Gebieden met passie Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2016 Gebieden met passie

Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2016 Leeswijzer Inhoudsopgave

In dit boek – samengesteld in het kader van de Voorwoord, Gedeputeerde Josan Meijers 5 zesde editie van de Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit – zijn de 13 genomineerde gebieden met De 13 genomineerden 6 passie geportretteerd. Alle dertien bij elkaar met een sprekende foto en vrije teksten die de passie Gebieden met passie in Gelderland 32 duiden. En elk afzonderlijk. Een kaartbeeld toont Zesde editie Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 33 de ligging, met een korte beschrijving. Dan zijn Samen bouwen aan de gebiedenatlas 35 sterke kwaliteiten van het gebied opgetekend. Wie hebben gebieden met passie aangedragen? 36 Onder het motto van actief en betrokken zijn de betreffende actoren aan het woord en zijn Bredevoort 38 opgaven geduid. Elk portret sluit af met een Weteringse Broek 46 viertal bouwstenen vanuit de ervaringen van Ooijpolder 54 het gebied zelf. Bouwstenen zijn tips en aanraders Diefdijklinie 62 hoe kwaliteitszorg voor het gebied een impuls kan Horsterpark 70 krijgen, zowel gericht op de inhoud van de zaak De Goudsberg 78 als op het te voeren proces. Laat je inspireren en IJsselstein 86 wie weet vind je een bouwsteen die kan werken Honigcomplex 94 in jouw specifieke situatie. Tevens is in dit boek Oude IJssel 102 het juryrapport opgenomen. Renkums Beekdal 110 Park Scherpenzeel 118 Veel leesplezier gewenst Bergharen 126 Waterkwartier 134

Juryrapport Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2016 142

Colofon Werkblad - Wat wil ik weten van een gebied? 147

Gebieden met passie Verantwoording en dank 148 Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2016

Projectteam Elbert van der Linden (projectleider), Jolanda Timmerman (projectassistent), Els Hofman (communicatie adviseur) m.m.v. Jan de Haan en Paul Thissen (provinciale selectiecommissie)

Redactie Projectteam provincie Gelderland

Tekstbijdrage Marc Nolden (Freelandschap, Utrecht) Josan Meijers en Elbert van der Linden (provincie Gelderland)

Fotografie o.a. Jaap Zoet (provincie Gelderland) Zie verder verantwoording en dank op pagina 148

Vormgeving Loep ontwerp, Arnhem

Druk JP Offset, Duiven

Oplage 500 exemplaren

Gebieden met passie 3 Gebieden met passie Onder die noemer reikt de Provincie Gelderland in april 2016 de tweejaarlijkse Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit uit.

Voor de zesde editie hebben wij ervoor gekozen de prijs open te stellen voor ‘voorbeeldige gebieden’. Dat konden centrumgebieden zijn, stadsdelen of wijken, (delen van) dorpen, of bijzondere buitengebieden en landschappen. De focus op het hele gebied is een stijl- breuk met de vorige vijf edities, toen de prijs werd uitgeschreven voor beeldbepalende projecten in een gemeente.

Een ander verschil is dat naast gemeenten ook waterschappen en maatschappelijke organisaties op het terrein van natuur, landschap en landbouw en architectuur uitgenodigd werden een gebied met passie in te sturen. Er kwamen 56 inzendingen. Daaruit kwam een shortlist van dertien genomineerden voort, die zich in dit boek van hun mooiste kant laten zien.

En daarmee zien we ook meteen de veelzijdigheid van onze provincie: historische stadjes, levendige dorpen, agrarisch buitengebied, het weidse rivierlandschap met de dijken en uiterwaarden, bos- en heidegebied, in onbruik geraakte industrieterreinen met een nieuwe bestemming, landgoederen en parken …

Tijdens de Gebiedenparade in januari presenteerden de inzenders hun gebied aan de vakjury, onder voorzitterschap van Jan Terlouw. Daarbij viel vooral ook de passie op waarmee zij hun gebied over het voetlicht brachten. Dat is iets wat de genomineerden gemeen hebben: de sterke betrokkenheid van de inwoners van de gebieden.

Of ik een persoonlijke favoriet heb? Nee, ze zijn ‘alle dertien goed’. Het is net als met kinderen: hoe verschillend ook in karakter en verschijning, ze zijn je allemaal even lief.

Josan Meijers Gedeputeerde Ruimte Provincie Gelderland

Gebieden met passie 5 Bredevoort

Waar zit de passie? Gastvrijheid Je bent welkom, wandelaar, fietser, zwemmer. Geniet van het water, de kruidentuin, het bastion. Van de aandachtige stilte. Kom boeken snuiven, cultuur ruiken. Drink een biertje, blijf gerust eten. Zo gaat dat bij ons. We vertellen graag over onze oude veste. Ga anders morgen weer verder.

Cultureel ondernemerschap Boeken blijven in het stadje en jonge dapperen beginnen met iets nieuws, goudsmid, klokkenmaker, glazenier. Kunstenaars in ateliers vinden toewijding. En dan komen er ideeën: arrangementen en proeflokalen, lezingen, uitvoeringen en tentoonstellingen. Bronnen van inspiratie.

Verbeelding De straatjes fluisteren zacht en wentelen zich in stilte. Ga op ontdekkingstocht en je zult alles zien en horen. Beelden in de kerktuin, kunst in de openbare ruimte, zuilen die verhalen vertellen. Bredevoort schittert en bruist, spektakel op ’t Zand. Neem uitzicht en tijd en kijk door de tijd heen. Compagnie Onversaegt staat paraat.

Hart & ziel Mensen zetten zich in. Met trots en met een aangename eigenwijsheid. Weten wat voor elkaar te krijgen, soms met blote handen. Een kwestie van gewoon beginnen. Ook al doe je het al meer dan honderd jaar. Maar als je eenmaal verknocht bent, blijf je van Bredevoort houden.

Voor de volledige beschrijving klik hier

6 Gebieden met passie Weteringse broek

Waar zit de passie? Betrokkenheid Formele instanties gaan aan de slag, met een sterk verantwoordelijkheidsgevoel. Later worden de mensen meegenomen. Beter nog, nemen de mensen de instanties mee. En komen ideeën los van bewoners, boeren en kinderen, De ‘Dag van het Weteringse broek’ helpt daarbij. Delen van uitvoering en beheer komen te liggen bij de bewoners.

Ruimtegebruik Het buitengebied was altijd al toegankelijk. Over plattelandsweggetjes vond je je weg wel. Maar je doorkruiste het gebied zonder er erg in te hebben. Nu vraagt het vaker je aandacht, er zijn meer wegen te gaan, langs verrassende plekken. Ruimhartig wordt van het broek gebruikt gemaakt, voor ommetjes, hardrenloopjes, toertochten, schoolverkeer.

Nieuwe taken Dat wat tot je taak behoort moet je goed doen. Uitdaging is om als organisatie je blikveld te verruimen. Dan zie je dat je meer in je mars hebt en werk met werk kunt maken, zoals dat heet. Waterbeheer krijgt zin in ecologie, landbouw in recreatie. Nieuwe mogelijkheden ontstaan: energiebosjes? Biomassa als nieuwe economische drager!

Grondruilen Een gebiedsontwikkeling waar je stevig de handen uit de mouwen kunt steken. Om een wat minder gewoon buitengebied te maken. Met ruimte voor natuur en ecologische verbindingen, recreatieve voorzieningen en andere buitenplekken. Daar is vrijwillige kavelruil voor nodig en kennis van zaken en van mensen, en een beetje toeval, met inzet van geduld en liefde voor het gebied.

Voor de volledige beschrijving klik hier

8 Gebieden met passie Ooijpolder

Waar zit de passie? Samenhang Het is duidelijk, goud in handen. Herkenbaar rivierenlandschap, een Gelderse poort. Dit vraagt om landschapsontwikkeling. Het is een proeftuin geweest, een voorbeeldgebied. Nog steeds een gebied om het landschap te verknopen aan activiteiten van de mensen. En biodiversiteit, ruimtebeleving en welzijn nemen toe.

Betrokkenheid Het landschap is van iedereen. Dat ervaren ze in de Ooijpolder. Boeren, burgers en buitenlui, je kent ze wel. Het vraagt om inzet en verantwoordelijkheid. Je steentje bijdragen, als dat kan. Bijvoorbeeld via een landschapsveiling, een bijzondere donateursactie.

Bedrijfsvoering Als boer ken je het gebied als geen ander. Misschien ben je er groot geworden of nieuw gevestigd. Maar je voelt je verbonden met het gebied. Met je bedrijf, met het vee, met de grond. Onderhoud van landschap hoort bij de bedrijfsvoering. Vrijwilligheid, garanties en informatie zijn dan onmisbare woorden. En goed beheer doet het landschap rijpen.

Genieten Als wandelaar neem je de Ooijpoort of de Springplank. Het trekpontje nodigt ook uit, met de heuvels in de rug, om die geweldige ruimte te betreden. Te dwalen over boerenlandpaden, struinen in de uiterwaarden. Bij Oortjeshekken kan het druk zijn, Bisonbaai in de herfst stil. Je weet, de stad is dichtbij, maar je merkt het niet. Voor nu gaat het om mij en deze plek.

Voor de volledige beschrijving klik hier

10 Gebieden met passie Diefdijklinie

Waar zit de passie? Leven in de waterlinie Je hebt je stek gevonden. Op of aan de dijk of iets verder weg. Het woont en werkt er met alle genoegen. Aan deze of gene kant van de grens. Je doet je ding, zoals dat modern heet. En anderen genieten van jouw wereld. Even kijk je op.

Enthousiasme voor het landschap Wat kan er toch ongelofelijk veel energie gezet worden op een bepaald gebied. Nationaal project, nationaal landschap, straks misschien Werelderfgoed. En velen voelen zich verbonden. Natuurvorser, historicus, dijkenbouwer, wandelaar, verhalenverteller, en jij?

Eigen werk verrijken De dijk moet nodig worden versterkt en verbeterd. Daar gooien we klei tegen aan, lekker hoog, lekker breed. Nee, we pakken het nu anders aan. Immers er zijn meerdere belangen te dienen. Cultuurhistorische waarden behouden. Met een damwand, karakteristiek profiel gered. Alleen nu zien ze niet wat we gedaan hebben.

Ruimte voor de vleermuis Bonkige en grijze, militaire artefacten langs de dijk, ooit bedoeld als groepsverblijf voor soldaten. Nu zijn het overwinteringslocaties. Voor grootoorvleermuis, baardvleermuis en watervleermuis. Of vlindersoorten: het roesje en de dagpauwoog. Daar moet je wel voor zorgen. Sommige mag je niet betreden.

Voor de volledige beschrijving klik hier

12 Gebieden met passie Horsterpark

Waar zit de passie? Toe-eigenen Je doet de deur achter je dicht, loopt het pad af, de wijk uit en je staat midden in een groene oase. Even met de kop in de wind, zon op de huid. Een rondje mijmeren, leeg worden. Zien hoe alles er bij staat. Op het pamflet wordt het muziekfestijn aangekondigd.

Sociaal ondernemerschap We voelen ons beheerder van het park. We houden het groen, ontspannen en duurzaam. Dat betekent veel werk verzetten. Zij die net even wat meer zorg vragen, komen hier tot hun recht. Het contact met de bezoekers gaat vanzelf. En financieel moet het ook kloppen.

Ruimte voor dieren Mensen komen hier graag met de honden. Ze kunnen lekker vrij rond hollen. In de kinderboerderij is het een beestenbende. Het kleinvee, ganzen en konijnen worden goed verzorgd. En dan is het schaapscheerdersfeest. Of staat het Belgisch trekpaard centraal. Horsterpark houdt van dieren.

Toekomst Het park wil zich blijven vernieuwen en verrassen. Aantrekkelijk en uitnodigend zijn, met een goede balans tussen rust en vertier. Zorg voor de wereld als een nieuw leidmotief. Nieuwe plannen: bijencomplex en bloemenplantsoen, Parc of Hope, fontein, schaakspel enzovoort. Ruimte om elkaar te blijven ontmoeten in het Horsterpark.

Voor de volledige beschrijving klik hier

14 Gebieden met passie De Goudsberg

Waar zit de passie? Lokaal gevormd De Goudsberg is gevormd vanuit lokale initiatieven. Met betekenis voor de samenleving ter plaatse. Het begon met het oude landbouwkundige systeem: Celtic fields, wildwal, engen, woeste grond. Tot aan Lunters Buurtbos met floraal patroon. Begraafplaats en grafheuvels zijn lokale geschiedenis. Evenals koepel, gedenkboom, vakantiehuis, notarisbank en museum.

Krachten bundelen Met de Goudsberg heb je goud in handen. Niet alleen een waardevol gebied, maar ook samenwerkende krachten met doorzettingsvermogen. Ideerijke personen en enthousiaste bestuurders, kundige kunstenaars en puike professionals. Men vindt elkaar in liefde voor het gebied. Het laat zich uitbetalen, ga maar kijken. Middelpunt van Nederland.

Het beleven van de tijd Ga mee reizen door de tijd, wandelingen maken door tijdlagen heen. Sporen van ijstijden en ijzertijd, Middeleeuwen, 19de eeuw, jaren dertig, nu. Bezienswaardigheden langs verhaallijnen. En onderweg ‘kijkers in het veld’, op zonne-energie en met retro-design.

Mede vormgevingsschap In oude dagen heeft hier een hessenhut gestaan. Nu een eigentijdse vol verhalen. Kunstenaar Rob Sweere is aan de slag gegaan, samen met museum, school en scouting. Deze community-art markeert de plek en biedt uitzicht. Elementen van hessenweg en hessenwagen zijn in de nieuwe beeldtaal te herkennen.

Voor de volledige beschrijving klik hier

16 Gebieden met passie IJsselstein

Waar zit de passie? Verhaal van de plek Het is als een verborgen geschiedenis, opgetekend in een boek, een verhaal in lagen. Het begon als veldschans en later ticheloven. Van boerderij naar buitenplaats. Een schippersinternaat, een communistisch trefpunt. Christelijk vakantieoord van allure. Even directiekeet, nu woonerf, morgen?

Een herinnering Het ziet er uit als Huize Bommelstein. Vakantievieren bij de familie van Leeuwen. Groepsaccommodatie, camping en zwembad. Voor gezinnen, kinderen uit Beieren (Frische Seeluft). Boot, bus en trekker met kar voor vrolijk vervoer. Vele jaren hoogwater heeft hen verdreven. Nu met passie op de Luttenberg?

Op waarde houden Merkwaardige gebouwen – spijtig? – gesloopt. Maken ruimte voor een heerlijke woonstede met rustieke veldschuur. Het geheel op basis van een sober maar bij de omgeving passend ontwerp. Een landschappelijke tuin tot aan de rivier. Open, met oude bomen en nieuwe aanplant, met een grote natuurpoel buiten het midden. Een slimme ruïne maakt het compleet.

Een eigen wereldje Paar weilandjes verder woont de buurvrouw. Een erf vol boerderijdingen en kantoorgevallen. Met moestuintje hier en dieren daar. En een boot in geval van hoogwater. Maar vooral twee romantisch vervallen steenovens. Eentje voor de paardjes van meisjes uit de buurt. Een derde opgegaan aan Amsterdamse restauraties.

Voor de volledige beschrijving klik hier

18 Gebieden met passie Honigcomplex

Waar zit de passie? Mixen In Waalfront is mixen een tweede natuur. Verschillende stedelijke milieus in fasen gereed. Buurtbewoners en Nijmegenaren bezoeken de Honig. Relatie met de wijk De Biezen levert een ‘social hub’ op. Ondernemers doen aan kruisbestuiving. Politici en beleidsmakers zijn geïnteresseerd. Met recht krijgt ‘allesbinder’ hier een nieuwe betekenis.

Waardecreatie Leegstaande gebouwen en dito buitenruimten, worden benut en op waarde gebracht. Voor de eigenaar betekent dat onontkoombaar beheerskosten en investeringslasten. Terug te verdienen via huurinkomsten, wanneer ondernemers zich uitgedaagd voelen om op deze plek en tijdspanne business te doen.

Ondernemerschap Rond lopend door de gangen van de Honig voel je de vibratie van het ondernemen. Creatief, kunstzinnig, ambachtelijk, innovatief, alternatief. Klein, bescheiden en met aandacht, groot, meeslepend en onnavolgbaar. De wereldmarkt staat op de drempel of een verrassende niche wordt keurig bediend

Soep Al ruim een eeuw een begrip in Nijmegen. Stijfselfabriek, zetmeelfabriek, voedingsfabriek. Droge soepen, pasta, familiegerechten en bakproducten. Invloed op de eetgewoonten van de Nederlander. In 2012 stopte in Nijmegen de productie. De hoge silo met het beeldmerk is gebleven, beeldbepalend, zo ook de bouillon- en Brintageur.

Voor de volledige beschrijving klik hier

20 Gebieden met passie Oude IJssel

Waar zit de passie? Werken met water De rivier verloopt en brengt het water van over de grens naar het westen. Wij leven met dit water, met de lust en de last. Kaden, stuwen en sluizen sturen de stroom. Het is een hele zorg, water vast te houden, uit te breiden, door te laten, op te vangen. Maar ons lukt dat meesterlijk.

Samenwerken Het zit in de aard van het beestje, een Achterhoekse mentaliteit van samen aan de slag. En ‘laten we het elkaar niet moeilijk maken’. Dus samen optrekken voor het beste resultaat. En o.k. soms zal het even schuren. Maar dat lossen we op en tegenwoordig met Duitse partners naar een Wasserkonferenz.

Verborgen schoonheid Het is een rivier met een verhaal. Stukje bij beetje wordt het verteld en komt het leven langs haar oevers tot leven. Mensen spreken uit eigen ervaringen, of weten van vroeger of werken met vandaag. Tijdenlang was het vergeten, maar nu verbindt het en maakt schoonheid zichtbaar.

Engbergen Wat is het hier mooi geworden. En op sommige zondagmiddagen best wel druk. Een vallei met uitgestrekte, waterrijke natuur. Paden voor het slenteren of om flink door te fietsen. Cool-nature voor het spelen, een kunstwerk voor uitzicht. En altijd die nostalgische rivierduin bij de hand, waarachter zich nog meer vertier laat vinden.

Voor de volledige beschrijving klik hier

22 Gebieden met passie Renkums beekdal

Waar zit de passie? Natuur en natuureducatie Groen erfgoed om trots op te zijn. Om in elk seizoen van te genieten. Maar ook het terrein van veldbiologen, voor onderzoek en inventarisaties. Waarnemingen doen en spannende bijvangsten. Anderen gaan met de jongste generaties op pad. Leren van een sporenwandeling of uilenexcursie.

Vrijwilligers Renkums beekdal, werkterrein voor buitenmensen. Vrijwilligersgroepen zijn overal actief. Bij het informatiecentrum, op landgoed Quadenoord. Je ziet ze op het Everwijnsgoed, in de Ommuurde Tuin. Houden klompenpaden en beken in stand, en behartigen de papiergeschiedenis van Renkum. Waar komen ze allemaal vandaan?

Zorgen voor mensen Een heilzaam landschap met oude papieren. Met woon- en werkplekken voor mensen met specifieke zorgvragen. Het Oranje Nassau’s Oord van regentes Emma, het eerste Nederlandse sanatorium voor tuberculosepatiënten. Nu woonzorgcentrum en revalidatie voor ouderen. De Beken, voor mensen met een verstandelijke beperking. De Keijenberg, voor psychiatrische zorg.

Kasteel Grunsfoort Nu is het een sterk verruigd graslandperceel, met daaronder de resten van kasteel Grunsfoort. Voor het eerst genoemd in 1372, tactisch gelegen in een moerassig gebied. Op de grens van hertogdom Gelre en Sticht Utrecht. De beken zorgde voor water in de slotgracht. Rond 1780 is het kasteel afgebroken.

Voor de volledige beschrijving klik hier

24 Gebieden met passie Park Scherpenzeel

Waar zit de passie? Verantwoordelijkheid Het is een rijk familiebezit, groen en uitgestrekt. Samen met andere nazaten zich verbonden voelen met de grond en de mensen. En ook warme herinneringen aan schoolvakanties in de zomerhuizen van de ouders. Privé eigendom en publieke functies verweven is nu de uitdaging waar we voor staan. Wij hebben het landgoed te leen van de volgende generatie.

Even terug in de tijd Ik passeer traag het grote witte huis en ruik de weelderig bloeiende bloemenborders. Overzie de overtuin en de nieuwe weide met goedkeuring. Flaneren om mijn gedachten rust te geven. Ik geniet uitbundig van het uitzicht op landelijke taferelen en besluit om de hoge enken rond te wandelen. Kom ik nog op tijd voor de avonddis?

Het dagelijks beheer In handen van ervaren en vakkundige medewerkers, met liefde dagelijks op pad en langs de lanen. Maar uren en middelen zijn niet voldoende, om het gebied voluit als park te kunnen onderhouden. Dus inzet van parkvrijwilligers en gemeentelijke groenbeheerders? Een groep van park-vrienden gaat in het leven worden geroepen. Om ontwikkeling en beheer te sturen en te steunen.

Masterplan voor de toekomst Op basis van gevoel voor schoonheid, van kennis en van waarden. Het is een subtiele afweging tussen recreatieve betekenis, zichtbaar erfgoed en bescherming natuurwaarden. Herstel historische landschapsopbouw heeft prioriteit. Met de zelfde bevlogenheid als in vroeger dagen. En de Lunterse beek neemt haar oude loop weer. Het geheel status als rijksmonument?

Voor de volledige beschrijving klik hier

26 Gebieden met passie Bergharen

Waar zit de passie? Betrokkenheid Gemeenschapszin bevorderen, omzien naar elkaar, leefbaarheid als een attractieve motor. Van wie is het dorp eigenlijk, de wijk en de straat? En vergeet niet de mooie omgeving? Samen de verantwoordelijkheid dragen, daar waar het kan inzet tonen. En dan flink de schouders eronder.

