zijn hobby geen idee van. Met het uitzoeken van een belangrijke rol. ‘Digitaliseren is het zijn werk gemaakt, want van huis materiaal voor de digitale Schatkamer beschikbaar stellen van stukken op uit is hij natuurkundige. Hij gaf bijna heb ik me laten leiden door mijn eigen internet, door bijvoorbeeld het papier te scannen. Er staat 25 kilometer papier bij Tresoar en daarom heeft het digitaliseren van kwetsbare bronnen onze prioriteit. Er blijft echter altijd een achterstand in de ontsluiting. We krijgen meer binnen dan we kunnen verwerken. Wat we doen, sluit volgens mij goed aan op de wensen van de onderzoeker, maar ik zou willen Frank Bosmans (foto: Haye Bijlstra). dat we ook het grote publiek beter zouden kunnen bedienen. Dat is lastig, want wat wil het grote publiek. Als ik bijvoorbeeld meer wil weten over het verven van paaseieren, krijg ik dan digitaal beschikbaar om het lezen te de afbeelding zelf. Op grond van de de juiste boektitel uit het systeem? stimuleren.’ beschrijving is het wel mogelijk om een Als paaseieren niet in de titel of in de afbeelding met dezelfde beschrijving trefwoorden voorkomt, is die kans Toekomst terug te vinden, maar de vergelijking vrij klein. Je kunt echter niet eerst het Er zijn geen grenzen volgens Frank met andere prentbriefkaarten uit boek lezen om er vervolgens een hele Bosmans. ‘De komende tien jaar is de collectie van Wommels, blijft reeks trefwoorden aan te koppelen. het niet haalbaar, betaalbaar en niet vooralsnog mensenwerk. Mogelijk Toch sluit ik zoiets in de toekomst beheersbaar om alles te digitaliseren, wordt daar ook nog wel wat voor niet uit. Kijk maar naar het archief maar over honderd jaar is alles bedacht in de toekomst. Ik weet van de Leeuwarder Courant, al die digitaal beschikbaar, daar ben ik één ding zeker en dat is dat je niet artikelen zijn als tekstbestand digitaal van overtuigd. Het is alleen jammer kunt bedenken wat er over tien jaar op te roepen. Met zogenaamde dat we worden ingehaald door de mogelijk is. Over de computer zei men Web 2.0-toepassingen zoeken we techniek. Zo heeft Tresoar een grote in de zeventiger jaren immers ook dat de interactie met het publiek. Een verzameling beeldmateriaal. Dat is het nooit zou gebeuren dat mensen voorbeeld daarvan is de website over beschreven op plaatsnaam en soms die thuis zouden hebben. En het gaat de Friese kentekens. Bezoekers van met een straatnaam erbij. Sinds de maar door, kijk naar de TomTom en de de site kunnen informatie en foto’s komst van Google Maps had dat iPhone. Het duurt niet lang meer of ik toevoegen aan de nummerbewijzen. veel exacter beschreven kunnen loop door Leeuwarden en bij de Waag Die vorm van het werken met worden. Op die manier werd echter krijg ik een bericht via de mobiele communities, groepen mensen met niet gezocht destijds en daarom telefoon met informatie over de een gezamenlijke interesse, hebben werd het niet genoteerd. En om nou geschiedenis van het gebouw. Je hebt we ook toegepast bij de huidige al die duizenden kaarten en foto’s overal toegang tot internet. Daarmee fototentoonstelling over Vrouwen van opnieuw te beschrijven, is onmogelijk. kun je allerlei informatie doorgeven Nu. Komend voorjaar willen we een Een ander voorbeeld. Als we nu en daarmee kan Tresoar de collectie website lanceren over Friese literatuur. een prentbriefkaart van bijvoorbeeld op straat brengen. De voorzieningen Dat project met de naam Sirkwy Wommels aangeboden krijgen, is de hebben de laatste jaren een enorme wordt een digitale ontmoetingsplek software die we nu gebruiken niet in vlucht genomen en het blijft groeien. voor literatuurbeleving van lezers en staat om twee identieke afbeeldingen Ik denk dat de mogelijkheden op dit schrijvers. Er komen 85 Friese romans als zodanig te herkennen, op basis van gebied eindeloos zijn.’ Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 24
Nieuwe aanwinsten Landbouwvoorlichting tijdens de wederopbouw
Een schoenendoos vol filmstroken, ruim zestig foto’s van landbouwmachines en agrarische werkzaamheden, veertig studieboeken en naslagwerken op het gebied van landbouw, plantkunde en mechanisatie en een bouwtekening van een kippenhok. Dit archief heeft Tresoar in september verworven van de erfgenamen van Arend Coenrady, consulent bij de Rijkslandbouwvoorlichtingsdienst (RLVD) in het rayon Ooststellingwerf-III. De foto’s zijn te bekijken op www.friesfotoarchief.nl.
