Opracowanie Ekofizjograficzne Dla Miasta Mysłowice

OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

PREZYDENT MIASTA MYSŁOWICE

OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE dla miasta Mysłowice

RODZAJ PODSTAWOWY

KATOWICE - MYSŁOWICE 2005

1 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

PREZYDENT MIASTA MYSłOWICE

OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE dla miasta Mysłowice

RODZAJ PODSTAWOWY

WIESŁAW KONIECZNY

ANNA FUTOMA LESZEK KOSTORZ ZDZISŁAW WIELAND

EWA KOM ĘDERA KRZYSZTOF SIKORA

BIURO ROZWOJU REGIONU SP. Z O.O W KATOWICACH

KATOWICE - MYSŁOWICE 2005

2 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

SPIS TREŒCI WPROWADZENIE 1 (PODSTAWA PRAWNA I CEL OPRACOWANIA , ZAKRES OPRACOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNEGO , GRANICA I OBSZAR OPRACOWANIA, POŁO śENIE GEOGRAFICZNE)

I. CHARAKTERYSTYKA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA 4 I.1. STRUKTURA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA 4 I.2. KOMPONENTY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 7

I.2.1. Budowa geologiczna 7

I.2.2. Zło Ŝa kopalin 9

I.2.3. Wody podziemne (zasoby, u Ŝytkowanie, ochrona) 9

I.2.4. Rze źba terenu 12

I.2.5. Wody powierzchniowe 19

I.2.6. Gleby 22

I.2.7. Warunki klimatyczne 23

I.2.8. Przyroda o Ŝywiona 33

II. WALORY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE I ICH OCHRONA PRAWNA 42

III. ZAGRO śENIA ŚRODOWISKA I BEZPIECZE ŃSTWA LUDNO ŚCI 51

III.1. Stan higieny atmosfery 51

III.2. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych 53

III.3. Zanieczyszczenie gleb 55

III.4. Hałas 57

III.5. Gospodarka odpadami 58

III.6. Zagro Ŝenie powodziowe 59

IV. EKSPLOATACJA ZŁÓ ś KOPALIN I JEJ SKUTKI ŚRODOWISKOWE 61 V. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA 69

V.1. Ocena zasobów środowiska przyrodniczego oraz ich ochrony 69

V.2. Ocena stanu środowiska oraz jego zagro Ŝeń i mo Ŝliwo ści ich ograniczenia 70

V.3. Ocena rolniczej przestrzeni produkcyjnej 72

VI. WST ĘPNA PROGNOZA DALSZYCH ZMIAN ZACHODZ ĄCYCH W ŚRODOWISKU 77 VII. OKRE ŚLENIE PRZYRODNICZYCH PREDYSPOZYCJI DO KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ 78 VIII. OCENA PRZYDATNOŚCI ŚRODOWISKA DLA RÓ śNYCH RODZAJÓW U śYTKOWANIA I FORM ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU 82

IX. UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE (WNIOSKI, ZALECENIA) 84 LITERATURA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE 90

SPIS TABEL

3 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

1. Bilans u Ŝytkowania terenu ...... 6

2. Sie ć hydrograficzna, zlewnie ...... 20

3. Przepływy charakterystyczne w rzekach ...... 21

4. Maksymalne przepływy roczne o okre ślonym prawdopodobie ństwie wyst ąpienia ...... 21 5. Średnie wielko ści opadów atmosferycznych zanotowanych w rejonie Mysłowic w wieloleciu

1961-2000 ...... 24

6. Charakterystyka jednostek topoklimatycznych wydzielonych na terenie Mysłowic ...... 25

7. Ocena zró Ŝnicowania warunków klimatyczno-zdrowotnych ...... 28

8. Pomniki przyrody ...... 42

9. Proponowane pomniki przyrody ...... 49

10. Planowane zlewnie kanalizacyjne ...... 54

11. Zestawienie ocen dla wydzielonych kompleksów gruntów rolnych ...... 74

SPIS RYCIN

1. Budowa geologiczna 8

2. Wody podziemne 11

3. Rze źba terenu 16

4. Nachylenia terenu 18

5. Warunki topoklimatyczne 27

6. Nasłonecznienie terenu 32

7. Typy siedlisk le śnych 37

8. Obszary warto ściowe przyrodniczo 79

9. Ochrona ekspozycji widokowych 81

SPIS ZAŁ ĄCZNIKÓW

1.1 - 1.5. Uwarunkowania ekofizjograficzne. Walory przyrodniczo- krajobrazowe i zasoby środowiska; mapa w skali 1:5000

2.1 - 2.5. Uwarunkowania ekofizjograficzne. Uci ąŜ liwo ści i zagro Ŝenia; mapa w skali 1:5000

3.1 - 3.5. Uwarunkowania górnicze; mapa w skali 1:5000

4 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

WPROWADZENIE

Podstawa prawna i cel opracowania

Podstaw ę prawn ą sporz ądzenia opracowania ekofizjograficznego stanowi Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 z 2001 r. z pó źn. zm.): - art. 72 ust. 5 “Przez opracowanie ekofizjograficzne rozumie si ę dokumentacj ę sporz ądzan ą na potrzeby studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa, charakteryzuj ącą poszczególne elementy przyrodnicze na obszarze objętym studium lub planem i ich wzajemne powi ązania”;

- art. 72 ust. 4 “Wymagania, o których mowa w ust ępie 1-3 okre śla si ę na podstawie opracowa ń ekofizjograficznych stosownie do rodzaju planu, cech poszczególnych elementów przyrodniczych i ich wzajemnych powi ąza ń”;

- art.72 ust. 1 "zapewnia si ę warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonaln ą gospodark ę zasobami środowiska, w szczególno ści przez:

- ustalanie programów racjonalnego wykorzystania powierzchni ziemi, w tym na terenach eksploatacji złó Ŝ kopalin, i racjonalnego gospodarowania gruntami, - uwzgl ędnianie obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin oraz obecnych i przyszłych potrzeb eksploatacji tych złó Ŝ, - zapewnianie kompleksowego rozwi ązania problemów zabudowy miast i wsi, ze szczególnym uwzgl ędnieniem gospodarki wodnej, odprowadzania ścieków, gospodarki odpadami, systemów transportowych i komunikacji publicznej oraz urz ądzania i kształtowania terenów zieleni, - uwzgl ędnianie konieczno ści ochrony wód, gleby i ziemi przed zanieczyszczeniem w zwi ązku z prowadzeniem gospodarki rolnej, - zapewnianie ochrony walorów krajobrazowych środowiska i warunków klimatycznych, - uwzgl ędnienie potrzeb w zakresie zapobiegania ruchom masowym ziemi i ich skutkom, - uwzgl ędnianie innych potrzeb w zakresie ochrony powietrza, wód, gleby, ziemi, ochrony przed hałasem, wibracjami i polami elektromagnetycznymi;

- art. 72 ust. 2 “w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego przy przeznaczaniu terenów na poszczególne cele oraz przy okre ślaniu zada ń zwi ązanych z ich zagospodarowaniem w strukturze wykorzystania terenu, ustala si ę proporcje pozwalaj ące na zachowanie lub przywrócenie na nich równowagi przyrodniczej i prawidłowych warunków Ŝycia”;

- art. 72 ust. 3 “w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego okre śla si ę tak Ŝe sposób zagospodarowania obszarów zdegradowanych w wyniku działalno ści człowieka, kl ęsk Ŝywiołowych oraz ruchów masowych ziemi”.

Opracowanie ekofizjograficzne wykonuje si ę w oparciu o rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie opracowa ń ekofizjograficznych . Zgodnie z nim celem opracowania ekofizjograficznego jest:

- dostosowanie funkcji, struktury i intensywno ści zagospodarowania przestrzennego do uwarunkowa ń przyrodniczych,

- zapewnienie trwało ści podstawowych procesów przyrodniczych na obszarze obj ętym dokumentem planistycznym,

5 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

- zapewnienie warunków odnawialno ści zasobów przyrodniczych,

- eliminowanie lub ograniczanie zagro Ŝeń i negatywnego oddziaływania na środowisko, - ustalenie kierunku rekultywacji obszarów zdegradowanych.

Zakres opracowania ekofizjograficznego

Niniejsze opracowanie ma charakter opracowania podstawowego (zgodnie z § 2 rozporz ądzenia w sprawie opracowa ń ekofizjograficznych) i zostało sporz ądzone na potrzeby studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Opracowanie ekofizjograficzne zawiera cz ęść opisow ą i kartograficzn ą. Cz ęść kartograficzna opracowania obejmuje mapy analityczne, charakteryzuj ące przestrzenn ą zmienno ść i cechy poszczególnych elementów przyrodniczych oraz syntetyczne mapy kompleksowych ocen i waloryzacji.

Cz ęść kartograficzna i opisowa opracowania podstawowego obejmuje (zgodnie z rozporz ądzeniem w sprawie opracowa ń ekofizjograficznych):

1) rozpoznanie i charakterystyk ę stanu oraz funkcjonowania środowiska, udokumentowane i zinterpretowane przestrzennie w zakresie:

a) poszczególnych elementów przyrodniczych i ich wzajemnych powi ąza ń oraz procesów zachodz ących w środowisku,

b) dotychczasowych zmian w środowisku,

c) struktury przyrodniczej obszaru, w tym ró Ŝnorodno ści biologicznej,

d) powi ąza ń przyrodniczych obszaru z jego szerszym otoczeniem,

e) zasobów przyrodniczych i ich ochrony prawnej,

f) walorów krajobrazowych i ich ochrony prawnej,

g) jako ści środowiska oraz jego zagro Ŝeń wraz z identyfikacj ą źródeł tych zagro Ŝeń;

2) diagnoz ę stanu i funkcjonowania środowiska, a w szczególno ści:

a) ocen ę odporno ści środowiska na degradacj ę oraz zdolno ści do regeneracji,

b) ocen ę stanu ochrony i u Ŝytkowania zasobów przyrodniczych, w tym ró Ŝnorodno ści biologicznej,

c) ocen ę stanu zachowania walorów krajobrazowych oraz mo Ŝliwo ści ich kształtowania,

d) ocen ę zgodno ści dotychczasowego u Ŝytkowania i zagospodarowania obszaru z cechami i uwarunkowaniami przyrodniczymi,

e) ocen ę charakteru i intensywno ści zmian zachodz ących w środowisku,

f) ocen ę stanu środowiska oraz jego zagro Ŝeń i mo Ŝliwo ści ich ograniczenia;

3) wst ępn ą prognoz ę dalszych zmian zachodz ących w środowisku, polegaj ącą na okre śleniu kierunków i mo Ŝliwej intensywno ści przekształce ń i degradacji środowiska, które mo Ŝe powodowa ć dotychczasowe uŜytkowanie i zagospodarowanie;

4) okre ślenie przyrodniczych predyspozycji do kształtowania struktury funkcjonalno- przestrzennej, polegaj ące w szczególno ści na wskazaniu obszarów, które powinny pełni ć przede wszystkim funkcje przyrodnicze;

6 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

5) ocen ę przydatno ści środowiska, polegaj ącą na okre śleniu mo Ŝliwo ści rozwoju i ogranicze ń dla ró Ŝnych rodzajów u Ŝytkowania i form zagospodarowania obszaru;

6) okre ślenie uwarunkowa ń ekofizjograficznych, formułowanych w postaci wniosków z analiz, prognoz i ocen, które w szczególno ści obejmuj ą:

a) okre ślenie przydatno ści poszczególnych terenów dla rozwoju funkcji u Ŝytkowych, a w szczególno ści: mieszkaniowej, przemysłowej, wypoczynkowo-rekreacyjnej, rolniczej, le śnej, uzdrowiskowej, komunikacyjnej, z uwzgl ędnieniem infrastruktury niezb ędnej do prawidłowego spełniania tych funkcji,

b) wskazanie terenów, których u Ŝytkowanie i zagospodarowanie, z uwagi na cechy zasobów środowiska i ich rol ę w strukturze przyrodniczej obszaru, powinno by ć podporz ądkowane potrzebom zapewnienia prawidłowego funkcjonowania środowiska i zachowania ró Ŝnorodno ści biologicznej,

c) okre ślenie ogranicze ń wynikaj ących z konieczno ści ochrony zasobów środowiska lub wyst ępowania uci ąŜ liwości i zagro Ŝeń środowiska oraz wskazanie obszarów, na których ograniczenia te wyst ępuj ą.

Informacje podstawowe o obszarze opracowania

Opracowanie ekofizjograficzne obejmuje cały obszar miasta Mysłowice, które zajmuje powierzchni ę 65,57 km 2. Mysłowice granicz ą od zachodu z Katowicami (na długo ści 18,6 km), od północnego-wschodu z Sosnowcem (5,4 km), od wschodu z Jaworznem (10,3 km). Od południa granicz ą z powiatem bieru ńsko- lędzi ńskim, z dwoma gminami miejskimi: Imielinem (9,7 km) oraz L ędzinami (3,7 km).

Według regionalizacji fizyczno-geograficznej J. Kondrackiego obszar opracowania poło Ŝony jest w obr ębie makroregionu Wy Ŝyny Śląskiej, w obr ębie dwóch jednostek (mezoregionów): Wy Ŝyny Katowickiej i Pagórów Jaworznickich.

7 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

I. CHARAKTERYSTYKA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA

I.1. STRUKTURA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA

Mysłowice zamieszkuje 75 tys. osób, co przy powierzchni 65,57 km 2 daje stosunkowo niewielk ą gęsto ść zaludnienia (w porównaniu do innych miast województwa o podobnej wielko ści). Liczba ludno ści miasta od pocz ątku lat 90. stale spada (w ci ągu ostatnich 10 lat obni Ŝyła si ę o 4,5%). Przy czym spadek ludno ści wyst ąpił w dzielnicach północnych (na północ od autostrady A1), natomiast w dzielnicach południowych wyst ąpił nawet niewielki jej przyrost. Wci ąŜ jednak wyst ępuje 8 – krotna ró Ŝnica w g ęsto ści zaludnienia pomi ędzy północnymi i południowymi dzielnicami miasta.

Wyra źny podział na cz ęść północn ą i południow ą obszaru miasta wynika, poza czynnikami społeczno-demograficznymi, z wyra źnych ró Ŝnic w sposobie u Ŝytkowania terenu, intensywno ści zabudowy, uprzemysłowienia, a w konsekwencji stopnia przekształce ń i degradacji środowiska.

Obszar miasta, ze wzgl ędu na dotychczasowy stopie ń zainwestowania i sposób u Ŝytkowania tarenu, mo Ŝna podzieli ć na 13 stref funkcjonalnych:

• Obszar, którego południow ą granic ę wyznacza ul. Katowicka, Kopalnia Mysłowice i rzeka Bolina; o wiod ącej funkcji przemysłowej, bardzo silnie przekształcony antropogenicznie, ze znacznym udziałem nieu Ŝytków i terenów zdegradowanych, w cz ęś ci wschodniej wyst ępuje nieliczna zabudowa mieszkaniowa (Szabelnia), za ś na kra ńcach północnych zagospodarowanie sportowo-rekreacyjne.

• Rejon Starego Miasto; obszar z przewag ą starej, zwartej zabudowy, cz ęsto charakteryzuj ącej si ę du Ŝymi walorami kulturowymi; obok funkcji mieszkaniowej silnie rozwini ęte usługi, zwłaszcza o charakterze ogólnomiejskim.

• Piasek; stara dzielnica robotnicza, o wiod ącej funkcji mieszkaniowej, poło Ŝona niekorzystnie w stosunku do pobliskich terenów przemysłowych, przez co silnie nara Ŝona na ich niekorzystne oddziaływanie.

• Obszar śródmie ścia poło Ŝony na zachód od linii kolejowej; zabudowa intensywna, cz ęś ciowo zwarta – historyczna, w wi ększo ści jednak w postaci zespołów wolnostoj ącej zabudowy wielorodzinnej; wiod ąca jest tutaj funkcja mieszkaniowa, do ść dobrze rozwini ęte s ą usługi, jednak głównie o zasi ęgu lokalnym.

• Rejon Ćmoka, Janowa Miejskiego; zabudowa głównie o charakterze podmiejskim, ze znacznym udziałem zabudowy jednorodzinnej (do ść intensywnej), liczne usługi

• Obrze Ŝe Mysłowic – tereny wzdłu Ŝ ul. Bo ńczyka i Obrze Ŝnej Zachodniej; słabo zagospodarowane - lokalizacja baz, składów oraz obiektów handlu hurtowego i detalicznego (wielkopowierzchniowego).

• Obszar pomi ędzy centrum miasta a Brz ęczkowicami; zró Ŝnicowany funkcjonalnie; wyst ępuje tu zarówno dobrze rozwini ęta funkcja przemysłowa (rejon Szybu Wschodniego Kopalni Mysłowice) jak i rekreacyjna (o środek wypoczynkowy "Słupna"); tereny zabudowy mieszkaniowej koncentruj ą si ę we wschodniej cz ęś ci tego obszaru, s ą one mocno poprzecinane nasypami linii kolejowych.

• Rejon Brz ęczkowic; typowa dzielnica mieszkaniowa, satelicka wobec centrum miasta; w cz ęś ci zachodniej wyst ępuje zabudowa jednorodzinna o niezbyt wysokiej intensywno ści, ze znacznym udziałem terenów otwartych, za ś w cz ęś ci wschodniej wyst ępuje zespół wolnostoj ącej zabudowy wielorodzinnej (Os. Powsta ńców Śląskich), który otaczaj ą liczne ogrody działkowe lub nieu Ŝytki.

• Brzezinka, Kosztowy, Wesoła; najsilniej zurbanizowana cz ęść południowego obszaru miasta, znacz ąca jest tutaj obecno ść przemysłu, zabudowa jest do ść skoncentrowana, w cz ęś ci składaj ąca si ę z budynków wielorodzinnych (głównie Wesoła).

8 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• Morgi, Stara Wesoła, Larysz, Krasowy; szybko urbanizuj ąca si ę cz ęść miasta, zabudowa rozwija si ę przede wszystkim w oparciu o stare – wiejskie układy osadnicze, jednocze śnie zachodz ą wzmo Ŝone procesy wypierania rolnictwa przez zabudow ę mieszkaniow ą, w efekcie rolnictwo ulega marginalizacji, czego efektem jest m.in. znaczny udział odłogów.

• Ławki, Furmaniec, Dzie ćkowice; peryferyjne cz ęś ci miasta, gdzie wyst ępuje mniejsza antropopresja, ni Ŝ w innych cz ęś ciach miasta, zachowały si ę tutaj zwarte kompleksy gruntów rolnych, które umo Ŝliwiaj ą prowadzenie racjonalnej gospodarki rolniczej; jest to obszar najbardziej atrakcyjny krajobrazowo w skali miasta.

• Mocno przekształcony obszar dawnej piaskowni "Brzezinka" - na wschód od Kosztów; jest to obszar w wysokim stopniu zdegradowany poprzez kopalnictwo odkrywkowe, a nast ępnie składowanie i przerabianie odpadów przemysłowych; trwaj ą prace rekultywacyjne na cz ęś ci obszaru, których ko ńcowym efektem powinno by ć zalesienie nieczynnych składowisk.

• Kompleksy le śne w środkowej i południowej cz ęś ci miasta; s ą to lasy mocno zagro Ŝone antropopresj ą; przecinaj ą je liczne linie kolejowe oraz drogi o du Ŝym nat ęŜ eniu ruchu, znajduj ą si ę w strefie silnego oddziaływania przemysłu (zanieczyszczenie, deformacje terenu).

Tereny zabudowy miejskiej zajmuj ą 16% jego powierzchni. Po uwzgl ędnieniu terenów komunikacji odsetek ten wzrasta do 22%, za ś dodaj ąc tereny zieleni miejskiej uzyskuje si ę warto ść 25%. Jest to odsetek terenów zainwestowania miejskiego. Pozostałe tereny (otwarte) w wi ększo ści nale Ŝą do gruntów rolnych lub 1 lasów. Tereny faktycznie u Ŝytkowane rolniczo stanowi ą mniej ni Ŝ /3 terytorium miasta, przy czym około połowa z nich nie jest regularnie uprawiana. Lasy i znaczniejsze zadrzewienia zajmuj ą 28,5 % powierzchni miasta. Istnieje pewna rozbie Ŝno ść pomi ędzy stanem faktycznym a ewidencyjnym w zasi ęgu tych terenów. Warto przy tym zauwa Ŝyć, Ŝe wiele gruntów nominalnie rolnych, w wyniku wieloletniego odłogowania samoczynnie przekształca si ę w zbiorowiska le śne, podobnie jak cz ęść nieu Ŝytków.

Znaczny udział (blisko 13 %) przypada na tereny niezabudowane - zdegradowane w wyniku działalno ści człowieka (składowiska odpadów przemysłowych i komunalnych, osadniki, wyrobiska) oraz inne tereny zieleni nieurz ądzonej.

9 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Tab. 1 Bilans u Ŝytkowania terenu

Rodzaj terenu (dominuj ące funkcje) Pow. w ha Odsetki

tereny zabudowy mieszkaniowej wysokiej 162 2,47

tereny zabudowy mieszkaniowej niskiej 508 7,75

tereny usług publicznych i komercyjnych 115 1,75

tereny przemysłowe i przemysłowo-składowe 238 3,63

tereny infrastruktury technicznej 10 0,15

tereny gospodarki odpadami 109 1,66

tereny ulic, parkingów i gara Ŝy 330 5,03

tereny kolejowe 85 1,30

tereny sportowo-rekreacyjne 66 1,01

ogródki działkowe 69 1,05

cmentarze 17 0,26

parki i wi ększe ziele ńce 14 0,21

grunty u Ŝytkowane rolniczo 1908 29,10

ziele ń towarzysz ąca zabudowie mieszkaniowej jednorodzinnej 206 3,14

tereny le śne i wi ększe zadrzewienia 1846 28,15

wody powierzchniowe 34 0,52

nieu Ŝytki (w tym dawne wyrobiska surowców skalnych 840 12,82 i rekultywowane składowiska odpadów)

RAZEM 6557 100

Źródło: opracowanie własne (na podstawie interpretacji zdj ęć lotniczych, z wykorzystaniem map: topograficznych 1:10000 i zasadniczych 1:1000

10 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

I.2. KOMPONENTY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

I.2.1. Budowa geologiczna

Podło Ŝe skalne obszaru Mysłowic stanowi ą utwory górnego karbonu, triasu, trzeciorz ędu i czwartorz ędu.

Najstarszymi skałami odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni terenu s ą górnokarbo ńskie (westfal): łupki, piaskowce i w ęgiel warstw orzeskich oraz piaskowce, zlepie ńce i łupki zawieraj ące pakiety iłowców z pokładami w ęgla warstw łaziskich. Mi ąŜ szo ść warstw orzeskich si ęga ok. 500 m, a warstw łaziskich – ok. 300 m. Skały starsze, piaskowce, mułowce i zlepie ńce, reprezentuj ące namur, wyst ępuj ą bezpo średnio pod pokryw ą osadów czwartorz ędowych jedynie w rejonie poło Ŝonym na północ od ulic: Katowickiej – Obrze Ŝnej Północnej - Nowososnowieckiej.

Warstwy orzeskie wykształcone s ą w formie szarych łupków z wkładkami drobnoziarnistych piaskowców i syderytów. W śród łupków wyst ępuje przeszło 50 pokładów w ęgla, przewa Ŝnie o niewielkiej mi ąŜ szo ści. Wychodnie tych skał s ą szeroko rozprzestrzenione od Centrum i Janowa Miejskiego po rejon Wesołej i Larysza. Buduj ą tak Ŝe wyniesienie w rejonie Brz ęczkowic. Na południe od Patykowca warstwy orzeskie przykrywaj ą osady czwartorz ędowe, w rejonie Brzezinki zapadaj ą pod osady warstw łaziskich. Dalej na południe, przebiega uskok Krasowy, zrzucaj ący warstwy skalne na południe, o ok. 200 m. Uskok ten ogranicza od północy rów tektoniczny Tychy – Dzie ćkowice.

Warstwy łaziskie wykształcone s ą jako piaskowce średnio- i gruboziarniste, silnie arkozowe i wapniste. Sporadycznie towarzysz ą im ławice zlepie ńców. Piaskowce s ą szare, szarobiałe b ądź szarozielone, w cz ęś ci stropowej silnie zwietrzałe. Wyst ępuj ą w śród nich soczewki szarych iłów. Łupki ilaste wyst ępuj ą podrz ędnie w stosunku do piaskowców, w postaci warstw towarzysz ących pokładom węgla, z których kilka jest bilansowych. Wychodnie warstw łaziskich znajduj ą si ę w rejonie Brzezinki i południowej cz ęś ci Brz ęczkowic. W kierunku południowym, wraz z obni Ŝaj ącą si ę powierzchni ą terenu przykryte s ą osadami czwartorz ędowymi o wzrastaj ącej mi ąŜ szo ści. Uskok Krasowy w skrzydle południowym zrzuca warstwy łaziskie ponad 200 m p.p.t.

Na południe od uskoku Krasowy, na zwietrzałych utworach stropu karbonu zalegaj ą niezgodnie osady triasowe. Rozpoczynaj ą si ę dolnotriasowymi piaskami i iłami czerwonymi lub pstrymi (pstry piaskowiec środkowy), na których zalegaj ą wapienie jamiste retu. W omawianym rejonie przykryte s ą osadami kenozoicznymi. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę dopiero utwory wapienia muszlowego: wapienie płytowe i faliste, margle i dolomity warstw gogoli ńskich, dolomity kruszcono śne oraz dolomity diploporowe. Skały te buduj ą masyw „Dzie ćkowskich Gór”, wzgórze „Wygonie - K ępa” oraz drugie wzgórze osta ńcowe, na północny - zachód od zabudowa ń Furma ńca.

Utworów wy Ŝszych ogniw triasu nie stwierdzono w rejonie opracowania. Luka sedymentacyjna obejmuje tak Ŝe cał ą jur ę i kred ę oraz znaczn ą cz ęść trzeciorz ędu (po miocen). Opisane wy Ŝej skały podlegały w tym czasie erozji oraz dyslokacjom tektonicznym.

Iły i mułki z przewarstwieniami piasków osadzone podczas miocenu wyst ępuj ą na zerodowanych skałach karbonu i triasu, w południowo – zachodniej cz ęś ci Mysłowic – wył ącznie pod pokryw ą osadów czwartorz ędowych.

11 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.1 Budowa geologiczna

12 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Czwartorz ęd reprezentowany jest na powierzchni terenu przede wszystkim przez plejstoce ńskie gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry lodowcowe i wodnolodowcowe, osadzone podczas zlodowacenia odry ( środkowopolskie). Tworz ą zwart ą pokryw ę w południowej cz ęś ci obszaru miasta, za wyj ątkiem „Dzie ćkowskich Gór” oraz gór – świadków na południe od Krasowego. W cz ęś ci środkowej najszerzej rozprzestrzenione s ą gliny zwałowe, pokrywaj ące ni Ŝsze partie stoków wzgórz oraz deluwia zwietrzelin osadów karbonu i czwartorz ędu. Obni Ŝenie w północnej cz ęś ci Mysłowic wypełniaj ą piaski i Ŝwiry lodowcowe i wodnolodowcowe oraz młodoplejstoceńskie piaski i Ŝwiry aluwialne buduj ące teras ę akumulacyjn ą u zbiegu Czarnej Przemszy, Brynicy i Rawy.

Dna dolin rzecznych wypełniaj ą holoce ńskie osady aluwialne facji korytowej – piaszczyste oraz facji pozakorytowej - mułki, iły i torfy. Najszerzej rozprzestrzenione s ą w dolinach Przemszy, Czarnej Przemszy, Boliny, Przyrwy i Rowu Kosztowskiego.