Wonen in een fijn dorp Midden in het Land van Maas en Waal, is het goed wonen in een klein en overzichtelijk dorp. Of je er nu vandaan komt of te boek staat als import. Huis, tuin, straat, buur, wijk, landschap, alles past. De rust, het landelijke, spreekt je aan en Wijchen en Nijmegen zijn niet ver weg. Hier wil je (voorlopig) blijven.

Rijk verenigingsleven Wanneer mensen bij elkaar wonen, komen ze graag samen in een vereniging. Om te sporten, te zingen of muziek te maken. In geloofgemeenschappen om te vieren. Ondernemers, maar ook ouderen bundelen hun krachten. Zij die linedance willen vinden elkaar. En de Wurmensoppers staan elk jaar paraat.

Monumenten Om de sfeer van het dorp te proeven, helpt een rondgang langs de monumenten. Van neogotisch kruisbasiliek naar molen de Verrekijker, van voormalig gemeentehuis naar de Kapelberg. En vergeet de krukhuisboerderijen niet. Tijden van weleer zijn af te lezen van de gevels. Een boekje en een route brengen mij op weg.

Voor de volledige beschrijving klik hier

28 Gebieden met passie Waterkwartier

Waar zit de passie? Verbindingen leggen Met het besluit een stadswijk te herstructureren, breekt een spannende periode aan. Kaalslag, bouwput, renovatie, mensen herhuisvesten. Maar door partijen met elkaar te verbinden, waarbij in eerste instantie sprake was van aftasten, hebben goede relaties geleidt tot begrip en inzet. Het vertouwen maakt dat het met de opgave goed komt.

Volhouden Het is algemeen bekend dat je lange adem nodig hebt, in processen, ruimtelijk en sociaal van aard. Dan wordt volhouden een belangrijke capaciteit. Lukt het om tien jaar lang de continuiteit te bewaren? Hoofdlijnen vasthouden, trouw zijn aan ambities. Zonder voortgang te frustreren. Stap voor stap komen er gedragen resultaten.

Fijn wonen in de wijk Wonen in Waterkwartier is vooral prettig en overzichtelijk. En goed dat de wijk een stevige impuls krijgt. Renovaties en dagelijkse voorzieningen binnen handbereik, Maatschappelijke service en ontmoetingen voor de binding. Wordt de wijk alleen maar beter van. En de slogan is niet voor niets: een wijk waar je jong kunt zijn en oud kunt worden.

Details Het is ook gewoon een wijk, ingericht en aangekleed, waar het plezier ook in de details gaat zitten. Mistige knotbomen als kunst in het water. Kleurrijke natuurfoto’s als decoratie aan de schuren. Speeltoestellen als uitnodiging om te bewegen. Fruitige tuin als ademruimte langs wijkontsluitingsweg. Om al wandelend in eigen leefomgeving te ontdekken.

Voor de volledige beschrijving klik hier

30 Gebieden met passie Gebieden met passie Zesde editie Gelderse prijs in Gelderland voor ruimtelijke kwaliteit

Kan een gebied passie bezitten? Even uitproberen. In een kleine bloemlezing krijgt het thema ‘gebieden In het voorjaar van 2015 heeft de provincie gemeen- Grote uitloopgebieden Hartstochtelijk liggen de uiterwaarden langs met passie’ een nadere inkleuring. Het geeft een over- ten en diverse maatschappelijke organisaties als Vooral nabij steden en grote dorpen. Grote behoefte de rivier. Verlangend baant het kanaal zich zicht van hoe passie en gebieden tot elkaar kunnen waterschappen, dorpsbelangen, landschapsgroepen bestaat voor de stedeling en dorpsbewoner om stad een weg door het land. De anders zo stille streek verhouden. gevraagd om mooie voorbeelden aan te leveren en dorp even te laten voor wat het is en om de ruimte is onverwacht strijdlustig. Het verafgelegen land- van ‘gebieden met passie’. Daar is goed gehoor aan op te zoeken. Veelal agrarische gebieden krijgen een goed toont zich gekweld. De dorpen aan de zoom 1 gegeven met als resultaat een lijst van 56 gebieden meer multifunctioneel karakter: ruimte voor passie voelen zich beminnelijk. De stadsrand gaat liefde- Er is sprake van maatschappelijke dynamiek in een die elk afzonderlijk iets vertellen over passie ter voor landschapsbeleving, natuurontwikkeling, vol om met het buitengebied. Het verommelde gebied; betrokkenheid vanuit bewoners, gebruikers, plekke en daarmee in Gelderland. Uit de inzen- streekeigenheid, cultuurhistorie, sporten, spelen tussengebied is dramatisch aangeslagen. lokale organisaties, grondeigenaren, vrijwilligers. dingen kan geconcludeerd worden dat gebieds- en bewegen, voedselproductie, stadslandbouw, Woonwijken gedragen zich ronduit romantisch, Maar ook passie vanuit bestuur: enthousiasme, gerichte passie in Gelderland zich richt op uit- verblijfsrecreatie, genieten, evenementen etc. en centrumgebieden overdreven levendig, werk- visionair, bestuurskracht, draagvlakvorming, eenlopende ruimtelijke fenomenen. Ook hier daarbij behorende voorzieningen en faciliteiten. terreinen volstrekt ijverig, windmolenparken uitnodigende houding. En ook passie bij een kleine bloemlezing. De genoemde voorbeelden Voorbeelden zijn Weteringse broek, Wehlse broeklanden, driftig, zonnevelden vurig. ontwikkelaars. komen uit de longlist (zie lijst op pagina 36). buitengebied van Ede, Ooijpolder, Park Lingezegen.

Wat mij betreft kan een gebied passie hebben, maar 2 Gelderse historische stadjes Stads- en dorpsranden het ligt meer voor de hand dat passie vooral uitgaat Staand in een gebied – je kijkt om je heen – denk je: Deze stadjes hebben een zeer menselijke maat en Randen om steden en dorpen functioneren vaak van de mensen zelf. Passie is dan een sterk gevoel dit is goed en je denkt: dit moet zo blijven. Of als er vormen een ensemble van historiciteit, verhalen en als uitloopgebied. Ruimte voor de stedeling en dorps- dat haar bron vindt in het denken en handelen van wat moet gebeuren dan graag met aandacht en liefde geschiedenis. Een fijne – kleinschalige – gebouwde bewoner om beleving en gebruik van stad en dorp mensen. En mensen staan in een relatie tot elkaar nieuwe ontwikkelingen inpassen in de bestaande omgeving vol monumenten. Opvallend zijn de complementeren met beleving en gebruik van maar ook tot gebieden – hen omringende ruimten situatie. Of er moet een statement gemaakt worden. de aanwezigheid van (resten van) vestingen. In deze het (platte)land. Passie om met meer aandacht en en leefomgevingen – en tonen daarbij een al dan niet Met passie en durf wordt de beweging ingezet naar stadjes wordt gastvrijheid rijkelijk uitgeoefend. liefde deze randzones te bestemmen, in te richten sterke betrokkenheid. Passie mag worden opgevat als transformatie van het gebied, naar misschien wel Recreanten en toeristen zijn welkom. Er is een actieve en te beheren. Nabijheid is van belang. het vermogen van bewoners, bestuurders en anderen een nieuwe ordening. lokale bevolking en de middenstand profileert zich. Voorbeelden zijn Horsterpark, Landschapspark De Schans, om intensief met en voor een gebied aan de slag Interessant: de landschappelijke omgeving doet Renkums beekdal, Ooyse Schependom, Speelse Veld, te gaan. Hartstochtelijk en liefdevol, soms niet 3 ook mee en bepaalt mede de charme van het stadje. Esvelderbeekzone. zonder strijd of drift. Met grote inzet en verantwoor- Het gevoel krijgen dat het gebied klopt. Je begrijpt Voorbeelden zijn Bredevoort, Groenlo, Buren en Hoge en delijkheid. Deze passie leidt tot mooie en goede het volkomen of het gebied maakt nieuwsgierig. Lage Linie van Doesburg. Landgoederen ontwikkelingen en resultaten. En dat ga je merken Je hebt er een klik mee. En dan gepassioneerd raken Gelderland is een landgoederenprovincie bij uitstek. als je in zo’n gebied gaat rondlopen. vanwege de kwaliteit of schoonheid van het gebied. Vitale kleine kernen Een landgoed als resultaat van passie. Het gaat om Gevoel van trots maakt dat je je buitenlandse Gelderland kent vele dorpen, kleine kernen en samensmelting van landgebruik, wonen met allure 7 vrienden graag naar dit gebied meeneemt. buurtschappen. Met name kleine kernen vinden en tuinontwerp. Landgoederen zijn aangename hun passie in de sociale cohesie. Er is sprake van plekken en gebieden, grotendeels toegankelijk, om 4 een opvallende betrokkenheid op de dorpsgemeen- te genieten van landschap, natuur, cultuurhistorie. Het verhaal van de plek of het gebied. Wat is bekend schap en haar omgeving, een sterk verenigingsleven. Uitdaging is om nieuwe economische dragers te en wat is daarvan nog terug te zien, bewaard of De dorpen hebben hun verhalen. Aandacht voor vinden. 2 geboekstaafd? Geschiedenis in beeld, landschap dat (behoud van) voorzieningen. ‘Dorpsbelangen’ Voorbeelden zijn Hackfort, Scherpenzeel, De Slangenburg, 13 leest als een boek. Verhalen geven de passie door. zijn actief. Landgoederenzone Rheden. Voorbeelden zijn Rekken, Ressen en Bergharen. 11 6 5 Authentiek agrarisch cultuurlandschap 10 Heel veel activiteiten in een gebied of op een plek Landschapsbouw We houden van oorspronkelijke landschappen. 5 1 (reuring, gebeurtenissen) – de passie spat er vanaf – Opvallend is een sterke betrokkenheid vanuit Ons romatisch gevoel wordt gevoed. Een zekere 4 9 8 of de uitvoering van werken is spectaculair. Of er zijn kleine dorpen en buurtschappen op het omringende conservering is aan de orde. Dit koesteren is passie. 3 12 juist weinig activiteiten, er gebeurt ‘ogenschijnlijk’ landschap. Het gaat om concrete inzet voor land- We houden van het platteland. Het mooie contrast weinig of niets, maar het gebied wordt liefdevol schap. Landschap als passie. Vanuit bewoners met het stedelijke leven dat zowel in stad en dorp gekoesterd. en grondeigenaren, soms ondersteund door wordt geleefd. Voedselproduktie is een belangrijk Gebieden met passie in Gelderland professionele organisaties als Stichting Landschaps- thema. Passie bij de ondernemers, passie bij 1 Bredevoort 8 Honigcomplex beheer Gelderland en Vereniging Nederlands de consumenten. 2 Weteringse Broek 9 Oude IJssel 6 3 Ooijpolder 10 Renkums Beekdal Er is in een gebied sprake van een tegendruk, tegen- Cultuurlandschap. Voorbeelden zijn Terwoldse bandijk, Meuhoek, Ooijpolder, 4 Diefdijklinie 11 Park Scherpenzeel wind. Er hangt een sfeer van: ‘ondanks de tijdgeest, Voorbeelden zijn Stroe, Lintelo, Veessen-Wapenveld, Heidenhoek, het buitengebied van Ede en Heidenhoek, Wassinkbrink en 5 Horsterpark 12 Bergharen ongunstige ligging of grote projecten die over ons Wassinkbrink, Winkelshoek, Meuhoek en Ooijpolder. Winkelshoek. 6 De Goudsberg 13 Waterkwartier 7 IJsselstein uitgerold worden, houden wij ons staande en komen wij (gepassioneerd) in beweging’.

32 Gebieden met passie Gebieden met passie 33 Samen bouwen aan de gebiedenatlas

Water Openbare ruimte We hebben verschillende landschappelijke eenheden Leven met water is het parool in Nederland. Geldt ook In stedelijk gebied zijn openbare ruimten belangrijke De uitdaging is om van al deze gebieden met variërend van komgronden tot kampenlandschappen. voor Gelderland met haar talrijke grote en kleine plekken om op adem te komen, om in beweging passie (en vele andere gebieden in Gelderland) We hebben stadsranden, tussengebieden, buffer- rivieren en vele beken. De waterschappen zetten zich te komen, om mensen te ontmoeten, om logistieke de kwaliteit van het gebied op z’n minst te hand- zones, corridors, gradiënten, stroomgebieden, met passie in om de waterhuishouding voor elkaar relaties voor elkaar te krijgen. In veel gevallen wordt haven, maar beter nog deze te versterken of door perifere gebieden. We hebben de verzameling te krijgen. Water is verhaal en geschiedenis, water met passie vormgegeven aan de inrichting van deze te ontwikkelen. Dit vraagt om inspirerende van de zesde editie (en voorgaande edities) van is opgave en uitdaging, water is kans en bedreiging. plekken. Ontwerpen als belangrijke motor. en adequate kwaliteitszorg. Bijvoorbeeld door de Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit en haar Aandacht voor functiekoppelingen. Voorbeelden zijn Europaplein Renkum, Unilocatie Wachtelenberg een gebiedenatlas. 13 genomineerde gebieden met passie. Kortom veel Voorbeelden zijn Rivierpark (Ruimte voor de Waal), Berkel, – sportvelden – Epe en Wageningen. gebieden in Gelderland die veelal ook met naam en Oude IJssel, de Groesbeek, Renkums beekdal, Diefdijklinie, Belangrijk motto van het Gelders omgevingsbeleid is: toenaam te duiden zijn. Dan ontstaat de nieuws- Rijnstrangen en Apeldoornskanaal. Gelderse streken ‘sturen op doelen, ontwikkelen met kwaliteit’. gierige vraag: wat wil ik weten van een gebied? Passie voor streken. Wie kent de Gelderse streken Daarmee worden de maatschappelijk opgaven Achterin het boek is als leidraad een werkblad Nationaal landschap niet: Veluwe, Achterhoek, Rivierengebied (Betuwe, centraal gesteld en wordt de daaraan gekoppelde opgenomen (zie pagina 147). Gelderland heeft zeven nationale landschappen. stadsregio Arnhem-Nijmegen). Je thuis of je kwaliteitszorg geagendeerd. Om het kort door Om trots op te zijn. Mooie aaneengesloten ensembles verbonden voelen in of met een streek voedt de bocht te zeggen: dat wat we willen realiseren De gebiedenatlas zal beeldend en inspirerend, waar landschap, natuur, cultuurhisorie, bewoning de passie. Een streek is een eenheid, mensen hebben dat we dat dan ook met kwaliteit doen. En wat is praktisch en uitdagend, toepasbaar en aanpasbaar en gebruik bij elkaar komen. De schoonheid straalt er er een mentaliteit. Er is sprake van identiteit, trots, dan kwaliteit en hoe doe je dat dan? Kwaliteitszorg zijn. Dit laatste duidt op een zogenaamd ‘rollend’ van af. Er zijn boeiende verhalen te vertellen. Extra eigen-heid, samenwerken, inzet. Streken hebben vraagt expliciet om een inspirerend kwaliteits- karakter van de gebiedenatlas. Dat betekent dat inspanningen zijn vereist om het mooi te houden. een behoorlijke omvang. instrument, bijvoorbeeld in de vorm van een het benoemen van kwaliteiten en ambities en het Hele gebieden of onderdelen daarvan. Voorbeeld is de IJsselvallei gebiedenatlas. ontwerpen van bouwstenen in zekere zin periodiek Voorbeelden zijn Diefdijklinie (NL Nieuwe Hollandse Waterlinie), herhaald kunnen worden, waardoor nieuwe De Goudsberg (NL Veluwe), Nationaal park Veluwezoom en De gebiedenatlas is een kwaliteitsinstrument dat inzichten en waarderingen weer een rol kunnen landgoederenzone Rheden (NL Veluwe), Renkums beekdal In grote lijnen laat het thema ‘gebieden met passie’ mag inspireren. Op niveau van gebieden doet zij spelen in de continue kwaliteitszorg voor de Gelderse (NL Veluwe), Hackfort (NL Graafschap). zich goed vertalen in betrokkenheid met een gebied. handreikingen om het ‘ontwikkelen met kwaliteit’ leefomgeving. Deze passie zien we bij particulieren. Het kan gaan handen en voeten te geven, zowel inhoudelijk als Natuurgebieden om privépersonen, grondeigenaren, stichtingen. procesmatig. Daar zit de rol en betekenis van dit De gebiedenatlas kent geen formeel juridische status. Gelderland is een echte natuurprovincie. Ze wordt Zij werken vanuit passie met grote betrokkenheid instrument. Om met bouwstenen die in de gebieden- Wel is er een relatie met de kernkwaliteiten die gekenmerkt en gewaardeerd door een uitgebreid met een plek of gebied, met het bezit. Verantwoor- atlas worden verzameld de hand te reiken aan het in de Gelderse omgevingsvisie staan opgetekend. natuurnetwerk (beleidsmatig aangevuld met een delijkheid om zorg te dragen voor instandhouding gebied en aan mogelijke initiatieven die in dat gebied Deze kernkwaliteiten zijn met name geformuleerd groene ontwikkelingszone). Grote en kleine eenheden en ontwikkeling wordt sterk gevoeld. spelen of kunnen gaan spelen. De bouwstenen: met oog op het Gelders natuurnetwerk en de Groene natuur, ecologische verbindingszones, groene land- Betrokkenheid is ook waar te nemen vanuit • geven voeding aan versterking van de kwaliteit omgevingszone en de zeven afzonderlijke nationale schapselementen, natuurrijke agrarische gebieden. bewonerse en lokale groepen. Passie krijgt hier vorm van de leefomgeving landschappen in Gelderland. Passie voor de natuur is rijkelijk aanwezig. hoe bewoners, ondernemers, lokale groepen en • dragen bij aan een beter begrip van het gebied Voorbeelden zijn Gorsselse heide, Nationaal park Veluwezoom, organisaties zich verbonden voelen met een gebied • nodigen uit tot een uitdagende betrokkenheid De provincie wil in co-creatie samen bouwen aan Heidepol, De Goudsberg en Renkums beekdal. en de ontwikkelingen in het gebied. Hoe met inzet met het gebied de gebiedenatlas. Daarom zal de gebiedenatlas op en verantwoordelijkheid wordt bijgedragen aan • verleiden ruimtelijke initiatieven meer kwaliteit bijzondere wijze tot stand komen, namelijk door Stedelijk gebied of gebouwde omgeving de kwaliteit van de leefomgeving. te realiseren het digitaal platform Maak Gelderland Mooier Naast het landelijk gebied kent Gelderland vanzelf- Er is ook sprake van passie vanuit het bestuur. Hier zij opgemerkt dat we kwaliteit integraal in het leven te roepen. Op dit platform nodigt sprekend ook stedelijk gebied. Passie om het stedelijk Passie krijgt hier vorm door waarneembare en verstaan. Dus niet alleen ‘groen en landschap’ de provincie de hele Gelderse samenleving uit om mee gebied goed te gebruiken, in te richten en te beheren. opvallende inzet van besturen van overheden maar ook ‘stad en economie’. Ja zelfs inclusief te bouwen aan de gebiedenatlas. Dat kan door bij te En in het stedelijk gebied wonen de meeste mensen. (en waterschappen). Met inzet van enthousiasme, sociaal-culturele identiteiten en condities van dragen aan de dialoog over favoriete plekken of door Voorbeelden zijn Waterkwartier Zutphen, Centrumgebied Epe, kennis van zaken, visie- en draagvlakvorming, milieu en gezondheid. deskundige inbreng van particulieren, organisaties Honigcomplex Nijmegen, Kloosterpark in ’s Heerenberg, Kennis- daad- en bestuurskracht en met een uitnodigende of bureaus die voorstellen kunnen doen hoe om campus Ede, Stationskwartier Twello, Dru-Industriepark Ulft, houding. Om welke gebieden gaat het? Gebieden hebben we te gaan met kwaliteiten van verschillende gebieden. Ploen-Zuid Duiven, Droo-Zuid Duiven en Wageningen. in alle soorten en maten. Eén gebied kunnen we al Het platform is reeds in de lucht. De publieksprijs noemen: Gelderland zelf. Of drie streken: Veluwe, van de Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2016 Achterhoek en Betuwe. Of zes regiogebieden: Stads- heeft daarop gedraaid. Stap voor stap biedt de pro- regio Arnhem Nijmegen, Foodvalley, Stedendriehoek, vincie op dit platform de ruimte om gezamenlijk Achterhoek, Noord Veluwe en Rivierengebied. in dialoog het kwaliteitsdenken in brede zin verder Of 54 gemeenten. We hebben nationale landschap- te brengen. pen, waardevolle open gebieden, stiltegebieden, dagrecreatieterreinen, natuurgebieden (Gelders Ga naar de website van de provincie Gelderland, kies natuurnetwerk), landgoederen, bestaande de discussieplatforms en selecteer Maak Gelderland bebouwde gebieden, bedrijventerreinen. Mooier: http://maakgelderlandmooier.gelderland.nl