| Martha Kist
Vanaf 1920 begon zich in de echter niet alleen om land- deze landen een sterke buffer landbouw een periode van bouwtechnische verbeteringen. zouden vormen tegen het opruk- economische stagnatie voor te Uitgaande van het geloof in de kende communisme. De Oost- doen, die tijdens de crisis in de maakbaarheid van de samen- bloklanden kwamen dan ook jaren ’30 nog verergerde. Met leving streefde de overheid er niet in aanmerking voor Mar- name voor de kleine boeren, ook naar de huishoudelijke en shall-hulp. De Marshall-hulp had degenen die minder dan vijf agrarisch-sociale situatie op het duidelijk een politiek karakter: hectare grond bewerkten, was de platteland te hervormen. toen Nederland in 1950 weigerde inkomenspositie zorgelijk. Het is om in te gaan op het verzoek van dan ook niet verwonderlijk dat Marshall-hulp de VS om troepen te sturen in de NSB een deel van zijn aan- In het kader van het Marshall- de strijd tegen communistisch hang onder deze noodlijdende plan werd tussen 1948 tot 1952 Korea, dreigden de Amerikanen boeren wist te rekruteren. Na de in totaal voor 12,4 miljard dollar de hulp stop te zetten. Tweede Wereldoorlog moest een aan geld, goederen, grondstof- begin gemaakt worden met de fen en levensmiddelen door de Rayon Ooststellingwerf-III wederopbouw van Nederland. De Verenigde Staten onder een groot Arend Coenrady werd in 1920 overheid besloot dat landbouw aantal Europese landen verdeeld. in Siegerswoude geboren als en veeteelt intensief begeleid Nederland ontving in het eerste zoon van een arbeider. Net na moesten worden. Vanuit de jaar één miljard dollar. Omgere- de oorlog studeerde hij aan de landbouwuniversiteit van Wage- kend was dit het hoogste bedrag Rijkslandbouw Winterschool ningen werden voorlichters het per hoofd van de bevolking in te Drachten met een vervolg- land ingestuurd om de boeren te heel Europa over dat jaar. De opleiding medio jaren ’50. In onderrichten. Kerndoelen waren Marshall-hulp was erop gericht 1950 werd hij benoemd tot mechanisatie, rationalisatie en de door de oorlog getroffen Eu- assistent bij de RLVD in het schaalvergroting door middel ropese landen economisch snel rayon Ooststellingwerf-III. Dit van ruilverkaveling. Het ging weer gezond te maken, zodat rayon omvatte de dorpen Elsloo, Landbouwvoorlichting tijdens de wederopbouw
Excursie van de RLVD regio Drachten naar Schiphol. Zesde van links is Arend Coenrady (staand).
Dia’s uit de filmstrook ‘Veeteelt in de VS’.