I.2.2. Zło Ŝa kopalin

W granicach Mysłowic poło Ŝone s ą, cz ęś ciowo, nast ępuj ące udokumentowane zło Ŝa kopalin o znaczeniu podstawowym, zawieraj ące zasoby bilansowe:

• „Brzezinka” - zło Ŝe w ęgla kamiennego, w cz ęś ci rozpoznane szczegółowo, rezerwowe;

• „Dzie ćkowice” - zło Ŝe w ęgla kamiennego, podlega eksploatacji;

• „Mysłowice” - zło Ŝe w ęgla kamiennego, podlega eksploatacji;

• „Staszic” - zło Ŝe w ęgla kamiennego, podlega eksploatacji;

• „Wesoła” - zło Ŝe w ęgla kamiennego, podlega eksploatacji;

• „Wieczorek” - zło Ŝe w ęgla kamiennego, podlega eksploatacji;

• „Ziemowit” - zło Ŝe w ęgla kamiennego, podlega eksploatacji;

W granicach administracyjnych miasta znajduj ą si ę tak Ŝe cz ęś ci nast ępuj ących złó Ŝ kopalin pospolitych:

• „Imielin - Północ” - zło Ŝe kamienia drogowego i budowlanego, podlega eksploatacji;

• “Imielin - Rek” – zło Ŝe kamienia drogowego i budowlanego, podlega eksploatacji;

I.2.3. Wody podziemne (zasoby, u Ŝytkowanie, ochrona)

Zasoby wód podziemnych, istotne z gospodarczego punktu widzenia, zretencjonowane s ą w osadach tworz ących triasowe i karbo ńskie pi ętra wodono śne.

Karbo ńskie pi ętro wodono śne tworz ą piaskowcowe poziomy wodono śne, głównie w obr ębie warstw łaziskich, a podrz ędnie - orzeskich. Zasilanie poziomów karbo ńskich ma miejsce, na obszarze wychodni osadów lub tam, gdzie osady przedkenozoiczne przykrywa jedynie cienka pokrywa utworów czwartorz ędowych. Izolacj ą stanowi warstwa nieprzepuszczalnych iłów mioce ńskich, zalegaj ących na utworach wodono śnych karbonu i triasu w południowo – zachodniej cz ęś ci Mysłowic.

13 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Triasowe pi ętro wodono śne stanowi ą wapienie i dolomity wapienia muszlowego. Zasilane jest z powierzchni terenu bezpo średnio na wychodniach wodono śca lub poprzez cienk ą pokryw ę osadów czwartorz ędowych. Posiada ł ączno ść hydrauliczn ą z pi ętrem karbo ńskim.

Znaczne zasoby wodne zalegaj ące w poziomach wodono śnych stanowiły podstaw ę do wydzielenia Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP):

• triasowego GZWP nr 452 Chrzanów (T/5).

• karbo ńskiego GZWP nr 457 Tychy - Siersza (C/2).

Na obszarze GZWP nr 452 Chrzanów warstwy wodono śne karbonu zalegaj ą pod osadami triasu, a GWZP nr 457 ma tu znaczenie podrz ędne. Na północ od granicy GZWP nr 457 Tychy – Siersza, karbo ńskie poziomy wodono śne s ą mniej zasobne. Wydzielony w nich został U Ŝytkowy

Poziom Wód Podziemnych (UPWP) C-II Mikołów – Sosnowiec.

Stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszczeniem wód GZWP i UPWP jest zró Ŝnicowany. Bardzo wysokie zagro Ŝenie (czas pionowej migracji zanieczyszcze ń z powierzchni do poziomu wodono śnego < 2 lat) wyst ępuje w rejonie wychodni utworów triasu rozci ętych kamieniołomami i łomami oraz w obr ębie przełomowego odcinka doliny Przemszy przez Zr ębowe Pagóry Imieli ńskie. Średnim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych (5–25 – letni czas migracji zanieczyszcze ń) cechuje pozostał ą cz ęść obszaru wychodni skał triasowych oraz wychodnie wodono śnych osadów karbonu. Na obszarze wyst ępowania mi ąŜ szych pokryw osadów czwartorz ędowych, w cz ęś ci profilu słaboprzepuszczalnych, zagro Ŝenie jest niskie; bardzo niskie, gdy osady czwartorz ędowe pod ścielone s ą nieprzepuszczalnymi utworami trzeciorz ędu.

W rozporz ądzeniu Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie przebiegu granic dorzeczy, przyporz ądkowania zbiorników wód podziemnych do wła ściwych obszarów dorzeczy, utworzenia regionalnych zarz ądów gospodarki wodnej oraz podziału obszarów dorzeczy na regiony wodne (Dz.U. Nr 232, poz. 1953) uj ęty jest tylko GZWP nr 452 Chrzanów. W zwi ązku z powy Ŝszym jest prawdopodobne, Ŝe wła ściwy dyrektor RZGW b ędzie brał pod uwag ę tylko ten zbiornik oceniaj ąc zagro Ŝenie wód podziemnych i wyznaczaj ąc obszary ochronne, o jakich mowa w art. 52, 59 i 60 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. Nr 115, poz. 1229).

Zasoby statyczne wód karbo ńskich s ą w znacznej cz ęś ci sczerpywane w wyniku odwadniania wyrobisk kopal ń w ęgla kamiennego.

Wody pochodz ące z karbo ńskiego poziomu wodono śnego eksploatowane s ą uj ęciami kopalnianymi KWK „Mysłowice” i KWK „Wesoła”. Istniej ą tak Ŝe uj ęcia otworowe GPW w Dzie ćkowicach.

Przestrzenne rozmieszczenie zbiorników wód podziemnych, stopie ń ich zagro Ŝenia oraz wymagania ochronne przedstawia ryc. 2 (opracowana na podstawie „Mapy warunków wyst ępowania, u Ŝytkowania, zagro Ŝenia i ochrony zwykłych wód podziemnych Górno śląskiego Zagł ębia W ęglowego i jego obrze Ŝenia 1:100000. pod red.: A. Ró Ŝkowskiego, T. Rudzi ńskiej- Zapa śnik i A. Siemi ńskiego, 1997).

14 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.2 Wody podziemne

15 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

I.2.4. Rze źba terenu

Według regionalizacji geomorfologicznej Polski południowej, autorstwa M. Klimaszewskiego, uszczegółowionej w prowincji Wy Ŝyn Śląsko - Małopolskich przez S. Gilewsk ą, obszar Mysłowic niemal w cało ści znajduje si ę w obr ębie Wy Ŝyny Śląskiej Południowej, wydzielenia o randze mezoregionu. Stanowi ona jedn ą z dwóch składowych makroregionu Wy Ŝyny Śląskiej - cz ęś ci podprowincji Wy Ŝyna Śląsko – Krakowska. Jedynie peryferyjne, południowo - zachodnie fragmenty obszaru miasta, w rejonie Ławek, zaliczane s ą do regionu Dolina Wisły. Jednostka ta wchodzi w skład mezoregionu Kotlina O świ ęcimska, cz ęś ci Kotliny Raciborsko – O świ ęcimskiej - makroregionu wyodr ębnianego w podprowincji Kotliny Podkarpackie Zachodnie (prowincja Kotliny Podkarpackie).

Wy Ŝyna Śląska Południowa jest geomorfologicznie niejednorodna. Mysłowice le Ŝą w obr ębie nast ępuj ących, cechuj ących si ę odmienn ą rze źbą, regionów Wy Ŝyny:

• Płaskowy Ŝu Bytomsko-Katowickiego (subregion południowy – Płaskowy Ŝ Katowicki - obejmuje najwi ększ ą, zachodni ą i północno-zachodni ą cz ęść miasta),

• Kotliny Mysłowickiej (wschodni fragment miasta),

• Zr ębowych Pagórów Imieli ńskich,

• Zr ębowych Pagórów L ędzi ńskich (południowa cz ęść miasta)

Płaskowy Ŝ Katowicki składa si ę w obr ębie Mysłowic z szeregu grz ęd, garbów i kopulastych pagórów, rozdzielonych dolinami, wci ęciami i obni Ŝeniami erozyjnymi. Zajmuj ą one zwarty obszar w północno- i środkowo-zachodniej cz ęś ci miasta, si ęgaj ąc na wschodzie w przybli Ŝeniu po lini ę kolejow ą Mysłowice-Oświ ęcim, za ś na południu po Krasowy i Wesoł ą. Jedynym wyra źnie izolowanym przestrzennie elementem jest południkowy garb Brz ęczkowic, rozdzielony od zasadniczej cz ęś ci płaskowy Ŝu obni Ŝeniem wykorzystywanym przez ciek z Brz ęczkowic i wspomnian ą lini ę kolejow ą. Pagórkowat ą rze źbę łagodz ą pokrywy deluwialne na stokach oraz pokrywy akumulacji lodowcowej w obni Ŝeniach erozyjnych.

Płaskowy Ŝ Katowicki stanowi najbardziej zło Ŝon ą jednostk ę geomorfologiczn ą obejmuj ącą miasto. W jego obr ębie wyró Ŝniono szereg jednostek fizjograficznych ni Ŝszego rz ędu:

• grzbiet (kopuła) Mysłowic poło Ŝony w skrajnie północnej cz ęś ci płaskowy Ŝu na wysoko ści 255 - 300 m z kulminacjami 290-302,5 m w rejonie Janowa Miejskiego; grzbiet zamyka od zachodu i północy dolina Boliny, od wschodu - dolina Czarnej Przemszy, w cz ęś ci południowej grzbiet s ąsiaduje z niewielkim pagórem Ćmoka (275-295 m); wschodnim skrajem grzbietu poprowadzono tereny kolejowe, podcinaj ące zbocza wzniesienia; kopuł ę Mysłowic oddziela od grzbietu Brz ęczkowic obni Ŝenie Słupnej;

• garb Brz ęczkowic o pofalowanej wierzchowinie składaj ącej si ę z pi ęciu kulminacji o wysoko ści od 280m na północy do 260 - 270 m na południu; na wzniesieniach usytuowano zabudow ę Osiedla Powsta ńców Śląskich; grzbiet opada stromymi zboczami ku dolinie Przemszy, deniwelacje pomi ędzy wierzchowin ą a dolin ą rzeki si ęgaj ą 30 - 40 m; zachodnie zbocza wzniesie ń s ą zdecydowanie bardziej łagodne, a wysoko ści wzgl ędne wynosz ą tu maksymalnie 20-25 m;

• garb Morgi - Larysz o wysoko ści do 320 - 325 m,

16 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• grz ęda Starej Wesołej o kierunku równole Ŝnikowym, poło Ŝona powy Ŝej 275 - 300 m, z kulminacj ą na wysoko ści 334 m n.p.m., stanowi ącej najwy Ŝsze wzniesienie w obr ębie Mysłowic,

• grz ęda Wesołej - Krasowych z kulminacj ą 315 m w rejonie stacji przeka źnikowej, powierzchnia grz ędy obni Ŝa si ę stopniowo w kierunku wschodnim do 290- 260 m oraz 275 m w rejonie D ąbrowy,

Kotlina Mysłowicka w północno-wschodniej cz ęś ci miasta obejmuje jedynie w ąski pas doliny Czarnej Przemszy i Przemszy (w w ęź le wodnym Czarnej Przemszy, Brynicy i Białej Przemszy), rozszerzaj ąc si ę w cz ęś ci południowej w obr ębie plejstoce ńskiej terasy doliny rzeki (przeobra Ŝony antropogenicznie rejon składowiska odpadów pomi ędzy Przemsz ą, Dzie ćkowicacmi i Kosztowami). Dolina Przemszy wykazuje na pograniczu Mysłowic i Jaworzna wyra źną asymetri ę: zbocza po stronie mysłowickiej przewa Ŝnie s ą strome i wysokie, po stronie jaworznickiej - teren jest płaski, poło Ŝony do kilkunastu – dwudziestu kilku metrów ni Ŝej. Powierzchnia Kotliny nachylona jest od ok. 245 – 248 m n.p.m. w cz ęś ci północnej do ok. 240 m n.p.m. powy Ŝej przełomowego odcinka doliny Przemszy przez Zr ębowe Pagóry Imieli ńskie.

Zr ębowe Pagóry Imieli ńskie podzielone s ą na dwie cz ęś ci (Pagóry Jeleniowskie i Imieli ńskie) przełomowym odcinkiem doliny Przemszy. Pagóry Imieli ńskie stanowi na obszarze Mysłowic zwarty masyw “Dzie ćkowskich Gór”, wznosz ący si ę na wysoko ść od 280- 290 m w cz ęś ci północno-wschodniej do 300- 310 m w cz ęś ci południowo-zachodniej, w s ąsiedztwie granicy z Imielinem. Wzniesienia opadaj ą stromymi skarpami w kierunku doliny Przemszy, deniwelacje si ęgaj ą tu blisko 50 m w rejonie Dzie ćkowic - Jazdu i Pasieczek. Ku zachodowi masyw łagodnym obni Ŝeniem przechodzi w Zr ębowe Pagóry L ędzi ńskie.

Zr ębowe Pagóry L ędzi ńskie obejmuj ą w granicach miasta dwa izolowane pagóry o charakterze gór świadków (kulminacje do 283 m n.p.m.). Teren pomi ędzy osta ńcami i na południe od nich buduje akumulacyjna równina polodowcowa wraz z szerok ą (150 – 300 m) martw ą dolin ą o płaskim dnie, biegn ącą ku wschodowi, pomi ędzy Dzie ćkowskimi Górami a Kosztowami (Ł ąki Rzutna).

Fragment mezoregionu Dolina Wisły obejmuje płaskodenn ą dolin ę Przyrwy (Potok Ławecki), o szeroko ści ok. 80 – 160 m, oraz wyrównan ą powierzchni ę sandrow ą, rozci ągaj ącą si ę na zachód od wspomnianej doliny. Powierzchnia sandru wznosi si ę łagodnie ok. 3 – 8 m powy Ŝej dna doliny Przyrwy, si ęgaj ąc 259,5 m n.p.m.

Rozmieszczenie głównych form rze źby przedstawia ryc. 3.

Nachylenia terenu

Nachylenia terenu s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do głównych form rze źby.

Tereny płaskie i niemal płaskie, o nachyleniach powierzchni terenu do 2%, przewa Ŝaj ą w południowo – zachodniej i południowej cz ęś ci miasta, w rejonie Ławek oraz na południe od Krasowych. Tylko niewielkie fragmenty terenu maj ą nachylenia do 5%. Wi ększe nachylenia w tym rejonie wyst ępuj ą jedynie w obr ębie doliny Przyrwy (najcz ęściej 2-5%, rzadziej do 8%) oraz na stokach dwóch osta ńców erozyjnych (Krasowy, Wygonie-Kępa). Dolna partie stoków s ą łagodnie nachylone (2-8%), w partiach wy Ŝszych spadki rosn ą do 12-15%, a miejscami do ok. 20%.

17 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Zró Ŝnicowane, miejscami bardzo du Ŝe (ponad 30%) jest nachylenie terenu w obr ębie kamieniołomów rozcinaj ących oba wzgórza.

Na wschód od wzgórza Wygonie-Kępa teren jest płaski lub łagodnie nachylony (0-5%, a sporadycznie do 8%). Znaczny udział terenów płaskich charakteryzuje te Ŝ dolin ę Przemszy, zwłaszcza mi ędzy Brz ęczkowicami i Dzie ćkowicami, przy czym na północ od Dzie ćkowic duŜą cz ęść stanowi wierzchowina nadpoziomowego składowiska pyłów dymnicowych elektrowni Jaworzno III. W rejonie Dzie ćkowic i Jazdu płaska jest powierzchnia stosunkowo tu w ąskich teras aluwialnych Przemszy. W rejonie Brz ęczkowic i Centrum zbocza doliny Przemszy s ą do ść strome (25-30%, a cz ęsto ponad 30%) , jedyna płaska powierzchnia terasowa znajduje si ę w rejonie ul. Promenada. W północnej cz ęś ci Mysłowic nachylenia mniejsze ni Ŝ 2% wyst ępuj ą powszechnie na północ od ul. Katowickiej, zarówno w obr ębie doliny Przemszy, jak poza ni ą. Du Ŝy udział w śród powierzchni płaskich maj ą zrównania uformowane z gruntów nasypowych. Przewa Ŝaj ący udział powierzchni płaskich i prawie płaskich (do 5% nachylenia) charakteryzuje równie Ŝ tereny pomi ędzy autostrad ą A- 4 a zabudow ą dzielnic Słupna, Ćmok i Janów Miejski.

W rejonie poło Ŝonym na południe od autostrady A-4 (Larysz, Brzezinka, Morgi, Wesoła wysoko ści bezwzgl ędne i wzgl ędne garbów s ą najwi ększe. Najwi ększe jest równie Ŝ zró Ŝnicowanie nachyle ń terenu, a warto ści spadków wynosz ą najcz ęś ciej 2-12%. Nachylenia rz ędu 12-25% wyst ępuj ą na stoku wyeksponowanym w kierunku północno – zachodnim, w rejonie ul. Skałki; na stokach o ekspozycji północnej w rejonie ul. Równoległej i Le śnej oraz na stokach; północno – zachodnim, zachodnim i południowo – zachodnim w rejonie ul. Dzier Ŝonia. Nachylenia 12-20% - na stokach o ekspozycji południowej w rejonie ulic Le śnej, 3 Maja, Pogodnej; stoku o ekspozycji wschodniej – na południe od ul. Laryskiej; stokach o zró Ŝnicowanej ekspozycji w obr ębie parowu mi ędzy ul. Pukowca i Orzeszkowej oraz stoku wyeksponowanym w kierunku południowym, w rejonie ul. Orła Białego. Znaczne rozwini ęcie rze źby oraz zró Ŝnicowana ekspozycja stoków powoduj ą, Ŝe warunki geomorfologiczne istotnie wpływaj ą tu na sposób projektowania i budowy kanalizacji. Jest to tak Ŝe teren zabudowany o najwi ększych prognozowanych obni Ŝeniach wywołanych eksploatacj ą węgla kamiennego (por. rozdz. IV).

W południowo – wschodniej cz ęś ci Mysłowic, w obr ębie rozległego wzgórza osta ńcowego, łagodnie nachylona jest powierzchnia wierzchowinowa. Łagodnie i średnio nachylone s ą stoki zachodnie (5-12%) Stoki północno – wschodni i wschodni, rozci ęte przez Przemsz ę przełamuj ącą si ę przez pagóry zr ębowe, nachylone s ą od ok. 5% do znacznie ponad 30% (najcz ęś ciej 8-20%).

Nachylenia terenu w obr ębie Mysłowic zawiera ryc. 4.

Antropogeniczne formy rze źby

18 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• nasypy i wkopy nieczynnych i nieistniej ących linii kolejowych oraz u Ŝytkowanych linii kolejowych i dróg, • powierzchnie zrównania antropogenicznego (kompleksy zabudowy przemysłowej i mieszkaniowej, wielkopowierzchniowe składowiska odpadów, tereny „rekultywacji technicznej” dawnych wyrobisk oraz likwidowanych niecek obni Ŝeniowych powstałych w rezultacie podziemnej eksploatacji w ęgla kamiennego). Szczególnie du Ŝa koncentracja antropogenicznych form rze źby wyst ępuje w: • rejonie Szabelni na północ od ul. Nowososnowieckiej i koryta Boliny, • rejonie Wesoła - Krasowy D ąbrowa, • rejonie Brzezinka - Larysz - Morgi, • rejonie Brzezinka - Dzie ćkowice.

Wyj ątkowo licznie nagromadzone s ą liniowe elementy antropogeniczne w postaci wkopów i nasypów dróg kołowych, linii kolejowych oraz ró Ŝnego rodzaju obwałowa ń (wały przeciwpowodziowe, obwałowania zbiorników). W śród najistotniejszych elementów wymieni ć nale Ŝy: wkop autostrady A4 w obr ębie Dzie ćkowskich Gór, nasyp autostrady i wkopy linii kolejowych w rejonie trójpoziomowego w ęzła drogowo-kolejowego pomi ędzy Słupn ą i Brz ęczkowicami oraz w rejonie w ęzła autostrady A4 ze wschodni ą obwodow ą GOP, nasypy wschodniej obwodowej GOP w południowej cz ęś ci miasta, wkop autostrady na zachód od Brz ęczkowic, nasypy i wkopy linii kolejowych pomi ędzy Słupn ą i Brz ęczkowicami, nasypy linii kolejowej Mysłowice-Oświ ęcim w rejonie doliny Rowu Kosztowskiego (pomi ędzy Kosztowami i Brzezink ą), nasypy linii kolejowych w południowej i północnej cz ęś ci miasta, wały przeciwpowodziowe i towarzysz ący im nasyp linii kolejowej wzdłu Ŝ Czarnej Przemszy.

Rze źba Mysłowic nosi wyra źne ślady dawnej eksploatacji ró Ŝnych surowców mineralnych i działalno ści gospodarczych. W północnej cz ęś ci miasta stanowi ą je wyrobiska po eksploatacji piasków podsadzkowych, w cz ęś ci wypełnione wod ą (stawy Hubert), w cz ęś ci zaj ęte pod składowiska odpadów przemysłowych, w tym powstaj ących przy wydobyciu i przeróbce w ęgla kamiennego (Stary Ewald). Eksploatacj ę prowadzono na rozległym obszarze na północ od koryta Boliny pomi ędzy dzisiejszymi ulicami Katowick ą i Obrze Ŝną Północn ą. W s ąsiedztwie, pomi ędzy terenami kolejowymi a wymienionymi ulicami, prowadzono eksploatacj ę gliny, podobnie jak w licznych odkrywkach w rejonie Ćmoka i Janowa Miejskiego. W s ąsiedztwie hut Rozalia i Aleksandra powstawały niewielkie hałdy odpadów pohutniczych, za ś wyra źne ślady dawnych szybików i dukli, budowanych dla wydobycia w ęgla, zachowały si ę w rejonie Brzezinki i Larysza; wyrobiska po eksploatacji gliny (Larysz, Morgi), w rejonie Wesołej. W Dzie ćkowicach oraz w Krasowach i Kosztowach liczne s ą nieczynne kamieniołomy wapienia i dolomitów.

W obr ębie Mysłowic obserwuje si ę wtórne, wielokrotne przekształcanie i wykorzystanie elementów zdegradowanych i nawarstwianie si ę ró Ŝnych form antropogenicznych.

19 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.3 Rze źba terenu

20 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Charakterystyczn ą cech ą Mysłowic jest nagromadzenie w ich obr ębie antropogenicznych elementów rze źby, ró Ŝnych co do swej genezy, rozmiarów i wtórnego przekształcenia. Do głównych rodzajów form antropogenicznych nale Ŝy zaliczy ć: • wyrobiska poeksploatacyjne: kamieniołomy, piaskownie, glinianki, • zwałowiska odpadów poprzemysłowych (górniczych, hutniczych i energetyki zawodowej), • tereny przekopane, silnie przekształcone, z konglomeratem ró Ŝnorodnych form antropogenicznych, • warpie po szybikowo – duklowej eksploatacji w ęgla kamiennego, • nasypy i wkopy nieczynnych i nieistniej ących linii kolejowych, • nasypy i wkopy u Ŝytkowanych linii kolejowych i dróg, • powierzchnie zrównania antropogenicznego (kompleksy zabudowy przemysłowej i mieszkaniowej, wielkopowierzchniowe składowiska odpadów, tereny „rekultywacji technicznej” dawnych wyrobisk oraz likwidowanych niecek obni Ŝeniowych powstałych w rezultacie podziemnej eksploatacji w ęgla kamiennego). Szczególnie du Ŝa koncentracja antropogenicznych form rze źby wyst ępuje w: • rejonie Szabelni na północ od ul. Nowososnowieckiej i koryta Boliny, • rejonie Wesoła - Krasowy D ąbrowa, • rejonie Brzezinka - Larysz - Morgi, • rejonie Brzezinka - Dzie ćkowice.

Rze źba Mysłowic nosi wyra źne ślady dawnej eksploatacji ró Ŝnych surowców mineralnych i działalno ści gospodarczych. W północnej cz ęś ci miasta stanowi ą je wyrobiska po eksploatacji piasków podsadzkowych, w cz ęś ci wypełnione wod ą, w cz ęś ci zaj ęte pod składowiska odpadów poprzemysłowych (eksploatacj ę prowadzono na rozległym obszarze na północ od koryta Boliny pomi ędzy dzisiejszymi ulicami Katowick ą i Obrze Ŝną Północn ą). W s ąsiedztwie, pomi ędzy terenami kolejowymi a wymienionymi ulicami, prowadzono z kolei eksploatacj ę gliny, podobnie jak w licznych odkrywkach w rejonie Ćmoka i Janowa Miejskiego. W s ąsiedztwie hut Rozalia i Aleksandra powstawały niewielkie hałdy odpadów pohutniczych, za ś wyra źne ślady dawnych kopalni w ęgla zachowały si ę w rejonie Brzezinki i Larysza; wyrobiska po eksploatacji gliny (Larysz, Morgi), w rejonie Wesołej. W Dzie ćkowicach oraz w Krasowach i Kosztowach liczne s ą nieczynne kamieniołomy wapienia i dolomitów.

W obr ębie Mysłowic obserwuje si ę wtórne, wielokrotne przekształcanie i wykorzystanie elementów zdegradowanych i nawarstwianie si ę ró Ŝnych form antropogenicznych.

21 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.4 Nachylenia terenu

22 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

I.2.5. Wody powierzchniowe

Przez miasto przebiega dział wodny II rz ędu oddzielaj ący dwa lewobrze Ŝne dopływy Wisły – Przemsz ę i Gostyni ę. Obszar zlewniowy pierwszej z tych rzek obejmuje 75% powierzchni Mysłowic.

Przemsza płynie wzdłu Ŝ wschodniej granicy miasta. Do uj ścia Białej Przemszy (w rejonie Trójk ąta Trzech Cesarzy) zwyczajowo nazywana jest Czarn ą Przemsz ą. Na tym odcinku przyjmuje dwa prawobrze Ŝne dopływy – Brynic ę oraz Bolin ę. Brynica b ędąca najwi ększym po Białej Przemszy dopływem tej rzeki, przyjmuje w granicach Mysłowic swój najwi ększy dopływ – Raw ę.

Czarna Przemsza na terenie miasta płynie w uregulowanym i szczelnie obudowanym korycie, jest cz ęś ciowo obwałowana (na odcinku 450 m). Bezpo średnio przy korycie, cz ęś ciowo na nasypie, przebiega linia kolejowa, która fragmentami spełnia rol ę wałów przeciwpowodziowych. Przewa Ŝnie jednak koryto rzeki ogranicza wysoki brzeg.

Brynica na odcinku mysłowickim jest całkowicie zabudowana, uszczelniona i obwałowana. Koryto ma charakter dwudzielny. Jego przepustowo ść jest oceniana wysoko, a wały s ą dobrze utrzymane. Rawa płynie zwartym betonowym korytem (dno i brzegi s ą wyło Ŝone płytami betonowymi). Równolegle do obecnego - całkowicie sztucznego koryta, po prawej jego stronie, znajduje si ę pozostało ść dawnego koryta. Rzeka ta płyn ąc przez Mysłowice ma charakter tranzytowy (teren wokół niej zajmuj ą dawne wyrobiska piasku stanowi ące obszary bezodpływowe).

Bolina jest na całej długo ści uregulowana, jednak w mniejszym stopniu ni Ŝ wcze śniej opisane rzeki. Koryto jest tylko miejscami obetonowane, przewa Ŝnie ma charakter ziemny. Jego przepustowo ść ocenia si ę na niewystarczaj ącą. Planowana jest regulacja potoku. Tu Ŝ przed granic ą miasta (na terenie Katowic) do Boliny uchodzi jej du Ŝy prawobrze Ŝny dopływ Bolina Południowa II. Potok ten poza uj ściowym odcinkiem płynie w granicach Mysłowic. Jego źródła znajduj ą si ę w Morgach poni Ŝej ul. Wybickiego. Na odcinku do autostrady A4 koryto nie jest uregulowane, a jego profil podłu Ŝny mocno zaburzony w zwi ązku z osiadaniami terenu. Przed autostrad ą, na terenach le śnych utworzyło si ę zalewisko. Poni Ŝej potok jest uregulowany, płynie w korycie ziemnym.

Przemsza poni Ŝej uj ścia Białej Przemszy przyjmuje 3 niewielkie dopływy, które odwadniaj ą środkow ą i południow ą cz ęść miasta: Potok Brz ęczkowicki, Potok z Brzezinki i Rów Kosztowski.