34 Gebieden met passie Gebieden met passie 35 Wie hebben gebieden met passie aangedragen?

Waterschappen Gemeenten • Diefdijklinie, Pavijen / Lange Aventuur en • Bredevoort - Aalten De Groesbeek - Waterschap Rivierenland • Weterings broek - Apeldoorn • Oude IJssel (van grens tot De Pol) en Berkel • Esvelderbeekzone - Barneveld (van Almen tot Zutphen) - Waterschap Rijn • Ooijpolder - Berg en Dal en IJssel • Hackfort en Meuhoek - Bronckhorst • Weteringse broek en Esvelderbeekzone - • Buren - Buren Waterschap Vallei en Veluwe • Hoge en lage linies - Doesburg • Wehlse Broeklanden en Dorpsbelangen De Slangenburg - Doetinchem • Rekken - Belangenvereniging Rekken • Droo-Zuid, Ploen-Zuid en Horsterpark - Duiven • Bergharen - Leefbaarheidsgroep Bergharen • De Goudsberg, Veluweflank, kenniscampus • Ressen - Vereniging Dorpsbelangen Ressen en agrarisch buitengebied - Ede • Bredevoort - Bredevoorts Belang • Centrumgebied en Unilocatie Wachtelenberg (sportvelden) - Epe Stichting Landschapsbeheer Gelderland • IJsselstein - Hattem • Lintelo • Apeldoornkanaal 5e en 6e pand - Heerde • Stroe • Kloosterpark - Montferland • Veessen-Wapenveld • Rivierpark (ruimte voor de Waal), Honigcomplex • Heidenhoek, Wassinkbrink en Winkelshoek en Ooyse Schependom - Nijmegen • Gelders waterlinielandschap (Diefdijklinie) • Groenlo - Oost Gelre • DRU-industriepark en Oude IJssel (van grens Andere stichtingen, organisaties en particulieren tot stuw De Pol) - Oude IJsselstreek • Ooijpolder - Stichting Via Natura • Europaplein en Renkums beekdal - Renkum • Middenhof - Stichting Behoud IJsselhoeven • Nationaal park Veluwezoom en • IJsselvallei - Stichting IJsselhoeven landgoederenzone Rheden - Rheden • Park Scherpenzeel - Stichting Landgoed • Rijnstrangen - Rijnwaarden Scherpenzeel en Geldersch Landschap en Kasteelen • Stationskwartier Twello, Terwoldse bandijk en • Gorsselse Heide - Stichting Marke Gorsselse Heide Weteringsebroek - Voorst • Park Lingezegen - Bureau Park Lingezegen • Centrum / Duivendaal / • De Goudsberg - Stichting Luntersch Buurtbosch entreegebieden - Wageningen en Geldersch Landschap en Kasteelen • Landschapspark De Schans - Westervoort • Weteringse broek - Natuurmonumenten • Speeldse Veld - West Maas en Waal • Heidepol - Natuurbegraafplaats Heidepol • Waterkwartier - Zutphen • IJsselstein – Hans Veltkamp • Honigcomplex - Ontwikkelbedrijf Waalfront

36 Gebieden met passie Gebieden met passie 37 Bredevoort Kulturhus ’t Grachthuys Sint Bernardus Bredevoort met zijn 1.380 inwoners ligt in de Achterhoek. Niet eens zo ver weg van de Rijksgrens met Nordrhein-Westfalen. ’t Zand Het ligt tussen de Boven Slinge en de Schaarsbeek en gaat op in het authentieke boerenlandschap van Oost Nederland. Het stadje ligt net even bezijden de N318 die loopt van Varsseveld en Aalten naar Winterswijk. In de nabijheid ligt het recreatiegebied Slingeplas, 34 ha. groot. Schaarsbeek Vroeger heette Bredevoort een Heerlijkheid. Rondom het voormalige kasteel van het stadje Bredevoort reikte haar grondgebied tot en met Winterwijk en Dinxperlo. De bisschop van Münster Grote Gracht en de hertog van Gelre hebben er om gestreden. Vestingpark In 1188 werd Bredevoort al vermeld, maar het is ouder. In de loop van de 17e eeuw werden de middeleeuwse stadsmuren vervangen door vestingwerken. Slingeplas Het werd een echt garnizoenstadje dat lange tijd in persoonlijk bezit was van de Nassaus. Sinds 1818 maakt Bredevoort deel uit van de gemeente Aalten.

Op 27 augustus 1993 is Bredevoort officieel benoemd tot Nationale Boekenstad. Een titel die het deelt met een aantal andere Europese stadjes. Maar tijden veranderen. Het imago van alleen boeken is niet meer voldoende, gezien de ontwikkelingen in deze Boven Slinge branche. Bredevoort is zich opnieuw gaan uitvinden. VVV Bredevoort

Boekenstad vindt nieuwe uitdagingen

N318

Bastion Welgemoed met molen Prins van Oranje Ambtshuis

voormalige Dutch Button Works fabriek

Ingezonden door: Koppelkerk Gemeente Aalten Cultureel centrum Vereniging Bredevoorts Belang

38 Gebieden met passie Gebieden met passie 39 Bredevoort

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Bredevoort is een goed bewaard gebleven vesting- De Vereniging Bredevoorts Belang heeft al ruim 1 stadje met pittoreske straatjes en kleinschalige, 130 jaar als doel “het bevorderen van het welzijn en Durf jezelf opnieuw uit te vinden traditionele bebouwing. De verdedigingsfunctie de welvaart van Bredevoort”. Door zaken gezamenlijk Wanneer het oude concept niet meer optimaal functioneert, en het agrarisch verleden zijn duidelijk afleesbaar aan te pakken staat ze als vereniging sterk en heeft ga dan – na herijking – over op een nieuw concept, waar je weer jaren in het oude centrum. In de stadsplattegrond zijn ze groot draagvlak in het stadje. Ze voert duurzaam mee vooruit kunt. Boekenstad+, of hoe je het ook wilt positioneren, geen wezenlijke veranderingen opgetreden. overleg met de gemeente Aalten. De vereniging is biedt volop nieuwe kansen. Wellicht een nieuw imago. Vandaar dat het historische deel van Bredevoort op actief betrokken bij de ontwikkeling van het stadje Ruimte voor nieuwe diensten, faciliteiten, evenementen. 10 maart 1986 is aangewezen tot beschermd stadsgezicht. en draagt zorg voor het historische erfgoed o.a. door Markante plekken zijn ’t Zand (waar ooit het kasteel restauratie en onderhoud van diverse monumentale 2 heeft gestaan), het driehoekige marktplein panden. Ze zet Bredevoort ook op de kaart als toeris- Ga slim en creatief met leegstand om (De Markt) en het bastion ‘Welgemoed’ met de molen tisch trekpleister. Daarvoor runt ze de plaatselijke Gebouwen – zeker historische gebouwen – dienen niet leeg te staan. ‘Prins van Oranje’. De Grote Gracht is nog een over- VVV met vrijwilligers. Een bijzonder project dat ze De voormalige school is een ambachtencentrum en brouwerij geworden, blijfsel van de vestingwerken. Ook het religieus in eigen beheer heeft uitgevoerd is de inrichting van de Koppelkerk een culturele vrijplaats en de boterfabriek een woning. erfgoed, waaronder de Oude Sint Joriskerk en het Vestingpark Sint Bernardus. Aan de binnenzijde Er zijn plannen voor Sint Bernardus richting toeristisch verblijf de Sint Georgiuskerk, is bepalend voor het karakter van de Grote Gracht is een parkachtige ontmoetings- (groepsverblijf, B&B), specialiteitenwinkeltjes, galeriewinkel en van Bredevoort. ruimte ontstaan. Langs het ‘zwevend’ Vestingpad, (lichte) horeca. Wie heeft ideeën voor de voormalige Dutch Button dat de contouren van de voormalige vestingwal Works fabriek? Bredevoort is vooral een charmant Gelders stadje – zeg volgt, zijn de verschillende tijden te beleven die niet dat het een dorp is – vol schoonheid, sfeer en bij een Engelse tuin horen met een theehuis en 3 authenticiteit. Vriendelijk en gastvrij. Vol van bij een kloostertuin, inclusief tbc-lighallen en Laat de tijdslagen zien verhalen, men zegt dat de geest van het garnizoen- een Lourdesgrot. Ligt de historie op straat en de geschiedenis binnen handbereik, stadje nog in de lucht hangt. Herinrichtingprojecten zet daar dan vol op in. Ook als het onder de grond zit of in hoofden maken dat de openbare ruimte naadloos aansluit bij De gemeente Aalten kijkt met een integrale blik van mensen. Met kunstzinnige middelen, re-enactment, poëzie-routes het historische en groene karakter van het stadje. naar nieuwe ontwikkelingen en zoekt daarbij naar wordt de tijd beleefbaar. Maar ook door vakkundige restauraties of Dat geldt ook voor diverse kunstuitingen. nieuwe economische dragers. Dat doet ze samen zelfs herbouw, zoals van het Ambtshuis uit 1699. met bewoners en ondernemers. De focus blijft wel De benoeming tot Boekenstad heeft tot nieuw elan gericht op het historisch karakter van het stadje 4 geleid. Het boekenstad concept heeft het oude en de kwaliteiten van het omringende landschap. Schuif met de ruimte centrum een eigen identiteit gegeven met zichtbaar Bij nieuwe ontwikkelingen houdt de gemeente Soms biedt schuiven met ruimte oplossingen. De niet passende meubel- aanwezige boekenkraampjes en winkeltjes in rekening met de gewenste identiteit en de zaak in de historische kern is gesloopt en verplaatst naar een goede plek. het straatbeeld. Maar door o.a. verschuiving van ontwikkeling van een nieuw (Boekenstad+) imago. Op de vrijkomende locatie is het Ambtshuis herbouwd als woonzorg- de boekenmarkt naar het internet zijn er nu nog Belangrijke thema’s zijn herbestemming van complex. Hierdoor is Sint Bernardus beschikbaar gekomen voor maar een handvol winkeltjes over, terwijl in leegstaande panden, multifunctioneel gebruik van een nieuwe invulling die kansen biedt voor versterking van het hart de hoogtijdagen wel 30 boekhandels actief waren. gebouwen en het versterken van het toeristisch- van Bredevoort. Dat betekent dat tegenwoordig het boekenstad- recreatief product (seizoensverbreding, faciliteiten imago wordt opgeplust, doorontwikkeld en verbreed voor meerdaags verblijf, kwaliteitsimpuls voor richting kunst, ambacht, cultuur, evenementen de Slingeplas). Bijzonder is de aandacht voor en toerisme. het uitloopgebied in de noordelijke stadsrand met recreatieve voorzieningen, natuurontwikkeling, Bredevoort is een hotspot in het toeristisch-recreatief Kulturhus ’t Grachthuys en kleinschalige bebou- product van de Achterhoek. Natuurlijk heeft het wingsmogelijkheden. Het terugbrengen van stadje zelf grote aantrekkingskracht, zeker nu er de openheid van de voormalige schootsvelden, nieuwe culturele diensten en evenementen worden is bijzonder. aangeboden. Maar het vormt ook een knooppunt ‘Haar charme in de vele routenetwerken. En vlak de recreatieplas niet uit, goed voor jaarlijks 40.000 bezoekers. en gastvrijheid vergeet je niet’

40 Gebieden met passie Gebieden met passie 41 Bredevoort

42 Gebieden met passie Gebieden met passie 43 Bredevoort

44 Gebieden met passie Gebieden met passie 45 Weteringse Broek verbindingskanaal Het Weteringse broek ligt aan de noordoostkant van Apeldoorn, zowel op het grondgebied van gemeente Apeldoorn als op dat van gemeente Voorst. Aan de westzijde van het gebied loopt nieuwe Wetering De Vecht rijksweg A50, een behoorlijke barrière tussen stad en het buitengebied. De oostgrens wordt gevormd door de denkbeeldige lijn tussen de dorpen De Vecht en Teuge, met zijn vliegveld. Het omvat ongeveer 500 ha.

Weteringse broek maakt onderdeel uit van wat gemeente Apeldoorn de Groene Mal noemt, de groene stadsrandzone van ‘buitenstad’ Apeldoorn. Gemeente Voorst ziet het Weteringse broek als onderdeel van haar Groene Carré, het waardevolle landschappelijke groene hart van de regio Stedendriehoek Apeldoorn – Deventer – Zutphen. Bijzonder is dat Weteringse broek het ontginningslandschap in zich herbergt van de IJsselvallei. Dat is o.a. te herkennen aan de zuid-noord gerichte weteringen (en dwarskanalen) vliegveld Teuge en vormt daarmee het contrast met de meer naar ’t Hul het westen – en hoger – gelegen, bosrijke Veluwe. grote Wetering Weteringse broek toont zich als een agrarisch buiten- gebied. Maar wanneer men goed in het gebied rondkijkt, is er wel degelijk meer aan de hand. Een oud planologenconcept – het STUIT-gebied klein Drenthe (stedelijk uitloopgebied) – heeft hier daadwerkelijk gestalte mogen krijgen.

Drostendal Teuge Met nieuwe plekken wordt het broek park Zuidbroek interessant voor stad en dorp Rijksstraatweg

Apeldoorn

spoorlijn Apeldoorn - Deventer

snelweg A50 Ingezonden door: Gemeente Apeldoorn Gemeente Voorst Waterschap Vallei en Veluwe Vereniging Natuurmonumenten

46 Gebieden met passie Gebieden met passie 47 Weteringse Broek

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Weteringse broek is een dicht bij de stad gelegen Zowel gemeente Apeldoorn als Voorst zijn op zoek 1 agrarisch buitengebied. Door haar ligging en naar passende functies voor hun buitengebied. Beide Durf opnieuw te beginnen potenties heeft ze kunnen uitgroeien tot een gemeenten willen de vitaliteit van het platteland Toen in 2002 bleek dat een klassiek – van bovenaf – gestarte stedelijk of recreatief uitloopgebied. Niet alleen behouden en invulling geven aan het STUIT-gebied planontwikkeling voor Weteringse broek in het gebied niet aansloeg, voor de stad, maar ook voor omliggende dorpen. (stedelijk uitloopgebied). Voor Apeldoorn is de aan- is in 2006 een gebiedsvisie opgeleverd die is opgesteld door gemeenten Er is een buitengebied vol variatie ontstaan waar welis- dacht voor haar oostelijke stadsrandzone betrekkelijk en waterschap in nauwe samenwerking met bewoners, ondernemers waar de landbouw nog goed gedijt, maar waar nu nieuw. De westelijke stadsrandzone, gelegen in en andere organisaties, ‘rond de keukentafels’. Nuchter en betrokken ook aanzienlijke ruimte is gemaakt voor extensieve de Veluwe, trekt immers al langer veel aandacht. opnieuw beginnen loont. recreatie, passende natuurontwikkeling, goed Voorst is gericht op de versterking van de verbin- waterbeheer en nieuwe woongelegenheden. dingen tussen haar dorpen onderling en zet sterk 2 in op borging van de ruimtelijke kwaliteit van Maak plekken in het landschap Als aanvulling op de bestaande infrastructuur o.a. haar buitengebied. Wat zo vanzelfsprekend is in het stedelijk gebied, is ook van waarde in van het gebied – vanouds de landelijke wegen en het landelijke buitengebied. Bijzondere plekken maken draagt bij aan weggetjes – is als het ware een nieuwe infrastructuur Dat Waterschap Vallei en Veluwe in Weteringse broek toegankelijkheid, zichtbaarheid en beleefbaarheid van het landschap. toegevoegd, een netwerk van paden en routes voor werk heeft te doen staat buiten kijf. Het behoort Bijvoorbeeld de driehoek bij Knooppunt 66. Dit was een maïsveld, het langzame, recreatieve en het woon-werk-school tot haar taak om ook in dit gebied te zorgen voor nu een recreatieve ontmoetingsplek. Een plek om te spelen en te leren. fietsverkeer. Ook de wandelaar wordt voorzien met een goede waterhuishouding en voor goede water- klompenpaden en paden door nieuwe natuur- kwaliteit. Daarbij gaat zij steeds vaker integraler 3 gebiedjes. Naast de bestaande viaducten over de A50 aan de slag en overstijgt zij haar eigen sector door Zoek verbindingen met de stad zijn herkenbare recreatieve verbindingen gemaakt meer oog te hebben voor recreatie en natuur- Niet alleen fysiek zoals herkenbare recreatieve verbindingen over de A50. om de bereikbaarheid vanuit de stad te vergroten. ontwikkeling. Maar ook iets minder fysiek, bijvoorbeeld ’t Hul. Vrijwilligers hebben Het is deze verbeterde toegankelijkheid die het een wilgenbos geplant. De wilgentenen gaan als voedsel naar Apenheul. Weteringse broek direct aantrekkelijker maakt. Opmerkelijk is de betrokkenheid van Natuur- Zo zie je hoe de stad meer gebruik kan maken van zijn directe omgeving. monumenten. Een landelijke organisatie met Weteringse broek als het platteland van anno nu, ongeveer 730.000 leden en gericht op aankoop 4 een leefruimte waar het goed toeven is. Onmiskenbaar en beheer van natuurgebieden, landgoederen etc. Doe aan functieverandering een landelijke sfeer, met gevoel van ruimte en rust. Natuurmonumenten beheert vier deelgebieden Elk buitengebied is rijk aan boerenerven. Velen daarvan stoppen met Op oude en nieuwe erven wordt gewerkt en gewoond. in Weteringse broek, waaronder Het Hul. het landbouwkundige bedrijf. Functieverandering en verbetering van Altijd in een groene setting. Het landschap ter plekke Voor Natuurmonumenten is Weteringse broek de landbouwstructuur liggen in de rede. Zo ook in Weteringse broek. is redelijk open en aangenaam gestoffeerd met interessant omdat ze met de ontwikkelingen in Dan is sloop van oude stallen te prefereren en is herverkaveling verrassende doorzichten. Soms is de A50 in vizier dit gebied de relatie tussen stad en land onderzoekt een welkome oplossing. (of gehoor). Soms het vliegveld Teuge dat interessante en mede vormgeeft. Ze sluit expliciet aan bij en vliegbewegingen oplevert. Door het toepassen draagt bij aan de natuur- en landschapsbeleving van natuur- en landschapsbouw zijn veel nieuwe van stedelingen met hun directe leefomgeving. en bijzondere plekken ontstaan. De organisaties staan voor een belangrijke taak Liggend in de IJsselvallei is het Weteringse broek om de in de loop van de tijd opgebouwde publieks- vanouds een nat gebied. Daar wijst het woord broek participatie vast te houden en te bestendigen in natuurlijk ook op. Een moerassig stuk land, o.a. een hanteerbare organisatievorm. Deze organisatie door kwel vanaf de hogergelegen Veluwegronden. dient zich te richten op het beheer van de verschil- De in de middeleeuwen gegraven weteringen zorgen lende plekken en lintverbindingen van het gebied. voor de ontwatering van het gebied, zoals de Groote ‘Dit buitengebied nabij de stad Wetering. Nu met natuurvriendelijke oevers, fietspaden en wandelbruggetjes zijn ze de blauwe heeft nu al zoveel meer te bieden’ ruggengraat van het Weteringse broek. Elders zijn natte landbouwgronden omgezet in natuurrijke gebiedjes.

48 Gebieden met passie Gebieden met passie 49 Weteringse Broek

50 Gebieden met passie Gebieden met passie 51 Weteringse Broek

52 Gebieden met passie Gebieden met passie 53 Ooijpolder Groenlanden De Ooijpolder is het gebied dat zich uitstrekt vanaf Bizonbaai de noordrand van de stuwwal Nijmegen – Kleve tot aan de rivier de Waal. Het dorp Ooij en de buurt- schappen Persingen, Groenlanden, Wercheren en Erlecom maken deel uit van dit gebied. De polder is omgeven door de Waal die ter plekke een ruime Waal bocht noordwaarts maakt. Vanaf de stuwwal ontspringen diverse bronnen die afwateren naar ’t Meertje waar ook alle sloten in de polder op uitkomen. Via het Meertje stroomt al dit water verder naar de Waal. De Querdamm in het oosten is de rijksgrens.

De Ooijpolder, grotendeels gelegen binnen de grenzen van de gemeente Berg en Dal (een kleiner deel – Ooyse Schependom – ligt in de gemeente Nijmegen), maakt onmiskenbaar deel uit van het rivierenlandschap. Oeverwallen, komgronden, oude rivierduinen en rivierarmen bepalen het beeld. Rond 1300 werden de eerste dijken in het gebied aangelegd. Vele over- stromingen hebben het land in de loop van de tijd geteisterd. Die van 1809 heeft het dorp Persingen vrijwel geheel weggevaagd. Het is nooit meer opge- bouwd, waardoor het nu het kleinste kerkdorp van Ooij Nederland is met slechts een kerk, twee boerderijen Oude Waal en enkele huizen.

De stad Nijmegen ligt om de hoek. Voor haar bewoners, maar ook die van de dorpen op de stuwwal, Erlecom is de Ooijpolder een belangrijk recreatief uitloop- gebied. Het agrarisch cultuurlandschap als contramal voor het stedelijke leven.