Makkinga en Langedijke. Het getint karakter. Enkele onderwer- en slechts één bedrijf was groter was de taak van Coenrady om de pen waren ‘Weldaden van het dan 45 hectare, wat overeenkomt boeren in zijn rayon te bezoe- atoom’, ‘Landbouw en veeteelt met de landelijke verdeling van ken en voorlichting te geven in de VS’, ‘De mens verlaat de bedrijfsgrootte eind jaren ’50. over de nieuwste machines en aarde’. Coenrady maakte een Coenrady concludeerde dat landbouwmethoden. Daarnaast analyse van de boerenbedrijven zestien bedrijven in aanmerking organiseerde hij dorpsavonden in zijn rayon. Net als in andere kwamen voor sanering. In 1959 waarop de filmstroken vertoond gebieden in Nederland telde zijn zette Coenrady de stap om zelf werden die in het kader van de gebied veel keuterboertjes. Der- boer te worden. Hij werd veehou- Marshall-hulp waren gemaakt. tig bedrijven omvatten minder der in Elsloo. In het kader van De dia’s op deze stroken behan- dan vijf hectare, 42 bedrijven de ruilverkaveling verhuisde het delden allerlei onderwerpen over vijf tot tien hectare, 47 bedrijven gezin in 1965 naar een iets gro- leven en samenleving in de VS tien tot twintig hectare, 29 be- tere boerderij in het buurtschap en hadden een duidelijk politiek drijven twintig tot dertig hectare Tronde bij Makkinga. Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 26
Nieuwe aanwinsten Een onverwachte ontdekking
Tresoar heeft onlangs interessante documenten mogen ontvangen die nog niet in het archief zaten. De papieren zijn geschonken door Berber Dornseiffen- Santema uit Abcoude. Tijdens mijn digitale speurtocht voor mijn onderzoek naar Klaas Cornelis Nijdam kwam ik haar op het spoor. De dichtende boer Nijdam (1774-1845) was in de vroege negentiende eeuw één van de eersten die in het Fries schreef. De nagelaten teksten van ‘de oerpake fan myn oerbeppe’ bleken een interessante bron voor de makers van het Wurdboek fan de Fryske Taal.
| Symen Schoustra
Op internet vond ik een nieuwsbericht van een mevrouw die melding maakte van oude papieren, afkomstig van een boerenfamilie bij Grou. Zij woont al geruime tijd buiten de provincie en vond een envelop met oude documenten in de nalaten- schap van haar moeder. Zo’n vijftig jaar geleden had haar vader, de bij sneupers nog bekende Oepke Santema, deze papieren in handen gekregen. De meeste documenten dateren uit de achttiende eeuw en zijn afkomstig van de schoonvader van genoemde K.C. Nijdam. Het betreft Ruurd Eeltjes, boer op Nijdamstra State. Zijn zuster Geertje Eeltjes was de grootmoeder van de gebroeders Halbertsma. Hun vader Eeltje Mattheus was boer op Wytsma (Grou, pleats 10) en raakte verwikkeld in een rechts- zaak. Zijn zathe had in 1717-18 ‘onder ’t zeewater eenige tijd gestaan’, wat hem veel schade opleverde. Naast juridische documenten en huurcontracten bevatte de envelop onder andere een lijst uit 1773 van predikbeurten van de doopsgezinden te Grou, en overzichten met opbrengsten van geleverde boter gedurende de jaren 1770-1774. Soms vind je toevalstreffers in het archief, waardoor je opeens weer een stuk verder kunt met je onderzoek. Maar het is ook mogelijk interessante documenten te ontdekken die nog niet in het archief zitten. Met dit verhaal roep ik andere mensen op om ‘oude papie- ren’ waarvan zij vinden dat die niet verloren mogen gaan bij Tresoar te brengen. Voorkant van de koopakte ‘Coopbrief voor Eeltje Matheus onder Grou - 1749.’ Ofrûne simmer waard de kolleksje fan Tresoar ferrike mei it argyf fan Dieuwke de Graaff-Nauta. It materiaal kin it bêste omskreaun wurde as in samling dokumintaasje oer har politike en bestjoerlike wurk. It giet om in searje fotoboeken en oardners mei knipsels dy’t se sels byinoar garre hat. It argyf fan Dieuwke de Graaff-Nauta
| Siem van der Woude
Dieuwke IJtje Willemke Nauta waard berne op 22 maaie 1930 yn Snits. Se folge de kweekskoalle en wurke in tal jierren yn it ûnderwiis, ûnder oare oan de legere skoalle fan Parregea. Al mei al lutsen it iepenbier bestjoer en de polityk har mear en fan 1962 ôf wie se foar de Kristlik Histoaryske Uny (CHU) aktyf yn de provinsjale polityk, earst as lid fan Provinsjale Steaten, letter ek as deputearre. Yn de selde tiid wie se ek riedslid en wethâlder yn Snits. As deputearre hâlde se har ûnder oare dwaande mei de gemeentlike weryndieling. Yn 1986 makke se op útnoeging fan formateur Ruud Lubbers de oerstap nei de lanlike polityk. As steatssiktaris fan Ynlânske Saken siet se fan 1986 oant 1994 yn de kabinetten Lubbers I en II. Yn 1994 wie se noch in pear moanne minister fan Ynlânske Saken doe’t Ed van Thijn hastich ôftrede moast fanwegen de IRT-affêre. As steatssiktaris hâlde se har foaral dwaande Dieuwke de Graaff-Nauta mei minister Ien Dales mei bestjoerlike saken lykas de hersjenning yn de Twadde Keamer yn 1992. fan de Gemeentewet en de Kieswet en mei de weryndieling fan gemeenten en wetterskippen. Provinsjale Steaten krige doe in formele grûn. Foar it brûken fan it Frysk yn de rjochtseal is de Ynfloed wet Frysk yn it rjochtsferkear dy’t yn 1997 jildich Foar Fryslân wie har oanwêzichheid op Ynlânske waard, fan grut belang. Nei har ministerskip hie Saken tige wichtich. Se hat har mei hert en siel se noch ferskate bestjoerlike funksjes. Sa wie ynset foar it tastânkommen fan maatregels dy’t de se fan 1998 oant 2006 de eerste foarsitter fan it posysje fan it Frysk as taal fan de oerheid en fan de Konsultatyf Orgaan foar it Europeeske Hânfest rjochterlike autoriteiten fersterkje koene. Dat barde foar Regionale of Minderheidstalen. Yn dy funksje yn de Algemiene Wet Bestjoersrjocht dy’t yn 1995 hat se op provinsjaal nivo, mar ek nasjonaal jildich waard. Dy wet garandearret dat boargers en ynternasjonaal de posysje en de fierdere har yn it Frysk rjochtsje kinne ta har oerheden. ûntwikkeling fan it Frysk as taal fan oerheid, Ek de al lang besteande praktyk fan it brûken fan kultuer en maatskippij stipe mei grutte ynset en it Frysk yn de ferslaggen fan gemeenterieden en har - hiel eigen - fêsthâldendheid. Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 28
Nieuwe aanwinsten Scheepsjournaal van Wytze Gerbens Hellinga
In 1794 gaat schipper Wytze Gerbens met zijn bemanning op het kofschip De Jonge Gerbrand op weg van Portugal naar Amsterdam. De reis loopt anders dan verwacht: op 21 mei 1794 wordt het schip buitgemaakt door de Franse revolutionaire vloot.