Po poł ączeniu z Biał ą Przemsz ą rzeka wyra źnie zmienia swój charakter. Płynie uregulowanym korytem ziemnym, które staje si ę wyra źnie szersze i bardziej naturalne. Na wysoko ści Brz ęczkowic koryto s ąsiaduje z wysok ą skarp ą strukturaln ą, natomiast poni Ŝej I terasa (zalewawa) wyra źnie si ę rozszerza. Jednocze śnie koryto rzeki jest mocno zagł ębione w stosunku do poziomu dna doliny. Jest to m.in. efekt prowadzonych w przeszło ści regulacji. W związku z tym nie było potrzeby budowy na tym odcinku wałów przeciwpowodziowych. Pomi ędzy Brzezink ą a Dzie ćkowicami Przemsza płynie w s ąsiedztwie rekultywowanego zwałowiska odpadów górniczych, a nast ępnie osadników Elektrowni Jaworzno, przewa Ŝnie w odległo ści ok. 50 m od tych obiektów. Na wysoko ści Dzie ćkowic, gł ęboko ść koryta Przemszy w stosunku do terasy zalewowej zmniejsza si ę. W zwi ązku z tym teren ten jest cz ęś ciowo obwałowany.

Zarówno Potok Brz ęczkowicki jak i Potok z Brzezinki s ą ciekami, które jedynie w górnej cz ęś ci zachowały naturalny przebieg, za ś w dolnej cz ęś ci w znacznym stopniu s ą zarurowane i pełni ą rol ę kolektorów deszczowych.

23 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Rów Kosztowski odwadnia południow ą cz ęść Mysłowic (Larysz, Kosztowy, Krasowy i cz ęś ciowo Dzie ćkowice). Potok ten jest uregulowany, płynie w korycie ziemnym. Ok. 700 m przed przej ściem pod autostrad ą ł ączy si ę z du Ŝym prawobrze Ŝnym dopływem odwadniaj ącym kompleks le śny na południu miasta. Uj ściowy odcinek przepływa w s ąsiedztwie zabudowy Dzie ćkowic. Rów Kosztowski przepływa licznymi przepustami pod drogami i liniami kolejowymi. Płynie m.in. pod autostrad ą A4 i drog ą ekspresow ą DK1.

Dorzecze Gostyni jest reprezentowane na terenie miasta przez Przyrw ę. Potok ten w granicach miasta znajduje si ę w swym środkowym biegu. Wypływa spod Wzgórza Wandy w rejonie Murcek. W górnym biegu przepływa przez kompleks le śny oraz zalew o środka wypoczynkowego. Ju Ŝ w granicach Mysłowic płynie w s ąsiedztwie zwałowisk skały płonnej, a nast ępnie przez teren Kopalni Wesoła. Na tym odcinku koryto potoku wraz z dolin ą jest całkowicie przeobra Ŝone. Cz ęś ciowo naturalny charakter odzyskuje wpływaj ąc w obszar ł ąk w Ławkach. Przyrwa jest lewostronnym dopływej Mlecznej, która z kolei uchodzi do Gostyni, równie Ŝ b ędąc lewostronnym dopływem.

Tab. 2 Sie ć hydrograficzna, zlewnie

Nazwa Powierzchnia zlewni Długo ść cieku w km w km 2 na terenie na terenie ogółem ogółem miasta miasta Przemsza 86,9 14,5 2119 49,2 w tym "Czarna Przemsza" 63,3 3,7 1054 19,6 Brynica 57,1 1,3 496 1,4 Rawa 19,2 0,9 84 0,1 Bolina 10,2 3,3 28,5 9,5 Bolina Południowa II 4,2 3,9 6,1 6,0 Potok Brz ęczkowicki 2,4 2,4 5,4 5,4 Potok z Brzezinki 3,2 3,2 4,7 4,7 Rów Kosztowski 6,3 6,3 19,3 15,6 Przyrwa (Potok Ławecki) 13,3 4,4 36,0 16,3

Spo śród rzek przepływaj ących przez Mysłowice kontrolowane hydrologicznie s ą: Brynica oraz Przemsza. Brynica uchodz ąc do Przemszy jest bardziej zasobna w wod ę ni Ŝ rzeka główna. Ponadto jej przepływy s ą bardziej regularne. Jeszcze bardziej regularne s ą przepływy Białej Przemszy, która ze wzgl ędu na specyficzn ą budow ę geologiczn ą (wła ściwo ści retencyjne gruntów w jej środkowym biegu) cechuje si ę stosunkowo niewielkimi wahaniami przepływów. Du Ŝa retencja powierzchniowa w zlewniach Brynicy i Czarnej Przemszy (zbiorniki: Kozłowa Góra, Przeczyce, Ku źnica Waren Ŝyńska – w budowie) oraz dobre warunki retencji gruntowej, zwłaszcza w zlewni Białej Przemszy sprawiaj ą, Ŝe Przemsza po poł ączeniu z Biał ą Przemsz ą posiada bardzo korzystne charakterystyki hydrologiczne z punktu widzenia potencjalnego gospodarczego lub rekreacyjnego jej wykorzystania, a tak Ŝe bezpiecze ństwa powodziowego. Porównanie jej charakterystyk do charakterystyk Wisły (Małej Wisły) w przekroju wodowskazowym Nowy Bieru ń, który zamyka podobn ą obszarowo zlewni ę jak wodowskaz Jele ń, wskazuje na nieznacznie tylko ni Ŝszy średni przepływ na Przemszy, ale znacznie wy Ŝsz ą regularno ść jej przepływów.

24 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Tab. 3 Przepływy charakterystyczne na rzekach

Rzeka Wodowskaz Okres SWQ 1 SSQ 1 SNQ 1 NNQ 1 obserwacji m3/s Szabelnia - - 5,80 - 2,90 Brynica przed uj ściem do Przemszy Czarna Radocha 1963-2002 18,9 4,59 2,23 1,60 Przemsza przed uj ściem Brynicy Biała Niwka - - 6,87 - 4,45 Przemsza przed uj ściem do Przemszy Jele ń 1956-2002 50,6 19,5 13,9 10,2 Przemsza w ci ągu drogi Dzie ćkowice-Jele ń

Mała Wisła Nowy Bieru ń 1956-1990 215 21 5,51 2,54

1 SWQ ( średni wielki przepływ), SSQ ( średni przepływ), SNQ ( średni niski przepływ) i NNQ (najni Ŝszy niski przepływ)

Ponadto badania przepływu na Bolinie i Rowie Kosztowskim dokonano jednorazowo we wrze śniu 2001 r. w ramach terenowego zdj ęcia hydrograficznego (Komentarz do mapy hydrograficznej...) . W okresie bada ń odpływ rzeczny utrzymywał si ę w górnej strefie stanów średnich lub w dolnej strefie stanów wysokich. Wartość przepływu dla Boliny, w jej uj ściowym odcinku wyniosła 0,42 m3/s. Na Rowie Kosztowskim odnotowano znacznie mniejszy przepływ (0,05 m3/s), ale w jego środkowym biegu - w Kosztowach, gdzie przekrój pomiarowy zamyka obszar 1 odpowiadaj ący tylko /4 całkowitej powierzchni zlewni potoku. Zatem w jego uj ściowym odcinku, w Dzie ćkowicach, przepływy s ą znacznie wi ększe.

Tab. 4 Maksymalne przepływy roczne o okre ślonym prawdopodobie ństwie wyst ąpienia

najwy Ŝszy odnotowany przepływy o okre ślonym prawdopodobie ństwie poziom wód wyst ąpienia Rzeka Wodowskaz p=50% p=10% p=1% p=0,1% przepływ rz ędna data Q rz ędne Q rz ędne Q rz ędne Q rz ędne m3/s terenu m3/s m m3/s m m3/s m m3/s m Szabelnia

Brynica przed uj ściem do 1983.05.24 41,9 246,03 18,6 245,51 29,8 245,74 43,0 246,06 55,1 246,26

Przemszy Radocha Czarna przed uj ściem 1997.07.08 64,0 246,36 17,6 245,52 39,4 246,01 70,7 246,43 102,2 246,7 Przemsza Brynicy Niwka Biała przed uj ściem do 1955.06.23 73,7 244,14 13,5 242,6 35,0 243,32 76,0 244,18 121,0 244,45 Przemsza Przemszy Jele ń

w ci ągu drogi bd bd Przemsza 1903.12.07 237,08 44,9 234,04 70,1 234,78 110,4 235,84 152,3 1 Dzie ćkowice- 236,5

Jele ń

1 Warto ści doszacowane

25 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Z punktu widzenia ochrony przed powodzi ą istotne s ą dane o przepływach maksymalnych. Obliczenie maksymalnych przepływów rocznych o okre ślonym prawdopodobie ństwie wyst ąpienia zostało wykonane przez Biuro Hydrologiczno-Meteorologiczne IMGW w Katowicach na podstawie danych z wodowskazów w 1999 r. Wybrane wyniki obserwacji i oblicze ń przedstawia tabela 4. Porównuj ąc dane z tej tabeli do faktycznie odnotowanych stanów wód podczas powodzi w 1997 r. stwierdza si ę, Ŝe jedynie na Czarnej Przemszy był to absolutnie najwy Ŝszy odnotowany do tej pory poziom. Nie przekraczał on jednak warto ści odpowiadaj ącej wodzie Q=1%, podobnie jak w przypadku Brynicy i Białej Przemszy. Zatem ryzyko wystąpienia stanów wód wy Ŝszych ni Ŝ w lipcu 1997 r. jest stosunkowo wysokie.

Wody stoj ące na terenie Mysłowic s ą reprezentowane wył ącznie przez sztuczne zbiorniki wodne powstałe w miejscach dawnej eksploatacji piasku lub gliny, a tak Ŝe w nieckach osiada ń terenu. Jedynym wi ększym powierzchniowo zbiornikiem jest poło Ŝony przy granicy z Sosnowcem i Katowicami Staw Hubertus III, który zajmuje powierzchni ą 20 ha, z czego 7 ha w granicach Mysłowic. Do niedawna funkcjonowało równie Ŝ w dzielnicy Wesoła 7 hektarowe zalewisko w niecce obni Ŝeniowej terenu. Zostało jednak zasypane w remach rekultywacji technicznej terenu. Pozostałe zbiorniki (oczka wodne) nie przekraczaj ą powierzchni 1 ha. Cz ęsto ulegaj ą zasypywaniu lub zmieniaj ą kształt na skutek eksploatacji powierzchniowej lub deformacji terenu w zwi ązku z eksploatacj ą podziemn ą.

I.2.6. Gleby

Gleby na terenie Mysłowic wytworzyły si ę na zró Ŝnicowanym podło Ŝu skalnym, co wynika z lokalnych cech budowy geologicznej. Podło Ŝe piasków rzecznych lub utworów wodnolodowcowych (na ogół lu źne), wypełnia Kotlin ę Mysłowick ą i Kotlin ę Mlecznej, a wi ęc głównie zachodni ą i południow ą cz ęść miasta. Dla takiego podło Ŝa charakterystyczne s ą gleby bielicowe. Ten typ gleb dominuje w Krasowach, Ławkach, Laryszu i Kosztowach. Gliny i piaski gliniaste s ą zwi ązane z utworami akumulacji lodowcowej lub ze zwietrzelinami utworów karbo ńskich, charakterystycznymi dla Płaskowy Ŝu Murcek ( środkowa i zachodnia cz ęść miasta). Z podło Ŝem tym zwi ązane s ą na ogół gleby brunatne. Na terenie miasta wyst ępuj ą one w odmianie wyługowanej (mniej zasobnej w próchnic ę). Przewa Ŝaj ą w Morgach, Brzezince i Wesołej. Z wychodniami triasowych skał węglanowych s ą zwi ązane r ędziny brunatne, charakterystyczne dla rejonu Dzie ćkowic. Inne typy gleb wyst ępuj ą znacznie rzadziej. W dolinie Przemszy wyst ępuj ę mady oraz rzadziej (tylko w Dzie ćkowicach) gleby torfowe i murszowe, natomiast w dolinach innych mniejszych cieków, zwłaszcza w południowej cz ęś ci miasta, stosunkowo cz ęsto wyst ępuj ą gleby torfowe, torfowe- mułowo lub mułowo-torfowe.

Zgodnie z klasyfikacj ą bonitacyjn ą najlepsze gleby na terenie miasta, zaliczane do gruntów ornych (RIIIb) lub u Ŝytków zielonych (ŁIII, PsIII), s ą zwi ązane z glebami brunatnymi (Brzezinka i Morgi) oraz r ędzinami (Dzie ćkowice). Przypada na nie ok. 5% wszystkich u Ŝytków rolnych w mie ście. Natomiast grunty o przeci ętnych walorach glebowych - IV klasy bonitacyjnej stanowi ę blisko połow ę wszystkich u Ŝytków rolnych. Przewa Ŝaj ą w Morgach, Brzezince i Dzie ćkowicach Pozostałe grunty (połowa całego areału gminy) cechuj ą si ę niskimi klasami bonitacyjnymi (V i VI). Najsłabsze gleby dominuj ą w Ławkach, Krasowach i na południu Wesołej.

W podziale na kompleksy rolniczej przydatno ści zaznacza si ę przewaga kompleksów Ŝytnich ( Ŝytnio-ziemniaczanych), co jest zwi ązane z ogólnie dobrze przepuszczalnym podło Ŝem

26 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

i niezbyt bogatym w próchnic ę profilem glebowym. W rejonie Starej Wesołej, Morgów, Larysza i Brzezinki wyst ępuje przewa Ŝnie kompleks 5 - Ŝytni ( Ŝytnio-ziemniaczany) dobry. Gleby tego kompleksu s ą wra Ŝliwe na susz ę i przeci ętnie zasobne w składniki pokarmowe. Natomiast bardziej na południe w Ławkach, Krasowach i Dzie ćkowicach zdecydowanie przewa Ŝa kompleks 6 - Ŝytni (Ŝytnio-ziemniaczany) słaby. Gleby tego kompleksu s ą zbyt przepuszczalne, okresowo suche i ubogie w składniki pokarmowe. Kompleksy pszenne (3 - pszenny dobry i 4 - pszenny wadliwy) wyst ępuj ą niewielkimi płatami w Dzie ćkowicach, Brzezince i Morgach. Na obszarach, gdzie trwale lub okresowo wyst ępuje nadmiar wilgoci w glebie (grunty o du Ŝym udziale frakcji ilastej, grunty organiczne, grunty l Ŝejsze na terenach podmokłych) wyst ępuj ą kompleksy zbo Ŝowo-pastewne. Przewa Ŝnie jest to lepsza jego odmiana (8 – zbo Ŝowo-pastewny mocny), rzadziej słabsza (9 – zbo Ŝowo-pastewny słaby). Ponadto cz ęść gruntów zaliczono do kompleksów u Ŝytków zielonych. Kompleksy te s ą charakterystyczne przede wszystkim dla obni Ŝeń dolinnych. Lepsze grunty (III i IV klasa bonitacyjna) zaliczono do u Ŝytków zielonych średnich (2z), gorsze do u Ŝytków zielonych słabych i bardzo słabych (3z).

Ogólnie naleŜy stwierdzi ć, Ŝe gleby na terenie miasta charakteryzuj ą si ę przeci ętnymi walorami bonitacyjnymi, a znaczna cz ęść gleb słabo nadaje si ę do rolniczego wykorzystania. Ponadto u Ŝytki rolne na terenie miasta podlegaj ą silnej antropopresji, która prowadzi do znacz ących przekształce ń cech fizyko-chemicznych profili glebowych. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w przypadku Mysłowic ocen ę predyspozycji gruntów do wykorzystania rolniczego mo Ŝna przeprowadzi ć dopiero po uwzgl ędnieniu czynników antropogenicznych (ska Ŝenie gleb, kultura rolna, presja urbanizacyjna).

I.2.7. Warunki klimatyczne

Według regionalizacji rolniczo-klimatycznej R. Gumińskiego, obszar opracowania nale Ŝy do dzielnicy cz ęstochowsko-kieleckiej.

Ogólne warunki klimatyczne obszaru miasta charakteryzuj ą nast ępuj ące warto ści parametrów meteorologicznych:

• średnia roczna temperatura powietrza: 7,5- 8C,

• średnie roczne sumy opadów atmosferycznych: 700-800 mm, w półroczu letnim - 400-500 mm,

• średnia liczba dni z mgł ą w roku: 40 - 60 dni,

• średni czas zalegania pokrywy śnie Ŝnej: 75 dni w roku,

• przewa Ŝaj ące wiatry: południowo-zachodnie (19%), północno-zachodnie (15%) i zachodnie (14%); cisze stanowi ą 11% czasu rocznego,

• czas trwania okresu wegetacyjnego: 210 - 220 dni (według bonitacji warunków klimatycznych dla rolnictwa obszar miasta cechuje si ę warunkami korzystnymi - 95 punktów w skali 100 punktowej).

27 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Tab. 5 Średnie wielko ści opadów atmosferycznych zanotowane w rejonie Mysłowic w wieloleciu 1961-2000

Posterunek Sumy opadów miesi ęcznych w mm Okres Rok opadowy XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Średnia z lat 42 43 37 32 37 47 74 80 96 79 59 50 675 1961-2000 Dzie ćkowice Rok suchy 19 29 27 23 15 14 97 62 48 44 68 14 46 (250 m n.p.m.) (1961) Rok wilgotny 33 85 54 44 4 40 119 142 135 72 102 159 989 (1974) Średnia z lat 48 45 39 35 38 48 83 93 100 89 55 48 722 1961-2000 Sosnowiec - Rok suchy Niwka 24 48 25 45 42 17 55 80 111 59 18 4 528 (1961) (245 m n.p.m.) Rok wilgotny 32 22 52 43 7 43 115 169 149 126 98 167 1023 (1974) Średnia z lat 51 46 38 38 42 50 80 87 104 81 57 50 724 1961-2000 Katowice - Rok suchy Muchowiec 31 48 42 38 44 17 14 88 82 41 38 34 517 (1993) (284 m n.p.m.) Rok wilgotny 30 86 53 44 7 37 149 142 137 84 94 148 1011 (1974) Średnia z lat 62 63 53 50 53 60 82 96 110 88 67 58 842 1961-2000 Katowice - Rok suchy Murcki 37 89 53 9 14 23 54 109 56 67 20 22 553 (1982) (322 m n.p.m.) Rok wilgotny 100 64 47 78 53 63 129 128 236 96 29 67 1090 (1966)

Źródło: Komentarze do mapy hydrograficznej w skali 1:50000, Absalon D., Jankowski A.T., Le śniok M., 2002.

Uwarunkowania topoklimatyczne

Przedstawione powy Ŝej ogólne cechy klimatu (mezoklimatu) rejonu opracowania ulegaj ą lokalnemu zró Ŝnicowaniu w zakresie dobowych rozkładów temperatur, wilgotno ści powietrza, usłonecznienia, wyst ępowania mgieł, przymrozków oraz przewietrzania. Powoduj ą je przede wszystkim czynniki orograficzne. Wpływaj ą na nie tak Ŝe: sposób zagospodarowania terenu, sposób pokrycia ro ślinno ści ą oraz wyst ępowanie wi ększych zbiorników wodnych.

W kształtowaniu zagospodarowania terenu szczególnej uwagi wymagaj ą obszary predysponowane do tworzenia si ę mgieł oraz zastoisk chłodnego powietrza. To samo dotyczy obszarów słabo przewietrzanych - czy to na skutek naturalnych predyspozycji, czy te Ŝ przeszkód spowodowanych zainwestowaniem. W rejonach tych mo Ŝe dochodzi ć do pogorszenia warunków zdrowotnych, je śli s ą one jednocze śnie nara Ŝone na gromadzenie si ę zanieczyszcze ń powietrza

28 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

atmosferycznego, które cz ęsto pochodz ą z lokalnych źródeł z niskiej emisji. W takich miejscach, nast ępuje cz ęsto du Ŝa koncentracja zanieczyszcze ń oraz dłu Ŝsze ni Ŝ przeci ętne utrzymywanie si ę podwy Ŝszonych st ęŜ eń szkodliwych substancji.

Syntetyczn ą ocen ę warunków topoklimatycznych przedstawia ryc. 5. Typy topoklimatów zostały wydzielone metod ą nieinstrumentaln ą, opart ą na bilansie powierzchni czynnej (Bartkowski T. 1986) . W niniejszym opracowaniu zrezygnowano z odr ębnego wydzielania grupy powierzchni pokrytych budynkami, gdzie istotny jest wpływ czynników antropogenicznych, głównie udziału w bilansie cieplnym obszaru ciepła wytworzonego w procesach spalania oraz zanieczyszcze ń powietrza. Autorom niniejszego opracowania zale Ŝało przede wszystkim na pokazaniu naturalnych wła ściwo ści topoklimatycznych terenów nie zabudowanych. Zwraca si ę przy tym uwag ę na ich specyficzne cechy, jakie wyst ępuj ą, lub mog ą wyst ąpi ć w zwi ązku z zabudow ą i imisj ą zanieczyszcze ń - zwłaszcza pod wpływem niskiej emisji. Dla jednostek topoklimatycznych zwi ązanych z powierzchniami form wkl ęsłych oraz powierzchniami form płaskich poza dnami dolin, wydzielono dodatkowo podtypy w zale Ŝno ści od wła ściwo ści gruntu, w kontek ście stopnia nara Ŝenia na przymrozki radiacyjne.

Tab. 6 Charakterystyka jednostek topoklimatycznych wydzielonych na terenie Mysłowic

Nr Opis topoklimatów Przydatno ść dla zabudowy mieszkaniowej 1 TOPOKLIMATY FORM WYPUKŁYCH - stoki wzniesie ń, wy Ŝej poło Ŝone zbocza dolin, niezbyt rozległe partie wierzchowinowe niewielki stopie ń niebezpiecze ństwa wyst ąpienia przymrozków lokalnych pochodzenia radiacyjnego lub radiacyjno-adwekcyjnego, przewa Ŝnie dobre warunki przewietrzania 1.1 powierzchnie o relatywnie du Ŝym dopływie obszary dobrze warunki korzystne promieniowania słonecznego (głównie usłonecznione, na ogół zbocza o wystawie południowej - SSE do suche SSW i o nachyleniu > 5°) 1.2 powierzchnie o przeci ętnym dopływie warunki solarne warunki korzystne lub promieniowania słonecznego i wilgotno ściowe przeci ętne przeci ętne 1.3 powierzchnie o relatywnie małym dopływie obszary słabo warunki mało korzystne - promieniowania słonecznego (głównie usłonecznione, cz ęsto zaleca si ę ograniczanie zbocza o wystawie północnej - NNE do charakteryzuj ące si ę intensywno ści zabudowy, w NNW i o nachyleniu > 5°) podwy Ŝszon ą tym ograniczanie jej wilgotno ści ą powietrza wysoko ści w warstwie przyziemnej

2 TOPOKLIMATY FORM PŁASKICH POZA DNAMI DOLIN zwi ększone, w stosunku do poprzedniej grupy topoklimatów,

zagro Ŝenie wyst ąpieniem przymrozków lokalnych pochodzenia radiacyjnego, ogólnie przeci ętne warunki przewietrzania powierzchnie o przeci ętnej lub dobrej zagro Ŝenie warunki przeci ętne 2.a przewodno ści cieplnej gruntów (grunty wyst ąpieniem zwi ęzłe i średnio zwi ęzłe - gliny, piaski przymrozków typu gliniaste) radiacyjnego relatywnie mniejsze powierzchnie o niskiej przewodno ści zwi ększone zagro Ŝenie warunki przeci ętne 2.b cieplnej gruntów (grunty porowate - piaski wyst ąpieniem słabogliniaste i lu źne, torfy) przymrozków typu radiacyjnego

29 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

3 TOPOKLIMATY FORM WKL ĘSŁYCH - dna dolin, niektóre niecki obni Ŝeniowe i wyrobiska cz ęste inwersje temperatury powietrza, du Ŝe nara Ŝenie na

przymrozki pochodzenia lokalnego dna dolin o przeci ętnej lub dobrej stosunkowo mniejsze warunki niekorzystne, 3.1.a przewodno ści cieplnej gruntów (grunty zagro Ŝenie potencjalne zagro Ŝenie zwi ęzłe i średnio zwi ęzłe - gliny, piaski przymrozkami koncentracj ą zanieczyszcze ń gliniaste) radiacyjno- w powietrzu - zaleca si ę na adwekcyjnymi, du Ŝe tych terenach ograniczanie zagro Ŝenie intensywno ści zabudowy powstawaniem mgieł (potencjalne źródła niskiej emisji) oraz jej zwarto ści (warunki przewietrzania) dna dolin o niskiej przewodno ści cieplnej du Ŝe zagro Ŝenie warunki niekorzystne, 3.1.b gruntów (grunty porowate - piaski przymrozkami potencjalne zagro Ŝenie słabogliniaste i lu źne, torfy) radiacyjno- koncentracj ą zanieczyszcze ń adwekcyjnymi, nieco w powietrzu - zaleca si ę na mniejsze zagro Ŝenie tych terenach ograniczanie powstawaniem mgieł intensywno ści zabudowy (potencjalne źródła niskiej emisji) oraz jej zwarto ści (warunki przewietrzania) wy Ŝej poło Ŝone dna dolin (przegrodzone umiarkowane warunki mało korzystne, 3.2.a sztucznymi formami terenowymi) oraz zagro Ŝenie potencjalne zagro Ŝenie niecki obni Ŝeniowe - o przeci ętnej lub przymrozkami koncentracj ą zanieczyszcze ń dobrej przewodno ści cieplnej gruntów radiacyjno- w powietrzu - zaleca si ę na (grunty zwi ęzłe i średnio zwi ęzłe - gliny, adwekcyjnymi, i nieco tych terenach ograniczanie piaski gliniaste) zwi ększone zagro Ŝenie intensywno ści i zwarto ści powstawaniem mgieł zabudowy wy Ŝej poło Ŝone dna dolin (przegrodzone zwi ększone zagro Ŝenie warunki mało korzystne, 3.2.b sztucznymi formami terenowymi) wraz z przymrozkami potencjalne zagro Ŝenie nieckami obni Ŝeniowymi - o niskiej radiacyjno- koncentracj ą zanieczyszcze ń przewodno ści cieplnej gruntów (grunty adwekcyjnymi w powietrzu - zaleca si ę na porowate - piaski słabogliniaste i lu źne, tych terenach ograniczanie torfy) intensywno ści i zwarto ści zabudowy

4 TOPOKLIMATY OBSZARÓW LE ŚNYCH TOPOKLIMATY NAJWI ĘKSZYCH I SZCZEGÓLNIE UCI Ąś LIW YCH 5 HAŁD

Ocen ę zró Ŝnicowania warunków klimatyczno-zdrowotnych w poszczególnych cz ęś ciach miasta wraz z zaleceniami odno śnie działa ń sprzyjaj ących kształtowaniu korzystnych warunków topoklimatycznych zawiera tab. 7.