Persingen Wercheren

Ooijpoort land-art OPEN Nijmegen

N325

Een landschap Ubbergen van iedereen Springplank Duitsland Beek

Wylerberg meer

Ingezonden door: Gemeente Berg en Dal het Meertje Stichting Via Natura

54 Gebieden met passie Gebieden met passie 55 Ooijpolder

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen De Ooijpolder is te kenschetsen als een authentiek In 2004 hebben de toenmalige gemeenten Ubbergen, 1 agrarisch cultuurlandschap. Een landschap dat als een Millingen aan de Rijn en Groesbeek gezamenlijk Werk met bedrijfslandschapsplannen eenheid oogt doordat haar onderdelen een sterke een landschapsontwikkelingsplan (LOP) opgesteld. De bedrijfslandschapsplannen vormen de basis voor het groene netwerk samenhang vertonen. Een zekere robuustheid en Een beleidsdocument waarin de koers wordt aange- in de Ooijpolder. Het plan betreft het gehele bedrijfsoppervlak van gaafheid kenmerken het landschap. De Waal en geven hoe men met het landschap in deze gemeenten de agrarische ondernemer. Dus niet alleen het erf zelf. Met goede haar uiterwaarden dragen daaraan bij. Het geheel wil omgaan. Daaraan is ook een uitvoerings- ontwerpen – als het ware diep het land in – realiseren boeren fraaie biedt ruimte en rust, een weldadige openheid met programma gekoppeld. Belangrijke opgaven zijn: en robuuste landschapselementen. ongekende zichten op hogere stuwwallen, waarvan realiseren van een ecologische verbinding tussen het uitzicht op de Ooijpolder zelf weer fenomenaal is. de stuwwal en de uiterwaarden van de Waal, vorm- 2 geven van landschapsbeheer op particuliere gronden Sluit langdurige beheercontracten Binnen de robuustheid van het landschap tekent zich (via groenblauwe diensten) en aanleggen van Natuur- en landschapsontwikkeling vragen om duurzaam beheer. een veel fijnmaziger en samenhangend netwerk van recreatieve verbindingen (binnen het gebied met Daarom worden beheercontracten afgesloten voor 30 jaar, een goede gebiedseigen landschapselementen af. Hagen en heggetjes, boerenlandpaden en met omliggende gebieden, garantie voor de toekomst. De jaarlijkse beheervergoedingen worden ruige zones en knotbomen, bloemrijke dijkhellingen uiterwaarden, dorpen en de stad). De gemeenten betaald uit een gemeentelijk landschapsfonds. Ook privaat geld wordt en natuurvriendelijke oevers, poelen en moeras- hebben consequent het LOP als basis gebruikt voor ingezet, bijvoorbeeld van Stichting Landschapskapitaal. gebiedjes. Vele landschapselementen waren er al. de ontwikkelingen in de Ooijpolder. Nu gemeenten Maar door gerichte landschapsontwikkeling is daar onlangs zijn samengevoegd in de gemeente Berg 3 veel bij gekomen. Terwijl boeren in dit boerenland en Dal is de tijd aangebroken om het landschaps- Voeg land-art toe aan je landschap gewoon door blijven boeren. ontwikkelingsplan te vernieuwen. Beschouw het als een culturele daad in optima forma om in een authentiek agrarisch en natuurrijk landschap een kunstzinnige plek De Ooijpolder kent een hoge biodiversiteit. Haar ligging De onafhankelijke stichting Via Natura, opgericht in te richten. De kunstenaar, Paul de Kort, beoogt met het woord tussen de natuurrijke gebieden op de stuwwal en door de gemeenten Ubbergen, Millingen aan de Rijn OPEN, ‘neergelegd’ op de hoek van de Querdamm en de Kapitteldijk, de uitgestrekte ruige uiterwaarden van de Waal is en Groesbeek, is het loket voor de uitvoering van de openheid van het landschap, de mensen en de grens te duiden. daar debet aan. Maar ook de rijke landschapsbouw het landschapsontwikkelingsplan. Het doel is Zo’n plek vraagt wel om extra zorg. in de Ooijpolder zelf versterkt de natuurwaarden. het realiseren van een samenhangend netwerk van De vogelstand is verbeterd. Bijzonder is de aanwezig- lijnvormige landschapselementen om het agrarisch 4 heid van twee populaties kamsalamanders en cultuurlandschap in stand te houden en de kwaliteit Maak werk van monitoring de onderlinge uitwisseling daarvan. ervan te versterken. Ook wil Via Natura het landschap Belangrijk is of met alle inspanningen gewenste resultaten worden voor recreanten ontsluiten door de aanleg van vrij bereikt. Voor verbetering van ecologische relaties en versterking De Ooijpolder is goed ontsloten. Op een heel intense toegankelijke wandelpaden. Via Natura stimuleert van biodiversiteit is goed en consequent uitgevoerde monitoring manier kan het landschap van binnenuit beleefd burgers en organisaties om projecten uit het LOP noodzakelijk. Meer informelere veldschouwen geven ook informatie worden door gebruik te maken van het relatief dichte op te pakken en toetst projectplannen aan de doel- over de stand van zaken en actualiseren kennis over beheer. netwerk aan boerenlandpaden. In de uiterwaarden kun stellingen en prioriteiten van het LOP. Als loket je prachtig struinen. Natuurlijk leveren de dijken groenblauwe diensten zorgt de stichting voor lang- ook hun bijdragen aan de toegankelijkheid. jarige beheercontracten met particulieren en voor Vanuit het stedelijk gebied van Nijmegen en de betaling vanuit publieke en private geldstromen. de dorpen op de stuwwal zorgen markante bruggen Ook ziet Via Natura toe op de resultaten in het veld. voor verbinding met de Ooijpolder. Dat doet ook het trekpontje over ’t Meertje. In en rond de Ooijpolder zijn opvallend veel organi- saties aan het werk. Bijvoorbeeld de landschaps- vereniging De Ploegdriever, Vereniging Nederlands ‘Een netwerk Cultuurlandschap, Stichting Ark, Stichting de Thornsche Molen, Instituut voor Natuureducatie van samenhangende en Duurzaamheid (IVN), Staatsbosbeheer, ZLTO Rijk van Nijmegen en waterschap Rivierenland. landschapselementen’

56 Gebieden met passie Gebieden met passie 57 Ooijpolder

58 Gebieden met passie Gebieden met passie 59 Ooijpolder

60 Gebieden met passie Gebieden met passie 61 Diefdijklinie Fort Everdingen De Diefdijklinie loopt – langgerekt – van de Lek bij Everdingen (ZH) naar de Broekse Sluis in Spijk. Lek Van noord naar zuid heeft deze linie de volgende namen: Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk. De Meerdijk en de Zuiderlinge- Everdingen dijk volgen de Linge. De Diefdijklinie ligt in de gemeenten Culemborg, Geldermalsen en Lingewaal (GLD) en in de gemeenten Vianen (UTR) en Leerdam (ZH). De linie strekt zich uit in het rivierenlandschap met zijn uiterwaarden, oever- wallen en grotere en kleinere komgebieden. Culemborg Op de hoger gelegen oeverwallen concentreren zich de stadjes, dorpen en buurtschappen en de bekende fruitboomgaarden. Zijderveld De Diefdijk is een binnendijk of compartimenterings- dijk, in 1277 aangelegd als dwarsdijk. In de 18e eeuw ging hij deel uitmaken van de Hollandse Waterlinie. Het Wiel De dijk vormde ook een onderdeel van de 19e eeuwse Nieuwe Hollandse Waterlinie. De dijk doet nog steeds De Waai dienst als volwaardige waterkering die de Alblasser- waard en de Vijfheerenlanden beschermt bij water- overlast uit de Betuwe. Hij is een van de belangrijkste binnendijken in Nederland en vormt vanouds, Schoonrewoerd Diefdijk Wiel van Bassa en sinds 1820 bij wet vastgesteld, de grens tussen Holland en Gelderland. Oude Horn De Diefdijklinie is onderdeel van het nationale Leerbroek landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW). Al langere tijd worden de bijzondere waarden van dit totale gebied erkend. De Nieuwe Hollandse Waterlinie staat momenteel op de Voorlopige Lijst Werelderfgoed van UNESCO. Naar verwachting zal Geldermalsen in 2019 de Nieuwe Hollandse Waterlinie definitief Leerdam de status van Werelderfgoed krijgen. snelweg A2

Beesd Waar waterveiligheid, Enspijk Gorinchem Asperen Rhenoy Rumpt landschapszorg Acquoy en geschiedenis Linge elkaar raken Heukelum

Fort Asperen Kedichem nieuwe Zuiderlingedijk

Geofort Ingezonden door: Waterschap Rivierenland Stichting Landschapsbeheer Gelderland Stichting Liniewacht

62 Gebieden met passie Gebieden met passie 63 Diefdijklinie

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Voorop staan de grote cultuurhistorische waarden van Waterschap Rivierland draagt verantwoordelijkheid 1 de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ze vormt een voor de stabiliteit van de dijken. Omdat delen van Onderzoek en vertel het grote verhaal belangrijke militaire verdedigingslinie uit de de dijken in de Diefdijklinie niet meer voldeden Een landschap herbergt al gauw een verhaal, misschien wel een Nederlandse geschiedenis. En is daarmee rijk aan aan de veiligheidsnormen moesten deze worden groot verhaal. Haal dit verhaal naar boven. Door het te onderzoeken, cultuurhistorie door zijn forten, loopgraven, groeps- verbeterd. Het project dijkverbetering Diefdijklinie te verzamelen, te vertellen, te verbeelden, te archiveren. Breng het schuilplaatsen (bunkers), batterijopstelplaatsen, gaat verder dan het primaire doel waterveiligheid letterlijk in kaart. Een geboekstaafd landschap begint te spreken sluizen, inundatievelden etc. en een bron van en het verbeteren van de dijk alleen. Er is tevens en haalt mensen over het zelf te ontdekken. verhalen. gewerkt aan het karakteristieke profiel, behoud van bewoning en handhaving van hoogstamfruit. 2 Bij de Diefdijklinie is de geschiedenis van de dijk Het waterschap heeft de dijk ook verkeersveiliger Maak het verleden zichtbaar en het landschap en zijn bewoners – een dijk van een en recreatievriendelijker gemaakt. Het waterschap De linie heeft zijn militaire functie allang verloren. Echter militaire verhaal – nog herkenbaar en beleefbaar. Opvallend is werkt nauw samen met de Liniewacht. objecten uit de periode van de NHW zijn hersteld en soms gerecon- het steile karakter van de dijktaluds, het uitgedijkte strueerd, zoals loopgraven, batterijopstelplaatsen en een militaire land (speciewinning voor de dijk) en de gigantische Stichting De Liniewacht is een vrijwilligersgroep, wachtpost. Niet meer nodig voor de verdediging, wel voor het zichtbaar wielen die nog de littekens van het watergeweld opgericht in 2012 door Stichting Landschapsbeheer en tastbaar maken van het verleden. vormen. De Diefdijk is tot op de dag van vandaag Gelderland en de Zoogdiervereniging. Dit als grotendeels in eigendom van particulieren, ontstaan onderdeel van de 15 NHW-beheerpilots die werden 3 vanuit de verdeling van het land in de 18e eeuw. opgezet om duurzaam beheer van de Nieuwe Maak het gebied toegankelijk Elke boerderij (hoeve) kreeg een stuk dijk toegewezen Hollandse Waterlinie te borgen en maatschappelijke Mooie verhalen, groots verleden, prachtig landschap. Je moet er wel bij om te onderhouden. Ook is het contrast waarneem- betrokkenheid te vergroten. De Liniewacht heeft de kunnen, zowel mentaal als fysiek. Voor het fysieke deel zijn er wandel- baar tussen de Hollandse en de Gelderse zijde, ambitie om samen met de eigenaren (particulieren, paden, dijktrappen, verblijfplekken en parkeerplaatsen aangelegd o.a. het verkavelingspatroon. Staatsbosbeheer, Waterschap Rivierenland en om recreatie mogelijk te maken. Het mentale deel varieert van atlas gemeenten) groepsschuilplaatsen en het omliggende tot evenement. De Diefdijklinie vertegenwoordigt nu een landschap te onderhouden en te beheren. Daarnaast plattelandsidylle, los van de strijd tegen het water en worden de groepsschuilplaatsen in de zomer en in 4 het militaire verleden. Het is goed leven te midden de winter jaarlijks gemonitord op het voorkomen Sticht een werkgroep van de grote steden Utrecht, Den Bosch, Rotterdam/ van vleermuizen. De Liniewacht heeft ook oog voor Allerlei plannen realiseren op het vlak van natuur, landschap en cultuur- Drechtsteden en Arnhem/Nijmegen. Je ziet een de verhalen en de beleving van cultureel erfgoed. historie is één ding. Maar het mag niet zonder activiteiten die het beheer aaneenschakeling van prachtige landschappelijke duurzaam en voor een langere tijd garanderen. Stel daarom een groep ensembles, verstilde boerenerven. De Linge die Stichting Landschapsbeheer Gelderland heeft als samen die het werk gaat klaren. Er zijn genoeg enthousiaste mensen verrast en Asperen dat er mooi bij ligt. Waardevolle missie: zorg voor een vitaal, beleefbaar en herken- in de streek die de handen uit de mouwen willen steken. natuurplekken, fijne recreatieve routes en bordjes baar streekeigen landschap. Onder het motto het ‘te koop bij de boer’. landschap ben je zelf ondersteunt zij vrijwilligers- groepen en bewonersinitiatieven, faciliteert zij De lange lijn als kwaliteit in dit waterlinielandschap, nieuwe praktijknetwerken en informeert in brede waarlangs de hele streek verkend en beleefd kan zin het publiek. worden. Recreatieve vertakkingen gaan dieper het omliggende land in. Routes brengen je naar Om de kwaliteit van het waterlinielandschap te mooie plekken rijk aan verhalen. kunnen borgen worden alle bijzondere waarden beschermd door ze op te nemen in een aparte bestemmingsplanregeling. Zo zijn de betreffende gemeenten met huid en haar betrokken bij het wel en wee van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW). Door het principe ‘behoud door ontwikkeling’ ‘Luister naar haar verhalen’ te hanteren wordt de NHW levend gehouden.

64 Gebieden met passie Gebieden met passie 65 Diefdijklinie

66 Gebieden met passie Gebieden met passie 67 Diefdijklinie

68 Gebieden met passie Gebieden met passie 69 Horsterpark tunneltje Het Horsterpark ligt tussen de bestaande bebouwing van Westervoort (aan de westkant) en Duiven (aan de oostkant). De spoorlijn Arnhem- Arnhem Doetinchem doorsnijdt het gebied. Aan de noord- zijde van het spoor liggen sportvelden en enkele theepaviljoen andere recreatieve voorzieningen. Ten zuiden van het spoor ligt het eigenlijke Horsterpark, een nieuw ingericht recreatiegebied, 53 ha. groot.

De naam Horsterpark verwijst naar een gebiedje in de omgeving dat van oudsher de Horst heet. Vanuit dit park zijn recreatieve verbindingen met het zuidelijke gelegen Schanspark en het buitengebied Het Looveld. Door een eenvoudig tunneltje is het park verbonden met het gebied ten noorden van het spoor. Het snelfietspad parallel aan het spoor maakt dat het park goed sportvelden gepositioneerd is in de Liemers.

kinderboerderij

Westervoort Doetinchem

parkeren

Een groene ontmoetingsplek om de hoek beheerderswoning

Duiven

Ingezonden door: Gemeente Duiven Stichting Activiteiten Horsterpark

70 Gebieden met passie Gebieden met passie 71 Horsterpark

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Wanneer stedelijke agglomeraties groeien en groei- Door de goede ruimtelijke ordening van gemeente 1 kernen hun naam eer aan doen, zoals in de loop van Duiven en haar buren is een groene inrichting van Laat iemand zich hard maken de jaren negentig van de vorige eeuw, is het zaak dat de bufferzone tussen Duiven en Westervoort Wanneer een nieuwe ontwikkeling start en misschien nog niet alle stedelijke gebieden niet aan elkaar groeien. Zo ook in ontstaan. De gemeente heeft destijds mee kunnen winden mee heeft, dan is het goed als een sterke persoonlijkheid zich de invloedsfeer van Arnhem richting Liemers, waar liften met de Herinrichting Duiven-Westervoort. hard wil maken voor de goede zaak. Bevlogen, enthousiast, gemotiveerd Westervoort en Duiven het in zich hadden om aan Deze herinrichting kende naast de klassieke ruil- en met bestuurlijke slagkracht. Voor het Horsterpark hebben oud elkaar te groeien. Het bufferbeleid van de overheid verkaveling ook opgaven op het gebied van recreatie burgemeesters Fons Ligtenberg en Henk Zomerdijk de ambities stuurde echter met succes aan op het creëren van en natuurontwikkeling. Horsterpark als bufferzone mogen uitdragen. ruimte – ademruimte – tussen bebouwingscon- wordt geborgd doordat het in het bestemmingsplan centraties. Het is deze planologische functie van is opgenomen en het inmiddels in gemeentelijk 2 een groene bufferzone wat Horsterpark sterk maakt. eigendom is gekomen. Sta open voor voorstellen vanuit de samenleving Je hebt als overheid goud in handen wanneer vanuit de samenleving Het Horsterpark functioneert als een stedelijk In 2004 zijn diverse initiatiefnemers bij elkaar ideeën worden geopperd of initiatieven worden genomen voor een uitloopgebied met een mozaïek aan faciliteiten. gekomen om tot verdere invulling van het park te concreet gebied, i.c. Horsterpark. Vooral als tegelijkertijd aandacht In een betrekkelijk klein gebied hebben verschillende komen. Dat waren voornamelijk gemeente Duiven, is voor speciale doelgroepen en versterken van sociale cohesie. recreatieve voorzieningen een plek gevonden. Recreatieschap Achterhoek Liemers, Woning- Alle aanleiding om de samenwerking te zoeken. Het Horsterpark als basisproduct bestaat uit een corporatie Vivare, stichting Zozijn, Stichting kinderboerderij, theepaviljoen met terras aan Cultureel Centrum Onderling Genoegen. Daaruit is 3 het water, evenemententerrein, leer- en speelbos de Stichting Activiteiten Horsterpark voortgekomen. Maak gebruik van het momentum en een waterplas (geen zwemwater). Aangevuld met Deze laatste stichting richt zich op het creëren van Elk gebiedsontwikkeling vaart wel bij het gebruikmaken van het voorzieningen voor wandelen, hardlopen, fietsen, zinvolle werkplekken in het Horsterpark voor mensen zogenaamde momentum. Door met gevoel van timing aan te sluiten honden uitlaten, sporten, spelen, vissen, zonnen. met een verstandelijke of psychiatrische beperking bij actuele ontwikkelingen kunnen ambities slim worden vlotgetrokken. of mensen met een achterstand op de arbeidsmarkt. Bijvoorbeeld meeliften met de op handen zijnde herinrichting of Het Horsterpark kent een hoog gebruiksniveau. De kinderboerderij en het theepaviljoen vormen de benutten van de reeds geplande verplaatsing van de kinderboerderij. Een grove inschatting van het aantal bezoekers kern van de werkzaamheden. Daarnaast ondersteunt gaat in de richting van 150.000 per jaar. De meeste de Stichting diverse evenementen. De mensen 4 bezoekers komen uit Duiven en Westervoort. zetten zich ook in voor het dagelijks onderhoud van Organiseer de toegankelijkheid Wanneer er evenementen zijn komen ze ook van het park. Het groot onderhoud doet de gemeente. Een park is een heldere, ruimtelijke – groene – eenheid, veelal in, aan, verder weg. Bijvoorbeeld voor zomerconcerten, nabij of tussen stedelijke gebieden. Over bereikbaarheid en ontsluiting circus, ballonvaart, Dickens in de Liemers, moet goed nagedacht worden. Niet in de laatste plaats over parkeer- Hossa en Power Horse. voorzieningen. Horsterpark heeft ze midden in het park gelegd en weet daardoor extra bezoekers aan te trekken. Het park heeft een goede ontwerpbasis en een passend doorgevoerde materialisatie. Het ontwerp van de hand van landschapsarchitecten van destijds Dienst Landelijk Gebied, Willem Hoeffnagel en Peter van Bolhuis, legt een solide basis: heldere opbouw, lange zichtlijnen, afwisseling van open en gesloten ruimten. De later toegevoegde gebouwde elementen (theehuis, kinderboerderij en beheerderswoning!) vormen een eenheid van natuurlijke en duurzame ‘Thuis in een eigen materialen. vertrouwde wereld’

72 Gebieden met passie Gebieden met passie 73 Horsterpark

74 Gebieden met passie Gebieden met passie 75 Horsterpark

76 Gebieden met passie Gebieden met passie 77 Sint Bernardus

Grafheuvel Kopersmid De Goudsberg Notarisbank De Goudsberg maakt onmiskenbaar deel uit van de Veluwe, het natuurrijke stuwwallencomplex Celtic fields en midden in Gelderland, midden in Nederland. ijzertijd boerderij De Goudsberg ligt aan en op de westrand van Germaanse put de Veluwe, globaal tussen nationaal park Hoge Veluwe en de Gelderse Vallei, in het buitengebied van de gemeente Ede en nabij het dorp Lunteren en het buurtschap Meulunteren. Amersfoort De Goudsberg is reliëfrijk en bestaat voor een groot deel uit bos, heide en stuifzand. De Goudsberg wordt verder omgeven door agrarische landschappen. Een markant punt binnen het gebied vormt het geo- grafisch Middelpunt van Nederland. De ontstaans- geschiedenis van de Goudsberg heeft zichtbare sporen Hessenhut achtergelaten. Een gelaagdheid van prehistorie tot heden. Dit maakt dat binnen een relatief compact gebied vele bijzondere plekken zijn te duiden.