| Annemieke Nijdam
Wytze Gerbens komt als krijgsge- het scheepsjournaal, gemaakt aantal andere documenten van vangene aan boord van een Frans door Bouke Walstra de familie Hellinga. Sommige oorlogsfregat, dat vervolgens (www.friesgenootschap.nl/dvfdoc/ daarvan hebben betrekking op betrokken raakt bij een grote wytze_gerbens_hellinga.htm). het scheepsjournaal. Zo had zeeslag tussen de Fransen en de Gerben Hellinga (overleden 1960 Engelsen. Na de slag trekken de Tresoar te Alkmaar), nazaat van Wytze Fransen zich terug naar Brest. Het originele scheepsjournaal Gerbens, het scheepsjournaal uit- Wytze wordt samen met andere van Wytze Gerbens bevond zich gewerkt en geromantiseerd tot koopvaardijschippers en hun in Engeland, bij nazaten van een kinderboek, dat echter nooit bemanningsleden overgebracht Wytze Gerbens. Door tussen- is gepubliceerd. Het typoscript naar een gevangenis in Quim- komst van Bouke Walstra is het is, samen met het scheepsjour- per-Correntin. Door de barre in 2008 weer teruggekomen naar naal en de andere documenten, omstandigheden in Quimper Fryslân. Mevrouw Lotte Hellinga- opgenomen in de collectie van komen velen van hen om. Pas Querido schonk het scheepsjour- Tresoar en beschikbaar op onze in 1795 worden de gevangenen naal aan Tresoar, evenals een studiezaal. vrijgelaten en keert Wytze per postkoets terug naar Nederland. De gebeurtenissen rondom zijn krijgsgevangenschap en de terug- keer naar Nederland heeft Wytze Gerbens opgetekend in een uniek scheepsjournaal. Op basis van dat scheepsjournaal heb- ben Bouke Walstra en Karwan Fatah-Black een boek geschreven: Schipper in het cachot. Het journaal van Wytze Gerbens Hellinga 1794 – 1795. Het boek werd eind novem- ber gepresenteerd in het Fries Scheepvaartmuseum in Sneek. De auteurs hadden eerder in De Vrije Fries (2007) al een artikel geschreven over het journaal. Op de website van het Fries Genoot- schap staat een transcriptie van Foto van
It hânskrift fan Burmania. het verleden
Op 13 oktober wie yn Tresoar de Foar Gonnie is dat oanlieding om út pake fan ien fan har romanfigueren: presintaasje fan de roman Foto van te sykjen wa’t de persoan is en wat er Verhaal van geestelijke droefheid, het verleden. Dy roman, skreaun troch meimakke hat. Se dûkt yn de argiven dewelke er is ontstaan in 't herte van Tjitske Bronkhorst, spilet foar in part fan Tresoar en it Histoarysk Sintrum den baron J.O. van Schwartzenberg, yn Tresoar. De haadfiguer út it boek, Ljouwert. Gonnie fynt in grut geheim voorgevallen in 1633 ... : voorts Gonnie, makket natuerfoto’s yn de út it ferline.Tjitske Bronkhorst hat nog andere spookverhalen, ..... It is bosken by Bakkefean. Thús besjocht foar har roman yn Tresoar socht yn skreaun troch E.M. van Burmania, sy har foto’s en it docht bliken dat op it argyf fan de famylje Burmania. Hiel om 1750 hinne. Dat hânskrift is ien foto in skym fan in persoan stiet. bysûnder wie it dat se yn dat argyf in ûnderwilens scand en pleatst yn de De man hat klean oan út in oare tiid. hânskrift fûn mei spoekferhalen fan de Digicollectie.
Een veldheer in Wijckel Menno baron van Coehoorn