30 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.5 Warunki topoklimatyczne

31 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Tab. 7 Ocena zró Ŝnicowania warunków klimatyczno-zdrowotnych

Warunki topoklimatyczne Warunki wentylacyjne Potencjalne warunki topoklimat.

ocena uwagi ocena uwagi Śródmie ście, Janów Miejski, Ćmok, Słupna zmienne na terenach niezb ędna kontrola nawietrzanie słabe, przeci ętne zabudowy mieszkaniowej lokalnych źródeł emisji do ść dobre warunki poło Ŝonej na wzniesie- i wprowadzenie zalesie ń dopływu natlenionego niach, szkodliwe w s ą- o funkcji izolacyjnej powietrza przy wiatrach siedztwie terenów prze- przewa Ŝaj ących mysłowych, uci ąŜ liwe na pozostałym obszarze Piasek, północna cz ęść Janowa Miejskiego, północno-zachodnia cz ęść Śródmie ścia uci ąŜ liwe na dominuj ącej wskazana kompleksowa lokalnie słabe melioracja topoklimat. przeci ętne cz ęś ci obszaru, zmienne melioracja topoklima- powinna w zakresie (Piasek, Szabelnia) tyczna, zwłaszcza przewietrzania prowadzi ć i szkodliwe na południu wprowadzenie zieleni do udro Ŝnienia i utrwale- wysokiej na obrze Ŝu nia wentylacyjnej funkcji północno-zachodnim dol. Boliny i Cz. Przemszy centralny kompleks le śny topoklimat le śny na całym przeci ętne obszarze jednostki Brz ęczkowice przeci ętne , lokalnie w niezb ędne ograniczenie przewietrzanie warunki wentylacyjne przeci ętne rejonach niskiej emisji ze źródeł lokal- wystarczaj ące lub mog ą ulec poprawie po i korzystne zabudowy zmienne nych oraz zwi ększenie nadmierne, w okresie wprowadzeniu zieleni udziału zieleni wysokiej całego roku stosunkowo wysokiej o funkcjach o funkcji izolacyjnej dobre warunki napływu izolacyjnych, tłumi ących i klimatyczno-zdrowotnej natlenionego powietrza kieruj ących przepływ mas w strukturze zabudowy powietrza Morgi, Larysz, Brzezinka szkodliwe i uci ąŜ liwe jw. przewietrzanie wystar- przeci ętne, w środkowej cz ęś ci jed- czaj ące w sezonie zimo- lokalnie nostki, mało korzystne wym, w sezonie letnim pogorszone i niekorzystne w dolinie lokalnie słabe, do ść Przemszy, przeci ętne dobre warunki dopływu i lokalnie zmienne na powietrza natleniaj ące- go przy wiatrach przew. pozostałym obszarze Wesoła, Krasowy, Kosztowy przeci ętne na dominuj ą- wskazane zwi ększenie jw. jw. przeci ętne cej cz. obszaru, w cz ęś ci udziału zieleni wysokiej zach. uci ąŜ liwe i szkodli- w rejonach we , mało korzystne skoncentrowanej w dol. potoku we wsch. zabudowy cz ęś ci jednostki Ławki, południowy kompleks le śny, Dzie ćkowice poza obszarami le śnymi jw. jw. przeci ętne i na wi ększo ści obszaru i korzystne przeci ętne , w rejonie dol. Przemszy mało korzystne , na jej zach. obrze Ŝu zmienne i korzystne uwaga: Kolumna “Potencjalne warunki topoklimatyczne” zawiera ocen ę warunków klimatyczno-zdrowotnych po zastosowaniu wskaza ń dotycz ących głównych czynników kształtuj ących te warunki, okre ślonych w kolumnie “uwagi”

32 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Obja śnienia zastosowanych okre śle ń oceny warunków topoklimatycznych : warunki topoklimaty niezalesionych obszarów płaskich lub o niewielkim nachyleniu (nie przeci ętne : przekraczaj ącym 5 O), wyniesionych ponad dna dolin, o "przeci ętnych" (typowych dla obszaru miasta) warunkach topoklimatycznych- termicznych i insolacyjnych i ogólnie dobrym przewietrzaniu warunki mało - obszary o gorszych (w stosunku do terenów o warunkach "przeci ętnych") warunkach korzystne : insolacyjnych i termicznych - poło Ŝone na stokach o ekspozycji północnej, wolne od zastoisk chłodnego i wilgotnego powietrza;

- obszary wyró Ŝniaj ące si ę okresowym zaleganiem mas chłodnego powietrza w

suchych, bezodpływowych zagł ębieniach terenu (np. powstałych wskutek przeci ęcia terenu przez nasypy), nara Ŝone na cz ęstsze wyst ępowanie zjawisk inwersyjnych i przymrozków radiacyjnych

- obszary charakteryzuj ące si ę zwi ększon ą wilgotno ści ą powietrza, okresowym wyst ępowaniem zjawisk inwersyjnych i przymrozków radiacyjnych przy korzystnych

warunkach wentylacyjnych; obejmuj ą dna dobrze przewietrzanych dolin o wilgotnym podło Ŝu, b ędących tak Ŝe rynnami spływu chłodnego powietrza warunki obszary o złych warunkach termicznych, wilgotno ściowych i wentylacyjnych, obejmuj ące niekorzystne : okresowo b ądź stale podmokłe dna dolin, przyjmuj ących grawitacyjne spływy mas chłodnego powietrza ze zboczy, nara Ŝone na cz ęste inwersje temperatur, mrozowiska, zastoiska mgieł i przymrozki radiacyjne warunki obszary okresowo lub stale źle przewietrzane, otrzymuj ące oprócz promieniowania szkodliwe : słonecznego równie Ŝ ciepło pochodz ące ze źródeł antropogenicznych, posiadaj ące w porze nocnej wzgl ędnie du Ŝe warto ści wypromieniowania ciepła z podło Ŝa wskutek konwekcji; w czasie pogodnych nocy wyst ępuje tendencja do inwersji temperatur oraz tworzenia si ę w warstwie przyziemnej zastoisk chłodnego, zanieczyszczonego powietrza warunki obszary okresowo źle przewietrzane, poło Ŝone w dnie w ąskich dolin lub zagł ębie ń uci ąŜ liwe : bezodpływowych, o zwi ększonym prawdopodobie ństwie wyst ępowania przymrozków typu radiacyjno-adwekcyjnego oraz o znacznie zwi ększonej cz ęsto ści zalegania chłodnego powietrza, zanieczyszczonego wskutek emisji z lokalnych palenisk i źródeł komunikacyjnych warunki obszary wyró Ŝniaj ące si ę wyst ępowaniem w bilansie cieplnym strumienia ciepła zmienne : wyzwolonego sztucznie (w procesach spalania) ze źródeł lokalnych w sezonie grzewczym (wówczas warunki klimatyczno-zdrowotne odpowiadaj ą charakterystyce typu “szkodliwego”) oraz jego brakiem lub znacznie ni Ŝszym udziałem w pozostałym okresie - wówczas warunki lokalnego klimatu przyjmuj ą charakterystyk ę typu “przeci ętnego”

33 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Warunki przewietrzania

Są one ogólnie najkorzystniejsze w partiach grzbietowych wzniesie ń oraz na ich stokach o ekspozycji zachodniej lub południowej. Najmniej korzystne s ą z kolei w dolinach o przebiegu północ - południe lub północny zachód - południowy wschód. Du Ŝy wpływ na warunki przewietrzania ma pokrycie terenu, a szczególnie wysoko ść i układ zabudowy.

Dolina Przemszy jest poło Ŝona niekorzystnie w stosunku do przewa Ŝaj ących kierunków wiatrów. W rejonie dzielnic: Piasek, Stare Miasto i Słupna wiatry zachodnie i południowo-zachodnie są tłumione przez wyniesienie Płaskowy Ŝu Murcek z kulminacj ą (ok. 300 m n.p.m.) w rejonie skrzy Ŝowania ulic Chopina i Moniuszki. Wysoko ść wzgl ędna w stosunku do dna doliny Przemszy przekracza 50 m, a dodatkowo wyst ępuje wysoka zabudowa. Nast ępuje zatem wyra źne zmniejszenie, nawet 2-3 krotne, pr ędko ści wiatrów zachodnich i południowo-zachodnich. Podobne – niekorzystne warunki przewietrzania wyst ępuj ą w Dzie ćkowicach, gdzie przy zachodnich lub południowo-zachodnich wiatrach cz ęść zabudowy znajduje si ę w tzw. cieniu aerodynamicznym (pr ędko ść wiatru w stosunku do warunków na wierzchołku spada do 30%). Korzystniejsze warunki przewietrzania wyst ępuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci Dzie ćkowic. Warto tak Ŝe zaznaczy ć, Ŝe poło Ŝenie Dzie ćkowic w rejonie zw ęŜ enia doliny Przemszy (przełom przez Pagóry Imieli ńskie) powoduje zwi ększenie pr ędkości wiatrów wiej ących z północy, północnego zachodu i południowego- wschodu, co okresowo poprawia warunki przewietrzania, ale jednocze śnie mo Ŝe powodowa ć pewne uci ąŜ liwo ści zwi ązane ze zbyt du Ŝą sił ą wiatru. Ponadto mniej korzystne warunki przewietrzania (okresowo pogorszone) wyst ępuj ą w dolinach: Boliny, Potoku Brz ęczkowickiego oraz Przyrwy. W Brzezince, gdzie silnie zabudowana jest dolina potoku odwadniaj ącego t ę dzielnic ę, a jednocze śnie wokół wyst ępuj ą wysokie nasypy: autostrady, drogi ekspresowej (DK1) oraz linii kolejowej Mysłowice – O świ ęcim, przewietrzanie jest pogorszone głównie za przyczyn ą czynników antropogenicznych. Dolina Potoku z Brzezinki, o przebiegu wschód – zachód, w naturalny sposób jest predestynowana do pełnienia roli głównego korytarza wentylacyjnego dzielnicy. Jednak ze wzgl ędu na sposób zabudowy i zagospodarowania terenu takiej roli nie pełni.

Na pozostałym obszarze warunki przewietrzania s ą na ogół korzystne. Mog ą by ć one lokalnie pogorszone na skutek niekorzystnego układu zabudowy, nasypów antropogenicznych lub zieleni wysokiej. W niektórych miejscach pewien dyskomfort mog ą powodowa ć zbyt du Ŝe pr ędko ści wiatru. Do takich sytuacji mo Ŝe dochodzi ć na pozbawionych zieleni wysokiej wzniesieniach, przew ęŜ eniach dolin rzecznych lub w wolnych przestrzeniach pomi ędzy wysok ą zabudow ą.

Zastoiska chłodnego powietrza i mgły

Przy stanach pogodowych, podczas których nast ępuje silne nocne wypromieniowanie radiacyjne ciepła z warstwy przypowierzchniowej ziemi, a jednocze śnie słabych ruchach turbulentnych powietrza, dochodzi do inwersji termicznej. Jest ona wynikiem grawitacyjnego opadania i spływu po powierzchni terenu mas chłodnego (ci ęŜ szego) powietrza w kierunku obni Ŝeń terenowych.

W dnach dolin oraz innych zagł ębieniach terenu (m.in. nieckach obni Ŝeniowych), jak równie Ŝ u podnó Ŝy stoków przegrodzonych sztucznymi formami terenowymi tworz ą si ę zastoiska chłodnego powietrza. Miejsca te s ą równie Ŝ nara Ŝone na cz ęste tworzenie si ę mgieł, szczególnie w podmokłych cz ęś ciach dolin lub niecek.

34 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

W miejscach, gdzie wyst ępuje ponadto du Ŝa koncentracja źródeł emisji zanieczyszcze ń (szczególnie tzw. niskiej emisji i spalin samochodowych) istniej ą sprzyjaj ące warunki do du Ŝej koncentracji zanieczyszcze ń powietrza. W warunkach silnie inwersyjnych mo Ŝliwe jest powstawanie na niektórych terenach smogu.

Analiza rze źby i pokrycia terenu, z uwzgl ędnieniem licznie wyst ępuj ących na terenie miasta sztucznych form terenowych w postaci: nasypów komunikacyjnych, wałów przeciwpowodziowych oraz zwałowisk skały płonnej pozwoliła wyznaczy ć obszary obni Ŝeń, gdzie wyst ępuje du Ŝe prawdopodobie ństwo powstawania zastoisk chłodnego powietrza, cz ęstszych mgieł oraz w niektórych przypadkach silnej koncentracji zanieczyszcze ń. Obszary te s ą niezbyt korzystne z punktu widzenia stałego zamieszkiwania ludno ści oraz bardziej wra Ŝliwe na skutki emisji zanieczyszcze ń do powietrza. Jako tereny rolne gorzej nadaj ą si ę pod upraw ę ro ślin wra Ŝliwych na wyst ępuj ące wiosn ą i wczesn ą jesieni ą przymrozki.

Nasłonecznienie terenu

Zró Ŝnicowanie w dopływie bezpo średniego promieniowania słonecznego w skali topoklimatycznej wynika ogólnie z nachylenia i ekspozycji terenu, cz ęsto jednak ulega pogorszeniu w zwi ązku z wyst ępuj ącym pokryciem terenu (zabudowa, ziele ń wysoka). Najlepszym nasłonecznieniem cechuj ą si ę tereny o ekspozycji południowej, południowo-wschodniej i południowo-zachodniej oraz nachyleniu powy Ŝej 10%. Udział takich terenów w skali miasta jest niewielki (2%). Nie licz ąc w ąskich pasów zwi ązanych ze sztucznie ukształtowanymi skarpami nasypów tereny takie wyst ępuj ą głównie w rejonie Patykowca oraz północnej cz ęś ci Starej Wesołej. Stosunkowo dobrym nasłonecznieniem cechuj ą si ę ponadto tereny o ekspozycji jak wy Ŝej oraz ekspozycji wschodniej i zachodniej i nachyleniem w przedziale 5-10% (12% obszaru). S ą one charakterystyczne przede wszystkim dla Starej Wesołej, Patykowca, Larysza oraz południowej cz ęś ci Margów. 12% terenów charakteryzuje si ę bardzo niekorzystnym nasłonecznieniem (tereny o ekspozycji północnej i nachyleniu powy Ŝej 5% i tereny o ekspozycji północno-wschodniej i północno-zachodniej i nachyleniu powy Ŝej 20%). Najwi ększa koncentracja terenów o niekorzystnym nasłonecznieniu wyst ępuje w rejonie Dzie ćkowic, a tak Ŝe w północnej cz ęś ci Morgów. Tereny takie zajmuj ą równie Ŝ znacz ące obszary w północnej częś ci Śródmie ścia.

Pozostałe tereny charakteryzuj ą si ę oboj ętnym nasłonecznieniem. Stanowi ą one zdecydowan ą wi ększo ść obszaru miasta. Dominuj ą w północnej cz ęś ci miasta, w Brzezince, Kosztowach, Krasowach i Ławkach.

Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe przeprowadzona analiza warunków nasłonecznienia nie uwzgl ędnia elementów pokrycia terenu (m.in. zabudowy, wyst ępowania drzew), które mog ą wpływa ć niekorzystnie na rzeczywiste usłonecznienie). Rozmieszczenie terenów o najlepszych, dobrych i najgorszych warunkach nasłonecznienia przedstawia ryc. 6.

35 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc. 6 Nasłonecznienie terenu

36 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

I.2.8. Przyroda o Ŝywiona

Szata ro ślinna

Struktura ro ślinno ści w Mysłowicach odzwierciedla w znaczny sposób charakter poszczególnych dzielnic i świadczy o procesach urbanizacyjnych miasta. Cało ść miasta mo Ŝna podzieli ć na osiem wyodr ębniaj ących si ę obszarów:

• Cz ęść północna (Piasek) - mi ędzy północn ą granic ą miasta oraz ulicami: Bo ńczyka, Katowick ą, Bytomsk ą, Świerczyny oraz Sosnowieck ą obejmuj ąca tereny przemysłowe i zdegradowane w wyniku działa ń przemysłu. Znajduj ą si ę tu zbiorowiska wodne i szuwarowe - zarastaj ące akweny, zwi ązane ze sztucznymi zbiornikami powstałymi na skutek eksploatacji piasków podsadzkowych, tereny ro ślinno ści synantropijnej obiektów zieleni miejskiej zwi ązane z o środkiem rekreacyjnym nad stawami, tereny wieloletnich zbiorowisk ł ąkowych zwi ązane z silnie przekształconymi dolinami rzecznymi oraz w głównej mierze zbiorowiska ruderalne i kadłubowe zbiorowiska synantropijne na nieu Ŝytkach.

• Cz ęść miejska ( Śródmie ście, Janów Miejski oraz cz ęś ciowo Ćmok i Słupna) - pomi ędzy poprzednim obszarem, lasami od południa i lini ą kolejow ą Mysłowice - Trzebinia. Jest to teren silnie zabudowany i przekształcony gdzie praktycznie jedynymi zbiorowiskami ro ślinnymi s ą zbiorowiska segetalne obiektów zieleni miejskiej oraz zbiorowiska ruderalne nieu Ŝytków i zieleni nieurz ądzonej.

• Brz ęczkowice - pomi ędzy lini ą kolejow ą relacji Mysłowice-Trzebinia, terenami le śnymi i autostrad ą od południa. Jest to teren silnie zabudowany, ale przy stosunkowo młodej wiekiem zabudowie wysokiej oraz du Ŝym udziale starej, jednorodzinnej zabudowy mieszkaniowej. Na obszarze tym poza zbiorowiskami segetalnymi obiektów zieleni miejskiej oraz zbiorowiskami ruderalnymi nieu Ŝytków, znajduj ą si ę zbiorowiska segetalne pól uprawnych, wieloletnie zbiorowiska trawiaste o uŜytkowaniu ko śnym, oraz fragmenty naturalnych zbiorowisk le śnych o zaburzonej strukturze.

• Tereny le śne w środkowej cz ęś ci miasta , na które składaj ą si ę zarówno du Ŝe i zwarte kompleksy lasów sadzonych na niewła ściwym stanowisku i naturalnych zbiorowisk le śnych o zaburzonej strukturze.

• Tereny o charakterze wiejskim i miejsko-wiejskim (Morgi, Larysz, Wesoła, Ławki, Krasowy, Kosztowy i Brzezinka) - pomi ędzy centralnym i południowym kompleksem lasów i terenami zdegradowanymi zwi ązanymi z elektrociepłowni ą Jaworzno III. W głównej mierze wyst ępuj ą tu zbiorowiska segetalne pól uprawnych oraz wieloletnie zbiorowiska trawiaste o u Ŝytkowaniu ko śnym i pastwiskowym. Poza tym znajduj ą si ę tu segetalne zbiorowiska sadów i ogrodów przydomowych, ści śle zwi ązane z zabudow ą mieszkaniow ą, zbiorowiska ł ąkowe o podmokłym charakterze, zbiorowiska wodne i przywodne, murawy kserotermiczne zwi ązane z nieczynnymi kamieniołomami, nieliczne zbiorowiska segetalne obiektów zieleni miejskiej, naturalne zbiorowiska le śne o zaburzonej strukturze i lasy sadzone na niewła ściwym stanowisku oraz zbiorowiska ruderalne na nieu Ŝytkach, zwi ązane głównie z wyst ępowaniem terenów przemysłowych w Brzezince, Laryszu i Wesołej.

37 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• Tereny zwi ązane ze składowiskiem popiołów elektrowni “Jaworzno III” - przylegaj ący z zachodu do poprzedniego obszaru, od południowego-zachodu ograniczony kompleksami le śnymi a od południa terenami dzielnicy Dzie ćkowice. Znajduj ą si ę tu głównie kadłubowe zbiorowiska synantropijne na nieu Ŝytkach, oraz fragmentarycznie tereny lasów sadzonych na niewła ściwym stanowisku.

• Tereny le śne w południowej cz ęś ci miasta , na które składaj ą si ę lasy sadzone na niewła ściwym stanowisku oraz naturalne zbiorowiska le śne o zaburzonej strukturze. W cz ęś ci centralnej kompleksu le śnego wyst ępuj ą zbiorowiska ł ąkowe o podmokłym charakterze (Ł ąki Rzutna).

• Cz ęść południowo-wschodnia (Dzie ćkowice) - tereny o charakterze wiejskim, w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci składaj ące si ę ze zbiorowisk segetalnych pól uprawnych oraz (w mniejszym stopniu) z muraw kserotermicznych na terenach nieczynnych kamieniołomów, nielicznymi zbiorowiskami le śnymi o zaburzonej strukturze oraz wieloletnimi zbiorowiskami trawiastymi o u Ŝytkowaniu ko śnym i pastwiskowym, w dolinie rzeki Przemszy. Bezpo średnio z zabudow ą mieszkaniow ą zwi ązane s ą zbiorowiska segetalne sadów i ogrodów przydomowych.

Ogólnie na terenie Mysłowic mo Ŝna wyró Ŝni ć 12 grup zbiorowisk ro ślinnych, w skład których wchodz ą mniejsze jednostki bezpo średnio i ści śle wi ąŜą ce si ę z lokalnymi warunkami siedliskowymi i środowiskowymi. S ą to:

• naturalne zbiorowiska le śne o zaburzonej strukturze, stanowi ące w znacznej mierze własno ść prywatn ą,

• lasy sadzone na niewła ściwym stanowisku, zwi ązane w głównej mierze z lasami pa ństwowymi,

• murawy kserotermiczne wraz z porastaj ącymi je cz ęsto zakrzaczeniami na terenie nieczynnych kamieniołomów wapienia,

• wieloletnie zbiorowiska trawiaste o u Ŝytkowaniu ko śnym i pastwiskowym w dolinach rzek i lokalnych cieków wodnych, cz ęsto równie Ŝ ści śle zwi ązane z odłogowaniem i ugorowaniem pól uprawnych,

• zbiorowiska ł ąkowe o podmokłym charakterze, zbli Ŝone do poprzedniej grupy, jednak ze wzgl ędu na znaczne uwilgocenie wykazuj ące odmienne cechy i stanowi ące cz ęsto zbiorowiska przej ściowe mi ędzy typowymi ł ąkami i zbiorowiskami przywodnymi i wodnymi,

• zarastaj ące zbiorniki wodne, zwi ązane z procesami znacznej eutrofizacji i wypłycania zbiorników wodnych,

• zbiorowiska wodne i wody pozbawione ro ślinno ści,

• segetalne zbiorowiska pól uprawnych,

• segetalne zbiorowiska sadów i ogrodów przydomowych oraz podobnych w charakterze ogrodów działkowych,

• segetalne zbiorowiska obiektów zieleni miejskiej (tereny parków, ziele ńców oraz cmentarzy),

• zbiorowiska ruderalne nieu Ŝytków i zieleni nieurz ądzonej,

• kadłubowe zbiorowiska synantropijne na nieu Ŝytkach, b ędące przewa Ŝnie wczesnymi stadiami zbiorowisk ruderalnych na terenach ruderalnych.

38 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

1. Lasy i zadrzewienia

Na terenie Mysłowic istnieje kilkadziesi ąt połaci lasów o ró Ŝnej wielko ści, stanowi ących dawniej zwarte kompleksy le śne, obecnie rozdrobnionych i w ró Ŝnym stopniu izolowanych. Najwi ększe zespoły le śne o du Ŝym potencjale biologicznym wyst ępuj ą w centralnej i południowej cz ęś ci miasta.

Pierwsze z nich to Lasy Mysłowickie, poło Ŝone w obni Ŝeniu mi ędzy najbardziej zurbanizowan ą cz ęś ci ą miasta (obejmuj ącą Janów Miejski, Ćmok i Centrum), a lu źniej zabudowanymi dzielnicami: Morgi i Star ą Wesoł ą. Drugim rozległym kompleksem s ą Lasy Ławecko- Dzie ćkowickie, obejmuj ące zwart ą stref ę le śną w południowej cz ęś ci miasta.

Pomimo, Ŝe wi ększa cz ęść tych kompleksów stanowi lasy sadzone na niewła ściwym stanowisku, w wielu miejscach istnieje mo Ŝliwo ść wyodr ębnienia nast ępuj ących typów siedliskowych:

• borów mieszanych bagiennych - na glebach torfowych, w których drzewostan tworzy sosna z domieszk ą brzozy, a podszyt jest bardzo słabo wykształcony. Są to tereny zabagnione, charakteryzuj ące si ę brakiem warunków ekologicznych dla rekreacji.

• borów wilgotnych mieszanych - z warstw ą drzew zło Ŝon ą z sosen, z domieszk ą brzóz, d ębów i osik, oraz krzewiastymi wierzbami i kruszynami w podszycie. Du Ŝa wilgotno ść tych zbiorowisk powoduje, Ŝe warunki dla rekreacji zalicza si ę do niekorzystnych.

• borów mieszanych świe Ŝych - z warstw ą drzew zło Ŝon ą z sosen, d ębów szypułkowych i brzóz, a w ni Ŝszym pi ętrze równie Ŝ osiki. Powstaj ą na podło Ŝu piaszczysto-gliniastym. Warstwa krzewów, w której dominuje jarz ębina, kruszyna, podrost gatunków drzewostanu, a na Ŝyźniejszych siedliskach równie Ŝ leszczyna - jest dobrze rozwini ęta. Wyst ępuj ą w nich warunki korzystne dla rekreacji, szczególnie turystyki pieszej i cichego wypoczynku w wyznaczonych miejscach .

• borów świe Ŝych - na ubogich piaszczystych siedliskach świe Ŝych, w których najwy Ŝsze pi ętro tworzy sosna pospolita ze znacznym udziałem brzozy brodawkowatej. Warstwa krzewów, charakteryzuj ąca si ę niewielkim zwarciem, składa si ę z gatunków drzewostanu, d ębów szypułkowych, jarz ębin i krzewów kruszyny. Wyst ępuj ą w nich warunki korzystne dla rekreacji, szczególnie turystyki pieszej i cichego wypoczynku w wyznaczonych miejscach.

• lasów mieszanych wilgotnych – w których drzewostan tworz ą d ęby szypułkowe, buki, klony, z mniejszym udziałem świerków i brzóz i sosen. Charakteryzuj ą je warunki niekorzystne dla rekreacji.

• lasów mieszanych bagiennych – rozwijaj ących si ę na podło Ŝach bagiennych, z warstw ą drzewostanu tworzon ą przez olchy czarne, sosny, z domieszka świerków, brzóz omszonych i dębów szypułkowych. Stałe zabagnienie terenu uniemo Ŝliwia wykorzystanie go dla potrzeb rekreacji.

• lasów mieszanych świe Ŝych - w których drzewostan tworz ą głównie d ęby szypułkowe, sosny i buki, z domieszk ą brzozy, grabu, lipy, klonu, modrzewia i osiki. Podszyt zło Ŝony jest z jarz ębiny, trzmieliny i kruszyny. Wyst ępuj ą w nich bardzo korzystne warunki dla rekreacji - dopuszczalne s ą wszystkie formy wypoczynku.

39 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• lasów wilgotnych - z drzewostanem budowanym przez d ęby szypułkowe, jesiony, olsze czarne, wi ązy szypułkowe, oraz kruszynami, trzmielinami i czarnymi bzami w warstwie krzewów. Ze wzgl ędu na du Ŝą wilgotno ść , warunki ekologiczne tych siedlisk ocenia si ę jako nieodpowiednie dla rekreacji.

• lasów świeŜych - w których warstw ę drzew tworz ą głównie d ęby i buki, z domieszk ą lip, klonów pospolitych i jaworów, grabów, osik i modrzewi. Podszyt lasów świe Ŝych jest bogaty, zło Ŝony z leszczyn, trzmielin, jarz ębin, kalin, kruszyn i bzów czarnych. Wyst ępuj ą w nich korzystne warunki dla rekreacji o nat ęŜ eniu ekstensywnym - turystyki pieszej i innych form krótkopobytowych.

• olsów typowych - wyst ępuj ących na terenach obni Ŝonych, gdzie poziom wody gruntowej znajduje si ę w granicach poziomu gleby. Drzewostan zło Ŝony jest z olch czarnych i brzóz omszonych w domieszce. Z uwagi na trwałe zabagnienie, brak mo Ŝliwo ści zagospodarowania tych terenów dla celów wypoczynkowych.

• olsów jesionowych - typowych dla gleb mułowo-błotnych i torfów niskich. Poziom wody gruntowej znajduje się z zasi ęgu korzeni drzew: jesionów, olch czarnych i d ębów szypułkowych. Podszyt w olsach jesionowych jest zło Ŝony z czeremchy zwyczajnej i bzu czarnego. Warunki ekologiczne s ą niekorzystne dla jakichkolwiek form rekreacji .

40 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.7 Typy siedlisk le śnych

41 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Przedstawiona struktura drzewostanów wskazuje, Ŝe między warunkami siedliskowymi i kształtuj ącymi si ę zbiorowiskami w obydwu kompleksach le śnych istniej ą istotne ró Ŝnice.

W Lasach Mysłowickich wyst ępuj ą głównie lasy li ściaste i mieszane oraz zbiorowiska borów mieszanych - charakteryzuj ące si ę korzystnymi warunkami dla ró Ŝnorodnych form wypoczynku. Obszar ten stanowi doskonały teren rekreacji, z wytyczonymi trasami dwóch szlaków turystycznych.

Lasy Ławecko-Dzie ćkowickie charakteryzuj ą si ę płytkim zaleganiem wód gruntowych i wyst ępowaniem licznych naturalnych podmokło ści. Na tak ukształtowanym podło Ŝu dominuj ą zbiorowiska o charakterze lasów mieszanych wilgotnych, oraz borów mieszanych wilgotnych i bagiennych. Na terenach zabagnionych wyst ępuj ą płaty olsów typowych i jesionowych, z przewa Ŝaj ącym udziałem olszy czarnej. Zbiorowiska te charakteryzuj ą niekorzystne warunki ekologiczne dla wypoczynku i brak przydatno ści do zagospodarowania dla celów rekreacyjnych.