Een markant moment in de tijd is de tweede helft e van de 19 eeuw. Door het opheffen van de marke, Wekeromse Zand het oude gemeenschappelijke grondbezit, kwamen Middelpunt de woeste gronden in handen van veel particulieren. van Nederland Notaris Johan van den Ham heeft deze gronden opgekocht en in de jaren negentig van de 19e eeuw bebost, een vorm van grootschalige werkverschaffing voor de lokale bevolking. Het Lunters Buurtbos ontstond. Inmiddels is het bos een rijksmonument en één van de vele bijzondere plekken van de Goudsberg. In 1912 is bij testament dit bezit van de notaris over- gegaan naar de lokale bevolking door het oprichten van de stichting Het Luntersche Buurtbosch. Pinetum De Dennenhorst Lunteren

Middelpunt Lunters Buurtbos Hessenweg Beltvedère van Nederland

Museum Oud-Lunteren zandgroeve Koepel

Ede Ingezonden door: Stichting Het Luntersche Buurtbosch Stichting Geldersch Landschap en Kasteelen Gemeente Ede De Culturele Zaak

78 Gebieden met passie Gebieden met passie 79 De Goudsberg

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Het landschap kent rijke sporen van historisch landgebruik: De ontwikkelingen op en rond de Goudberg, middel- soms extensief en over geruime tijd, soms fors en punt van Nederland, gebeuren op initiatief van 1 ingrijpend gewijzigd door de mens. Op de eerste de drie grootste grondeigenaren: Stichting Geldersch Koppel lokale verbondenheid met nationale allure plaats gaat het om landbouwkundig gebruik: Landschap & Kasteelen, Stichting Het Luntersche De Goudsberg is een cultuurlandschap dat in het verleden door de celtic fields, Germaanse put, engen, wildwal, Buurtbosch en gemeente Ede. Zij worden onder- lokale samenleving tot stand is gebracht. Het werkt als een molen en vele boerderijen in de omgeving. Verder steund door het bureau De Culturele Zaak. Nauwe inspirerende ambitie om een dergelijk gebied op nationaal niveau om verschillende vormen van bosbouw. Historisch samenwerking is gezocht met de Lunterse bevolking onder de aandacht te brengen. Met het Middelpunt van Nederland als gezien is het gebied ook bekend om zijn hessenwegen en lokale ondernemers. icoon. Niet in de laatste plaats om een groter publiekbereik na te en de voormalige zand- en grindwinning. Denk aan streven. de grote zandgroeve en ’t Schietgat. Hier past ook In een landschapsplan (2014) zijn de hoofdlijnen van de vuilnisbelt te noemen als een meer recente vorm het gebied uiteengezet en de potenties op basis van 2 van landgebruik. herkenbare verhaallijnen aangegeven. Opgave is Vul de buitenwereld aan met een binnenwereld om de vele bijzondere waarden van de Goudsberg, Wanneer je een aantrekkelijk gebied onder je hoede mag hebben, dat De Goudsberg omvat een reeks bijzondere natuur- op het vlak van natuur en landschap, cultuur en uitnodigt om te bezoeken en te ervaren, dan is het waardevol om die gebieden met een opvallende diversiteit aan flora en fauna. cultuurhistorie, te behouden en zichtbaar en beleef- buitenwereld te leren kennen vanuit een binnenwereld. In casu Het Wekeromse Zand (inclusief stuifwal en heide- baar te maken. Daarbij is nadrukkelijk aandacht voor museum Oud-Lunteren dat het verhaal van het gebied vertelt. Het koeien) kent een eigen karakteristiek als groot, levend verbetering van ecologische en geomorfologische museum mag dienen als een startpunt of een eindpunt van stuifzand zonder intensief gebruik of bewoning en waarden. Er wordt ook gestreefd naar onderlinge verkenningstochten. daarnaast ook veel bos, hei en vennen. De moeflon ruimtelijke en cultuurhistorische samenhangen, komt hier voor. o.a. door de verschillen in plekken en attracties 3 te duiden, te ordenen en door logische routes te Bouw aan het ‘informatieve landschap’ Door een intensief netwerk van recreatieve voorzieningen heeft verbinden. Het gaat ook om een economische Het landschap heeft in zichzelf veel informatie te bieden. Wanneer de Goudsberg een belangrijke toeristische betekenis. impuls en een groter publieksbereik. Daarbij zijn (pre)historische en eigentijdse elementen deel uitmaken van het Al vanouds komen Luntenaren en toeristen naar dit verschillende gebruikersgroepen in beeld: bewoners gebied ligt het voor de hand het landschap in te zetten voor educatie, gebied voor natuurschoon, ontspanning, educatie, van Lunteren, Meulunteren, Wekerom en verder uit opvoeding, onderzoek en overdracht van kennis en idealen. zorg en idealisme. Er zijn campings, vakantiehuizen, de streek (o.a. Ede), dagjesmensen en toeristen van Reconstructies helpen daarbij, bijvoorbeeld celtic fields, Germaanse zorghotels, conferentieoorden. Het Middelpunt van elders, ondernemers en verenigingen. put en ijzerboerderij. Maar ook pinetum (naaldbomentuin). Nederland is door de VVV gemarkeerd als nationale attractie. Het aanbod bestaat verder uit bosbad, Bestaande activiteiten van bewoners en onder- 4 sauna, speeltuinen etc. aangevuld met een dicht nemers zijn waar mogelijk in het landschapsplan Maak een raamwerk voor verdere ontwikkeling patroon van paden en routes. geïntegreerd. Hun kennis van en herinneringen Het gebied gaat komende jaren nieuwe loten krijgen. Gebruik dan een aan dit gebied vormen een vitaal onderdeel van ontwikkelingsmodel of raamwerk om verdere werkzaamheden en De Goudsberg staat garant voor een sterke landschaps- de verdere uitwerking en doorontwikkeling. Er zijn nieuwe initiatieven context en samenhang te geven. Bijvoorbeeld voor beleving o.a. vanaf de hoge randen met uitzicht over lokale projectgroepen in het leven geroepen om toegankelijkheid grote zandgroeve, revitalisering Middelpunt en engen en heidevelden, vanaf wildobservatieposten, deelprojecten te begeleiden, en iedere oplevering is introductie ‘natuur op recept’. bij vennen in het bos en op het Wekeromse zand. uitbundig gevierd. Eigendom van het project wordt De Koepel op de Galgenberg in het Luntersch Buurt- in 2016 overgedragen aan het hiervoor opgerichte bosch biedt mooie vergezichten over de Utrechtse Platform de Goudsberg, bestaande uit bewoners, Heuvelrug. Dit geldt ook voor het uitzichtplateau ondernemers en grondeigenaren. Het Platform bij de voormalige hessenhut aan de rand van krijgt verschillende taken, o.a. begeleiden van de Lunterse eng. De voormalige vuilnisbelt heeft initiatieven, voeren van kwaliteitsbewaking en de potentie om als ‘Beltvedère’ een interessant inzetten op marketing. Beheer van het gebied uitzichtpunt te worden. (inclusief ontwikkelde objecten) is de zorg van de grondeigenaren. ‘Lokale verbondenheid gekoppeld aan nationale allure’

80 Gebieden met passie Gebieden met passie 81 De Goudsberg

82 Gebieden met passie Gebieden met passie 83 De Goudsberg

84 Gebieden met passie Gebieden met passie 85 IJsselstein Het buitendijkse gebied IJsselstein ligt in de uiter- waarden van de IJssel ten noorden van Hattem, een historisch Hanzestadje gelegen op de overgang Zwolle van de Veluwe naar de rivier. Hier liggen het stuw- wallencomplex van de Veluwe en het rivieren- landschap van de IJssel dicht bij elkaar. De globale begrenzing van het gebied is als volgt te duiden: de monding van het Apeldoorns Kanaal en de jachthaven aan de zuidkant, de spoorbrug aan de noordkant. De IJssel aan de oostkant en de Geldersedijk aan de westkant. In het gebied, dat voornamelijk een agrarisch karakter heeft, is nog een oude waterloop – de Bottestreng – aanwezig.

In vroeger dagen waren deze uiterwaarden klooster- gronden. Later werden het Staatse gronden en verschenen in het gebied enkele van de 46 redoutes (veldschansen) van Gelderland langs de IJssel. Uit een dergelijk redoute is de oude bewoningsplaats IJsselstein ontstaan, nabij de monding van de Botte- streng in de IJssel. Het gebied werd ook gebruikt voor Geldersedijk IJssel Altena het maken van steen. Er verschenen steenfabrieken. O.a. bij IJsselstein, maar ook bij een andere oude Amersfoort bewoningsplaats in het gebied, namelijk Altena. Bij deze buren van IJsselstein staan nog twee vervallen steenfabrieken als verborgen relicten IJsselstein in het landschap.

Al met al een relatief onopvallend gebied. Men rijdt, spoort of vaart er zo aan voorbij. Maar met een interessante geschiedenis en potenties voor toekomstige ontwikkelingen die passen in een nieuw hoofdstuk van het gebiedsverhaal.

Bottestreng

Bevlogen aan de slag met je eigen leefomgeving

Apeldoorns Kanaal

Hattem

jachthaven

Ingezonden door: Gemeente Hattem Hans Veltkamp

86 Gebieden met passie Gebieden met passie 87 IJsselstein

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Het gebied van IJsselstein en omgeving behoort tot Gemeente Hattem zorgt voor de stad met haar het machtige rivierenlandschap van de IJssel, dat zo karak- rijkdom aan cultureel erfgoed en haar aantrekkelijk 1 teristiek is voor Gelderland (en Overijssel dat aan buitengebied. Ze ziet toe dat ruimtelijke ontwikke- Koester private initiatieven de overkant ligt). Staande aan de oever, maar ook lingen in goede banen worden geleid. Ook hecht ze De wereld is in beweging. Ook onze eigen leefomgeving. Overheden en vanaf de dijk, is het een overweldigende ruimte. aan een sterke sociale cohesie. ’t Veen en Assenrade maatschappelijke organisaties hebben daarin hun verantwoordelijk- Het water is alom aanwezig en met hoogwater zijn de laatste stedelijke in- en uitbreidingen van heden en taken. Waardevol is het als burgers meer oog krijgen en zich fascinerend, maar soms ook een last. De schilder de stad. Het streven is het bos, de uiterwaarden en inzetten voor de eigen leefomgeving, waarbij nadrukkelijk wordt Jan Voerman (1857 – 1941), werkzaam en woonachtig het water beter beleefbaar en genietbaar te maken. voorbij gegaan aan privé-belangen. in Hattem, heeft dit weidse landschap vaak op zijn Reeds zijn er diverse routes die een sterke verbinding schilderijen vereeuwigd. leggen tussen de historische stad, de natuur en het 2 water. De jachthaven is een belangrijke voorziening Maak de plek meer publiek Interessant is het om de markante ligging van het gebied in Hattem. Dan komt het gebied van IJsselstein en Het private eigendom is een belangrijk instituut in ons land. Dat dient in een groter verband als een kwaliteit te zien. Het is omgeving haast als vanzelf in beeld. Of in ieder geval gerespecteerd te worden. Veel plekken zijn dan afgesloten en verborgen. weliswaar een buitengebied, maar door de nabijheid door de betrokkenheid van één van haar bewoners. Des te verrassender is het wanneer een eigenaar dergelijke plekken van Hattem is het ook een randzone. Immers een meer publiek maakt door bijvoorbeeld openstelling op monumenten- stedelijke uitbreiding van Hattem ligt pal binnendijks De huidige eigenaar, met hart en ziel verbonden aan dagen, toestaan van struinpaden langs eigendomsgrenzen, gedogen van de Geldersedijk. Ook Zwolle ligt als het ware om de Hattemse samenleving, wil IJsselstein als oude van informele plekken. de hoek en te bereiken via de aanwezige bruggen. bewoningsplaats in stand en op waarde houden. Langzaam verkeer kan ook gebruik maken van de Tegelijkertijd ziet hij als opgave om de plek meer 3 nieuwe spoorbrug. Aan de overzijde van de IJssel te delen met anderen, wat past in de traditie van Durf te slopen liggen de buitenwaarden van Zwolle waar voor ruimte IJsselstein. Dat het een plek wordt voor ontmoe- Een gebouw heeft een verleden en het heeft een toekomst, biedt altijd voor de rivier diverse werken worden uitgevoerd. tingen, tentoonstellingen, fairs, concerten en kerk- mogelijkheden voor nieuw gebruik. Tenzij het gebouw op is en in diensten in de openlucht. Deze plek in de privésfeer dusdanige staat verkeert dat sloop een redelijk alternatief is. Vooral Inzoomend in het gebied zelf zijn verschillende eigen krijgt dan meer publieke betekenis. De eigenaar stelt als er geen sprake is van een monumentale status. Dan vergt het durf wereldjes te ontdekken. De één relatief meer besloten zich ook ten doel om als particulier bij te dragen aan om over te gaan tot amoveren en de ruimte leeg te maken en dit zo dan de ander. IJsselstein en Altena zijn nu plekken meer ruimte voor de rivier: verbeterde doorstroming te houden. voor privébewoning. Waar Altena echt een verborgen aan de dijkzijde door grondverzet en aanleg van een karakter heeft, geeft IJsselstein een veel opener houten brug. De aanwezige Bottestreng vraagt om 4 indruk. De jachthaven is ook een wereld apart. revitalisering en natuurherstel. Verbetering van Maak een folly Afhankelijk van het seizoen natuurlijk, biedt zij bescheiden recreatieve toegankelijkheid is nog Een folly (Engels voor dwaasheid) is een bouwwerk dat met opzet meer of minder reuring. Stad, kanaal, haven, dijk, een uitdaging. Kortom er valt nog wel wat te doen nutteloos of bizar is. Een folly dient geen ander doel dan decoratie uiterwaard maken hier een interessante plek. in IJsselstein en omgeving, samen met de gemeente en biedt de plek of het landschap een vrolijke noot. Een dergelijke In een zekere zin is de rode brug aan de andere Hattem. buitenplek, in casu een ruïne van het gesloopte hoofdgebouw, kant van het gebied ook een eigen wereld. nodigt uit om te vertoeven en te mijmeren. Dit allemaal in het besef dat IJsselstein als plek reeds Het totale gebied zoals hier omschreven is goed in een bewogen geschiedenis achter de rug heeft en nu het zicht te krijgen, vooral vanaf de Geldersedijk. klaar is om een volgend hoofdstuk in haar bestaan Maar er zijn ook veel uitzichten te genieten. Zoals te schrijven. op Hattem, de overkant van de IJssel, de rivier zelf, de IJsselcentrale in de verte, de zoom van de Veluwe. De rode spoorbrug als een nieuw element in het land- ‘Verborgen werelden schap wordt langzamerhand in het hart gesloten. aan de rivier’

88 Gebieden met passie Gebieden met passie 89 IJsselstein

90 Gebieden met passie Gebieden met passie 91 IJsselstein

92 Gebieden met passie Gebieden met passie 93 Honigcomplex De Oversteek Het Honigcomplex ligt in Nijmegen-West op een voormalig bedrijventerrein. Tussen de wijk de Biezen en de Waal en tussen de Waalhaven en stadsbrug De Oversteek. Het maakt onderdeel Cultuurspinnerij Waalkwartier uit van de stedelijke ontwikkeling Waalfront. De Vasim gepland

Waalfront is een urbaan industrieel landschap in transitie naar een nieuw stedelijk domein van wonen, werken, recreëren. Reeds in 2003 is begonnen met de planvorming. Het masterplan uit 2007 van Baljon en Van der Pol vormde het startpunt. Maar als gevolg van de economische crisis heeft de gemeente een meer flexibel plan voor de stedenbouwkundige ontwikkeling opgesteld en is het Honigcomplex beschikbaar gesteld voor tijdelijke activiteiten.

Waal Het gebied heeft op dit moment vele gezichten. De gewenste stedelijke ontwikkeling is begonnen rond de Waalhaven en ten oosten van De Oversteek. Voorts zijn er in het gebied kantoorgebouwen, leeg- staande bedrijfspanden en braakliggende gronden. Aan de rand van het Waalfront, voorbij De Oversteek, staat een karakteristieke fabriek: De Vasim. Daar zit een cultuurspinnerij met ateliers, werkplaatsen en Koningsdaal vele activiteiten op cultureel gebied. Net zo karakter- in aanbouw istiek in het gebied is het Honigcomplex, de voor- malige soep- en vermicellifabriek, thans een hippe Waalbandijk hotspot voor Nijmegen. Honigcomplex

slachthuis Park gepland, (gaat hier weg) voormalig fort Krayenhoff

Waalhaven

Dijkkwartier Een smaakvolle ruimte gepland om creatief te ondernemen

stadscentrum Biezen

Ingezonden door: Handelskade Gemeente Nijmegen Ontwikkelbedrijf Waalfront (OBW) Ondernemers van de Honig

94 Gebieden met passie Gebieden met passie 95 Honigcomplex

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Het Waalfront is een eigentijds – urbaan – stadsdeel In april 2013 is het Honigcomplex overgedragen aan 1 in ontwikkeling. Het wordt niet in één keer uit het Ontwikkelingsbedrijf Waalfront (de samen- Ga het experiment aan de grond gestampt. Er is een transitie gaande die werking tussen de gemeente Nijmegen en BPD, De crisis leek roet in het eten te gooien voor de planontwikkeling meer gestoeld is op organische groei en verandering. voorheen Bouwfonds). Om de oude fabriek van het Waalfront. Deze negatieve tendens is door de gemeente, Stapsgewijs is er ruimte voor experimenten, reuring, de komende acht jaar niet leeg te laten staan of af het Ontwikkelingsbedrijf Waalfront en de ondernemers gekeerd tot evenementen, ondernemerschap, gecombineerd te breken, is er ruimte geboden aan een nuttige en een positieve en bruisende impuls voor Nijmegen. Experimenteer- met pleksgewijze invulling van het Waalfront. publiekstrekkende plek: een ‘hotspot’ voor jonge, en ontwikkelruimte voor nieuwe ondernemers. creatieve en innovatieve ondernemers. Ondernemers Door de gekozen aanpak wordt daadwerkelijk waarde krijgen kansen, het gebied krijgt bekendheid en 2 gehecht aan tijdelijkheid. Tijdelijkheid als kwaliteit de leefbaarheid krijgt een positieve impuls. In 2014 Gebruik tijdelijk anders van een gebied. Omdat er sprake is van een overgang blijkt de succesformule in de Honig te werken! Binnen het concept van organisch groeien past het tijdelijk anders van een industriegebied naar een nieuw stedelijk Het Honigcomplex is inmiddels getransformeerd gebruiken van vastgoed. Belangrijk is dat ondernemers wel voldoende domein wordt de tussentijd van harte benut om goede van een leegstaande fabriek tot een bedrijvige tijd krijgen om zich te ontwikkelen op basis van een goed businessplan. dingen te doen en van betekenis te zijn voor de stad. en creatieve plek waar jong en oud met plezier Bij de Honig kan dat voor een periode van 8 jaar. In deze tussentijd ontstaat een robuust stedelijk verblijven. Meer dan vijfentwintig ondernemers landschap, een mozaïek van nieuw opgeleverde zijn inmiddels in ‘de Honig’ neergestreken. 3 gebouwen, bouwactiviteiten, braakgronden, Restaurants, dansstudio’s, culturele en muzikale Creëer ruimte voor tijdelijke initiatieven leegstand, muurschilderingen, hergebruik van initiatieven, een filmgezelschap, sportieve onder- Creëer ruimte voor nieuwe initiatieven door te kiezen voor minder kantoor-panden en industrieel erfgoed. Maar altijd, nemers, ateliers en moderne ambachten hebben regels en soepeler beleid voor gebruiksvoorwaarden. Tijdelijkheid als een vertrouwde constante, een fabuleus uitzicht er ruimte gevonden. geeft mogelijkheden om anders om te gaan met regels. Toetsing en op de Waal, de bruggen en de binnenstad. handhaving gebeuren op basis van expliciet gedogen. Uiteraard zijn De stedelijke ontwikkeling van het Waalfront loopt er wel voorwaarden ten aanzien van veiligheid, gezondheid, overlast Het Honigcomplex is een merkwaardig ensemble van heel al ruim tien jaar en is na de economische crisis en milieu. veel verschillende fabrieksgebouwen, aanbouwsels, gelukkig weer in een positieve flow terecht gekomen. hallen en panden van verschillende kwaliteiten, Tot 2022 zal het Honigcomplex zijn huidige functie 4 maten en materialen. Aangevuld met onderdoor- behouden. Daarna komt de locatie vrij voor de verdere Zoek naar eigenheid gangen, tussenpaden, voorpleinen en kaden. woningbouwontwikkeling van het Waalfront. Kies niet voor een vast format maar zoek naar eigenheid en laat Het heeft met de gebouwen van Oscar Leeuw een Het Waalfront bestaat straks uit zes deelgebieden de tijdelijke initiatieven ontstaan. De Honig is een plek waar oude monumentale charme en herbergt een veelheid aan met een eigen karakter. De gemene deler is de Waal. ambachten & nieuwe technieken samenvloeien en zich vermengen zeer bruikbare ruimten, groot en klein. Het hele De deelgebieden worden stuk voor stuk ontwikkeld, tot een geheel. De Smeltkroes in de Honig biedt zelfstandige units complex, nu het geen fabriek meer is, is goed om te beginnen met de Handelskade, het gebied aan creatieve ondernemers en een aantal gemeenschappelijke ruimten benaderbaar en voelt informeel aan, ja zelfs hip. grenzend aan de binnenstad en de Waalhaven. als verbindende factoren. En aan de westkant van Waalfront in de nieuwe De plek van het Waalfront en het Honigcomplex wijk Koningsdaal, zijn de eerste huizen al bewoond. heeft een bijzonder verleden. Zij is door de eeuwen heen Nieuwe ondernemers in de Honig krijgen een kans gebruikt om te wonen, te werken en te leven. Waar om zich te laten zien, te ontwikkelen en te experi- nu onder andere het Honigcomplex staat, lag vroeger menteren. Mogelijk vinden zij na afloop van het een grote Romeinse stad: Ulpia Noviomagus. project een nieuwe plek in het Waalfront of elders Compleet met een haven, tempels en een badhuis. in de stad. De bewoners van Nijmegen hebben Vlak bij de Honig hebben archeologen een tempel- hen inmiddels omarmd. complex aangetroffen. ‘Een nieuw stedelijk domein in de maak’

96 Gebieden met passie Gebieden met passie 97 Honigcomplex

98 Gebieden met passie Gebieden met passie 99 Honigcomplex

100 Gebieden met passie Gebieden met passie 101 Oude IJssel Oude IJssel Doetinchem sluis- en stuwcomplex de Pol Het lintvormig gebied van de Oude IJssel begint daar waar de rivier bij Gendringen Nederland instroomt en eindigt bij stuw de Pol, ten zuiden stapsteen Melkvonder van Doetinchem. In dit gebied liggen langs de rivier Gendringen, Ulft, Etten, Terborg en Gaanderen. N317 ‘volgt’ de Oude IJssel.De bron van de Oude IJssel ligt over de grens in Duitsland en heeft haar monding bij Doesburg waar ze de IJssel instroomt. De Aa-Strang, een zijtak van de rivier, komt bij Dinxperlo ons land binnen en stroomt ter hoogte van Ulft/Gendringen de Oude IJssel in. Winterswijk DRU-fabriek De Oude IJssel stroomt zowel door een oud stroom- ruglandschap als door een rivierweidelandschap. N317 Gaanderen Het landschap is aan de zuidzijde van de rivier open en vlak en kenmerkt zich door kleine rietmoerassen, wilgenstruwelen en weilanden. Aan de noordkant van de rivier rijzen stroomruggen uit het landschap Etten omhoog. Dit rivierduinlandschap kent grote hoogte- Terborg verschillen en is grotendeels bebost. Op de overgang tussen het rivierduinen en rivierweidelandschap staat van oudsher bebouwing. Langs de rivier Silvolde liggen stadjes en dorpen met een historie in de ijzerindustrie.