Albert Reinstra, als bouwhistoricus verbonden aan de tekeningen is in- Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed te Amersfoort, heeft middels, evenals een fraai en rijk geïllustreerd boek geschreven over het bestek voor Menno van Coehoorn en veel wat aan hem herinnert in het monument, Friesland. Mede als vrucht van zijn onderzoek heb- met een aantal ben belangrijke stukken over de veldheer en over zijn andere histori- grafmonument een plaats gekregen in Tresoar. Menno sche documenten van Coehoorn (1641 – 1704) was in zijn tijd en ver daarna door een nazaat de beroemdste vestingbouwkundige die de Nederlanden van Menno Van hebben voortgebracht. Hij ligt begraven bij een magnifiek Coehoorn over- praalgraf in de dorpskerk van Wijckel. De recente restau- gedragen aan Tresoar. Veel materiaal uit Tresoar heeft een ratie van dit praalgraf vormde de aanleiding tot een uit- plaats gekregen in het boek, zo blijkt uit de aangehaalde voerig onderzoek. Gedurende dat onderzoek kwam uniek boekwerken en brieven die de Leeuwarder griffier, archi- biografisch en kunsthistorisch materiaal boven water. Zo varis en bibliothecaris Jacob van Leeuwen (1787-1857) werd de oorspronkelijke biografie over Menno geschre- over Van Coehoorn verzamelde. Zijn werk vormde de ven door zijn oudste zoon Gosewijn terug gevonden. De basis voor de publicatie door Van Sypesteyn die in 1860 staande klok, in 1704 aan Van Coehoorn geschonken door het Fries Genootschap werd uitgegeven. Reinstra’s door Sir John Churchill, Duke of Marlborough, werd boek is 150 jaar later een prachtig vervolg, veelzijdig herontdekt en een origineel Coehoornmortier, afkomstig van inhoud en een passend eerbetoon aan één van de uit de familie, kwam tevoorschijn. Uitermate belang- bekendste Friezen uit de Gouden Eeuw. rijk was de vondst van de onbekende oorspronkelijke ontwerptekeningen van het grafmonument in Wijckel van Albert Reinstra, Een veldheer in Wijckel. Menno baron van de hand van de vermaarde Daniël Marot. Eén van deze Coehoorn, uitgeverij Van Wijnen, Franeker 2009. Letterhoeke | 2009 | Nr. 3 | 30 Nijs fan de Stifting Freonen fan Tresoar
Geskink It bestjoer hat op 17 septimber besluten om Tresoar in bedrach fan 15.000 euro te skinken om in klimatisearre fitrine meitsje te litten foar ien fan de pronkstikken fan Tresoar: de kast mei de alve dielen fan de Atlas Maior of Groote Atlas fan de ferneamde kartograaf dr. Joan Blaeu. De stedhâlder fan Fryslân, prins Johan Willen Friso, dy’t yn 1700 en 1701 studint wie oan de Frjentsjerter Akademy, skonk de atlas út 1662 mei syn 600 skit- terjend ynkleurde kaarten yn 1711 oan dizze ynstelling. It is de grutste en moaiste wrâldatlas dy’t ea útjûn is en it wie it djoerste boek dat yn de twadde helte fan de santjinde ieu ferskynde. De Steaten fan Fryslân lieten der troch Johannes Scrineriï in nutehouten kast foar meitsje foar fl.40. De Ljouwerter byldhouwer Jaan Oenema makke der nei alle gedachten in moaie bekroaning foar mei it wapen fan de prins der yn útsnijd. Nei de opheffing fan de Frjentsjerter Akademy en dêrnei yn 1843 fan de opfolchster, it Ryksatheneum, gie de akademybiblio- teek, mei dêryn ek de atlas yn syn pronkkast, oer nei de provinsje Fryslân. Sûnt it opgean fan de Provinsjale Biblioteek yn Tresoar yn 2002, is dat de ynstelling dêr’t de atlas beheard wurdt en no syn fertsjinne plak kriget yn in nij yn te rjochtsjen iepenbiere kaartekeamer. Mear oer de atlas is te finen op de webside fan M.J.J. Engels http://home.wanadoo.nl/m.bourgonjen/Blaeu/tekst.htm.
Stipers Spitigernôch moasten 18 stipers útskreaun wurde om’t De atlaskast. se har bydrage net betellen, mar der kamen ek wer nije stipers by en sa komt it mei elkoar no op 696.