Na terenie obu kompleksów le śnych licznie wyst ępują 3 gatunki ro ślin obj ętych ochron ą cz ęś ciow ą: konwalia majowa, kalina koralowa i kruszyna pospolita. W lasach w Słupnej stwierdzono równie Ŝ istnienie stanowisk obj ętej ochron ą ścisł ą ciemi ęŜ ycy zielonej.

Na terenie Mysłowic jedynym fragmentem lasu maj ącym charakter zgodny z warunkami siedliska i odpowiednio wykształcone runo jest las gr ądowy w rejonie przełomu Przemszy w Dzie ćkowicach. Drzewostan „Grabiny” tworz ą lipy, graby, d ęby szypułkowe, buki, brzozy i modrzewie. Na południowym skraju znajduj ą si ę trzy okazałe egzemplarze drzew, uznane za pomniki przyrody. W tej cz ęś ci lasu wyst ępuje równie Ŝ grupa buków o wymiarach zbli Ŝonych do pomnikowych. Jest to jedyne na obszarze Mysłowic zbiorowisko le śne, w którym zachowały si ę fragmenty runa z przylaszczk ą pospolit ą i perłówk ą jednokwiatow ą, oraz rzadkimi na terenie miasta ro ślinami: kokoryczk ą wielokwiatow ą, zawilcem gajowym, miodunk ą ćmą i przytuli ą Schultesa. W wielu miejscach wyst ępuje obj ęty ochron ą bluszcz pospolity i barwinek pospolity. Stwierdzono równieŜ pojedyncze stanowiska rzadkiego, chronionego storczyka - buławnika wielkokwiatowego.

Specyficzny skład gatunkowy ma drzewostan porastaj ący „wysoki brzeg Przemszy” w Brz ęczkowicach. W śród dominuj ących brzóz, d ębów szypułkowych i sosen, pojawiaj ą si ę pojedyncze egzemplarze gatunków typowych dla zbiorowisk ł ęgów nadrzecznych: topole czarne, osiki, wierzby białe i wi ązy szypułkowe. W północnej cz ęś ci garbu Brz ęczkowic urozmaicenie w fizjonomii rozległych zagajników brzozowych i osikowych, stanowi ą pozostało ści dawnej zieleni parkowej: grupy buków, lip, klonów pospolitych, jaworów, d ębów szypułkowych i czerwonych. W strefie naturalnego odnowienia lasów istniej ącej na tym terenie stwierdzono wyst ępowanie wielu stanowisk obj ętego ochron ą ścisł ą storczyka - kruszczyka szerokolistnego.

Na terenie miasta wyst ępuj ą równie Ŝ znaczne powierzchnie naturalnej sukcesji na terenach otwartych. Na siedliskach suchych, w kształtuj ących si ę zadrzewieniach dominuj ą brzozy, sosny i dęby szypułkowe. Pozostałe grunty (wilgotne lub świe Ŝe) porastaj ą zbiorowiska z udziałem brzóz, osik i wierzb.

W obszarze Mysłowic licznie wyst ępuj ą niewielkie powierzchniowo, naturalne grupy rodzimych gatunków drzew. Dominuj ą w śród nich pasowe zadrzewienia ł ęgowe w lekko zabagnionych dolinach cieków wodnych (które tworz ą olsze czarne, wierzby białe, jesiony, topole i wi ązy szypułkowe), oraz remizy śródpolne (w postaci ró Ŝnogatunkowych k ęp wysokich drzew, oraz grup krzewów ciernistych: głogów, tarnin i dzikich ró Ŝ).

42 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Pozostałe zadrzewienia charakteryzuje dominacja cech zwi ązanych z „sztucznym” kształtowaniem przez człowieka: wyst ępowanie gatunków niewła ściwych dla naturalnych siedlisk, znaczny udział gatunków obcego pochodzenia, równowiekowo ść drzew, oraz płatowe wyst ępowanie monokultur.

Odr ębn ą grup ę stanowi ą zbiorowiska na obszarach rekultywowanych w kierunku le śnym. Tereny te maj ą specyficzne warunki glebowo-siedliskowe: brak typowego profilu glebowego uniemo Ŝliwiaj ący normalne pobieranie składników pokarmowych, przez co konieczne jest wykonywanie zabiegów nawo Ŝeniowych, oraz stosowanie odpowiedniego doboru gatunków, stanowi ących tzw. przedplon. Z czasem, poprzez procesy naturalnych przemian, zadrzewienia na hałdach i osadnikach b ędą ulegały przeobra Ŝeniom w kierunku typowych zbiorowisk ro ślinnych.

2. Ekosystemy trawiaste (ł ąk i pastwisk)

Ekosystemy ł ąk i pastwisk zajmuj ą najwi ększe powierzchnie w północnej i wschodniej cz ęś ci miasta (zwi ązane z dolin ą Brynicy, Czarnej Przemszy i Przemszy), oraz w dzielnicach: Morgi, Larysz i Wesoła.

Najcenniejszymi pod wzgl ędem gospodarczym s ą ł ąki świe Ŝe, zajmuj ące stanowiska na podło Ŝu gliniastym, a pod wzgl ędem przyrodniczym - ł ąki wilgotne i bagienne, o bardzo bogatej strukturze ro ślinnej, rozwijaj ące si ę w dolinach cieków wodnych i w s ąsiedztwie zbiorników wodnych, na słabo przepuszczalnym podło Ŝu. Specyficzne warunki siedliskowe, oraz ekstensywny sposób uŜytkowania powoduj ą, Ŝe w zbiorowiskach tych licznie wyst ępuj ą chronione gatunki ro ślin. Na terenie Mysłowic najwi ększe zbiorowiska ł ąk wilgotnych i podmokłych występuj ą w Rzutnej, Ławkach i Krasowach.

Najbardziej ubogie stanowiska - na piaskach polodowcowych i w rejonach poeksploatacyjnych - zajmuj ą murawy kserotermiczne: piaskowe i naskalne. Pomimo ubogiego składu gatunkowego, zbiorowiska te równie Ŝ stanowi ą miejsca wyst ępowania ro ślin obj ętych ochron ą prawn ą. W Mysłowicach najwi ększe powierzchnie muraw kserotermicznych znajduj ą si ę w Dzie ćkowicach i kamieniołomie Krasowy-Furmaniec.

3. Ro ślinno ść zbiorników wodnych

Stoj ące wody otwarte, stanowi ące cenny element środowiska przyrodniczego, maj ą na terenie Mysłowic charakter antropogeniczny. Najwi ększe powierzchnie zbiorników wodnych znajduj ą si ę w północnej cz ęś ci miasta. S ą to akweny sztuczne, powstałe w wyniku eksploatacji piasku podsadzkowego. Na pozostałym obszarze wyst ępuj ą przewa Ŝnie małe, naturalne oczka wodne wśród podmokłych ł ąk i lasów. Mimo niewielkich rozmiarów, ze wzgl ędu na naturalny charakter miejsca te stanowi ą istotne elementy lokalnych ekosystemów.

Na terenie Mysłowic, zarówno wokół du Ŝych zbiorników jak i małych oczek wodnych wyst ępuje zjawisko intensywnego rozwoju zbiorowisk szuwarowych. S ą to zbiorowiska prawie jednogatunkowe, składaj ące si ę z ro ślin dobrze znosz ących wahania wód - maj ące istotne znaczenie dla utrwalania brzegów zbiorników, oraz będące źródłem du Ŝych ilo ści biomasy. Na terenie miasta wyodr ębniono dwa typy zbiorowisk szuwarowych. Najliczniejsze i najwi ększe s ą strefy szuwarów trzciny pospolitej - gatunku o szerokiej amplitudzie ekologicznej, wyst ępuj ącego nawet na siedliskach silnie zanieczyszczonych. Wokół niewielkich zbiorników w Brz ęczkowicach i Krasowach-Dąbrowie, rozwin ęły si ę tak Ŝe zbiorowiska pałki szerokolistnej.

43 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

4. Agrocenozy

Zbiorowiska zwi ązane z uprawami rolnymi zajmuj ą znaczne powierzchnie w dzielnicach: Morgi, Larysz, Krasowy, Kosztowy, Brzezinka, Brz ęczkowice, Wesoła i Dzie ćkowice. Ich potencjał biologiczny jest znacznie ni Ŝszy ni Ŝ poprzednich zbiorowisk, stanowi ą jednak wa Ŝny element dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego. Szczególną warto ść w tym zakresie maj ą agrocenozy o tradycyjnej strukturze w Dzie ćkowicach i Krasowach, cechuj ące si ę wyst ępowaniem licznych remiz, zakrzewie ń i soliterowych okazałych drzew na miedzach - stanowi ących miejsca schronienia dla ptaków i drobnych ssaków.

5. Ekosystemy zieleni nieurz ądzonej na terenach zurbanizowanych

Na terenach nieu Ŝytków oraz powierzchniach zdegradowanych w wyniku działalno ści człowieka rozwijaj ą si ę zbiorowiska ruderalne, z łanami trzcinnika piaskowego i licznymi gatunkami wysokich bylin. S ą charakterystyczne dla pocz ątkowych stadiów regeneracji biocenoz, polegaj ących na odtwarzaniu gleb i powstawaniu warunków do zasiedlania przez inne gatunki ro ślin. Na terenach, na których te naturalne procesy nie ulegaj ą zakłóceniom, rozwijaj ą si ę ostatecznie zadrzewienia dostosowane do istniej ących siedlisk.

6. Ekosystemy zieleni miejskiej i przydomowej

W grupie terenów zieleni miejskiej i przydomowej wyst ępuj ą najwi ększe ró Ŝnice pod wzgl ędem fizjonomii i potencjału biologicznego. Jednak bez wzgl ędu na rodzaj terenu, istniej ąca na nich ro ślinno ść spełnia bardzo wa Ŝną rol ę ekologiczn ą na obszarach zurbanizowanych.

Na terenie miasta wyst ępuj ą:

• parki

• ziele ńce

• ogródki działkowe

• cmentarze

• tereny zieleni przy o środkach sportowych

• ośrodki rekreacyjne na terenach otwartych

• tereny zieleni osiedlowej

• sady i ogrody przydomowe o znaczeniu biologicznym

Wy Ŝej wymieniona ziele ń urz ądzona stanowi ok. 6% powierzchni miasta, z czego połowa przypada na sady i ogrody przydomowe.

Świat zwierz ąt

Na obszarze Mysłowic faun ę reprezentuj ą głównie gatunki przystosowane do Ŝycia w środowisku przyrodniczym silnie przekształconym przez człowieka.

Wśród zwierz ąt zwi ązanych z ekosystemami le śnymi dominuj ą sarny, dziki, jelenie, lisy, kuny le śne, wiewiórki, je Ŝe wschodnie, myszy le śne i zaro ślowe ryjówki aksamitne. W typowym

44 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

składzie gatunkowym awifauny le śnej uwag ę zwraca wyst ępowanie ptaków drapie Ŝnych: puszczyka, kilku par myszołowów i jastrz ębi.

W lasach w okolicy Ławek i na skraju kamieniołomu w Krasowach stwierdzono obecno ść Ŝmii zygzakowatych. Na terenie Dzie ćkowic odnotowano wyst ępowanie chomika europejskiego - jednego z gatunków obj ętych monitoringiem zasi ęgu stanowisk w skali Europy, reprezentuj ącego grup ę drobnych ssaków polnych.

Wśród ptaków zwi ązanych ze środowiskami polnymi i ł ąkowymi istotne jest wyst ępowanie na terenie Mysłowic populacji derkacza, znajduj ącego si ę na li ście gatunków zagro Ŝonych w skali światowej, dla których istnieje obowi ązek ochrony miejsc gniazdowania. Główne zagro Ŝenie dla siedlisk tego gatunku stanowi ą zabiegi agrotechniczne: melioracje terenów rolnych i wczesne koszenie ł ąk. Niekorzystne skutki ma równie Ŝ zaprzestanie gospodarczego u Ŝytkowania tych terenów, poniewa Ŝ naturalny proces zarastania powoduje zanik cennych dla derkaczy siedlisk.

Wśród ptaków zwi ązanych z biotopami ł ąkowymi stwierdzono obecno ść sze ściu rzadkich gatunków: przepiórki, bekasa, czajki, potrzeszcza, pliszki Ŝółtej i pokl ąskwy.

Ptaki biotopów wodnych reprezentowane s ą przez liczne pospolicie wyst ępuj ące gatunki, wśród których uwag ę zwraca obecno ść łab ędzi niemych, perkozów dwuczubych, kokoszek wodnych, brod źców piskliwych, trzciniaków, potrzosów i sieweczek rzecznych. Przy śródle śnym zbiorniku przeciwpo Ŝarowym w Ławkach zaobserwowano równie Ŝ rzadziej spotykane zimorodki.

Na terenie Mysłowic stosunkowo liczne wyst ępuj ą miejsca l ęgowe płazów. Niektóre z nich (np. przy ul. Laryskiej i M. Konopnickiej w dzielnicy Larysz) zostały oznakowane tablicami informacyjnymi i obj ęte patronatem przez miejscowe szkoły. Jednym z najcenniejszych stanowisk, charakteryzuj ącym si ę wyj ątkowo du Ŝą liczebno ści ą płazów bezogonowych, jest śródle śny zbiornik przeciwpo Ŝarowy w Ławkach. Obok du Ŝej populacji Ŝab z grupy zielonych, stwierdzono tam wyst ępowanie ropuch zielonych i rzekotek drzewnych. Dwa ostatnie nale Ŝą do gatunków, których siedliska s ą rejestrowane w ramach integracji danych przyrodniczych Unii Europejskiej.

45 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

II WALORY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE I ICH OCHRONA PRAWNA

Obiekty i obszary cenne pod wzgl ędem przyrodniczym powinny zosta ć obj ęte ochron ą. Formy ochrony przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej oraz krajobrazu zostały wyszczególnione w art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 z 2004 r. poz. 880):

• parki narodowe,

• rezerwaty przyrody,

• parki krajobrazowe,

• obszary chronionego krajobrazu,

• obszary Natura 2000,

• pomniki przyrody,

• stanowiska dokumentacyjne,

• uŜytki ekologiczne,

• zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,

• ochrona gatunkowa ro ślin, zwierz ąt i grzybów.

Spo śród wymienionych form ochrony przyrody, z uwagi na specyfik ę miasta oraz rozpoznane dot ąd walory przyrodniczo-krajobrazowe, za zasadne uwa Ŝa si ę stosowanie nast ępuj ących form ochrony:

• obszary chronionego krajobrazu,

• pomniki przyrody,

• uŜytki ekologiczne,

• zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,

• ochrona gatunkowa ro ślin, zwierz ąt i grzybów.

1. Obszary i obiekty chronione na mocy ustawy o ochronie przyrody

Na terenie Mysłowic wyst ępuje 10 drzew - pomników przyrody, obj ętych ochron ą na mocy ustawy o ochronie przyrody.

Tab. 8 Pomniki przyrody

Nr Gatunek drzewa Lokalizacja obiektu Ustanowiony przez Centrum, Promenada 1 Dąb szypułkowy Quercus robur Rada Miasta (ul. Powsta ńców) 2 Dąb czerwony Quercus rubra Centrum, Park Zamkowy Rada Miasta 3 Klon pospolity Acer platanoides Centrum, Park Zamkowy Rada Miasta 4 Klon jawor Acer pseudoplatanaus Centrum, Park Zamkowy Rada Miasta Dzie ćkowice; wzgórze Grabina 5 Buk pospolity Fagus sylvatica Rada Miasta (ul. Bema 19)

46 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Centrum, Promenada Wojewoda Śląski 6 Buk pospolity Fagus sylvatica (ul. Powsta ńców) 7 Buk pospolity Fagus sylvatica Brz ęczkowice; Trójk ąt Trzech Cesarzy Wojewoda Śląski 8 Klon pospolity Acer platanoides Centrum, Park Zamkowy Wojewoda Śląski Dzie ćkowice; wzgórze Grabina Wojewoda Śląski 9 Lipa drobnolistna Tilia cordata (ul. Bema) Dzie ćkowice; wzgórze Grabina Wojewoda Śląski 10 Dąb szypułkowy Quercus robur (ul. Bema)

2. Obszary i obiekty proponowane do obj ęcia ochron ą

Na terenie Mysłowic istnieje 11 terenów o ponadprzeci ętnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, proponowanych do obj ęcia ochron ą prawn ą.

Proponowane obszary chronionego krajobrazu :

„Pagóry Imieli ńskie” (pow. 558.7 ha) to pasmo wzgórz ograniczone od północy i południa uskokami o przebiegu równole Ŝnikowym oraz z północnego zachodu na południowy wschód. Uskoki te krzy Ŝuj ą si ę z uskokami o przebiegu północno-południowym. Efektem tego jest poci ęcie skał węglanowych buduj ących Pagóry na wiele w ąskich klinów poprzesuwanych znacznie wzgl ędem o siebie i nachylonych ku północnemu-wschodowi pod k ątem do 10 . Najwa Ŝniejszym uskokiem poprzecznym jest uskok Granice - Jazd dziel ący obszar jednostki na cz ęść północno-wschodni ą - wyniesion ą, gdzie utwory triasowe w znacznej mierze wychodz ą na powierzchni ę oraz cz ęść południowo-zachodni ą - zrzucon ą. Skrzydło zrzucone jest nachylone ku strefie przyuskokowej i przykryte tam osadami plejstoce ńskimi. W kierunku południowo-zachodnim warstwy triasowe stopniowo ukazuj ą si ę na powierzchni, buduj ąc wzgórze mi ędzy Pasieczkami a Imielinem. Skrzydło wyniesione zaznacza si ę wyra źną kraw ędzi ą morfologiczn ą na granicznym wzgórzu na północny-wschód od Pasieczek.

Powierzchnia wierzchowinowa obni Ŝa si ę w kierunku południowo-wschodnim, gdy Ŝ osady triasowe tworz ą tam płytk ą nieck ę, cz ęś ciowo wypełnion ą osadami plejstoce ńskimi. Lekko falista wierzchowina o wys. 280 - 300 m n.p.m. jest rozci ęta w cz ęś ci zachodniej płytk ą i szerok ą such ą dolin ą. Od wschodu i północnego-wschodu ograniczona jest strom ą kraw ędzi ą prawego zbocza przełomowej doliny Przemszy o wys. wzgl ędnej 35 - 45 m. Środkowa cz ęść zbocza rozci ęta jest systemem krótkich, rozgał ęzionych dolinek. Ich stoki s ą w wielu miejscach podci ęte przy dnie kraw ędziami o charakterze antropogenicznym, tworz ąc parowy o gł ęboko ści kilku do kilkunastu metrów.

W górnej partii zbocza znajduj ą si ę trzy wi ększe kamieniołomy i wiele mniejszych łomów wyci ętych w skałach w ęglanowych, w dolnej cz ęści obserwuje si ę tak Ŝe zapłyni ęte i zaro śni ęte wyrobiska po eksploatacji piasków czwartorz ędowych. Ślady plejstoce ńskiego zasypania doliny wyst ępuj ą do wys. ok. 250 m n.p.m., tj. 15 m powy Ŝej obecnego jej dna.

Kamieniołom wapienia w Dzie ćkowicach stanowi podłu Ŝne, gł ębokie wci ęcie niemal równoległe do stromego stoku. Sprawia to, Ŝe północno-zachodnia ściana odkrywki si ęga wys. 14 m, natomiast przeciwległa jest o połow ę ni Ŝsza. Ró Ŝny jest stopie ń zachowania ścian. Cz ęść północno-zachodnia jest przewa Ŝnie dobrze zachowana. Ściana południowo-wschodnia jest na ogół zatarta piar Ŝyskami pokrytymi ro ślinno ści ą. Jest to miejsce bytowania licznej malakofauny. Górna

47 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

kraw ędź kamieniołomu jest dobrym punktem widokowym w kierunku od północno-wschodniego do południowo- wschodniego. Kamieniołom w Dzie ćkowicach prezentuje pełne odsłoni ęcie warstw gogoli ńskich górnych, wykształconych w postaci wapieni, wapieni marglistych i margli z przewarstwieniami przewodniego horyzontu zlepie ńców śródformacyjnych. Niektóre warstwy zawieraj ą liczne okazy skamieniało ści środkowotriasowej fauny. W południowo-wschodniej cz ęś ci znajduje si ę podłu Ŝna, w ąska dolinka uchodz ąca do wspomnianego powy Ŝej nieckowatego obni Ŝenia w osadach triasowych. Tu te Ŝ wida ć wyra źne podci ęcia poeksploatacyjne. Jeszcze w latach 50-tych znajdował si ę tutaj niewielki kamieniołom z wapieniami jamistymi retu (najwy Ŝszego pi ętra dolnego triasu). Obecnie zbocza s ą całkowicie zaro śni ęte, w cz ęś ci dolnej trawami i krzewami, w cz ęś ci górnej lasem. Cz ęść górna wyci ęta jest w piaskach czwartorz ędowych. Cało ść ma charakter parowu o płaskim dnie w cz ęś ci dolnej i środkowej, natomiast wy Ŝej wykształcona jest w pierzasto rozgał ęziaj ący si ę system V-kształtnych dolinek (debrzy). Zbudowana w bezpo średnim sąsiedztwie autostrada, a szczególnie wykonany powy Ŝej czoła formy przepust spowodował okresowe o Ŝywienie erozji linijnej w piaskach. Południowe obrze Ŝe opisywanego obszaru stanowi wzgórze, przez które przebiega granica Mysłowic i Imielina.

Wzgórze nad Pasieczkami wyst ępuje w formie grz ędy. Si ęga 310,1 m n.p.m. Stok północny jest integraln ą cz ęś ci ą wierzchowiny, jego wysoko ść wzgl ędna nie przekracza kilku metrów. Stok południowy o zało Ŝeniu tektonicznym jest stromy, a wysoko ść wzgl ędna zbocza przekracza 20 m. W partii szczytowej znajduj ą si ę dwa niewielkie kamieniołomy o wysoko ści ścian do 7 m oraz szereg drobnych łomów, mi ędzy którymi usypane s ą niewielkie hałdy. W kamieniołomach eksploatowane były dolomity kruszcono śne. W niektórych łomach odsłaniaj ą si ę dolomity diploporowe, stanowi ące wy Ŝsze ogniwo stratygraficzne.

Kamieniołomy s ą dyskretnie wkomponowane w zbocze. Maj ą dna i kraw ędzie ścian zaro śni ęte murawami i niewielkimi k ępami krzewów. Zwraca uwag ę du Ŝa populacja malakofauny. Ściany s ą dobrze zachowane. Kraw ędź zr ębu dzie ćkowickiego posiada wysokie walory widokowe. W kierunku północnym roztacza si ę panorama południowej cz ęś ci Wy Ŝyny Śląskiej, a na północnym wschodzie – obszaru Kotliny Mysłowickiej i progu WyŜyny Krakowsko-Cz ęstochowskiej z malowniczymi osta ńcowymi wzgórzami Dorotki i Góry Gołonoskiej. Patrz ąc w kierunku wschodnim podziwia ć mo Ŝna cały Przełom Przemszy - nale Ŝą cy do najwi ększych osobliwo ści przyrodniczych województwa śląskiego. Najlepszym punktem widokowym obszaru jest Wzgórze nad Pasieczkami.

Uzupełnieniem wysokich walorów przyrody nieo Ŝywionej na obszarze garbu Dzie ćkowic s ą cenne elementy świata ro ślin i zwierz ąt. Nale Ŝy do nich przede wszystkim naturalny las grabowy w północnej cz ęś ci terenu. Warto ściowe układy biocenotyczne stanowi ą równie Ŝ zespoły ciepłolubnych muraw, rozwijaj ące si ę na osypiskach i hałdach rumoszu wapiennego, oraz w suchych strefach brzegowych kamieniołomów. W zbiorowiskach tych stwierdzono wyst ępowanie obj ętego ochron ą ścisł ą dziewi ęć siła bezłodygowego, oraz 3 gatunków ro ślin cz ęś ciowo chronionych: pierwiosnki lekarskiej, wil Ŝyny cienistej i centurii pospolitej. Malowniczy charakter nadaj ą murawom kwitn ące na wi ększych powierzchniach macierzanki piaskowe, szałwie okr ęgowe, oraz rzadkie w Polsce głowienki wielkokwiatowe. Kamieniołomy s ą równie Ŝ miejscem l ęgowym jaszczurki zwinki i licznych populacji obj ętego ochron ą cz ęś ciow ą ślimaka winniczka. Na rozległych przestrzeniach otwartych Pagórów Imieli ńskich cz ęsto pojawiaj ą si ę stada saren i ba Ŝantów.

Istotnym akcentem krajobrazowym na obszarze ekstensywnie uprawianych pól s ą rozwijaj ące si ę pó źną wiosn ą zbiorowiska ro ślinne z udziałem chabrów, maków i ostró Ŝek polnych.

48 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Na miedzach i przy drogach polnych dominuj ą w tym czasie intensywne barwy Ŝółto kwitn ącej lucerny sierpowatej i purpurowego groszku bulwiastego.

Śródpolne zadrzewienia w rejonie wiaduktu nad ul. Dług ą posiadaj ą wysokie walory krajobrazowe i s ą stanowiskiem wyj ątkowo okazałych trzmielin europejskich i czeremch zwyczajnych. Wyst ępuj ą w nich równie Ŝ stanowiska ro ślin rzadkich, typowych dla runa lasu li ściastego: miodunki ćmy i kokoryczki wielokwiatowej.

„Dolina Przyrwy” - obejmuje obszar doliny cieku płyn ącego przez osad ę Ławki, zwanego równie Ŝ Ławeckim Potokiem. Mimo uregulowania całego potoku oraz zmeliorowania fragmentów obszaru, dolina zachowała wiele cech naturalnych, wśród których najwi ększe znaczenie przyrodnicze maj ą rozległe tereny lokalnie podmokłych ł ąk. Wzdłu Ŝ cieku zachowały si ę fragmenty dawnych lasów w postaci zadrzewie ń maj ących istotny wpływ na lokalny krajobraz, w których dominuj ą olchy, brzozy, d ęby szypułkowe, wi ązy szypułkowe i wierzby. W środkowej cz ęś ci obszaru, na terenie podmokłym w bezpo średnim s ąsiedztwie cieku, rozwin ęły si ę szuwary trzcinowe i pałkowe. Zabudow ę koncentruj ącą si ę wzdłu Ŝ lokalnych dróg otaczaj ą rozległe tereny u Ŝytków rolnych: pól uprawnych, ł ąk i pastwisk.

Proponowane zespoły przyrodniczo-krajobrazowe :

„Szybiki kopalni Dar Karola” - to obszar poło Ŝony na północ od ul. Orła Białego, w rejonie ul. Ptasiej, Konopnickiej i Storczyków. Teren w du Ŝej cz ęści poro śni ęty jest niezbyt rozległymi fragmentami lasów i zadrzewie ń, które maskuj ą i jednocze śnie konserwuj ą ślady dawnych robót górniczych w rejonie wyst ępuj ących tu wychodni pokładu w ęgla.

Pozostało ści robót maj ą dwojaki charakter. W cz ęś ci północnej i północno- wschodniej s ą to ślady odkrywkowego wydobycia w ęgla kamiennego w bezpo średnim s ąsiedztwie wychodni. Cz ęść pozostał ą pokrywaj ą warpie i pingi, charakterystyczne dla eksploatacji duklowej. Na obszarze tym były eksploatowane dwa płytko zalegaj ące pokłady w ęgla.