De Oude IJssel heeft als belangrijkste functie: water- stuw Ulft afvoer en scheepvaart. In de periode 1880-1890 werden de eerste verbeteringswerken uitgevoerd (5 stuwen/ Ulft sluizen en scheepvaart tot Ulft (tot 150 ton). In de periode 1940-1960 volgde een tweede ronde stapsteen Zwaaikom Varsselder met verbeteringswerken (3 stuwen en 2 sluizen, o.a. bij de Pol en scheepvaart tot Ulft (tot 600 ton), stuw Voorst vanaf 1984 tot Doetinchem).

stapsteen Ulftseweg Gendringen

Van grens tot Dinxperlo stuw de Pol

uitzichtpunt Huize Engbergen Duitsland restaurant/speeltuin openlucht theater paardensportcentrum kinderboerderij Cool nature speelplek

Ingezonden door: Aa-strang Waterschap Rijn en IJssel Gemeente Oude IJsselstreek

102 Gebieden met passie Gebieden met passie 103 Oude IJssel

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen De Oude IJssel heeft belangrijke landschappelijke en De belangrijkste actoren in dit gebied zijn het water- 1 cultuurhistorische waarden. Rondom en langs de Oude schap Rijn en IJssel en de gemeente Oude IJsselstreek. Ontwikkel een visie IJssel liggen vele interessante cultuurhistorische Midden negentiger jaren is de eerste visie voor het Een visie ontwikkelen op stroomgebiedsniveau – ook voor de langere ensembles en objecten in een afwisselend landschap, gebied opgesteld, een stroomgebiedsvisie. Het was termijn – betekent opgaven signaleren, samenhangen zien, zoneringen zoals burchten, kastelen, landgoederen, stadjes en de tijd van de reconstructiewet waarin de ontwik- aanbrengen, locaties aanwijzen en het een en het ander op beleidsniveau dorpen. Ondanks de vele veranderingen in het keling van duurzame landbouw, versterking van uitwerken. Daar hoort ook het maken van een inrichtingskaart bij. landschap zijn de kenmerken van de ontstaans- de vrije tijdseconomie en bescherming tegen water- Niet alles meteen, maar in stappen. geschiedenis van het Oude IJsseldal nog goed zicht- overlast centraal stonden. De Oude IJssel is in die tijd baar. Vooral de rivierduinen zijn markante plekken. aangewezen als een natte ecologische verbindings- 2 zone. Als waterbeheerder heeft het waterschap Rijn Zoek naar verbinding De recreatiewaarde van de Oude IJssel is fors toe- en IJssel zich opgeworpen als trekker van de EVZ Al vanaf het begin de samenwerking zoeken. Het sluiten van een genomen: out-door-activiteiten, vissen, horeca, (ecologische verbindingszone) Oude IJssel. Dit werd convenant helpt daarbij. Het verdeelt de verantwoordelijkheden en wandel- en fietspaden, extra bruggen etc. Met recht bekrachtigd met de ondertekening van het de taken en legt basis voor een langdurige betrokkenheid vanuit wordt de Oude IJssel geprezen om haar recreatieve convenant EVZ Oude IJssel in 2003, waarbij veel verschillende instellingen, afdelingen en personen. Keukentafel- veelzijdigheid. De ontwikkelingen van de laatste jaren partijen betrokken waren. In 2015 is gestart met gesprekken en meeliften op actuele agenda’s maken ook verbinding. heeft gemaakt dat het gebied meer en meer toe- de aanleg van de laatste inrichtingswerken (bij de gankelijk en beleefbaar is geworden. Dat is ook af waterzuiveringsinstallatie Etten). In de tussentijd 3 te meten aan het gebruik van het gebied, vooral op is er een indrukwekkende hoeveelheid projecten Maak stapstenen mooie dagen. Ook de Iesselganger, rondvaartboot gerealiseerd: vispassages, hectares natte natuur, Een groot, langwerpig gebied nodigt uit tot het maken van stapstenen, met elektromotor, zorgt ervoor dat de rivier en het ecologisch ingerichte oevers, renovaties aan als kralen aan een kralensnoer. Op verschillende plekken worden op omringende landschap vanaf het water is te beleven. stuwen, aanleg fietspaden en kanostoepen. compacte wijze ecologische doelstellingen gerealiseerd. Dergelijke hotspots kunnen ook ingericht worden voor andere doelen als spelen, Water en natuur hebben veel meer ruimte gekregen De gemeente Oude IJsselstreek was de trekker van vermaak, educatie of landschapsbeleving. Met onderling een aangename in en langs de Oude IJssel en de Aa-Strang. Met alle de diverse, min of meer stedelijke ontwikkelingen en overbrugbare afstand. ingrepen is de flora en de faunaer goed op vooruit langs de Oude IJssel en van het gebied Engbergen. gegaan. Vooral het (onder)watermilieu is rijk en Al snel hebben gemeente en waterschap, samen 4 gezond geworden. Vispassages, ecologische stap- met veel betrokkenen uit de streek ingezet op een Werk aan de toekomst stenen en natuurvriendelijke oevers dragen daar integrale gebiedsontwikkeling rond Engbergen. Is een gebiedsontwikkeling ooit af? Rondom de Oude IJssel – van grens aan bij. Dit is het rijk van de winde, otter en Diverse functionele ontwikkelingen op het gebied tot stuw De Pol – is heel veel gerealiseerd. Voor de toekomst?: het gebied de waterviolier. van waterbeheer, natuur, recreatie, landbouw en beter in de etalage zetten,een platform creëren om belang van economie landschapsbouw zijn daarvoor aan elkaar gekoppeld. en relatie met ecologie duidelijker te maken, grens overschrijdend De Oude IJsselstreek wordt ook wel de bakermat van De opgave was dus om de rivier meer beleefbaar te inzetten op verbinding met Duitsland, het traject Doetinchem – de Nederlandse ijzerindustrie genoemd. In de 17e eeuw maken en de relatie tussen water en de leefomgeving Doesburg intensiever onder handen nemen, stad-land relaties optimaler begon men hier plaatselijk gewonnen ijzererts te versterken. Daarbij hebben de betrokkenen vormgeven. te smelten in kleine hoogovens. Ooit kende nadrukkelijk ook ruimte voor nieuwe ontwikkelingen de Achterhoek met het aangrenzende, Duitse IJssel- voor ogen gehouden. Met veel draagvlak vanuit gebied ongeveer tien ijzergieterijen. De Ulftse ijzer- de streek (alle ontwikkelingen zijn zonder één gieterij (DRU) is in 1754 opgericht. De DRU was de bezwaarschrift tot stand gekomen) is gewerkt grootste werkgever in de regio en zelfs zo belangrijk aan de verbindende werking van de rivier, zowel dat de Oude IJssel ervoor werd omgeleid. In 1999 in ecologisch en economisch opzicht, als in land- vertrok de DRU uit Ulft. De gebouwen van de voor- schappelijk en recreatief opzicht. malige ijzergieterijen zijn als cultuurhistorisch erfgoed bewaard en gerestaureerd en hebben een culturele bestemming gekregen: DRU cultuurfabriek. ‘Verborgen rivier is weer zichtbaar geworden’

104 Gebieden met passie Gebieden met passie 105 Oude IJssel

106 Gebieden met passie Gebieden met passie 107 Oude IJssel

108 Gebieden met passie Gebieden met passie 109 landgoed Renkums beekdal Oostereng Het Renkums beekdal ligt in het zuidwestelijke landgoed Quadenoord deel van de Veluwe, voor een groot deel ten westen van het dorp Renkum. De Molenbeek stroomt door dit gebied en maakt verbinding met de Nederrijn. Aan de zuidzijde wordt het gebied doorkruist door de N225. Het Renkums Beekdal maakt onderdeel uit van de Renkumse Poort: één van de poortgebieden die de hoge en droge Veluwe verbindt met de natte en voedselrijke uiterwaarden. Het beekdal bestaat informatiecentrum uit natuurlijke en opgeleide beken, gevoed door Renkums beekdal sprengen. Tot enkele jaren geleden een gebied met industrie en landbouw; nu een gebied met landschap, natuur en cultuurhistorie.

Het Renkums beekdal is ontstaan ten tijden van Quadenoordse molen de ijstijden, toen gletsjers stuwwallen vormden en het smeltwater het huidige Renkums beekdal uitschuurde. Het beekdal heeft een asymmetrisch profiel. De noordoosthelling is steiler dan de zuid- westhelling. Door erosie van de koele hellingen zonder plantengroei, raakten deze meer afgezwakt. Oorspronkelijk kronkelde er op de laagste plek in het erosiedal een bronbeek. Everwijnsgoed oliemolenbeek

De vele grafheuvels uit de steen- en ijzertijd langs landgoed de randen van het dal wijzen er op dat zich al vroeg Keijenberg mensen in het gebied vestigden. Het Renkums beekdal kent dus een lange bewoningsgeschiedenis. De beken in het dal zijn merendeels door mensen gegraven. De Molenbeek als een opgeleide beek aan de oostflank en de Oliemolenbeek/Kortenburgsebeek aan de westflank. In het midden ligt de min of meer voormalig industrieterrein Heelsum natuurlijke Halveradsbeek.

molenbeek

de Ommuurde tuin Renkum

voormalig kasteel Grunsfoort Waar industrie Dorpsbalkon Nederrijn plaats heeft gemaakt N225 voor natuur Oranje Nassau’s Oord

papierfabriek PARENCO Ingezonden door: Gemeente Renkum Stichting Renkums beekdal Staatsbosbeheer

110 Gebieden met passie Gebieden met passie 111 Renkums beekdal

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Het Renkums Beekdal is een belangrijke schakel Begin 21e eeuw was Veluwe 2010 een begrip. 1 in de ecologische verbinding tussen de Veluwe en Grote ambities waren gericht op versterken van Denk vaker out-of-the-box de Nederrijn. Edelherten en dassen maar ook insecten de biodiversiteit en realiseren van ecologische Het is uniek in Nederland dat een heel bedrijventerrein met ongeveer en reptielen trekken van de droge zandgronden naar verbindingszones o.a. vanaf de hoger gelegen 40 bedrijven is opgedoekt en plaats heeft gemaakt voor natuurherstel. de voedselrijke natte uiterwaarden. Door de stevig stuwwallen van de Veluwe naar de lager gelegen Het momentum was waarschijnlijk daar: aantal ondernemers stopten, ingezette natuurontwikkeling zijn er hoge flora en gronden langs de rivieren. ‘Herten aan de Rijn’ revitalisering kwam op de agenda en hoge Veluwe-ambities bij faunawaarden gerealiseerd. De beboste flanken van werd een bekend motto. Daarnaast ging het om overheden. Eén plus één is drie. het beekdal is een waar paradijs voor paddenstoelen, het verbeteren van de beleefbaarheid, zichtbaarheid korstmossen, landslakken, vogels en vleermuizen. en toegankelijkheid van gebieden op en rond 2 Door vernatting en verschraling zijn de graslanden de Veluwe, waarbij recreatie en toerisme een Bewaar herinneringen in het dal en de beken een waardevol leefgebied krachtige impuls zouden krijgen. Men had het De herinrichting van het Renkums beekdal bevat ook een ‘eerbetoon’ voor planten, vlinders, libellen, waterslakken, over het ‘onthekken’ van de Veluwe. In deze sfeer is aan de papierindustrie. De kunstenaar Jan van IJzendoorn heeft diverse stekelbaarzen en ringslangen. bij alle overheidslagen het plan opgevat om de ‘kurk objecten gemaakt die de herinnering levend houden en plekken uit de flessenhals’ te halen en het fabrieksterrein markeren: stillering van fabrieksmuur en papiermachines, water- Het Renkums beekdal is ook een gebied met een Beukenlaan te ontmantelen, bedrijven te verplaatsen merken in het veld en aan het dorpsbalkon. rijke bewoningsgeschiedenis. De cultuurhistorie is volop en rigoureus aan natuurherstel te doen. Ambitieus, aanwezig: grafheuvels, oude boerderijen (De Beken revolutionair en kostbaar. Het heeft in totaal 3 en Everwijnsgoed), buitenplaatsen (Quadenoord, 40 miljoen euro gekost. Het werd een complex Biedt informatie Keijenberg, Oranje Nassau’s Oord, Oostereng), ontwikkelproces met veel betrokkenen en vele Wanneer een gebied zich met forse stappen toonbaar maakt, is een sprengen, restanten van watermolens en papier- uitdagingen als saneringen, munitie verwijderen informatiecentrum op zijn plaats. Vanzelfsprekend op een karakter- fabrieken. En tegenwoordig ook kunstzinnige uit de WOII, reorganisaties etc. istieke plek. Ruimte voor wisselende exposities, een streekwinkel en verwijzingen naar vroeger grondgebruik. De beken een informatiepunt van de VVV, startpunt voor wandel en fietsroutes en sprengen leverden halverwege de 16e eeuw water- Het voormalige bedrijventerrein is overgedragen aan en leerzame excursies. kracht voor graan-, olie- en papiermolens en zo Staatsbosbeheer. Zij zet zich in voor het beschermen werd het beekdal ook een industriegebied. Fabriek en ontwikkelen van het groene erfgoed van 4 ‘Van Gelder Papier’ produceerde tot 1987 papier op Nederland, waarbij de natuurwaarden meer beleefd Laat derden aanhaken bedrijventerrein Beukenlaan. en duurzaam benut moeten kunnen worden. Het In en rondom het Renkums beekdal zijn diverse initiatieven op het vlak waterschap Vallei en Veluwe streeft in haar beheer van kunst, cultuur, zorg, voedsel, horeca en recreatie. Onlangs ontstaan Het gebied is volop in ontwikkeling ten gunste van van de beken naar balans tussen natuurwaarden of al van veel langere tijd. De ondernemers en alle andere partijen natuur, cultuurhistorie, recreatie en milieueducatie. en cultuurhistorische belangen. rondom het beekdal hebben zich verenigd om activiteiten op elkaar Je ervaart de hoogteverschillen tussen de randen van af te stemmen en de omgeving van het beekdal te promoten. het beekdal en het moerassige dal zelf. In de lengte- Staatsbosbeheer, IVN-afdeling Zuidwest Veluwezoom richting zijn er prachtige vergezichten. Renkums en gemeente Renkum hebben het initiatief genomen beekdal biedt dan ook een echte dalervaring. voor de Stichting Renkums Beekdal. Deze stichting Dat geldt zeker ook daar waar het dal de bebouwing draagt zorg voor natuur- en milieueducatie, wande- van Renkum (op de steilere oosthelling) raakt. lingen, onderzoek, informatieverstrekking en Het aangrenzende en gerenoveerde woonbuurtje bezetting van het informatiecentrum. Een centrum heeft met het verdwijnen van het bedrijventerrein dat een uitstekende uitvalsbasis en thuishaven vormt als het ware een uitstekende ligging gekregen. voor de vele vrijwilligers, die – verdeeld over diverse groepen –in het gebied actief zijn in het onderhouden ‘Het dal toont zich Met deze indrukwekkende gebiedsontwikkeling is van beken, landschap, boerenerf en natuur. ook de toegankelijkheid fors toegenomen. Met inacht- Het Kabouterpad is voor de jongste jeugd in alle waardigheid’ neming van een goede zonering, waarbij de recreatie- een onvergetelijke natuurervaring. druk wordt gereguleerd, zijn er paden en routes aan- gelegd, vooral langs de randen. Op enkele plaatsen In het voorjaar van 2013 is het gebied ‘geopend’ door kan het dal worden ‘overgestoken’ via vlonderpaden. de watertoevoer van de herstelde beek te deblokkeren. In de voormalige werkschuur van de historische Vanaf die tijd zijn verschillende neveninitiatieven boerderij De Beken is een informatiecentrum opgeleverd: het informatiecentrum, faunapassage ingericht. onder Hartenseweg, klompenpaden. Naar de toekomst toe staat nog wel het versterken van de relatie met de uiterwaarden van de Nederrijn op de agenda. De drukke N225 vormt echter een forse barrière. Dat Edelherten helemaal naar de Rijn kunnen lopen laat nog even op zich wachten.

112 Gebieden met passie Gebieden met passie 113 Renkums beekdal

114 Gebieden met passie Gebieden met passie 115 Renkums beekdal

116 Gebieden met passie Gebieden met passie 117 Park Scherpenzeel In het zuiden van de Gelderse Vallei, op de grens van de provincies Gelderland en Utrecht, ligt het dorp Scherpenzeel. Rondom dit dorp liggen Huis Scherpenzeel de landerijen van landgoed Scherpenzeel, ongeveer 1000 ha. Dit landgoed bestaat uit landbouw- gronden, bos- en natuurterreinen, monumentale Scherpenzeel boerderijen, dienst- en beheerderswoningen en schaapskooien. koetshuis

Park Scherpenzeel, ongeveer 40 ha, vormt het beschermd complex historisch hart van het landgoed. Het bestaat historische buitenplaats uit het hoofdhuis – Huis Scherpenzeel – met een landschapspark dat zich uitstrekt tot over de Lunterse beek in het zuiden, gemeente Woudenberg, Utrecht. Park Scherpenzeel is rond Huispark 1850 ontworpen door de beroemde landschaps- architect S. van Lunteren, en het verbindt als een groene long de dorpskern met het agrarisch boerderij landschap. Al sinds de 17e eeuw is deze verbinding Het Dorp (gekoesterd en) gaaf in stand gebleven, zij het tegenwoordig aan oost- en westkant ingeklemd door bebouwing.

nieuwe weide Het landgoed Scherpenzeel is sinds 1793 in de familie van de huidige eigenaren. In dat jaar is Huis Scherpenzeel met omliggende landerijen gekocht door de Amsterdammer Johannes Bastianus van Naamen, die vermogen had verworven als koopman in de VOC. In 1854 erfde zijn kleindochter Benudina Maria van Naamen van Scherpenzeel het landgoed en trouwde ze met de Utrechtse notabel Herman Parklandschap Lunterse beek Royaards. De tegenwoordige eigenaren van Landgoed Scherpenzeel zijn hun nazaten.

Huis Scherpenzeel is in 1975 door de familie over- Gelderland gedragen aan de gemeente Scherpenzeel om dienst Utrecht te doen als gemeentehuis. Dertig jaar later heeft de gemeente Huis in erfpacht uitgegeven aan Stichting Geldersch Landschap en Kasteelen, die nu samen met de landgoedfamilie werkt aan herstel van het unieke landschapspark.

boerderij Bruinhorst boerderij ’t Vliet

Gedeelde passie voor familiebezit Koepel en erfgoed

Ingezonden door: Stichting Landgoed Scherpenzeel Stichting Geldersch Landschap en Kasteelen