Aktiviteiten Foar 2010 is in programma taret. Op 20 april is de literatuer. Nei it skoft sil in koarte ynlieding hâlden wurde. jiergearkomste mei de oanbieding fan twa bysûndere Op 8 oktober is der in boekeferkeap. Op 20 oktober is geskinken (in hânskrift dat oankocht is troch de Freonen de ekskurzje nei Emden (mei in besite oan de Johannes en in tige seldsume achttjinde ieuske almenak). Fierder à Lasco Bibliothek yn de Grosse Kirche fan Emden yn wurde de Freonen bypraat oer de werynrjochting fan East-Fryslân). Op 11 novimber is der in lêzing oer in literêr Tresoar en de presintaasje fan de nije webside oer Fryske ûnderwerp. Kolofon | Colofon
Letterhoeke ferskynt trijeris jiers en is in útjefte fan Tresoar
verschijnt driemaal per jaar en is een uitgave van Tresoar
Tresoar Boterhoek 1 Postbus 2637 8901 AC Ljouwert/Leeuwarden T (058) 7890789 F (058) 7890777 E [email protected] I www.tresoar.nl
Redaksje | Redactie: Marijke de Boer, Jelle Krol, Lourens Oldersma, Thys van der Veen en Siem van der Woude (Tresoar) Sytse ten Hoeve (Freonen|Vrienden)
Redaksjesekretariaat | Redactiesecretariaat: Hilda Top It lêste nijs (ek oer oanwinsten) fine jo op: Het laatste nieuws (ook over aanwinsten) vindt u op: Foto’s: John van Geffen www.tresoar.nl en Andrys Stienstra
Oanklikke op: Foarmjouwing | Vormgeving: Aanklikken op: Castel Mediaproducties, Groningen Eldad Groenman en Harmen Heida Nijs > Oanwinsten Nieuws > Aanwinsten Letterhoeke wurdt fergees tastjoerd oan Foar nije Frysktalige útjeften sjoch: de Freonen Voor nieuwe Friestalige uitgaven zie: wordt gratis toegezonden aan de Vrienden Fryske skriuwers > Krekt ferskynd Friese schrijvers > Pas verschenen Abonneminten | Abonnementen €15,- Losse nûmers | Losse nummers € 5,- Fragen? Skilje of mail: tel. (058) 7890789 of [email protected] Vragen? Bel of mail: tel. (058) 7890789 of [email protected] © Tresoar en de auteurs 2005 Aktiviteiten | Activiteiten
jannewaris | januari 19 Fuks-lezing ‘Dinstagisje en Fraitagisje Koeranten’ door Hilde Pach. Tresoar. 19.30 uur.
28 Nasjonale gedichtedei.
febrewaris | februari 4 Lunchlezing Friese familie om utens (1): Ver van ‘It Heitelân’, door Otto Kuipers. Tresoar. 12.15 - 13.45 uur. Op www.volksuniversiteit.nl/friesland aanmelden. Kosten voor drie lezingen (inclusief lunch € 45,00).
11 Lunchlezing Friese familie om utens (2): Friesland als basis voor een succescarrière, door Toos Arends. Fries Museum. 12.15 - 13.45 uur. Op www.volksuniversiteit. nl/friesland aanmelden. Kosten voor drie lezingen (inclusief lunch € 45,00).
16 Lezing ‘Wat doen Christenen voor Israël?’ door ds. Henk Poot. Tresoar. 19.30 uur.
18 Lunchlezing Friese familie om utens (3): Dokkumer broers in India, door Bauke van der Pol. Tresoar. 12.15 - 13.45 uur. Op www.volksuniversiteit.nl/friesland aanmelden. Kosten voor drie lezingen (inclusief lunch € 45,00). maart 16 Lezing ‘Cicero en Romeinse schandalen’ door dr. A. J. L. van Hooff. Tresoar. 19.30 uur.
19, 20 & 21 Weriepening fan it fernijde gebou fan Tresoar mei feestlike iepening op 19-3 en iepen dagen op 20 en 21 maart. It folsleine programma stiet meikoarten op www.tresoar.nl.
23 Fuks-lezing ‘Herstelwerkzaamheden op Joodse begraafplaatsen’ door ds. C. P. Sybrandi. Tresoar. 19.30 uur.
27 Quiz ‘Ken je klassieken’ voor gymnasiumscholieren. Tresoar. 10.00 - 13.00 uur.
april 14 - 24 Week van de Klassieken. Diverse activiteiten in Tresoar. Kijk voor actueel nieuws op www.tresoar.nl.
18 - 24 Jiddisch festival. Voor informatie: www.jiddischfestivalleeuwarden.nl. Mear ynfo? > www.tresoar.nl > aginda Meer info? > www.tresoar.nl > agenda 20 Jaarvergadering Vrienden Tresoar / Kaarten? > 058 7890789 Jiergearkomste Freonen Tresoar. 20.00 uur.