Opisywany teren stanowi najlepiej zachowany obszar pogórniczy płytkiej eksploatacji w ęgla kamiennego w granicach Mysłowic. Obserwowa ć tu mo Ŝna ślady wydobycia si ęgaj ące lat 20-tych XIX wieku. Pokład Józefa miał tu swoje wychodnie. Tereny kompleksu krajobrazowego „Dar Karola”, zwłaszcza w jego północnej cz ęś ci, stanowi ą interesuj ący zespół obszarów regeneruj ących si ę po przekształceniu przez człowieka. Utrwalone ro ślinno ści ą oczka wodne w zagł ębieniach powstałych wskutek pozyskiwania w ęgla metod ą odkrywkow ą, s ą doskonałymi biocentrami, stanowi ącymi miejsca masowego rozrodu płazów o korzystnym oddziaływaniu na tereny s ąsiednie, na które powraca licznie zwierzyna płowa - sarny, lisy i zające. Istniej ące drzewostany pomimo zaburzonej struktury i składu charakteryzuj ącego si ę znacznym udziałem gatunków obcego pochodzenia, sprawiaj ą wra Ŝenie fragmentów naturalnych kompleksów le śnych i maj ą istotne znaczenie dla funkcjonowania lokalnych ekosystemów.

„Stawy Hubertus” – teren na północnym kra ńcu miasta, obejmuj ący południow ą cz ęść stawu Hubertus III, widły Brynicy i Rawy, oraz staw Hubertus IV. Przyrodnicza i krajobrazowa atrakcyjno ść tego terenu jest wynikiem dawnej eksploatacji piasku, po której pozostały wypełnione wod ą wyrobiska. Rozdzielony szerok ą grobl ą staw Hubertus III tylko cz ęś ciowo znajduje si ę w granicach administracyjnych Mysłowic. Wschodni brzeg tego zbiornika zajmuj ą piaszczyste pla Ŝe, które razem z bezpo średnio przyległym terenem stanowi ą obszar o środka sportowo-rekreacyjnego.

49 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ze wzgl ędu na dokonywany zrzut wód dołowych kopalni Mysłowice, wody zbiornika Hubertus IV s ą silnie zasolone, co dyskwalifikuje go do wykorzystania dla potrzeb rekreacji, przy równoczesnym zachowaniu podstawowej - przyrodniczej funkcji. Cech ą obu zbiorników s ą odcinki płaskich brzegów, które sprzyjaj ą rozwojowi odpowiednich siedlisk dla ro ślinno ści wodnej. W takich warunkach na stawach licznie wyst ępuj ą stanowiska l ęgowe ptaków wodno-błotnych. Gniazda zakładaj ą tu kaczki krzy Ŝówki, czernice, perkozy dwuczube, brod źce piskliwe, czajki, mewy śmieszki, łab ędzie nieme, kokoszki wodne, łyski, trzciniaki i potrzosy. Poro śni ęte szuwarem trzcinowym namuliska przy stawie Hubertus IV stanowi ą Ŝerowisko dla ptaków brodz ących. Znajduj ące si ę na terenie Mysłowic cz ęść zbiornika Hubertus III ma stref ę brzegow ą pozbawion ą szuwarów - miejscami rosn ą jedynie k ępy krzewiastych wierzb.

Walory przyrodnicze zbiorników wodnych w widłach Rawy i Brynicy nie ograniczaj ą si ę jedynie do funkcji wyspy ekologicznej w silnie przekształconym środowisku zurbanizowanym. Ten rozległy zespół akwenów wodnych korzystnie wpływa na warunki mikroklimatyczne otaczaj ących je miast. Ze wzgl ędu na warto ści przyrodnicze, korzystne byłoby obj ęcie ochron ą całego kompleksu istniej ących stawów.

„Ł ąka w Krasowach” - zajmuj ąca rozległy obszar na wschodnim skłonie wzniesienia z wie Ŝą telewizyjn ą. Wypływy zasilaj ące cały zespół ł ąk i zbiorników wodnych w otoczeniu wzgórza decyduj ą o ich podmokłym charakterze. Ł ąki stanowi ą przyrodniczo cenny akcent krajobrazu Mysłowic. Najbardziej malowniczy wygl ąd maj ą w okresie pó źnej wiosny, kiedy masowo zakwita ostro Ŝeń ł ąkowy, oraz pó źnym latem, gdy kwitnie niecierpek gruczołowaty. W zbiorowiskach licznie wyst ępuje równie Ŝ skrzyp błotny, oraz wysoka k ępowa trawa - trze ślica modra. W sąsiaduj ących kępach olszyn zachowały si ę stanowiska zawilca gajowego, oraz krzewów obj ętych ochron ą cz ęś ciow ą: kaliny koralowej i kruszyny pospolitej.

Na terenie ł ąk znajduje si ę niewielkie oczko wodne, powstałe w wyniku przeci ęcia istniej ącej dolinki grobl ą. Poro śni ęte cz ęś ciowo szuwarem mannowym i pałkowym, stanowi istotny element środowiska przyrodniczego, maj ący wpływ na zachowanie lokalnej bioró Ŝnorodno ści.

„Wzgórze Wygonie-Kępa” o kulminacji 283 m n.p.m., o wysoko ściach wzgl ędnych ok. 20 m od południowo-południowego wschodu do północy i do 25 - 30 m od strony północno-wschodniej do południowo-wschodniej. Przeci ęte jest uskokiem o przebiegu zachodnio-północnozachodnim do wschodnio-południowowschodniego. Po południowej, wyniesionej stronie stoku znajdują si ę wychodnie wapieni warstw gogoli ńskich (trias - wapie ń muszlowy), odsłaniaj ących si ę w nieczynnym kamieniołomie na południu stoku wzgórza. Cz ęść północna, przeci ęta uskokiem północ-południe, zbudowana jest na zachodnim, wyniesionym skrzydle z dolomitów kruszcono śnych. Skrzydło zrzucone buduj ą nie odsłaniaj ące si ę na powierzchni dolomity diploporowe. Obie serie skalne stanowi ą młodsze ogniwa wapienia muszlowego. Dolne partie wzgórza okrywaj ą czwartorz ędowe osady wodnolodowcowe.

Dolomity kruszcono śne były eksploatowane w kamieniołomie w północno-zachodniej cz ęś ci wzgórza. Powy Ŝej, w lesie, zaznaczaj ą si ę nieliczne pingi po dawnych szybikach. Na południowo- zachodnim stoku wzniesienia znajduje si ę niewielka, pokryta lasem hałda. Kamieniołom dolomitów pokryty muraw ą stanowi obszar otwarty, a górna kraw ędź jego wschodniej ściany o wys. do 9 m jest doskonałym punktem widokowym w kierunku północnym i zachodnim.

Kamieniołom wapieni o wysoko ści ścian 10 m i ekspozycji południowo-wschodniej jest w znacznej cz ęś ci pokryty ro ślinno ści ą, w tym ok. 20-30 letnimi drzewami. Wapienne ściany odsłaniaj ą

50 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

si ę niewielkimi fragmentami w kilku miejscach. Obecny stan kamieniołomu jest efektem bardzo szybkiej spontanicznej renaturalizacji biologicznej. Wzgórze Wygonie-Kępa jest poro śni ęte zwartym drzewostanem mieszanym, charakteryzuj ącym si ę bogatym składem gatunkowym. Wyra źnie zaznacza si ę udział sosen, brzóz, modrzewi, d ębów szypułkowych, lip, jaworów, buków i jesionów, co wskazuje na kształtowanie si ę siedliska lasu mieszanego świe Ŝego. Na skraju lasu stwierdzono wyst ępowanie obj ętej ochron ą cz ęś ciow ą konwalii majowej, a w zbiorowiskach ciepłolubnych muraw porastaj ących ściany dawnego kamieniołomu - stanowiska dziewi ęć siła bezłodygowego i pierwiosnki lekarskiej.

„Kamieniołom Krasowy” . Wzniesienie si ęga 283,7 m n.p.m., wysoko ść wzgl ędna ok. 20 m. Odsłaniaj ą si ę tu wapienie warstw gogoli ńskich, które były eksploatowane w kamieniołomie na szczycie wzgórza. Ściana kamieniołomu jest bardzo dobrze zachowana. W cz ęś ci centralnej u stropu jest przewieszka stwarzaj ąca niebezpiecze ństwo obrywu. W lewo od niej widoczna jest szczelina krasowa wysoko ści ok. 3 m i szeroko ści 0,1 - 0,3 m. U wej ścia do kamieniołomu znajduje si ę bardzo dobrze zachowany wapiennik. Dno kamieniołomu w cz ęś ci poro śni ęte jest traw ą i pojedynczymi krzewami, w cz ęś ci za ś pokryte rumoszem skalnym.

Nie zalesione Wzgórze Krasowy jest miejscem wyst ępowania wielu ro ślin typowych dla zbiorowisk kserotermicznych. Spo śród gatunków rzadkich na Wy Ŝynie Śląskiej wyst ępuje na nim poziomka twardawa, krzy Ŝownica czubata, krwi ści ąg mniejszy, d ąbrówka kosmata, kłosownica pierzasta, jaskier bulwkowaty, rutewka mniejsza i szałwia okr ęgowa. Na wzgórzu ro śnie równie Ŝ znajduj ący si ę pod ścisł ą ochron ą dziewi ęć sił bezłodygowy. Obszar kamieniołomu jest miejscem lęgowym potrzeszcza – ptaka zwi ązanego z otwartymi terenami rolniczymi – rzadkiego, pomimo rozprzestrzenienia w całej Europie.

Wysokie walory krajobrazowe wzgórza stanowi ą element, który wymaga ochrony poprzez odpowiednie kształtowanie bezpo średniego otoczenia. Wskazane jest pozostawienie przylegaj ących terenów otwartych bez zainwestowania, aby zachowana została ekspozycja widokowa szczytu wzniesienia. Jako zagro Ŝenie dla tej warto ści ocenia si ę wprowadzanie zabudowy mieszkaniowej gł ęboko w obszar upraw rolnych, przylegaj ący do kamieniołomu od strony wschodniej.

Proponowane uŜytki ekologiczne :

„Dolina Boliny” - obszar miedzy Janowem Wiejskim (po stronie Katowic) a Miejskim (w granicach administracyjnych Mysłowic), poło Ŝony w najbardziej przekształconej i zaludnionej cz ęś ci miasta. Ta płaskodenna dolina o szerokiej terasie zalewowej była w przeszło ści istotnym elementem korytarza ekologicznego, ł ącz ącego kompleks lasów mysłowickich z obszarem, na którym ł ącz ą si ę rzeki: Brynica, Rawa i Czarna Przemsza. Funkcja te została znacznie ograniczone wskutek zasypania odpadami pogórniczymi wschodniego odcinka doliny. Z czasem zwałowiska zacz ęto lokalizowa ć równie Ŝ w okolicy ul. Bo ńczyka - zasypane zostało miedzy innymi wyrobisko ze stawem po dawnej gliniance – warto ściowy element lokalnego ekosystemu. Z uwagi na silne zanieczyszczenie wody, oraz całkowite uregulowanie i wybetonowanie koryta, rzeka została pozbawiona podstawowych warto ści przyrodniczych. Istotnym walorem doliny pozostał natomiast niski stopie ń zabudowy po obu stronach granicy miasta. Na terenach nie zainwestowanych, na naturalnym podło Ŝu piaszczystym oraz gruntach antropogenicznych, rozwin ęły si ę zbiorowiska ro ślinno ści ruderalnej z łanami trzcinnika piaskowego i zawci ągu pospolitego. Elementami maj ącymi wpływ na zró Ŝnicowanie biocenotyczne i krajobrazowe doliny s ą płaty szuwarów trzcinowych

51 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

rozwijaj ące si ę w lokalnych zagł ębieniach terenu, oraz niewielki staw (przez który przechodzi granica miasta).

„Źródła Boliny Południowej II” - obszar doliny niewielkiego, nie uregulowanego cieku, tworz ącego w śród rozległych ł ąk naturalne meandry. W południowej cz ęś ci terenu znajduje si ę źródło, oraz rz ąd okazałych wierzb, które razem z k ępą brzóz i soliterow ą wierzb ą znajduj ącą si ę w środkowej cz ęś ci terenu, stanowi ą malownicze akcenty krajobrazowe. Wzdłu Ŝ cieku miejscowo wyst ępuj ą niewielkie rozlewiska zarastaj ące płatami szuwaru trzcinowego.

Najwi ększym zagro Ŝeniem dla funkcjonowania ci ągu ekologicznego w obszarze tej niewielkiej dolinki jest zabudowa mieszkaniowa, intensywnie rozwijaj ąca si ę od strony zachodniej. Istotne byłoby zatrzymanie post ępuj ącego procesu inwestycyjnego, który mo Ŝe przyczyni ć si ę do bezpowrotnej utraty cennego ekosystemu.

„Staw w Brz ęczkowicach” - stanowi ący najciekawszy przyrodniczo element doliny Potoku Brz ęczkowickiego, otoczony podmokłymi ł ąkami. To niewielkie oczko wodne, usytuowane we wschodniej cz ęś ci obszaru źródliskowego potoku (z charakterystycznym brakiem cieku powierzchniowego), jest zasilane wodami gruntowymi i opadowymi. Zbiornik otacza pier ście ń szuwaru tworzonego przez pałk ę szerokolistn ą, z przylegaj ącymi szuwarami wysokich turzyc. Od strony południowej ze zbiorowiskiem s ąsiaduje naturalny starodrzew wierzbowy. Mimo niewielkich rozmiarów, oczko stanowi ostoj ę l ęgow ą kokoszek wodnych, łysek i kaczek krzy Ŝówek. Zamieszkuj ą go karasie i słonecznice. Jak wi ększo ść tego typu zbiorników, staw jest miejscem rozrodu chronionych gatunków płazów.

„Staw w Ławkach” - staw le śny, pełni ący funkcj ę zbiornika przeciwpo Ŝarowego, znajduj ący si ę przy ul. Murckowskiej, stanowi ący szczególnie obfite siedlisko l ęgowe płazów. Wyst ępuj ą w nim licznie dwa gatunki płazów bezogonowych, których stanowiska s ą rejestrowane na europejskich listach monitoringowych: ropucha zielona i rzekotka drzewna. W śród ptaków, obok łysek i kaczek krzy Ŝówek, obserwowano na stawie Ŝeruj ącego zimorodka, a w bezpo średnim otoczeniu zbiornika - rzadkiego w Polsce dudka. Tereny przyległe s ą wyj ątkowo atrakcyjnym obszarem rekreacji, wykorzystywanym przez mieszka ńców miasta jako miejsce wypoczynku przez cały rok.

„Ł ąki Rzutna” - obejmuj ący obszar rozległych śródle śnych ł ąk, ci ągn ących si ę szerokim pasem od Dzie ćkowic do linii torów kolejowych w dzielnicy Kosztowy. Wyj ątkowe walory przyrodnicze tego obszaru s ą wynikiem długotrwałego u Ŝytkowania, maj ącego prawdopodobnie ponad 100-letni ą tradycj ę. Z uwagi na przeprowadzon ą melioracj ę, cz ęść terenów utraciła typowy dla podmokłych ł ąk charakter. Mimo tego w istniej ących zbiorowiskach zachowały si ę atrakcyjne krajobrazowo akcenty, jakie stanowi ą w okresie kwitnienia k ępy kosa ćca Ŝółtego i ostro Ŝenia łąkowego. Zaprzestanie czyszczenia rowów melioracyjnych przyczyniłoby si ę do powi ększenia przyrodniczo cennych płatów ro ślinno ści typowej dla terenów podmokłych. Na ł ąkach wyst ępuj ą stosunkowo liczne populacje dwóch rzadkich gatunków ptaków: bekasa i derkacza (zagro Ŝonego wygini ęciem w Europie).

„Ł ąka w Ławkach” - poło Ŝona przy granicy Mysłowic z gmin ą L ędziny, stanowi ąca miejsce wyst ępowania znajduj ącego si ę pod ochron ą ścisł ą storczyka - kukułki szerokolistnej. W wyniku melioracji ł ąka została cz ęś ciowo osuszona, co spowodowało zmian ę warunków siedliskowych i intensywny rozwój połaci śmiałka darniowego, kształtuj ącego fizjonomi ę zbiorowiska. Na zachowanych podmokłych fragmentach terenu i w rowach melioracyjnych ro śnie rzadki na Śląsku

52 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

rdest w ęŜ ownik, atrakcyjna krajobrazowo knie ć błotna i ostro Ŝeń ł ąkowy. Szczególn ą warto ści ą ł ąki w Ławkach jest wyst ępowanie miejsc l ęgowych derkacza.

Na terenie miasta zinwentaryzowano równieŜ 8 drzew o okazałych rozmiarach i ponadprzeci ętnych walorach krajobrazowych , proponowane do obj ęcia ochron ą prawn ą.

Tab. 9 Proponowane pomniki przyrody

Obwód pnia na Nr Gatunek drzewa Lokalizacja obiektu wysoko ści 1,30 m 1 Wi ąz szypułkowy Ulmus laevis Cmentarz przy ul. Mikołowskiej 320 cm 2 Wi ąz szypułkowy Ulmus laevis Centrum, Park Zamkowy 300 cm 3 Dąb czerwony Quercus rubra Plac Wolno ści przed Urz ędem Miejskim 260 cm Kompleks le śny w rejonie 4 Buk pospolity Fagus sylvatica 330 cm ul. Stadionowej Kompleks le śny w rejonie 5 Buk pospolity Fagus sylvatica 380 cm ul. Stadionowej Teren s ąsiaduj ący z boiskiem przy 6 Dąb szypułkowy Quercus robur 340 cm szkole w Wesołej Teren s ąsiaduj ący z boiskiem przy 7 Dąb szypułkowy Quercus robur 330 cm szkole w Wesołej Kompleks le śny na północ od torów 2-pniowy 8 Dąb szypułkowy Quercus robur kolejowych w rejonie skrzy Ŝowania 360 cm + 320 cm ul. Długiej i ul. Wyzwolenia

3. Inne walory środowiska zasługuj ące na ochron ę

Na terenie Mysłowic istnieje wiele mniejszych powierzchniowo obszarów i elementów środowiska przyrodniczego zasługuj ących na ochron ę na podstawie przepisów prawa miejscowego. Wysok ą warto ść przyrodnicz ą maj ą niewielkie oczka wodne, znajduj ące si ę nie tylko na terenach rolnych lub le śnych, lecz równie Ŝ intensywnie zurbanizowanych. Pomimo antropogenicznego pochodzenia, miejsca te wraz ze zbiorowiskami ro ślinno ści szuwarowej rozwijaj ącymi si ę w strefach brzegowych i otaczaj ącymi starodrzewami, maj ą istotne znaczenie dla zachowania lokalnej bioró Ŝnorodno ści - stanowi ą ostoje l ęgowe ptaków, oraz miejsca bytowania chronionych płazów. Do szczególnie cennych nale Ŝy zaliczy ć staw przy ul. Laryskiej – znajduj ący si ę w s ąsiedztwie nieczynnej cegielni.

Istotne znaczenie przyrodnicze maj ą równie Ŝ korytarze ekologiczne w dolinach cieków wodnych. Niezale Ŝnie od stopnia przekształcenia samych cieków (które w wi ększo ści zostały na terenie Mysłowic uregulowane i umocnione poprzez zabudow ę techniczn ą), istniej ące wzdłu Ŝ nich obszary otwarte stanowi ą miejsce rozwoju i migracji wielu obj ętych ochron ą gatunków zwierz ąt. Za szczególnie istotn ą uznaje si ę ochron ę pozostało ści cennego ekosystemu doliny Brz ęczkowickiego Potoku. Obszar ten wskutek rozwoju zabudowy w środkowej cz ęś ci terenu utracił cz ęś ciowo dawne warto ści, zachował jednak funkcj ę ci ągu ekologicznego. Podobne znaczenie maj ą zadrzewienia porastaj ące „wysoki brzeg Przemszy”. Pomimo, Ŝe nie stanowi ą zbiorowisk ł ęgowych typowych dla obszarów dolin rzecznych, stanowi ą naturaln ą otulin ę, oddzielaj ącą rzek ę od intensywnej zabudowy garbu Brz ęczkowickiego.

53 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Z uwagi na stopie ń przekształcenia zbiorowisk w rozległych kompleksach le śnych, (spowodowany ich wykorzystaniem gospodarczym), na terenie Mysłowic szczególnego znaczenia nabiera ochrona mniejszych powierzchniowo zadrzewień o naturalnym charakterze. Do najcenniejszych nale Ŝą zadrzewienia ł ęgowe wzdłu Ŝ cieków wodnych, zło Ŝone z jesionów, wierzb, topól, wi ązów szypułkowych i olch. Podobny skład gatunkowy maj ą grupy drzew, które rozwin ęły si ę przy brzegach dawnych zbiorników wodnych - obecnie stanowi ących zarastaj ące, lekko zabagnione obni Ŝenia terenu. Najwi ększe zadrzewienia tego typu znajduj ą si ę przy nieckach dawnych stawów hodowlanych w D ąbrowie i na ł ąkach w Krasowach. K ępy rodzimych gatunków drzew znajduj ą si ę w wielu miejscach na otwartych terenach u Ŝytków rolnych, stanowi ąc swoiste „remizy”, wykorzystywane przez zwierz ęta jako miejsce schronienia. Obok warto ści przyrodniczej, niewielkie powierzchniowo zadrzewienia maj ą równie Ŝ istotne znaczenie w kształtowaniu lokalnych walorów krajobrazowych.

W najbardziej zurbanizowanych obszarach miasta szczególne znaczenie maj ą równie Ŝ wszelkie zadrzewienia pełni ące funkcje izolacyjne, niezale Ŝnie od wykształconej struktury i składu gatunkowego.

54 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

III. ZAGRO śENIA ŚRODOWISKA I BEZPIECZE ŃSTWA LUDNO ŚCI

III.1. Stan higieny atmosfery

Źródła zanieczyszcze ń atmosfery

Zanieczyszczenia powietrza na terenie miasta pochodz ą z kilku podstawowych grup źródeł: przemysłowych (głównie elektrociepłownie i kopalnie w ęgla kamiennego), niskiej emisji (lokalnych palenisk i kotłowni) oraz komunikacji (głównie transportu samochodowego). Znaczna cz ęść zanieczyszcze ń pochodzi ze źródeł zewn ętrznych, głównie z miast s ąsiaduj ących z Mysłowicami od zachodu, północy i wschodu (Katowice, Sosnowiec, Jaworzno).

Do najwi ększych punktowych emitorów zanieczyszcze ń do powietrza atmosferycznego na terenie Mysłowic, wg Programu ochrony środowiska... (2001), nale Ŝą :

• ciepłownia Kopalni "Mysłowice",

• kotłownia ZEC Katowice oddział Mysłowice

• kotłownia ZEC Katowice oddział Wesoła

• kotłownia Kopek Sp. z o.o., ul. Brzezi ńska 50

• PPUH KONS-BUD Sp. z o.o., ul. Fabryczna 15

• Wytwórnia mas bitumicznych "Amman", ul. Obrze Ŝna Zachodnia

• Zakłady Przeróbcze Surowców Chemicznych "Mikrogran", ul. Laryska 17

• Z.M.M. "Mysław", ul. O świ ęcimska 54

• KWK "Mysłowice" – szyb wydechowy, zakład przeróbczy

• Energomonta Ŝ PW S.A. Baza Produkcyjno-Usługowa w Mysłowicach, ul. Laryska 21

• PWWK Carbo-Koncentrat S.A., ul. Cmentarna

• KWK Wesoła – zakład przeróbczy, Kopalniana 5 (cz ęś ciowo na terenie Katowic)

Du Ŝy wpływ na stan sanitarny powietrza w Mysłowicach maj ą ponadto nast ępuj ące zakłady, zlokalizowane poza granicami administracyjnymi miasta:

• Elektrownia Jaworzno III S.A. - Elektrownia II, Katowice, ul. Szopienicka 58

• Elektrownia Jaworzno III S.A. - Elektrownia III, Katowice, ul. Szopienicka 58

Najwi ększym przemysłowym - obszarowym źródłem zanieczyszcze ń jest składowisko odpadów technologicznych (popiołów i ŜuŜli) Elektrowni Jaworzno III, zlokalizowane na północny zachód od Dzie ćkowic w dolinie Przemszy.

Źródła niskiej emisji zwi ązane s ą ze star ą zabudow ą wielorodzinn ą, zlokalizowan ą głównie w rejonie Starego Miasta, Piasku, Słupnej i Brzezinki oraz z zabudow ą jednorodzinn ą. Szacuje si ę, za Programem ochrony środowiska... (2001), Ŝe lokalne kotłownie oraz indywidualne systemy grzewcze w ok. 70% bazuj ą na energii ze spalania w ęgla kamiennego, co stanowi bardzo powa Ŝne źródło zanieczyszcze ń powietrza.

55 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Spo śród liniowych źródeł zanieczyszcze ń na terenie miasta najbardziej uci ąŜ liwa jest emisja ze środków transportu. Najwi ększy ruch pojazdów, a w zwi ązku z tym najwi ększa emisja spalin ma miejsce: wzdłu Ŝ Autostrady A-4, DK nr 1 (Wschodnia Obwodowa), DK nr 914 (Katowicka, Krakowska), DW nr 934 (O świ ęcimska, Zi ętka, Brzezi ńska, Kosztowska, Imieli ńska) oraz ulic: Mikołowskiej, Obrze Ŝnej Północnej, Bo ńczyka, Obrze Ŝnej Zachodniej, Pukowca i Laryskiej.

Monitoring zanieczyszcze ń powietrza

Systematyczny monitoring jako ści powietrza atmosferycznego prowadzi na terenie miasta Śląska Wojewódzka Stacja Sanitarno - Epidemiologiczna w Katowicach. Punkt pomiarowy st ęŜ eń zanieczyszcze ń powietrza znajduje si ę przy ul. Bytomskiej 1 (obok Urz ędu Miasta). Ponadto prowadzone s ą badania opadu pyłu i zawarto ści w nim metali w kilkunastu punktach na terenie miasta.

Analiza danych dotycz ących st ęŜ eń zanieczyszcze ń wyst ępuj ących w powietrzu atmosferycznym wskazuje na:

• wyst ępuj ące przekroczenia warto ści dopuszczalnych st ęŜ eń pyłu zawieszonego ; w latach 1999-2004 przekroczenia wahały si ę od 32% w 2004 r. do 62% w 1999 r. (w odniesieniu do warto ści dopuszczalnej obowi ązuj ącej w 2004 r.); w latach 90. stopie ń zapylenia powietrza uległ znacznemu zmniejszeniu; w ostatnich latach tendencja ta uległa osłabieniu; ró Ŝnice w poszczególnych latach zale Ŝą w du Ŝym stopniu od warunków pogodowych panuj ących w okresie grzewczym.

• znaczne przekroczenia warto ści dopuszczalnych benzo-a-pirenu (kilkunastokrotne); porównuj ąc jednak warto ści st ęŜ eń tej substancji do innych stacji pomiarowych na terenie województwa stwierdza si ę, Ŝe notowane w Mysłowicach st ęŜ enia s ą zbli Ŝone do warto ści notowanych w innych miastach aglomeracji.

• nieznaczne przekroczanie warto ści dopuszczalnych st ęŜ enia substancji smołowych

• przekroczenie warto ści dopuszczalnych st ęŜ enia fenolu

• wyst ępuj ące niewielkie st ęŜ enia w powietrzu (w stosunku do warto ści dopuszczalnych) metali ci ęŜ kich, dwutlenków siarki i azotu.

Dane pochodz ące ze stacji pomiarowej zlokalizowanej przy ul. Bytomskiej, a wi ęc w centrum miasta nie s ą w pełni reprezentatywne dla całego obszaru miasta, szczególnie w zakresie zanieczyszcze ń pyłowych, których źródła maj ą przewa Ŝnie lokalne oddziaływanie. W cz ęś ciach peryferyjnych miasta, szczególnie z dala od skoncentrowanej zabudowy jednorodzinnej mo Ŝna si ę spodziewa ć korzystniejszych warunków aerosanitarnych. Po średnio świadcz ą o tym wyniki dotycz ące opadu pyłu.