118 Gebieden met passie Gebieden met passie 119 Park Scherpenzeel

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Park Scherpenzeel is door zijn centrale ligging in het De huidige generatie landgoedeigenaren heeft in 1 dorp geliefd en druk bezocht, en door zijn langgerekte 2002 de Stichting Landgoed Scherpenzeel opgericht. Initieer cultuurhistorisch onderzoek vorm en 19e eeuwse aanleg, romantisch en prachtig. Deze stichting is een ANBI en heeft als doel: behoud Een gebied rijk aan geschiedenis verdient onderzoek, diepgravend, Een Scherpenzeels Vondelpark. Voor de bewoners en ontwikkeling van landschap, natuur en cultuur- verkennend en verhalend. Goede documentatie van gebeurtenissen, is het een groen uitloopgebied, waar passende historie op en om de particuliere landgoederen keuzes en ontwikkelingen door de eeuwen heen is uitgangspunt bij evenementen plaatsvinden (Koningsdag, dorps- gelegen rond Scherpenzeel, alsmede het bevorderen waardebepalingen van vandaag en voor maatregelen voor morgen. picknick). Het authentieke parklandschap is van de samenhang ervan als historische, ecologische fijnmazig en bestaat uit bosschages, waterpartijen, en ruimtelijke eenheid. De stichting organiseert 2 gazons, moestuinen, verre zichten, boerderijen en projecten die de samenhang versterken, zoals de Organiseer samenspraak agrarische gronden dooraderd door een netwerk van gezamenlijke aanpak van restauraties, toeristische Uit te voeren ambities krijgen vleugels wanneer vroegtijdig de dialoog monumentale lanen en paden en de Lunterse Beek. routes en het onderhoud van het landschap. wordt aangegaan met de lokale samenleving. Bijvoorbeeld door inloop- Rond het Huis is het park gecultiveerder, en meer avonden te organiseren: opkomst was hoog en betrokkenheid groot. naar het zuiden landschappelijker. Deze aanleg is De Stichting Geldersch Landschap en Kasteelen, Van op- en omwonenden, historische vereniging, monumenten- een belangrijke cultuurhistorische waarde. ook een organisatie die zich in dienst van het commissie, wijkplatform, rentmeester, gemeente. publiek inzet voor erfgoed en natuur, heeft in 2006 Recent (tuin-)historisch onderzoek heeft aangetoond het complex buitenplaats Huis Scherpenzeel in 3 dat Huis en Park Scherpenzeel samen met erfpacht gekregen. Breng zonering aan Sandenburg (Utrecht, Langbroeker Wetering) Nadenken over verbeterde ontsluiting van een cultuurhistorisch de enige twee gaaf bewaarde ensembles zijn van Deze stichtingen hebben in 2011 de handen ineen waardenvol (park-) landschap betekent nadenken over een verstandige de hand van de beroemde 19e eeuwse architect geslagen en zetten zich in voor duurzame instand- zonering om de recreatieve druk te begeleiden. Park Scherpenzeel heeft Samuel A. van Lunteren. Het gebied heeft hoge houding en versterking van de kwaliteiten van in zuidelijke richting een zonering van druk naar stil, van cultuur naar tuinhistorische waarde. Het parklandschap is door Park Scherpenzeel. In de laatste decennia heeft natuur. In het middengedeelte, dat nu vooral een agrarisch karakter zijn hand verfraaid en tot stilistische eenheid met name het huispark door zeer intensief recreatief heeft, komen plekken en objecten waar iets beleefd kan worden. gesmeed met het huispark. Van Lunteren tekende gebruik een sleetse en verwaarloosde uitstraling ‘Points of interest’, ‘follies’. ook voor de neogotische verbouwing, inclusief gekregen. Door gebrek aan toezichtcapaciteit worden die van de theekoepel. vernielingen aangericht. Er is zelfs sprake van 4 een plan om een ‘verkeersaantrekkende zuidelijke Onderneem, met natuur en cultuur In het huispark domineert Huis Scherpenzeel, rondweg’ door het park te trekken – die weg staat Voor een landgoed geldt net als voor een (ander) bedrijf dat er geld dat een middeleeuwse oorsprong heeft en in de loop nog steeds in de gemeentelijke structuurvisie. verdiend moet worden, omdat het beheer en openstellen van een van de tijd meermaals van aanzicht is veranderd. monumentaal landgoed nu eenmaal geld kost. Exploitatie gebouwen, In de tweede helft van de 19e eeuw kreeg het zijn Opgave voor de stichtingen is om samen met stadslandbouwkundig gebruik van tuinen, woon-zorg arrangementen huidige uiterlijk. Toen is het huis in neogotische stijl de omgeving een balans te vinden tussen monumen- in en rond oude boerderij, verhuur voor evenementen. witgepleisterd, en zijn een koetshuis, een oranjerie taliteit en openbaarheid. Het tuinhistorisch (gesloopt in 1960) en aan de beek een theekoepel onderzoek (2013), uitgevoerd door de Stichting gebouwd. In 1975 hebben Huis en huispark een In Arcadië uit Amersfoort onderstreept dat het rijksmonumentale status gekregen als complex-buiten- Park grote monumentale waarde heeft. En in plaats. De Boerderij ’t Dorp (1868) in het park is het Masterplan (2016) voor het monumentale ook beschermd als Rijksmonument; de theekoepel en openbare park, wordt de historische waarde is gemeentelijk monument. gekoppeld aan gebruik van het park. Dit plan is opgesteld door Bleeker & Nauta Landschaps- Het park, gedragen door een stevig stelsel van lanen, architecten uit Bennekom. De stichtingen zullen bewaart haar verborgen schoonheid. Diverse plekken hun toekomstige werkzaamheden baseren op vertellen fraaie verhalen. Zeker zo’n plek is de thee- het Masterplan.Het is de kunst om de “gedeelde” ‘Groene oase, rijk aan verhalen’ koepel aan de Lunterse beek, die overigens weer passie voor het park - van de dorpsbewoners haar oude stroombed terugkijgt. (wandelen, spelen, evenementen, ‘hangen’), de pachters (landbouw), en de eigenaren/beheerders (cultuurhistorie, natuurbeheer en economische continuïteit) - bij elkaar te brengen.

120 Gebieden met passie Gebieden met passie 121 Park Scherpenzeel

122 Gebieden met passie Gebieden met passie 123 Park Scherpenzeel

124 Gebieden met passie Gebieden met passie 125 Bergharen Bergharen is een dorp – in het Land van Maas Kulturhus De Zandloper multifunctionele en Waal – gelegen op rivierduin en omgeven door buitenaccommodatie laaggelegen rivierkleigronden. Ten zuiden van De Uitloper de Maas en Waalweg, ten noorden van Nieuwe Wetering, ten westen van de A50 en de bebouwing van Wijchen en Nijmegen. Buurdorpen zijn Maas en Waalweg Horssen en Hernen.

Bergharen is het grootste kerkdorp van de gemeente Broekse Leigraaf Wijchen. Het dorp telt momenteel ongeveer 1.800 inwoners. Vanaf de vroege middeleeuwen is het hoger gelegen gebied van het rivierenlandschap bewoond. Het land werd aanvankelijk bewerkt door de Cisterciënzer monniken. In samenwerking met De Kapelberg de plaatselijke adel is het gebied voorzien van een wetering om het laag gelegen gebied te kunnen De Elzent bewerken. In een aan de voet van de rivierduin gelegen Gerechtshof werd rechtgesproken over het hele Land van Maas en Waal. Het duin tegenover het gebouw deed dienst als Galgenberg.

Bergharen is 100 jaar een zelfstandige gemeente geweest, maar maakt vanaf 1984 deel uit van de gemeente Wijchen. Bergharen wordt gekenmerkt Hooge De Groene heuvels door de lintbebouwing langs doorgaande wegen. Veld Bergharen recreatiegebied De noordkant heeft op een hoger gelegen rivierduin een uniek natuurgebied en aan de westrand van het Wijksche dorp is een klein industrieterrein. Aan de oostkant RK kerk ligt het recreatiecentrum De Groene Heuvels. broek

nieuwe Wetering

A50

Hernen protestantse kerk

Een dorp met oog voor elkaar en de omgeving

Ingezonden door: Leefbaarheidsgroep Bergharen Gemeente Wijchen voormalig gemeentehuis

126 Gebieden met passie Gebieden met passie 127 Bergharen

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Bergharen is een klein en compact dorp. Vroeger bestond Vanaf 2000 is Leefbaarheidsgroep Bergharen 1 ze uit lintbebouwing langs de grenzen van zand- langzaam maar zeker tot een sterke organisatie Maak een dorpsontwikkelingsplan duinen, rondom open bouwland. In de tweede helft uitgegroeid. De communicatie en samenwerking Zet samen uiteen hoe je als dorp de komende tijd wil ontwikkelen. van de 20ste eeuw is dit open bouwland, als het ware met de gemeente verloopt steeds beter, de draag- Ruimtelijk, sociaal, cultureel, economisch. Het gaat niet alleen om een binnengebied, grotendeels bebouwd. Hierdoor kracht in het dorp wordt groter en de bestaande het dorp zelf, maar ook om het omringende landschap. Bijvoorbeeld kreeg Bergharen zijn compactheid. Bergharen is in verenigingen en organisaties werken prettig hoe maken we het buitengebied recreatief toegankelijk. Werk samen bescheiden mate compleet wat voorzieningen betreft: samen met de leefbaarheidsgroep. Het doel van met deskundigen. een kleine super, combinatie bakker/slagerij, bloe- Leefbaarheidsgroep Bergharen is de leefbaarheid misterij, frituur, café, basisschool, forellenvijver. en de gemeenschapszin van het kerkdorp Bergharen 2 In en rond het dorp is een aantal gemeentelijke op sociaal, cultureel en maatschappelijk terrein Organiseer vrijwilligers monumenten en rijksmonumenten aanwezig. te bevorderen. Ze onderscheidt een aantal specifieke Het zijn allang niet meer de officiële instanties die het werk moeten werkgebieden: verkeer, voorzieningen, wonen, doen. Vrijwilligers doen mee, maar houd rekening met de verschillen Bergharen is een actief en vitaal dorp met sterke werken & ondernemen en ruimtelijke kwaliteit. in mogelijkheden. Maak taken vooral behapbaar. Niet een permanente gemeenschapszin. Er is een ‘gideonsbende’ die de taak bij iemand beleggen, maar veeleer kortlopende werkzaamheden kar trekt met daar omheen voldoende vrijwilligers De leefbaarheidsgroep treedt in overleg met aanbieden, waardoor meer mensen bereid zijn om zich in te zetten. die zich voor overzichtelijke taken laten inzetten. de inwoners om hun wensen te inventariseren. Verder kent Bergharen een rijk verenigingsleven. Ze voert ook enquêtes uit waarvan de uitkomsten 3 Er is diversiteit in de vorm van oorspronkelijke als richtlijn dienen voor de activiteiten van de Communiceer frequent bewoners en ‘import’. Ook zijn verschillende leefbaarheidsgroep. Tevens belegt zij informatie- Om de boel levendig en up-to-date te houden dient structureel aandacht generaties in het dorp aanwezig. De sociale cohesie avonden over onderwerpen die in het dorp spelen te zijn voor communicatie. Niet alleen huis-aan-huis berichten rond- neemt toe. zodat dorpelingen geïnformeerd zijn over elkaars zenden, posters achter de ramen plakken en geregeld bijeenkomsten ideeën en de leefbaarheidsgroep richting meekrijgt beleggen. Maar ook inzet van digitale en sociale media. Markant element in het dorp is het nieuwe dorps- voor haar handelen en haar opstelling in het overleg huis, gebouwd in 2008 als een Kulturhus met de naam met andere partijen. Een onderwerp was de her- 4 “De Zandloper”. Ze is verbonden en geïntegreerd met inrichting van het voormalig korfbalveld en Organiseer activiteiten de basisschool, een bibliotheek en sportzaal. De sport- het Weemse bosje, nu De Uitloper geheten. De leefbaarheid van het dorp krijgt een impuls wanneer passende en zaal wordt ook gebruikt door diverse verenigingen. aantrekkelijke activiteiten worden georganiseerd. Wandel tweedaagse De Zandloper vormt samen met de Uitloper sinds De wensen van de dorpsgemeenschap gaan vaak over door het omringende landschap, kioskconcerten in de muziektent, kort het kloppend hart van Bergharen. De Uitloper, zaken die alleen in overleg met de gemeente zijn educatieve projecten in de moestuin, onkruid wieden tegen vergoeding op het voormalige korfbalveld, is een multifunc- te verwezenlijken. De leefbaarheidsgroep onderhoudt (groene munten, plaatselijk te besteden). tionele buitenaccommodatie met diverse faciliteiten: contact met gemeente Wijchen en ook andersom jeu de boulesbanen, speelveld, evenementenpodium, weten de gemeentelijke instanties de weg direct moestuin, fruittuin, overdekte hangplek, heksen- te vinden naar de leefbaarheidsgroep. De leefbaar- kring. Met recht het groene hart van het dorp. heidsgroep speelt zo een rol in het systeem van burgerparticipatie van de gemeente Wijchen en Bergharen ligt relatief dicht bij Nijmegen en is overlegt met de wijkwethouder, de wijkcontact- daarom ook aantrekkelijk voor mensen die buiten adviseur, en de wijkbeheerder. Het afgelopen jaar willen wonen, maar voor hun werk op de stad is er bijvoorbeeld ruimschoots overleg geweest over ‘Daar zit muziek in’ georiënteerd zijn. Dit buiten wordt vooral ingekleurd de reconstructie van de Molenweg. door het mooie rivierenlandschap met opvallende rivierduinen (o.a. De Kapelberg), diverse natuur- Naar de toekomst toe worden de al aangeknoopte gebiedjes, recreatieve routes, buurtschappen en contacten met de leefbaarheidsgroep van het buur- kleine dorpen. dorp Hernen belangrijker. Ambities en werkzaam- heden kunnen afgestemd worden, vooral op het gebied van bovendorpse voorzieningen (onderwijs, zorg, sport & bewegen).

128 Gebieden met passie Gebieden met passie 129 Bergharen

130 Gebieden met passie Gebieden met passie 131 Bergharen

132 Gebieden met passie Gebieden met passie 133 Waterkwartier De stadswijk Waterkwartier ligt in de stad Zutphen, voormalige ten oosten van de historische binnenstad. jeugdgevangenis Waterkwartier is de eerste naoorlogse uitbreidings- wijk en ligt nabij het centrum. De N348 (Dieren – Deventer) ligt aan de oostzijde van de wijk. De wijk kent een forse herstructureringsopgave. Berkel De historische binnenstad en de verschillende wijken van Zutphen kunnen beschouwd worden als autonome ruimtelijke eenheden. De verschillende wijken zijn concentrisch aan de oostzijde van de binnenstad gegroepeerd. Hebben allen een eigen structuur en zijn door middel van groene zones van elkaar gescheiden. Deze karakteristiek geldt ook voor de wijk Waterkwartier. De wijk is rondom het oude dorp begrensd door brede groenzones en de Grote Gracht – het water van de Berkel – en is min of meer als Warnsveld historisch centrum een stedenbouwkundige eenheid op te vatten, van Zutphen slechts door middel van enkele hoofdwegen met de omringende delen van Zutphen verbonden.

Waterkwartier is het resultaat van het samengroeien van een aantal verschillende buurten met veelal wadi een geheel eigen identiteit en verschijningsvorm.

De wijk is in verschillende tijdsperioden gebouwd. IJssel Daarbij zijn historische elementen, zoals vormen natuurspeelplek van vestingwerken, oude toegangsroutes met Grote Gracht lintbebouwing en een voormalige jeugdgevangenis waarneembaar. Lunette- tuin

nieuw zwembad Goed leven in de Vijver een lappendeken van een stadswijk Leesten

N348

Zuidwijken

Ingezonden door: winkelcentrum Waterkwartier milieucentrum Gemeente Zutphen met multifunctioneel centrum Waterkracht Woonbedrijf ieder1

134 Gebieden met passie Gebieden met passie 135 Waterkwartier

Kwaliteiten Actief en betrokken Bouwstenen Waterkwartier is een levendige, multiculturele stadswijk Woonbedrijf ieder1 zorgt voor betaalbare en goede 1 aan de oostzijde van het historisch centrum van woningen voor mensen met een lager inkomen in Koester verscheidenheid Zutphen. Er is een grote diversiteit aan generaties, de regio Deventer en Zutphen. Met 14.500 woningen Stedenbouwkundig is Waterkwartier een lappendeken. Demografisch culturen, leefwijzen, perspectieven in een wijk met biedt Woonbedrijf ieder1 een thuis aan meer dan idem dito. Koester deze verscheidenheid ter wille van de leefbaarheid een menselijke maat. Maar het is ook een wijk met 40.000 bewoners. Dat maakt het woonbedrijf en vitaliteit van wijken en steden. Zoek daarbij wel naar verbindende uitdagingen op sociaal cultureel gebied. De wijk zelf de grootste woningcorporatie in de regio Steden- krachten. Zowel in het samenleven als in de ruimtelijke organisatie is wat voorzieningen voor dagelijkse boodschappen driehoek. Woonbedrijf ieder1 is van mening dat ieder van dit samenleven. betreft redelijk compleet. Na herstructurering vanuit zijn eigen kracht bijdraagt aan een prettige heeft de wijk een nieuw en goedlopend winkel- woonomgeving. Daarnaast dragen corporatie en 2 centrum gekregen met ‘Waterkracht’ als sociaal gemeente en tal van organisaties op het gebied Geef de wijk een nieuw hart maatschappelijk middelpunt. van welzijn, ontspanning, cultuur en gezondheid Een stedenbouwkundige visie en een wijkontwikkelingsplan voorzien hiertoe bij. Samenwerking tussen partijen en tussen in een ‘Hart van de Wijk’. Met aandacht voor uitbreiden winkelvoor- Waterkwartier toont een grote verscheidenheid aan partijen en bewoners is de sleutel tot succes. zieningen (supermarkt als trekker), centrale beeldbepalende positie stedenbouwkundige en architectonische sferen. van wijkservicecentrum, attractief verblijfsgebied, hoogwaardige Met recht kan de metafoor van lappendeken worden Gemeente Zutphen zet zich op veel vlakken in: openbare ruimte en aanloop- en aanrijroutes en slimme localisering gebruikt. Een groot deel van de woningvoorraad bestuur, zorg, werk, onderwijs, sport, cultuur en van parkeerplaatsen. bestaat uit sociale woningbouw, voornamelijk duurzame leefomgeving. Ze streeft naar een breed bestaande uit kleine eengezinswoningen en appar- geschakeerd aanbod van woningen voor verschillende 3 tementen. De architectuur is divers: arbeiders- doelgroepen, met aandacht voor levensloopbestendig Maak een sociaal programma woningen eind 19e eeuw, jaren-dertig woningen en bouwen, verschillende woonvormen en ruimte voor Een herstructureringsproces sterk gericht op het fysieke domein in de sfeer van tuindorpen en modernistische mantelzorg. De groene kwaliteit van Zutphen en wordt krachtig door gelijktijdige uitvoering van sociale projecten via wederopbouw. De structuur van de wijk vertoont Warnsveld moet worden behouden en versterkt. wijkontwikkelingsplan. Vrijwilligersnetwerk, project talentvolle en de geest van industrialisatie en arbeiderscultuur zorgzame buurt, budgetbegeleiding, stimulering buurtondernemer- (inclusief heropvoedingsgedachte vanwege aanwezig- In 2004 hebben gemeente en woonbedrijf samen schap, generatiedialoog, buurtservice, energieproject, aanpak zwerf- heid van de jeugdgevangenis) en van wederopbouw het Wijkontwikkelingsplan voor Waterkwartier afval, buurtspeeltuin, wijkgericht ambulant en integraal jongerenwerk, en groei, met onder andere stadsuitbreidingen door opgesteld. Beide instanties voelen een grote verant- taal- en leesbevordering, studiebegeleiding, naschoolse activiteiten. stempelopbouw. Tegenwoordig gaat het om slim woordelijkheid voor de herstructureringsopgave gebruik van stedelijke inbreidingslocaties en van Waterkwartier. Om die opgaven aan te pakken 4 duurzame renovaties van bestaande woningen. hebben zij een gezamenlijke programmaorganisatie Vul maatschappelijk vastgoed in gerealiseerd. Opgaven liggen op het vlak van reno- De voormalige jeugdgevangenis – eigendom van Rijksvastgoedbedrijf – De wijk wordt omzoomd door een robuuste groen-blauwe vatie en verduurzamen van woningen, nieuwbouw is een markant gebouwencomplex in Waterkwartier. De omringende structuur. Vooral ten zuiden van het waterkwartier is van woningen, kwaliteitsimpuls voor de openbare gracht is hersteld, een niet passende aanbouw reeds gesloopt, het – als overgang naar de Zuidwijken – een forse groen- ruimte, centrumontwikkeling en verbetering van buitenterrein deels bebouwd met woningen. Nu nog goede plannen zone aanwezig met diverse toegevoegde functies en wegen, straten en pleinen. Binnen het Waterkwartier maken voor ontwikkeling of hergebruik van het gebouwencomplex. elementen zoals kinderboederij, volkstuinen, zijn er diverse gebieden herontwikkeld. Hiervoor is Wie heeft ideeën? historische joodse begraafplaats, milieucentrum, in 2007 een stedenbouwkundige visie opgesteld. waterberging in de Grote Vijver. De oostzijde is Voor een deel was de gemeente regievoerder, de smalle groenzone ingevuld met sportfaciliteiten, voor een deel Woonbedrijf ieder1. Bij een van maatschappelijke voorzieningen, kantoren en de herontwikkelingsgebieden (Lunettetuin) portiekflatjes. Aan de westzijde van de wijk stroomt is ‘Ontwikkelen in Samenspraak’ toegepast. het water van de Berkel. Door de herstructurerings- Dit houdt in dat de wijk van begin af aan, zelfs opgave is er meer groen in de wijk gekomen. voorafgaand aan het stedenbouwkundig plan, Bijvoorbeeld: natuurspeelplaats, wandelpark achter nauw betrokken werd bij de uitwerking. Tevens ‘Kwaliteit zit ook voormalige jeugdgevangenis (inclusief een onlangs is het hart van de wijk vernieuwd door de komst aangelegde trimbaam) en plantsoenen die zijn van een nieuw winkel- en wijkcentrum. Dit nieuwe in de details’ omgevormd tot wadi’s. hart nodigt uit tot ontmoeten. Daarnaast zijn er gebouwen gerenoveerd in samenwerking met De ligging van Waterkwartier ten opzichte van een aantal verenigingen van eigenaren. de oude binnenstad maakt dit stadsdeel als een ‘Poort tot Zutphen’. Ontsluiting via de provinciale weg Naast de fysieke projecten zijn er ook veel sociale verloopt o.a. met een afslag door de wijk. Vanuit projecten geweest. De doelstelling was gericht op de wijk ben je zo in de oude binnenstad. Wandelend activering en participatie van bewoners, vroegtijdige en fietsend zijn de voorzieningen van het historisch signalering van problematiek bij jongeren en hart van Zutphen goed bereikbaar. bevorderen van ontwikkelingskansen bij de jeugd.