Badania opadu pyłu wskazuj ą na tendencj ę spadkow ą ogólnej jego ilo ści, wyst ępuj ącą od ko ńca lat 80. ubiegłego stulecia. W ostatnich latach poziom opadaj ącego pyłu ustabilizował si ę na poziomie 20 – 70 g/m 2/rok, a wi ęc znacznie poni Ŝej obowi ązuj ącej normy (200 g/m 2/rok). Najwy Ŝszy poziom opadu pyłu (ok. 100 g/m 2/rok) notuje si ę w punkcie pomiarowym w Wesołej w pobli Ŝu kopalni. Poniewa Ŝ w tym miejscu w przeszło ści notowano du Ŝe wahania ilo ści opadaj ącego pyłu, a jest to jednocze śnie rejon deponowania skały płonnej, za bezpo średni ą przyczyn ą du Ŝego pylenia w tym rejonie uznano zwałowanie odpadów pogórniczych. Ogólnie mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w Śródmie ściu opad pyłu jest wy Ŝszy ni Ŝ w innych cz ęś ciach miasta (za wyj ątkiem cz ęś ci Wesołej).

56 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Najni Ŝszy poziom opadu pyłu (w 2004 r. < 30 g/m 2) rejestruje si ę w Dzie ćkowicach, Ławkach, zachodniej cz ęś ci Starej Wesołej i Krasowach.

Interpretuj ąc wyniki bada ń mo Ŝna zauwa Ŝyć pewn ą korelacj ę pomi ędzy intensywno ści ą zabudowy, zwłaszcza jednorodzinnej a ilo ści ą opadaj ącego pyłu. Wskazuje to na znaczny udział niskiej emisji w bilansie zanieczyszcze ń pyłowych. Tez ę t ę potwierdza równie Ŝ wyra źna przewaga zanieczyszcze ń powstaj ących w sezonie grzewczym w stosunku do pozostałej cz ęś ci roku.

Zawarto ść metali ci ęŜ kich w opadaj ącym pyle na ogół jest niewielka (znacznie poni Ŝej przyj ętych norm). Jedynie w 2 punktach pomiarowych: na północ od KWK Mysłowice i w rejonie Szabelni opad ołowiu i kadmu jest wyra źnie podwy Ŝszony. W 2004 r. jego poziom wynosił 46 - 58% warto ści dopuszczalnej dla ołowiu i 65 - 88% dla kadmu. Pocz ąwszy od 1999 r. zawarto ść tych metali w opadaj ącym pyle nie przekrocza obowi ązuj ących norm.

Jak wynika z rocznych ocen jako ści powietrza w województwie śląskim za lata 2002 i 2003, wykonanych wg zasad okre ślonych w art. 89 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska Mysłowice zostały zaliczone do strefy Aglomeracji Górno śląskiej. Klasyfikacja roczna z uwagi na ochron ę zdrowia zakwalifikowała stref ę do klasy C (ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych poziomów st ęŜ eń pyłu zawieszonego PM10) oraz B (ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych poziomów st ęŜ eń bezenu).

III.2. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych

Stan czysto ści wód powierzchniowych

Głównym źródłem zanieczyszczenia wód powierzchniowych przepływaj ących przez miasto są ścieki przemysłowe, gospodarczo-bytowe oraz zanieczyszczone wody opadowe. Wi ększo ść rzek wpływaj ąc w obszar miasta jest ju Ŝ silnie zanieczyszczona. Wyj ątek stanowi Przyrwa, która główny ładunek zanieczyszcze ń przyjmuje na terenie Mysłowic. Aktualnie (2005 r.) tylko 9% mieszka ńców korzysta z systemów kanalizacyjnych zako ńczonych mechaniczno-biologicznymi oczyszczalniami ścieków. Z pozostałych odcinków sieci kanalizacyjnych ścieki bez oczyszczania zrzucane s ą do wód powierzchniowych. Wi ększo ść kanalizacji w mie ście jest ogólnospławna, a cze ść kanałów sanitarnych spi ętych jest z odcinkami kanalizacji deszczowej. W dzielnicach południowych wi ększo ść mieszka ńców korzysta z szamb, które jak si ę ocenia s ą w znacznym stopniu nieszczelne.

Systematyczne kontrole jako ści wód powierzchniowych, w ramach monitoringu regionalnego prowadzi ŚWIO Ś w Katowicach. Na terenie miasta bada si ę jako ść wód Przemszy w trzech punktach: poni Ŝej uj ścia Brynicy, poni Ŝej uj ścia Białej Przemszy oraz przy wodowskazie Jele ń. Brynica jest monitorowana powy Ŝej uj ścia Rawy oraz przed uj ściem do Przemszy, natomiast Bolina i Rawa tu Ŝ przed poł ączeniem z rzek ą główn ą. Przyrwa (Potok Ławecki) jest kontrolowana ju Ŝ poza granicami miasta przed uj ściem do Mlecznej.

Wszystkie badane rzeki zarówno według oznacze ń fizykochemicznych jak i bakteriologicznych nie odpowiadaj ą normom. Najwi ększe przekroczenia warto ści dopuszczalnych (dla III klasy czysto ści) notowane były w wodach Boliny. Charakter zanieczyszcze ń wskazuje w tym przypadku na du Ŝe znaczenie przemysłowych (górniczych) źródeł zanieczyszcze ń. Wska źnik miana Coli typu fekalnego wskazuje na bardzo wysoki poziom zanieczyszcze ń bakteriologicznych we

57 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

wszystkich rzekach, a szczególnie w wodach Boliny, którego głównym źródłem s ą nieoczyszczone ścieki bytowe.

Obecny stan sanitarny wód powierzchniowych wyklucza ich gospodarcze wykorzystanie. Doprowadzenie ich do poziomu III klasy czysto ści (mo Ŝliwo ść wykorzystania ich do celów przemysłowych i cz ęś ciowego przywrócenia Ŝycia biologicznego) wydaje si ę odległ ą perspektyw ą. Jeszcze trudniejsze b ędzie doprowadzenie ich do II klasy czysto ści (pełna mo Ŝliwo ść wykorzystania wód do celów rekreacyjnych). Wymaga to zdecydowanych działa ń prowadz ących do radykalnego ograniczenia ładunku zanieczyszcze ń wprowadzanego do wód powierzchniowych. W tym celu konieczne jest przede wszystkim wdro Ŝenie skutecznych systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków sanitarnych obejmuj ących całe miasto, skuteczne podczyszczanie wód deszczowych, oraz znaczące ograniczenie przedostawania si ę chlorków i siarczanów do wód ze zwałowisk skały płonnej oraz osadników wód dołowych.

Miasto opracowało koncepcj ę uporz ądkowania gospodarki ściekowej, która zakłada doprowadzenie kanalizacji sanitarnej do wszystkich dzielnic. Opracowano równie Ŝ studium wykonalno ści. Zakłada si ę odprowadzanie ścieków z całego miasta (za wyj ątkiem Dzie ćkowic) do oczyszczalni Radocha II w Sosnowcu. Ścieki z Dzie ćkowic planuje si ę doprowadza ć do oczyszczalni Jaworzno - D ąb w Jaworznie. Miasto podzielono na 18 obszarów zlewniowych kanalizacji zako ńczonych, poza jednym przypadkiem, przepompowniami. System doprowadzaj ący ścieki do oczyszczali Radocha II oparty jest na dwóch głównych kolektorach tłocznych: "Bolina" i "Bobrek". Podział terytorialny miasta na obszary zlewniowe przedstawia tabela 9.

Realizacja projektu budowy sieci kanalizacyjnej do 2008 r. powinna si ę przyczyni ć do wyra źnej poprawy stanu sanitarnego wi ększo ści rzek i potoków przepływaj ących przez miasto, szczególnie Boliny i Rowu Kosztowskiego. Wyra źna poprawa stanu czysto ści Rawy, Brynicy i Przemszy wymaga jednak szerszych działa ń realizowanych równie Ŝ przez inne gminy poło Ŝone w zlewniach tych rzek.

Tab. 10 Planowane zlewnie kanalizacyjne

Szacunkowa liczba Nazwa zlewni Obsługiwany teren mieszka ńców

Zlewnia pompowni PI Stare Miasto (pompownia PI przetłacza 19 000 ścieki do kolektora Bobrek w Sosnowcu) Zlewnia pompowni PPi Piasek 3 900 Zlewnia pompowni PJ Janów, Bo ńczyk (w skład zlewni wchodzi 43 000 kolektor Bolina, którym przy pomocy (w tym z Katowic pompowni PJ b ędą przetłaczane ścieki z Katowic i Mysłowic do oczyszczalni 31 000) Radocha II w Sosnowcu) Zlewnia pompowni PS Słupna (pompownia PS przetłacza ścieki do 11 000 kolektora Bobrek w Sosnowcu) Zlewnia kolektora Słupna PS Słupna od strony Brz ęczkowic) 1 300 Zlewnia pompowni PBr Brz ęczkowice 9 200 Zlewnia pompowni PB1 Brzezinka 4 600 Zlewnia pompowni Pko 1 Kosztowy 1 100 Zlewnia pompowni Pko 2 Kosztowy 3 400

58 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Zlewnia pompowni Pko 3 Kosztowy 300 Zlewnia pompowni Pkr 1 Krasowy 500 Zlewnia pompowni Pkd 1 Krasowy 80 Zlewnia pompowni PM 1 Morgi 1 000 Zlewnia pompowni PM 2 Morgi 180 Zlewnia pompowni PWe Wesoła 6 400 Zlewnia pompowni PLa Ławki 900 Zlewnie pompowni PWS1 , Stara Wesoła 270 PWS2 Zlewnie pompowni PD1, Dzie ćkowice ( ścieki przetłaczane przez 1 300 PD2, PD 3 pompowni ę PD1 do oczyszczalni Jaworzno – D ąb)

Źródło: "Uporz ądkowanie gospodarki wodno – ściekowej miasta Mysłowice" (2004)

Stan czysto ści wód podziemnych

W przypadku wód podziemnych wyst ępuj ą podobne źródła zanieczyszcze ń jak dla wód powierzchniowych.

GZWP nr 452 Chrzanów (T/5) jest obj ęty pa ństwowym monitoringiem jako ści wód. Według bada ń prowadzonych w 2002 r. wody tego zbiornika miały ogólnie II klas ę jako ści według klasyfikacji PIO Ś – wody średniej jako ści, wymagaj ące uzdatniania.

III.3. Zanieczyszczenie gleb

Głównymi źródłami zanieczyszcze ń gleb w rejonie Mysłowic s ą: emisja zanieczyszcze ń przemysłowych i komunikacyjnych oraz hałdy i składowiska odpadów przemysłowych. Badania gleb na terenie miasta były prowadzone przez O środek Bada ń i Kontroli Środowiska w Katowicach w 1984 i 2005 r. Ponadto w 2001 r. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych przeprowadził badania gleb na terenach ogrodów działkowych. Zbadano zawarto ść metali ci ęŜ kich i WWA w glebach oraz oceniono stopie ń zagro Ŝenia ska Ŝeniem ro ślin.

Przeprowadzone badania gleb wskazuj ą, w odniesieniu do warto ści dopuszczalnych, okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9.09.2002 r. w sprawie standardów jako ści gleb oraz standardów jako ści ziemi, Ŝe na przebadanym obszarze nigdzie nie s ą spełnione najwy Ŝsze standardy (w zakresie zawarto ści w glebie metali ci ęŜ kich), kwalifikuj ące je do grupy A. Przy czym nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe na terenie miasta nie wyst ępuj ą obszary, które wymagałyby spełnienia tego standardu. Zgodnie z przytaczanym rozporz ądzeniem dla wi ększo ści gruntów na terenie miasta obowi ązuj ą standardy dla grupy B - grunty zaliczane do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych . Poniewa Ŝ badania z oczywistych wzgl ędów obj ęły u Ŝytki rolne oraz ogrody działkowe, stopie ń zanieczyszczenia innych gruntów, na terenach zurbanizowanych i zalesionych, mo Ŝna jedynie w przybli Ŝeniu oszacowa ć, przy czym nie ma to wi ększego znaczenia z punktu widzenia ich warto ści u Ŝytkowej.

59 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Badania wykazały, Ŝe grunty u Ŝytkowane rolniczo lub ogrodniczo, w wi ększo ści przypadków przekraczaj ą warto ści dopuszczalne dla zawarto ści metali ci ęŜ kich. W badaniach przeprowadzonych w 2005 r. tylko w 7 z 42 przypadków próbki mie ściły si ę w dopuszczalnych granicach dla wszystkich 3 oznaczanych metali. W 4 przypadkach ska Ŝenie przynajmniej dwukrotnie przekraczało warto ści dopuszczalne.

Oceny zanieczyszczenia gleb rolnych z punktu widzenia zagro Ŝenia upraw dokonuje si ę zazwyczaj w oparciu o klasyfikacj ę opracowan ą przez IUNG w Puławach. Stosuje si ę w niej sze ściostopniow ą skal ę, od 0 (gleba niezanieczyszczona - o naturalnej zawarto ści metali ci ęŜ kich) do 5 (gleby bardzo silnie zanieczyszczone). Jako kryterium oceny przyjmuje si ę st ęŜ enie poszczególnych metali w glebie (pod uwag ę bierze si ę: Cd, Cu, Cr, Ni, Pb, Zn) oraz rodzaj gleby (lekka, średnia, ci ęŜ ka). Gleby ci ęŜ kie s ą bardziej odporne na zanieczyszczenia (trudniej uwalniaj ą zwi ązki metali ci ęŜ kich do ro ślin). Na ich absorbcj ę przez ro śliny ma równie Ŝ wpływ warto ść pH. Bardziej korzystne s ą pod tym wzgl ędem gleby oboj ętne i zasadowe.

Prowadzone badania wykazały du Ŝe zró Ŝnicowanie stopnia zanieczyszczenia w ró Ŝnych cz ęś ciach miasta. W cz ęś ci północnej badania były prowadzone tylko w 1984 r. Wówczas w dolinie Boliny ze wzgl ędu na zawarto ść kadmu, gleby zakwalifikowano do najwy Ŝszego V stopnia zanieczyszczenia, w Brz ęczkowicach wyst ępował natomiast III lub IV stopie ń zanieczyszczenia. W cz ęś ci południowej stopie ń zanieczyszczenia wahał si ę w przedziale od I - IV. Przy czym jedynie w Starej Wesołej, Laryszu i Morgach (poza 1 punktem) nie przekraczał II stopnia.

Zalecane ograniczenia w uprawach dla poszczególnych stopni zanieczyszczenia przedstawiono poni Ŝej:

• stopie ń I - gleby o podwy Ŝszonej zawarto ści metali ci ęŜ kich; gleby te mog ą by ć przeznaczone pod wszystkie uprawy polowe z wyj ątkiem niektórych warzyw przeznaczonych dla dzieci,

• stopie ń II - gleby słabo zanieczyszczone; na glebach takich zachodzi ju Ŝ obawa chemicznego zanieczyszczenia ro ślin; nale Ŝy wykluczy ć przede wszystkim niektóre uprawy ogrodnicze; dozwolona jest uprawa roślin zbo Ŝowych, okopowych i pastewnych.

• stopie ń III - gleby średnio zanieczyszczone; wszystkie uprawy na takich glebach nara Ŝone s ą na ska Ŝenie; dopuszczalna jest uprawa ro ślin zbo Ŝowych, okopowych i pastewnych pod warunkiem okresowej kontroli poziomu metali w konsumpcyjnych cz ęś ciach ro ślin; zalecane s ą uprawy ro ślin przemysłowych i traw nasiennych.

• stopie ń IV - gleby silnie zanieczyszczone; gleby takie (szczególnie gleby lekkie) powinny by ć wył ączone z produkcji rolniczej oraz zadarnione lub zadrzewione; na glebach lepszych mo Ŝna uprawia ć ro śliny przemysłowe (len, konopie, wiklina); dopuszcza si ę produkcj ę materiału siewnego zbó Ŝ i traw, a tak Ŝe ziemniaków dla przemysłu spirytusowego (na spirytus jako dodatek do paliwa) i rzepaku na olej techniczny; zaleca si ę zabiegi rekultywacyjne, a głównie wapnowanie i wprowadzanie substancji organicznej

• stopie ń V - gleby bardzo silnie zanieczyszczone; gleby o takim stopniu zanieczyszczenia nale Ŝy wył ączy ć z produkcji rolniczej i podda ć zabiegom rekultywacyjnym. Mo Ŝna uprawia ć (na glebach przydatnych) len, konopie oraz rzepak (na olej techniczny), a w dolinach rzek wiklin ę.

Spo śród przebadanych gleb na terenach ogrodów działkowych w 1983 r. nigdzie nie były spełnione standardy (oznaczano ołów i kadm) jako ści gleb zgodnie z przytaczanym rozporz ądzeniem. Zawarto ść ołowiu była szczególnie wysoka (ponad 300 mg/kg) w ROD

60 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

"Wyzwolenie" i "Jedno ść ". Zawarto ść kadmu w glebie była szczególnie wysoka w ROD "Wyzwolenie" (11,7 mg/kg). Badania przeprowadzone w 2001 r. wykazały ogólnie nieco ni Ŝszy poziom ska Ŝenia w porównaniu z 1983 r. Gleby w cz ęś ci ogrodów ("Wesoła", "Barbórka", "Stokrotka", "Jedno ść ") mie ściły si ę w normach dla grupy B, lub nieznacznie przekraczały warto ści dopuszczalne. Natomiast zanieczyszczenie ogrodów "Wyzwolenie I" i "Wyzwolenie II" utrzymywało si ę wci ąŜ na bardzo wysokim poziomie, co si ę przekłada na du Ŝe zagro Ŝenie chemicznym ska Ŝeniem ro ślin. Nie powinno si ę tu uprawia ć Ŝadnych ro ślin przeznaczonych do spo Ŝycia.

III.4. Hałas

Zagro Ŝenie hałasem w Mysłowicach wynika w głównej mierze z jego emisji pochodz ącej z ci ągów komunikacyjnych, głównie drogowych. Emisja hałasu z obiektów przemysłowych ma du Ŝo mniejsze znaczenie. Pewna uci ąŜ liwo ść mo Ŝe by ć wywołana prac ą spr ęŜ arek oraz wentylatorów szybów wentylacyjnych kopal ń.

Najbardziej zagro Ŝone hałasem s ą tereny poło Ŝone wzdłu Ŝ głównych arterii komunikacyjnych miasta. Nale Ŝą do nich przede wszystkim: Autostrada A-4, DK nr 1 (Wschodnia Obwodowa), DK nr 914 (Katowicka, Krakowska), DW nr 934 (O świ ęcimska, Zi ętka, Brzezi ńska, Kosztowska, Imieli ńska) oraz linia kolejowa Katowice - Kraków.

Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku reguluje Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 29 lipca 2004 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku. Dla emisji pochodz ącej z dróg lub linii kolejowych, zgodnie z tym rozporz ądzeniem, dopuszczalne równowa Ŝne poziomy d źwi ęku A w dB wynosz ą:

- dla pory dnia (w odniesieniu do przedziału czasu od 6 00 do 22 00 ) -

1) 55 dB dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, terenów zabudowy zwi ązanej ze stałym lub wielogodzinnym pobytem dzieci i młodzie Ŝy, domów opieki i szpitali,

2) 60 dB dla terenów zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego, zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej z usługami rzemie ślniczymi, terenów rekreacyjno- wypoczynkowych poza miastem, zabudowy zagrodowej,

3) 65 dB dla terenów w strefie śródmiejskiej ze zwart ą zabudow ą mieszkaniow ą i koncentracj ą obiektów administracyjnych, handlowych i usługowych

- dla pory nocy (w odniesieniu do przedziału czasu od 22 00 do 6 00 ) -

4) 50 dB dla pierwszych z dwóch przypadków opisanych powy Ŝej

5) 55 dB dla trzeciego przypadku opisanego powy Ŝej.

Miasto do tej pory nie opracowało mapy akustycznej. W ostatnich latach prowadzono jedynie szcz ątkowe badania poziomu hałasu. Pomiary prowadzone przy ul. Katowickiej 11a (Przegl ąd ekologiczny... 2004) wykazały przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu w porze dziennej w granicach 10,8 - 12,5 dB oraz 17,0 - 19,1 dB w porze nocnej.

61 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

III.5. Gospodarka odpadami

Składowanie odpadów komunalnych

Na terenie miasta aktualnie nie ma czynnego składowiska odpadów komunalnych. Zebrane (zmieszane) odpady komunalne w ilo ści ponad 30 tys. ton (31,7 tys. ton w 2003 r.) s ą w cało ści wywo Ŝone na składowiska odpadów znajduj ące si ę poza obszarem miasta, głównie w Kamie ńsku i Jaworznie.

Do 2001 r. odpady komunalne były deponowane na wysypisku odpadów komunalnych w Wesołej. Zgromadzono na nim 930 tys. ton odpadów. Zostało ono zrekultywowane w zakresie rekultywacji technicznej. Nadal trwa rekultywacja biologiczna. Odpady zostały przykryte warstw ą uszczelniaj ącą (ok. 2,5 m): zag ęszczon ą skał ą płonn ą i innymi odpadami w ęglowymi oraz gruzem budowlanym, warstw ą ŜuŜla (drena Ŝ gazowy) - ok. 0,2 m, oraz warstw ą glebotwórcz ą - 0,3 m. Do rekultywacji wykorzystano 171 tys. m 3 odpadów górniczych, 13,2 tys m 3 ŜuŜli oraz 18,5 tys. m 3 gleby i ziemi. W obr ębie wysypiska zainstalowano studzienki odgazowuj ące, a wokół powstały rowy opaskowe zbieraj ące odcieki oraz osadnik sedymentacyjny. Ukształtowan ą brył ę obsiano mieszank ą traw. W dalszej perspektywie planowane jest zadrzewienie i zakrzaczenie terenu.

Aktualnie trwaj ą prace przygotowawcze do budowy nowego składowiska odpadów komunalnych, które ma by ć zlokalizowane na południe od ul. Świerczyny, przy granicy z Katowicami. W pierwszym etapie ma powsta ć składowisko o całkowitej powierzchni 30652 m 2. Obj ęto ść bryły ma wynie ść 182380 m 3, za ś całkowita pojemno ść składowania po zag ęszczeniu odpadów 156780m 3. B ędzie to składowisko podpoziomowe. Dno misy zostanie wyrównane i cz ęś ciowo pogł ębione. Po zako ńczeniu składowania i przykryciu warstw ą uszczelniaj ącą wysoko ść bryły powinna osi ągn ąć rz ędne 254 - 255,5 m n.p.m. Przewiduje si ę, Ŝe okres składowania potrwa tylko 4-5 lat, st ąd czynione s ą starania celem poszerzenia składowiska o s ąsiednie tereny.

Odpady przemysłowe

Na terenie Mysłowic jest zlokalizowane du Ŝe buforowe składowisko ŜuŜla, gipsu i popiołu, eksploatowane przez Elektrowni ę Jaworzno III. Cz ęść południowo-wschodnia składowiska została zrekultywowana, przy czym z uwagi na charakter gruntu istniej ą pewne problemy z doprowadzeniem do zało Ŝonego zadrzewienia tego obszaru.

Czynna cz ęść składowiska w cz ęś ci przeznaczona jest do składowania ŜuŜla z energetycznego spalania w ęgla, a w cz ęś ci słu Ŝy do składowania gipsu (produktu odsiarczania spalin) i popiołów lotnych.

Na terenie miasta istniej ą liczne tereny gdzie w przeszło ści składowano odpady przemysłowe, głównie skał ę płonn ą, cz ęsto z domieszk ą odpadów komunalnych oraz gruntów rodzimych. Nie wszystkie z nich zostały we wła ściwy sposób zrekultywowane. Niektóre z nich mog ą reprezentowa ć w chwili obecnej grunty słabo no śne. St ąd zaleca si ę w przypadku lokalizacji na tych terenach obiektów budowlanych przeprowadzenie bada ń geologiczno-in Ŝynierskich w obr ębie gruntów nasypowych, w miejscach dawnego składowania odpadów.

W cz ęś ci północnej wyst ępuj ą du Ŝe powierzchnie gruntów nasypowych (głównie ze skał ą płonn ą) w obr ębie dawnego wyrobiska piaskowego. Zasypywanie tych terenów odpadami

62 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

górniczymi nast ępowało stopniowo. Cz ęść terenów została zasypana ju Ŝ w latach 40. i 50. XX wieku (głównie tereny wzdłu Ŝ ul. Obrze Ŝnej Północnej), cz ęść natomiast dopiero w ostatnich latach (zachodnia cz ęść wyrobiska).

W rejonie Janowa Miejskiego i Ćmoka w przeszło ści eksploatowane były liczne glinianki, które zostały nast ępnie zasypane (głównie skał ą płonn ą) i w wi ększo ści zagospodarowane. W ostatnich latach zasypane zostały dwa do niedawna eksploatowane wyrobiska gliny w Morgach i Laryszu, przy czym w obr ębie drugiego wci ąŜ jest deponowana skała płonna.

W Wesołej, szczególnie w dolinie Przyrwy, wyst ępuj ą znaczne powierzchnie gruntów nasypowych zwi ązanych przede wszystkim z likwidacj ą zalewisk. Znaczne ilo ści skały płonnej zostały zdeponowane tak Ŝe w ramach rekultywacji składowiska odpadów komunalnych.

Na północ od Dzie ćkowic istniało w przeszło ści centralne zwałowisko skały płonnej zlokalizowane w wyrobisku popiaskowym. Obecnie teren jest zrekultywowany i zadrzewiony.

III.6. Zagro Ŝenie powodziowe

Jak wynika z analizy danych hydrologicznych zagro Ŝenie powodziowe na terenie miasta jest niewielkie. Potwierdza to równie Ŝ Ekspertyza hydrotechniczna , wykonana na potrzeby Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Mysłowic w 1999 r., gdzie nie wskazano stref bezpo średniego zagro Ŝenia powodziowego, podobnie jak w Studium okre ślaj ącym obszary bezpo średniego zagro Ŝenia powodzi ą dla obszarów nieobwałowanych w zlewni Przemszy... (2004) wykonanym na zlecenie RZGW w Gliwicach. Przepustowo ść koryt głównych rzek jest wystarczaj ąca na przyj ęcie przepływów o prawdopodobie ństwie Q=0,3%. W przeszło ści (w warunkach obecnej osłony przeciwpowodziowej) nie notowano na terenie miasta znacz ących powodzi, a jedynie niewielkie podtopienia w dolinie Brynicy i Przemszy zwi ązane ze spływem wód opadowych oraz niewielkie wylewy Boliny, której stan techniczny koryta jest relatywnie najgorszy.

Jest niewielkie prawdopodobie ństwo, aby w przyszło ści zaistniała mo Ŝliwo ść wylania si ę wód z koryta Brynicy, Rawy, czy Przemszy. Bezpieczeństwo powodziowe zapewne ulegnie dodatkowej poprawie po uruchomieniu Zbiornika Ku źnica War ęŜ yńska w dolinie Przemszy, ze znaczn ą rezerw ą powodziow ą. Jedynie nisko poło Ŝone tereny w dolinach tych rzek mog ą by ć zalewane wodami ze spływu powierzchniowego przy wysokich stanach wód i jednocze śnie obfitych opadach deszczu w zlewni. Jak wynika z do świadcze ń 1997 r. podtopienia powinny obj ąć niewielkie obszarowo fragmenty terenu miasta. Natomiast zagro Ŝenie ze strony Boliny jest znacz ące. Zagro Ŝonymi terenami b ędą tereny w pobli Ŝu ul. Rzemie ślniczej oraz rejon ogródków działkowych "Wyzwolenie". O ile w pierwszym przypadku zagro Ŝone tereny stanowi ą nieu Ŝytki, to w przypadku ogródków działkowych oprócz zagro Ŝenia dla mienia (zagro Ŝenie dla zdrowia lub Ŝycia ludno ści jest znikome) dochodzi równie Ŝ do ska Ŝenia gleb uprawianych przez działkowców silnie zanieczyszczonymi wodami rzeki.

Jak wynika z Instrukcji na wypadek awarii zapory pi ętrz ącej zbiornika wodnego Kozłowa Góra (1998) Mysłowice znajduj ą si ę w strefie dobiegu fali awaryjnej i w zwi ązku z tym istnieje potencjalne zagro Ŝenie powodziowe wzdłu Ŝ całej zachodniej granicy miasta. Z wylicze ń wynika, Ŝe przepływ w dolinie Brynicy i Przemszy 2 - 3 krotnie przewy Ŝszy przepływ odpowiadaj ący wodzie Q 1. W zał ączniku graficznym przedstawiono stref ę zagro Ŝon ą zalaniem w oparciu o własn ą interpretacj ę wyliczonych w Instrukcji danych odno śnie poziomu zwierciadła wody w przekrojach poprzecznych (skorzystano z dokładniejszego modelu wysoko ściowego terenu).