136 Gebieden met passie Gebieden met passie 137 Waterkwartier

138 Gebieden met passie Gebieden met passie 139 Waterkwartier

140 Gebieden met passie Gebieden met passie 141 Juryrapport Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2016

Als u denkt dat deze prijs over gebieden met passie Bredevoort bij Aalten, in de Achterhoek De Goudsberg, middelpunt van Nederland, Renkums beekdal gaat, heeft u het mis. Passie is immers geen eigen- Een eigenzinnig historisch stadje aan de Boven- bij Lunteren De transformatie van een oud (papier)industrieterrein schap van een stad of land. Ooit een stuk Veluwe Slinge, aanvankelijk ‘Nationale Boekenstad’, Een uitloper van de Veluwe met uitzonderlijke naar een natuurrijk beekdal in de dorpsrandzone gesproken, die vertelde over de tomeloze inzet van waarin nu vanuit een bredere scope aan de weg natuurlijke, cultuurhistorische en geologische van Renkum, waarbij door sterk overheidsoptreden zichzelf? Nee. Passie is een eigenschap van mensen. wordt getimmerd, en met gemeente, inwoners en kwaliteiten; met een actief stuifzandgebied, de juiste omstandigheden en condities zijn gecreëerd Deze prijs gaat over al die bewoners, gebruikers, ondernemers tal van plannen worden ontwikkeld met middeleeuwse engen, het grootste Celtic Field voor een nieuw natuurlandschap - met een beek eigenaren, agrariërs, vrijwilligers, professionals, met betrekking tot cultuur, historie en kunst in van Nederland, een geografich middelpunt, zo schoon dat je eruit kunt drinken! - dat door ondernemers - en zeker ook bestuurders, die met de groene stadsrandzone, op en rond de historische het Lunters Buurtbos waar tal van wandelpaden vrijwilligers verder wordt uitgedragen en ontwikkeld. een onvoorwaardelijke liefde voor een gebied bereid vestingwerken en in het overgangsgebied naar zijn aangelegd en onlangs een kunstzinnig uitzicht- Er wordt qua inrichting en programma ingespeeld zijn geweest om zich extra in te zetten voor het het dagrecreatieterrein Slingeplas. Bredevoort platform (de Hessenhut) is gecreëerd - dat zou op de recreatieve, kunstzinnige en zorggerelateerde behoud en de ontwikkeling ervan. Mensen die vindt zichzelf uit. kunnen uitgroeien tot een nationaal ‘geopark’. behoeften van bewoners en bezoekers. geraakt zijn door de schoonheid van een plek of streek, die daarvoor nét even harder wilden lopen Weteringse Broek bij Apeldoorn IJsselstein bij Hattem Park Scherpenzeel dan anders en een deel van hun kostbare vrije tijd Een agrarisch buitengebied, tevens uitloopgebied Een prachtige verstilde plek in de uiterwaarden Een monumentaal landgoed en landschapspark dat hebben besteed aan de zorg voor hun geliefde voor Apeldoorn en de omliggende dorpen, dat vanuit van de IJssel bij Hattem, buitendijks, met een lange tijd als verborgen schat in de zuidelijke dorps- gebied - voor een goede inrichting, programmering een intensieve samenwerking van gemeenten, fantastische gelaagde geschiedenis, oude bewonings- rand van Scherpenzeel lag - een Gelders Vondelpark of passend beheer. Dát is de inzet die de provincie waterschap, Natuurmonumenten, bewoners en plaatsen, ruïnes, vol verhalen en vergezichten - waar - wordt nu van onderop, door de landgoedeigenaren met deze prijs wil belonen. Passie als inzet. Omdat boeren ontwikkeld wordt tot een evenwichtig en een particulier zich heeft ontfermd over de plek, zijn en Scherpenzelers zelf (vooralsnog zonder steun van het moet. Omdat het kan. Omdat niemand anders duurzaam landschap, waarin - weliswaar moeizaam intrek heeft genomen in een woning en het gebouw de gemeente) nieuw leven ingeblazen als overgangs- het doet. maar - gestaag nieuwe recreatieve routes, natuur- én de omgeving stap voor stap ontwikkelt tot gebied tussen dorp en landschap. Dat gebeurt door terreinen en verblijfsplekken ontstaan. een spannende verblijfsplek met vele kwaliteiten diverse activiteiten te organiseren en door zelfs In feite zijn alle dertien genomineerde gebieden en betekenissen - niet alleen voor zichzelf, ook een professioneel bureau in te schakelen voor schoolvoorbeelden van de zo bejubelde participatie- De Ooijpolder aan de Waal voor de omgeving. een zorgvuldige herinrichting van het landgoed. samenleving, waar Koning Willem Alexander in Een in feite al prachtig agrarisch cultuurlandschap zijn troonrede in 2013 over sprak. Een samenleving in de bocht van de Waal met zicht op de stuwwal, Honigcomplex Nijmegen Het dorp Bergharen waarin iedereen, die dat kan, verantwoordelijkheid waar bijzondere aandacht is voor natuur- en land- Een culturele broedplaats in de gebiedsontwikkeling Een vitaal kerkdorp in het Land van Maas en Waal, neemt voor zijn of haar eigen leven en omgeving, schapsversterking van onderop - vanuit bewoners, van het Waalfront, waar tal van jonge ondernemers bij Wijchen, met een grote betrokkenheid van waarbij de (landelijke) overheid geen of slechts ondernemers en agrariërs - om het nóg mooier en andere creatievelingen zich met liefde en passie de leefbaarheidsgroep, vrijwilligers, plaatselijke een faciliterende rol speelt. Een samenleving waarbij te maken, waarin het landschap een economische inzetten voor hun ondernemingen én het (tijdelijke) verenigingen en kerkgemeenschappen, waar tal actief burgerschap verlangd wordt, nieuw eigenaar- tak heeft gekregen en onderdeel is geworden van behoud en hergebruik van de oude fabriekspanden van paden zijn aangelegd over de bijzondere schap, en waarin de gewone man de motivatie en de bedrijfsvoering van sommige agrarisch in het gebied, en zo zorgdragen voor reuring en rivierduinen bij het dorp, waar wandeltochten de kracht vindt om zich te organiseren en te parti- ondernemers. levendigheid in dit deel van de stad in wording - worden georganiseerd, een kulturhus is gebouwd ciperen in de complexe wereld van ruimtelijke dat door ontwikkelaars en gemeente slim gebruikt en inwoners van een oud korfbalveld een levendig ordening, geopolitiek, geld en juridische zaken. De Diefdijklinie bij Culemborg, Leerdam, wordt als vliegwiel voor de gebiedsontwikkeling. park hebben gemaakt. Het is bewonderenswaardig om dan ook nog tot Asperen en Heukelum plannen en initiatieven te komen. En als dat óók Een bijzonder grenslandschap en markant water- Oude IJssel, van grens tot stuw De Pol Waterkwartier in Zutphen nog tot succes leidt, kan daar maar één ding achter staatkundig artefact, dat vanuit de ambities voor de De revitalisatie van een deel van de Oude IJssel met Een gemixte stadswijk in Zutphen nabij de histo- zitten: bezieling, passie! Nieuwe Hollandse Waterlinie en het visiedocument plannen voor natuur, beekherstel, waterbeheer en rische binnenstad - een lappendeken van culturen Panorama Krayenhoff met de inzet van vele lokale recreatie, geïnitieerd door gemeente en waterschap en bevolkingsgroepen - wordt geherstructureerd, Wat is passie? Passie laat zich niet vangen in sociaal- partijen en vrijwilligers - waaronder de Liniewacht en gesteund door omwonenden, ondernemers en waarbij gemeente en corporatie samen met bewoners wetenschappelijke definities of scores. Passie is iets - wordt beschermd, ontwikkeld en beheerd, en er boeren, die vanuit liefde en betrokkenheid voor en ondernemers invulling geven aan het wijkontwik- wat je moet voelen. Een energie. Een knispering. in en tussen de opgeknapte forten en groepsschuil- de streek meewerken - zelfs gronden ter beschikking kelingsplan en er binnen het raamwerk van groen Hartstocht. Geestdrift. Passie is emotie. Voor de jury plaatsen tal van inspirerende plekken ontstaan met stellen - waardoor er langzaam een verrassend en water tal van nieuwe woningen en voorzieningen was dit dan ook de reden om niet te vroeg met hard- grote ecologische en recreatieve waarden. ‘persoongedreven’ rivierlandschap ontstaat met zijn (en worden) toegevoegd, waaronder een cultureel omlijnde beoordelingscriteria aan het werk te gaan, bijzondere verhalen en plekken, en waar de aanleg centrum, waar een gepensioneerd kok de ruimte maar zich eerst maar eens te laten verrassen door Het Horsterpark tussen Duiven en Westervoort van een van de eerste paardenbruggen van Nederland krijgt om een ‘sociaal restaurant’ op te zetten. de presentaties tijdens de gebiedenparade op Een voormalige bufferzone dat nu als intensief een feit is. 20 januari 2016. De inzenders en afgevaardigden van recreatiegebied fungeert; een echt ‘doepark’ met de dertien genomineerde gebieden presenteerden een theepaviljoen, kinderboerderij, sportvelden, die dag met veel enthousiasme en toewijding hun speelbossen, vijvers en een netwerk van wandel- gebieden - hun plekken, plaatsen, dorpen, streken, en fietspaden, dat door vele omwonenden en ‘Gebieden met passie’ parken, buitengebieden en velden - kortom: ondernemers wordt gekoesterd en gebruikt, en landschappen waar iets unieks en bijzonders waar mensen met een verstandelijke beperking gebeurt. Een overzicht in onze eigen woorden: met veel trots en plezier werken en zorgdragen voor het onderhoud van het park.

142 Gebieden met passie Gebieden met passie 143 Welnu. Hoe beoordeel je al deze passie, deze Oude IJssel vanwege het bijzondere vertrouwen De Oude IJssel haalde het ook niet, tot groot verdriet van Volgens De Dikke Van Dale heeft het woord ‘passie’ bezieling, en deze - qua type en schaal - zeer uiteen- en de omarming van bewoners en agrariërs van een van de juryleden. De succesvolle ontwikkelingen twee betekenissen. De eerste spreekt voor zich, lopende gebieden? Hoe vergelijk je deze rijk gevulde een ‘groot’ verhaal over rivierverduurzaming en in het landschap rond de rivier laten zien hoe goed en hebben we uitvoering besproken: ‘hartstocht’. mand met appels en peren? Langs welke lat leg je ze? landschapsontwikkeling, waarbij partijen met de verstandhouding tussen overheden, burgers De tweede is van een andere toonsoort: ‘het lijden We besloten aan het eind van een indrukwekkende respect voor elkaar en voor het gebied, tot nieuwe en ondernemers is. Maar zonder de agenda van van Jezus’. De jury voelde zich vrij om deze tweede dag nog even bij elkaar te zitten, onze papieren erbij betekenisvolle ingrepen in het landschap komen. het waterschap, en dus de noodzaak tot publiek definitie te interpreteren en te gebruiken om voor te pakken en de (stiekem toch gemaakte) lijstjes ingrijpen, was er hoogswaarschijnlijk niet zo veel de drie overgebleven gebieden ook de strijd die met ‘mogelijke’ criteria te raadplegen. Die waren: Honigcomplex vanwege de overweldigende energie en gebeurd in het gebied - een gebied dat niet bekend geleverd is in de planprocessen te belonen: uiteraard het optimisme van jonge ondernemers in en rond staat voorop te lopen in tijden van veranderingen. niet het lijden in letterlijke zin, maar de moeite 1 in hoeverre is er sprake van ‘echte’ onvoorwaar- de oude fabrieken langs de Waal, die inspireren en Dat het gebied wel in staat is óm te bewegen, die is gedaan, de hindernissen die zijn genomen, delijke passie, bevlogenheid, bezieling een voorbeeld zijn voor velen, waar nieuwe kennis is iets anders, en juichen we toe. het geduld dat daarbij is opgebracht, de veerkracht 2 in hoeverre zijn partijen in staat (geweest) om en netwerken ontstaan, die zowel voor het gebied die daarbij is getoond. zich te organiseren in daadkrachtige allianties als voor de stad van grote waarde zijn. En dus bleven er nog drie over: IJsselstein, Horsterpark 3 in hoeverre is er voortgeborduurd op de identiteit en Honigcomplex. Gebieden waarin zonder meer sprake Omdat er bij deze prijs maar één winnaar kan zijn, - de ‘genius loci’ - van het gebied Na dit lijstje te hebben bestudeerd viel het een van is van een opmerkelijk optreden van particulieren en de jury deze prijs vooral ook als aanmoedigings- 4 in hoeverre zijn er nieuwe/actuele kwaliteiten, de juryleden op dat er welbeschouwd twee groepen - van ‘gewone’ mensen - die zich hebben ontfermd prijs beschouwt, en al die mensen die zich waarden, betekenissen toegevoegd te onderscheiden zijn: over een plek die in hun ogen ‘te vondeling’ was momenteel inzetten om deze prachtige provincie 5 in hoeverre is er sprake van ‘gevoeld’ eigenaarschap 1 gebieden waarbij het initiatief ‘echt’ van onderop gelegd. nóg mooier te maken, te inspireren en een hart en/of de wil om te ‘adopteren’? komt, van particulieren, van informele groepen onder de riem te steken, is de keuze gevallen 6 En als bonus: in hoeverre is het gebied of partijen, en IJsselstein, waar een gepensioneerd makelaar drie jaar op een gebied dat nog aan het begin van een (of de aanpak) zelf uniek, bijzonder, 2 gebieden waarbij het initiatief van overheden geleden neerstreek om tussen het wassende water (waarschijnlijk) lang proces staat. Een gebied opmerkelijk, inspirerend? en formelere instanties komt, al dan niet in van de IJssel de oude bewoningsplaats, de resterende dat zonder de inzet van één persoon niet eens nauwe samenwerking met elkaar, en dus vanuit gebouwen, het terrein en de omgeving op te knappen. een gebied zou zijn. Een gebied waar de eenling Op basis hiervan brachten we de lijst van dertien een bepaalde ‘opgave’ of een politieke keuze. Het Horsterpark, waar een groep Duivenaren in 2006 zijn nek uitsteekt, er zijn intrek neemt, begint, gebieden terug naar zes. We noemen ze in wille- Beide benaderingen en aanvliegroutes zijn valide en een stichting oprichtten, een kinderboerderij, thee- droomt, bouwt en doorgaat, eigen geld inbrengt, keurige volgorde: Ooijpolder, IJsselstein, Horsterpark, broodnodig, maar binnen deze prijs spreekt de jury paviljoen en een beheerderswoning bouwden - zo als subtiele passende interventies pleegt, succes boekt, Goudsberg, Oude IJssel en Honigcomplex. net iets meer bewondering uit voor diegenen die het ware bezit namen van een vrijwel ongebruikt verder kijkt dan zijn eigen gronden, de rivier op eigen kracht, op persoonlijke titel, opstonden. uitloopgebied annex bufferzone - van planologisch omarmt, landschapsbewust is, en gesprekken Ooijpolder vanwege de inzet en creativiteit van met Die vanuit een grote betrokkenheid bij een gebied ‘restafval’ - en nu met vele sympathisanten jaarrond voert – en gaat voeren – met tal van partijen en name agrariërs, die het landschap als van ‘hen’ hun stem lieten horen, tot actie over gingen, en activiteiten organiseren, het beheer van het vijftig instanties om mee te werken aan deze droom. beschouwen, betrokken zijn, het beste ermee voor een claim leggen op de toekomst van een gebied, hectare grote park voor hun rekening nemen en Passie. Wilskracht. En volharding. We hopen hebben, en een manier hebben gevonden om met hun gebied - omdat het moet, omdat het kan, maar liefst dertig arbeidsplaatsen voor mensen met dat de indieners van het plan, initiatiefnemer landschapsontwikkeling ook nog een boterham omdat niemand anders het doet. een verstandelijke beperking in stand houden. én de gemeente Hattem, zich zullen inspannen te verdienen. En Honigcomplex, waar tientallen creatieve onder- om van het nu nog tamelijk private terrein een zo De Ooijpolder viel hiermee af. Een gebied dat geen nemers en innovatieve bedrijven uit Nijmegen openbaar mogelijke buitenplaats te maken, zodat IJsselstein vanwege de bewonderenswaardige ‘strijd’ onbekende is bij de jury, dat al vaker in de picture en omstreken in crisistijd een afgeschreven soep- deze bijzondere plek langs de IJssel met zijn bewogen van een particulier, de eenling die verliefd wordt stond, waar rijk, provincie en lokale overheden al en vermicelli-fabriek aan de Waalkade betrokken verleden voor een groot publiek beleefbaar wordt. op een plek, er gaat wonen, het avontuur aangaat, enige tijd bij betrokken zijn, en waar inmiddels en deze in no time met optimisme en aanpaks- Zoals initiatiefnemer Hans Veltkamp tijdens begint, enthousiast wordt, succes boekt en de beheersgelden voor de komende achttien jaar mentaliteit tot een bruisende culturele hotspot de gebiedenparade zélf al zei: ‘Dit is een schat gaandeweg partijen aan zich bindt. zijn gegarandeerd - in feite een rijdende trein, wisten om te toveren, een plek die grote bekendheid om te delen.’ een warm bad. geniet in Nijmegen, Gelderland en daarbuiten - Horsterpark vanwege het indrukwekkende gebruik en en daarmee in feite het hele ontwikkelgebied langs De Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2016 de onvoorwaardelijke steun van vele onwonenden Ook de Goudsberg viel af. Een plan dat in de basis de Waal op sleeptouw neemt. Zo veel passie gaat naar: IJsselstein en vrijwilligers voor de ontwikkeling en het beheer een initiatief is van formele partijen: van grond- gebundeld op één plek - we vroegen ons af: van dit park; een gebied dat ooit bedoeld was om eigenaren, stichtingen en gemeente - en bovendien is dat ondanks of dankzij de wetenschap dat twee kernen te scheiden en nu een ruimte is die als enige van de gebieden als ‘project’ wordt betiteld, het tijdelijk is? Saskia Bak, directeur, Museum Arnhem - Arnhem mensen met elkaar verbindt. waarmee de berg, als beoogd park met mogelijk Rudy Brons, landschapsarchitect, Brons + Partners betalende bezoekers, zich in feite los wrikt van zijn landschapsarchitecten BV - Culemborg Goudsberg vanwege de inzet en medewerking van vele omgeving, los van zijn vanzelfsprekende natuurlijke Marc Nolden, landschapsarchitect, vrijwilligers en omwonenden om van dit landschap (en sociale) context. Freelandschap - Utrecht vol historische, culturele, geologische, militaire Christel Steentjes, adviseur ruimtelijke kwaliteit, en ecologische schatten een passende attractie Gelders Genootschap - Arnhem te maken, door te beginnen met goede kleinschalige Jan Terlouw, voorzitter recreatieve toevoegingen.

144 Gebieden met passie Gebieden met passie 145 Werkblad Wat wil ik weten van een gebied?

Kenmerken Waarden Ambities

Situatie

Structuren

Condities

Ontwikkelingen

Verhalen

Kenmerken Hoofdzakelijk min of meer objectieve beschrijvingen van verifieerbare ‘eigenschappen’ van een gebied.

Waarden Hoofzakelijk (inter)subjectieve beschrijvingen van kwaliteiten (+) en knelpunten (-) van een gebied op basis van de onderscheiden kenmerken. Het luistert nauw ‘wie’ waardeert (en met wie).

Ambities Een kwestie van wat we willen. Ook hier: wie heeft welke ambities? Ambities formuleren op basis van kenmerken en waarden. Het zijn werkwoorden. In z’n algemeenheid: het behouden of versterken van de ‘plus’ en opheffen of verminderen van de ‘min’.

Situatie Ontwikkelingen • Naam, begrenzing en oppervlakte • Demografie, economie en mobiliteit • Ligging / positie • Verstedelijking en platteland • Klilmaat, energie, water en ecologie Structuren • Sociaal en cultureel domein • Stad /dorp, rand / ommeland en infrastructuur • Cultuurlandschap, water en groen Verhalen • Bodem, reliëf en (diepe) ondergrond • Cultuurhistorie en archeologie • Sociaal en cultureel domein Condities • Actoren / krachtenveld • Milieu, gezondheid en veiligheid

146 Gebieden met passie Gebieden met passie 147 Verantwoording en dank

Ten behoeve van de beschrijving van de genomineerde gebieden met passie heeft Elbert van der Linden interviews gehouden met betrokkenen. De interviews vormen samen met het aangedragen projectmateriaal van de inzenders de basis van de dertien gebiedsportretten. Ook de gebiedenparade van 20 januari 2016 was een bron van informatie.

Dank gaat uit naar de volgende instanties voor de aanlevering van informatie en fotomateriaal. • Gemeente Aalten en Bredevoorts Belang • Gemeenten Apeldoorn en Voorst, Waterschap Vallei en Veluwe en Natuurmonumenten • Gemeente Berg en Dal en Stichting Via Natura / John Voermans (p. 10+11 en p. 59b), De Ploegdriever (p. 58a), Douwe Schut (p. 58b), Valentijn te Plate (p. 58c en p. 61c) en Peter Hendriks (p. 60b en 61a) • Waterschap Rivierenland, Stichting Landschapsbeheer Gelderland en Stichting Liniewacht (p. 66c en p. 68c) / Richard Trenning (p. 66a en b, p. 67a, p. 68a en b en p. 69a, b en c) • Gemeente Duiven en Stichting Activiteiten Horsterpark • Stichting Het Luntersch Buurtbosch, Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen, • Gemeente Ede, De Culturele Zaak en Museum Oud Lunteren • Gemeente Hattem en Hans Veltkamp / Loura Kok (p. 90b), Erik Peek (p. 91a), Rudy Brons (p. 93a) • Gemeente Nijmegen, Ontwikkebedrijf Waalfront, Ondernemers van de Honig / William Moore (p. 20 + 21), Roy Soetekouw (p. 99a), Stichting Fabricaat (p. 99c), Matthijs Brul (p. 100b), Matthijs Hanenkamp (p. 101b) • Waterschap Rijn en IJssel en gemeente Oude IJsselstreek / Gerald Harmsen (p. 22 + 23 en p. 109a) • Gemeente Renkum, Stichting Renkums beekdal en Staatsbosbeheer • Stichting Landgoed Scherpenzeel en Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen • Leefbaarheidsgroep Bergharen en gemeente Wijchen • Gemeente Zutphen en Woonbedrijf ieder1

De gebiedskaartjes geven een impressie van het gebied en haar ligging en zijn van de hand van Loep Ontwerp op ondergronden van Marijke van der Linden (provincie Gelderland).

Het juryrapport is in samenspraak met de leden van de jury opgesteld door Marc Nolden. Deze is voorgedragen op de manifestatie ‘Gebieden met passie’ op 21 april 2016 te Ellecom.

Met dank aan de juryleden voor de inspirerende beoordeling en aan de betrokkenen bij de genomineerde gebieden met passie voor hun enthousiaste deelname én passie.

148 Gebieden met passie www.gelderland.nl [email protected] 026 35999 6800 GXArnhem Postbus 9090 6811 HEArnhem Eusebiusplein 1-a Provincie Gelderland

16 551 000