63 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe prawdopodobie ństwo wyst ąpienia katastrofalnego zalewu na terenie Mysłowic jest znikome, gdy Ŝ przyj ęte zało Ŝenia teoretyczne przewiduj ą mało realny scenariusz przerwania zapory - na długo ści ok. 300 m. Nie uwzgl ędniono równie Ŝ znacznych zdolno ści retencyjnych doliny Brynicy na docinku od Kozłowej Góry do Szabelni.

64 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

IV. EKSPLOATACJA ZŁÓ ś KOPALIN I JEJ SKUTKI ŚRODOWISKOWE

Eksploatacja złó Ŝ kopalin

Eksploatacj ę złó Ŝ w ęgla kamiennego w granicach Mysłowic prowadz ą aktualnie kopalnie:

KWK „Mysłowice” ze zło Ŝa „Mysłowice” w obszarze górniczym „Mysłowice”, na podstawie koncesji nr 137/94 udzielonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa dnia 26.08.1994 r. i zmienianej decyzj ą Gk/wk/PK/1443/98 oraz decyzj ą Ministra Środowiska DGe/RR/487-4130/2005. Koncesja ma wa Ŝno ść do 31.08.2020 r.

ZGE „Sobieski – Jaworzno III” ze zło Ŝa „Dzie ćkowice” w obszarze górniczym „Dzie ćkowice”, na podstawie koncesji nr 1/2004 udzielonej przez Ministra Środowiska dnia 12.01.2004 r. Koncesja ma wa Ŝno ść do 31.12.2022 r.

KWK „Staszic” ze zło Ŝa „Staszic” w obszarze górniczym „Giszowiec I” na podstawie koncesji nr 136/94 udzielonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa dnia 26.08.1994 r., zmienionej decyzj ą GK/WK/pk/1440/98 Koncesja ma wa Ŝno ść do 13.08.2020 r.

KWK „Wesoła” ze zło Ŝa „Wesoła” w obszarze górniczym „Wesoła II” na podstawie koncesji nr 134/93 udzielonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa dnia 26.08.1994 r. i zmienionej decyzj ą BKk/PK/1088/95. Koncesja ma wa Ŝno ść do 13.08.2020 r.

KWK „Wieczorek” ze zło Ŝa „Wieczorek” w obszarze górniczym „Janów” na podstawie koncesji nr 131/94 udzielonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa dnia 22.08.1994 r. i zmienionej decyzj ą GK/wk/PK/1438/98. Koncesja ma wa Ŝno ść do 31.08.2020 r.

KWK „Ziemowit” ze zło Ŝa „Ziemowit” w obszarze górniczym „L ędziny I” na podstawie koncesji nr 163/94 udzielonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa dnia 26.08.1994 r. i zmienionej decyzj ą BKk/PK/1901/96. Koncesja ma wa Ŝno ść do 31.08.2020 r.

Eksploatacj ę zło Ŝa kamienia drogowego i budowlanego „Imielin - Północ” prowadzi P.W. „Dolnak” S.A. w Nakle Śląskim w obszarze górniczym „Imielin – Północ I”, na podstawie koncesji nr 32/96 udzielonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa dnia 30.08.1996 r. Koncesja ma wa Ŝno ść do 02.10.2020 r.

Zło Ŝe kamienia drogowego i budowlanego „Imielin - Rek” eksploatuje P.P. Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych w Katowicach z siedzib ą w B ędzinie - Łagiszy w obszarze górniczym „Imielin - Rek”, na podstawie koncesji nr 62/94 udzielonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa dnia 12.05.1994 r., zmienionej decyzj ą BKk/MZ/1100 z dnia 21.06.1996 r.. Wa Ŝno ść koncesji upływa z dniem 31.12.2015 r.

65 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Eksploatacja w ęgla kamiennego na terenie Mysłowic trwa od I połowy XIX wieku. W wyniku działalno ści górniczej na obszarze miasta lokalnie nast ąpiło znaczne przeobra Ŝenie środowiska, przejawiaj ące si ę przede wszystkim:

• zmianami rze źby terenu odkształcaj ącymi naturalne formy geomorfologiczne, w szczególności doliny, prowadz ącymi w niektórych przypadkach do powstania i rozwoju zagł ębie ń bezodpływowych i tworzenia si ę w nich zabagnie ń i zalewisk, przebudow ą koryt cieków powierzchniowych maj ącą na celu przywrócenie odpływu grawitacyjnego wód,

• wprowadzaniem antropogenicznych elementów rze źby – hałd (np. Stary Ewald) , pól warpii i zapadlisk (rejon ul. Ptasiej), powierzchni zrównania na terenie zasypanych niecek obni Ŝeniowych (np. wzdłu Ŝ Przyrwy w Wesołej, wzdłu Ŝ Boliny na północ od ul. Katowickiej) – powierzchnie pokryte gruntami nasypowymi o mi ąŜ szo ści ponad 2,0 m mog ą charakteryzowa ć si ę obni Ŝon ą no śno ści ą podło Ŝa; tereny pokryte gruntami nasypowymi – skał ą płonn ą lub niejedrorodnymi z udziałem skały płonnej, a tak Ŝe pola warpii po dawnej eksploatacji szybikowo - duklowej uwidoczniono na mapie 3.1 – 3.5;

• zmianami profili koryt cieków wodnych pogarszaj ącymi warunki przepływu wody, a Ŝ do powstawania przeciwspadków i rozlewisk w dolinach cieków (przywracanie spadków profilu podłu Ŝnego cieków polega na pogł ębianiu ni Ŝszych odcinków koryt cieków),

• antropogenizacj ą re Ŝimu hydrologicznego oraz pogorszeniem jako ści wód cieków powierzchniowych – odbiorników wód kopalnianych (Boliny i Rawy, a w konsekwencji – Przemszy),

• degradacj ą gleb wskutek zmian stosunków wodnych i powietrznych w wyniku obni Ŝania si ę lub pozornego podnoszenia poziomu wód gruntowych, co wpływa na dynamiczne, niekorzystne zmiany warunków wzrostu ro ślin na terenach le śnych i rolnych,

• degradacj ą krajobrazu wskutek zmian naturalnej rze źby terenu i wprowadzania dysharmonizuj ących elementów antropogenicznych,

• obecno ści ą w górotworze starych, płytkich wyrobisk, w tym wyrobisk maj ących poł ączenie z powierzchni ą (szybiki), znacz ąco ograniczaj ących lub wykluczaj ących mo Ŝliwo ść zabudowy powierzchni terenu bez uprzedniego uzdatnienia podło Ŝa; płytkie zroby o najwi ększej sumarycznej wysoko ści wyrobisk znajduj ą si ę w rejonie ul. Świerczyny i Nowososnowieckiej (Stary Ewald) oraz mi ędzy ul. Katowick ą i lini ą kolejow ą Mysłowice – Katowice; liczne stare szyby o nie udokumentowanym sposobie likwidacji znajduj ą si ę w rejonie płytkich zrobów dawnej kopalni „Karol” – mi ędzy Wesoł ą a Laryszem i Patykowcem; nieczynne szyby, uj ęte na mapie 3.1 – 3.5 oraz szybiki powinny mie ć wyznaczone strefy bezpiecze ństwa wył ączone z mo Ŝliwo ści zabudowy.

66 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Prognozowane skutki eksploatacji w ęgla kamiennego

Lata 2004/5 – 2006/7 (okres obj ęty aktualnymi planami ruchu):

1. KWK „Mysłowice” w latach 2004 – 2006 prowadzi wydobycie, którego skutki ujawniaj ą si ę na powierzchni terenu w granicach administracyjnych miasta:

• pod rejonem poło Ŝonym mi ędzy Szybem Południowym i zabudow ą dzielnicy Ćmok, głównie pod terenami le śnymi oraz ul. Obrze Ŝną Zachodni ą; obni Ŝenia tworz ącej si ę niecki przekrocz ą 1,5 m, odkształcenia terenu b ędą mie ściły si ę w I–III kategorii;

• pod terenem le śnym na zachód od Brz ęczkowic i na północ od autostrady A-4 powstaje niecka o obni Ŝeniach przekraczaj ących 1,0 m; prognozuje si ę tu wyst ąpienie odkształce ń terenu I-III kategorii.

• na południe od autostrady A-4, w obr ębie obszaru górniczego „Wesoła I” (zgodnie z podziałem zło Ŝa w pokładach grupy 500 i 600) tworz ą si ę dwie rozległe niecki, poł ączone ze sob ą; płytsza w rejonie ulic Ofiar Wrze śnia i Skałki – obni Ŝenia przekrocz ą 1,5 m; w gł ębszej niecce, w rejonie ulic Pukowca – Le śnej - Orzeszkowej obni Ŝenia przekrocz ą 3,5 m; wyst ąpi ą odkształcenia terenu I–III kategorii.

2. Działalno ść górnicza ZGE „Sobieski – Jaworzno III” w obr ębie Mysłowic koncentruje si ę pod składowiskiem odpadów tego przedsi ębiorstwa i korytem Przemszy. Rozległa niecka obejmie północn ą cz ęść zabudowy Dzie ćkowic. Teren obni Ŝy si ę maksymalnie o przeszło 2,0 m. Wyst ąpi ą odkształcenia terenu I – IV kategorii (pod zabudową mieszkaniow ą I- III kategorii).

3. Skutki działalno ści wydobywczej KWK „Staszic” prowadzonej w pobli Ŝu granicy miasta ujawni ą si ę na powierzchni terenu w rejonie Starej Wesołej, nakładaj ąc si ę na wpływy KWK „Wesoła”. Sumaryczne obni Ŝenia wynios ą maksymalnie ponad 2,0 m, a odkształcenia zawieraj ą si ę w II i III kategorii.

4. Skutki działalno ści KWK „Wesoła” obejmuj ące obszar Mysłowic wyst ąpi ą:

• w rejonie ulic: 3 Maja i Granicznej w Starej Wesołej; skutki skumulowane z wpływami KWK „Staszic” obejmuj ą obni Ŝenia terenu do przeszło 2,0 m oraz odkształcenia II– III kategorii;

• na terenach rolnych z ekstensywn ą zabudow ą mieszkaniow ą jednorodzinn ą, w rejonie ulic 3 Maja – Obro ńców Westerplatte; gł ęboko ść niecki przekracza maksymalnie 2,0 m; prognozuje si ę odkształcenia terenu I-III kategorii;

• w rejonie ulic: Harcerskiej – 3 Maja – Morgowskiej – H. Sienkiewicza powstaj ą dwie poł ączone niecki o centrach w okolicy skrzy Ŝowania ul. 3 Maja i Laryskiej (obni Ŝenia maksymalne wynios ą niespełna 2,0 m) oraz u zbiegu ul. Wiejskiej i Granicznej (do ponad 1,0 m obni Ŝeń); odkształcenia zawieraj ą si ę w I - III kategorii,

• na terenie likwidowanego wyrobiska dawnej cegielni miedzy ulicami Larysk ą i Konopnickiej; maksymalne obni Ŝenia przekrocz ą 1,5 m, a odkształcenia terenu II i III kategorii obejm ą zabudow ę mieszkaniow ą wzdłu Ŝ wymienionych ulic oraz Jaworowej, Spokojnej i Dolnej.

5. KWK „Wieczorek” prowadzi wydobycie pod obszarem Mysłowic pod terenami le śnymi przy zachodniej granicy miasta na północ i na południe od autostrady A-4. Ujawniaj ą si ę wpływy

67 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

obejmuj ące odkształcenia terenu I– III kategorii oraz obni Ŝenia maksymalne przeszło 1,0 m (na północ od autostrady) oraz przeszło 2,0 m (na południe od autostrady).

6. KWK „Ziemowit” w granicach administracyjnych Mysłowic prowadzi wydobycie skutkuj ące formowaniem si ę rozległej niecki o obni Ŝeniach maksymalnych przekraczaj ących 1,5 m i odkształceniach terenu I – III kategorii. W granicach obj ętych wpływami znajduje si ę droga Wschodnia Obwodowa GOP, dwie linie kolejowe oraz tereny le śne.

Eksploatacja planowana – docelowa (od 2006 r.)

Eksploatacja złó Ŝ w ęgla kamiennego docelowa, zakładaj ąca wydobycie wszystkich zasobów przewidzianych do eksploatacji w planach zagospodarowania złó Ŝ (po roku 2005), wywoła na powierzchni terenu nast ępuj ące skutki:

1. Wydobycie prowadzone przez KWK „Mysłowice” w dalszym ci ągu skoncentrowane b ędzie w rejonie ulic Pukowca – Le śnej - Orzeszkowej. Wyst ąpi ą odkształcenia terenu I–III kategorii, a maksymalne obni Ŝenia przekrocz ą 2,0 m. Przewidywana jest intensyfikacja wydobycia w rejonie szybu Południowego, który zostanie zlikwidowany. Tworz ąca si ę tu niecka pogł ębi si ę i będzie miała wi ększy zasi ęg. Maksymalne obni Ŝenia terenu przekrocz ą 4,5 m (bezpo średnio na północ od szybu), obni Ŝenia si ęgaj ące ponad 3,5 m obejm ą autostrad ę A-4 i w ęzeł komunikacyjny z ul. Obrze Ŝną Zachodni ą oraz tereny le śne. Prognozowane deformacje kwalifikuj ą teren do II i III kategorii odkształce ń. W kierunku południowym niecka si ęgnie zabudowy w rejonie ulic Ofiar Wrze śnia i Skałki, gdzie teren obni Ŝy si ę o 0,5–1,5 m, i wyst ąpi ą wpływy III kategorii (w rejonie ul. Le śnej i na północ od niej) oraz II kategorii. W kierunku północnym niecka obejmie tereny zabudowane w rejonie ul. Mikołowskiej i Partyzantów. Prognozuje si ę tu wyst ąpienie odkształce ń terenu I i II kategorii przy obni Ŝeniach maksymalnych 1,0-1,5 m. Pod terenem le śnym na zachód od Brz ęczkowic i na północ od autostrady A-4 eksploatacja nie b ędzie ju Ŝ prowadzona, a teren podlega ć b ędzie wpływom I kategorii.

2. ZGE „Sobieski – Jaworzno III” prowadzi ć b ędzie wydobycie skoncentrowane w miejscu aktualnie prowadzonej działalno ści. Maksymalne prognozowane obni Ŝenia si ęgn ą 3,5 m pod korytem Przemszy. Wyst ąpi ą odkształcenia I-V kategorii, w tym pod zabudow ą północnej cz ęś ci Dzie ćkowic – I-III kategorii.

3. Wpływy KWK „Staszic” obejm ą peryferyjn ą cz ęść Starej Wesołej i b ędą marginalne wobec eksploatacji prowadzonej w tym rejonie przez KWK „Wesoła”.

4. Wydobycie prowadzone przez KWK „Wesoła” b ędzie koncentrowa ć si ę zarówno w rejonach eksploatacji przewidzianych w aktualnym planie ruchu tej kopalni, jak równie Ŝ w miejscach pozostaj ących obecnie poza wpływami działalno ści górniczej na powierzchni.

• niecka w rejonie ulic: 3 Maja i Granicznej w Starej Wesołej pogł ębiona zostanie maksymalnie o przeszło 3,0 m, wyst ąpi ą odkształcenia terenu II i III kategorii,

• w rejonie ulic 3 Maja – Obro ńców Westerplatte wyst ąpi ą dalsze obni Ŝenia maksymalnie przekraczaj ące 2,5 m, odkształcenia terenu I-III kategorii, przy czym przewa Ŝaj ąca cz ęść niecki b ędzie obj ęta deformacjami ci ągłymi III kategorii;

68 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• w rejonie ulic: Harcerskiej – 3 Maja – Morgowskiej – H. Sienkiewicza, w okolicy skrzy Ŝowania ul. 3 Maja i Laryskiej nast ąpi znaczne pogł ębienie istniej ącej niecki; maksymalne obni Ŝenia przekrocz ą 4,0 m, prognozuje si ę deformacje ci ągłe I-IV kategorii – najwi ększe w centrum niecki; u zbiegu ul. Wiejskiej i Granicznej niecka obni Ŝeniowa równie Ŝ znacz ąco pogł ębi si ę; maksymalne obni Ŝenia mog ą przekroczy ć 4,0 m, centrum niecki przemie ści si ę nieco ku północy; wyst ąpi ą w tym rejonie odkształcenia II i III kategorii,

• niecka obni Ŝeniowa u zbiegu ul. Wiejskiej i Granicznej b ędzie jedn ą z cz ęś ci poł ączonej, trójcentrycznej niecki obejmuj ącej w wi ększo ści tereny aktualnie znajduj ące si ę poza wpływami działalno ści górniczej; najwi ększe obni Ŝenia wyst ąpi ą tak Ŝe u zbiegu ulic: Równoległej, Kochanowskiego i Wybickiego (maksymalnie ponad 4,0 m) oraz Pogodnej i Granicznej (maksymalnie ponad 3,0 m); prognozuje się wyst ąpienie odkształce ń terenu III kategorii na du Ŝej powierzchni, jedynie w peryferyjnej cz ęś ci poł ączonej niecki wyst ąpi ą odkształcenia II kategorii,

• pogł ębiona zostanie niecka w rejonie dawnej cegielni przy ul. Laryskiej i s ąsiaduj ącego wyrobiska; maksymalne obni Ŝenia (ponad 4,0 m) wyst ąpi ą w rejonie skrzy Ŝowania ul. Jaworowej i Konopnickiej; deformacje ci ągłe terenu klasyfikowa ć si ę b ędą do I-III kategorii, przy czym najwi ększa cz ęść terenów zabudowy mieszkaniowej obj ęta b ędzie wpływami III kategorii.

• na wschód od terenu zakładowego KWK „Wesoła”, pomi ędzy ul. Orła Białego, Plebiscytow ą, Krasowsk ą i Murckowsk ą, na terenach nie podlegaj ących obecnie wpływom działalno ści górniczej, powstanie niecka o obni Ŝeniach maksymalnych przekraczaj ących 3,0 m w rejonie ul. D ąbrówki; prognozuje si ę wyst ąpienie odkształce ń terenu I-III kategorii; w rejonie telewizyjnego masztu antenowego przewiduje si ę wyst ąpienie odkształce ń II kategorii i obni Ŝeń 0,5-1,0 m,

• w rejonie ul. PCK i na północ od niej – do ul. Kubicy wyst ąpi ą deformacje II i III kategorii oraz obni Ŝenia maksymalne przekraczaj ące 2,0 m.

5. KWK „Wieczorek” przewa Ŝaj ącą cz ęść zło Ŝa w granicach Mysłowic wyeksploatuje do 2007 r. W dalszej perspektywie przewiduje si ę pogł ębienie niecek na terenach le śnych o ok. 0,5 m.

6. Wpływy eksploatacji prowadzonej przez KWK „Ziemowit” obejm ą niemal cały kompleks le śny poło Ŝony w południowo – zachodniej cz ęś ci Mysłowic wraz z przebiegaj ącym przez tereny le śne odcinkiem trasy drogowej Wschodniej Obwodowej, a tak Ŝe południowa cz ęść zabudowy Ławek i koryto Przyrwy (na terenie Mysłowic na odcinku ok. 1100 m). Prognozuje si ę wyst ąpienie odkształce ń I-III kategorii, najwi ększ ą cz ęść terenu obejm ą wpływy III kategorii. Pogł ębi si ę istniej ąca rozległa niecka obni Ŝeniowa, jednak w granicach administracyjnych miasta warto ść obni Ŝeń nie powinna przekroczy ć 1,5 m.

Wstrz ąsy górotworu

Podziemnej eksploatacji górniczej towarzysz ą cz ęsto wstrz ąsy parasejsmiczne powstaj ące w wyniku rozładowywania napr ęŜ eń górotworu. Przewidywana maksymalna intensywno ść wstrz ąsów na terenie Mysłowic si ęgnie V stopnia w skali MSK (przyspieszenia drga ń w granicach 120 – 250 mm/s 2). Według V stopnia skali MSK wyst ępuj ą drgania do ść silne. Wstrz ąs jest odczuwalny przez wi ększo ść osób wewn ątrz budynków i wiele na zewn ątrz. Wielu śpi ących si ę budzi. Budynki lekko dr Ŝą . Swobodnie wisz ące przedmioty wahaj ą si ę. Przedmioty mniej stabilne

69 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

mog ą si ę przesuwa ć. Otwarte okna i drzwi mog ą si ę zamyka ć i otwiera ć. Mo Ŝliwe s ą lekkie uszkodzenia niekonstrukcyjne (rysy w tynkach, odpadanie małych kawałków tynku) w budynkach słabej trwało ści. W sporadycznych wypadkach mo Ŝe si ę zmieni ć wydajno ść źródeł wody.

Na obszarach gdzie przewidywane przyspieszenia drgań przekrocz ą 120 mm/s 2 wymagane jest stosowanie rozwi ąza ń konstrukcyjnych obiektów budowlanych uwzgl ędniaj ących wstrz ąsy parasejsmiczne. Prognozuje si ę, Ŝe takie przyspieszenia mog ą wyst ąpi ć na rozległym obszarze środkowo – zachodniej cz ęś ci miasta od Starej Wesołej do ul. Fabrycznej oraz pomi ędzy ul. Le śną i Orła Białego - Dzier Ŝonia, a tak Ŝe w rejonie k ąpieliska Słupna (do ponad 140 mm/s 2).

Maksymalne przyspieszenia drga ń gruntu od wstrz ąsów górotworu indukowanych robotami górniczymi wynios ą 180 - 200 mm/s 2. Wyst ąpi ć mog ą w rejonie ulic: Ptasiej, Konopnickiej, Laryskiej, Harcerzy Śląskich, Sienkiewicza, Morgowskiej i Równoległej; w rejonie poło Ŝonym na zachód od skrzy Ŝowania ul. 3 Maja i Pogodnej oraz w rejonie Starej Wesołej. Wstrz ąsy o takim nat ęŜ eniu s ą silnie odczuwane przez ludzi, nie powoduj ą jednak uszkodze ń konstrukcyjnych budynków b ędących w dobrym stanie technicznym.

ZGE „Sobieski – Jaworzno III” nie udost ępnił danych nt. prognozowanych przespiesze ń drga ń gruntu w rejonie Dzie ćkowic, gdzie kilka miesi ęcy temu wyst ępowały liczne, silnie odczuwalne wstrz ąsy. Jak wynika z relacji mieszka ńców Dzie ćkowic – szczególnie silny wstrz ąs wyst ąpił w kwietniu br. Szereg budynków uległo uszkodzeniu, obserwowano p ękanie ścian. Przestraszeni ludzie wybiegali na zewn ątrz budynków. Zakres uszkodze ń i reakcja ludzi przyzwyczajonych do cz ęstych wstrz ąsów sugeruje, Ŝe wstrz ąs ten mógł mie ć nat ęŜ enie nawet VI stopnia w skali MSK. Od kwietnia 2006 r. nie odczuwa si ę w tym rejonie silniejszych wstrz ąsów.

Płytkie wyrobiska

Istotnym uwarunkowaniem dla planowanego przeznaczenia i zagospodarowania terenu jest obecno ść płytko poło Ŝonych wyrobisk górniczych (do 100 m p.p.t.). Na terenach eksploatacji aktualnie prowadzonej i planowanej w przyszło ści, ruchy obni Ŝeniowe terenu i drgania parasejsmiczne mog ą powodowa ć reaktywacj ę starych wyrobisk prowadz ącą do powstawania deformacji nieci ągłych na powierzchni. Na terenach wolnych od wpływów obecnie i w przyszło ści deformacje nieci ągłe mog ą pojawi ć si ę w przypadku obci ąŜ enia gruntu zabudow ą bez likwidacji płytkich wyrobisk lub na skutek wypłukiwania rozlu źnionego materiału skalnego z zaci śni ętych wyrobisk w przypadku przenikania do nich wód z powierzchni w sposób skoncentrowany (np. wskutek awarii wodoci ągów lub kanalizacji). Podatno ść terenu na wyst ąpienie deformacji nieci ągłych w takich przypadkach wzrasta w miejscach, gdzie wyrobiska osi ągały sumarycznie du Ŝą wysoko ść , a najpłytsze znajduj ą si ę blisko powierzchni terenu (obszary poło Ŝone na północ od ul. Katowickiej).

Szczególne zagro Ŝenie, praktycznie wykluczaj ące teren z mo Ŝliwo ści zabudowy, stwarzaj ą wyrobiska maj ące poł ączenie z powierzchni ą (nieczynne szyby i szybiki, szczególnie nie zlikwidowane lub likwidowane w sposób nie zorganizowany i nie udokumentowany). Znaczna ilo ść szybików wyst ępuje w obszarze górniczym „Wesoła II”, w rejonie Patykowca i na terenach le Ŝą cych mi ędzy Patykowcem i Wesoł ą.

70 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Zalewiska

Zbiorniki wodne powstałe wskutek gromadzenia si ę wód w bezodpływowych zagł ębieniach terenu, uformowanych w rezultacie ci ągłych deformacji terenu, powstaj ą w rejonie trwaj ących dynamicznych zmian ukształtowania powierzchni, w miejscach gdzie odpływ w dół stoku utrudniaj ą nasypy drogowe lub kolejowe oraz zabudowa. S ą to: zalewisko powy Ŝej nasypu dawnej kolei obsługuj ącej kopalni ę „Karol” (na zachód od zabudowy przy ul. Fabrycznej), podtopienia powy Ŝej ul. Plebiscytowej oraz powy Ŝej ul. D ąbrówki. Podtopienia te maj ą tendencj ę rozwojow ą z uwagi na przewidywane obni Ŝenia terenu. Przy ul. D ąbrówki deformacje terenu spowoduj ą przemieszczanie si ę podtopienia w kierunku zachodnim, a o ś nieckowatej doliny przyjmie poło Ŝenie uko śne w stosunku do ul. D ąbrówki. Taki rozwój podtopienia jest szczególnie niekorzystny do prowadzi ć będzie do zalewania istniej ących budynków.

Niecka o gł ęboko ści do 3,5 m prognozowana pod Przemsz ą, w obszarze górniczym „Dzie ćkowice”, mo Ŝe spowodowa ć powstanie zalewiska w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obejmuj ącego obszar Jaworzna. Aby zapobiec jego powstaniu wymagana b ędzie przebudowa i pogł ębienie koryta rzeki na odcinku do ok. 3,5 km poni Ŝej prognozowanej niecki lub podniesienie koryta w obr ębie powstaj ącego obni Ŝenia.

Skutki eksploatacji złó Ŝ kamienia drogowego i budowlanego (dolomitów triasowych)

Ujemny wpływ wydobycia i przeróbki dolomitów na środowisko przejawia si ę: v likwidacj ą szaty ro ślinnej i pokrywy glebowej w obr ębie wyrobiska v degradacj ą pokrywy glebowej i przekształceniami szaty ro ślinnej w s ąsiedztwie odkrywki v emisj ą zanieczyszcze ń pyłowych do atmosfery, emisj ą hałasu, powstawaniem fali udarowej powietrza, generowaniem drga ń sejsmicznych zwi ązanych z u Ŝywaniem materiałów wybuchowych i wibracji podczas prac wiertniczych

Dla rozrzutu odłamków skalnych, oddziaływania drga ń sejsmicznych i oddziaływania fali udarowej powietrza ustala si ę strefy zagro Ŝenia wyznaczane od miejsca strzelania. Zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (tj. Dz.U. 2005 Nr 228, poz. 1947), musz ą si ę one mie ści ć w granicach terenu górniczego. W obr ębie cz ęś ci terenów górniczych kopal ń dolomitu znajduj ących na terenie Mysłowic nie ma zabudowy nara Ŝonej na oddziaływanie drga ń sejsmicznych. Rozrzut odłamków skalnych stwarza i b ędzie stwarzał zagro Ŝenie jedynie dla pól uprawnych poło Ŝonych w s ąsiedztwie wyrobiska. Zasi ęg wymienionych stref zale Ŝy od rodzaju stosowanych strzela ń, a tak Ŝe wielko ści ładunków u Ŝywanych w pojedynczych strzelaniach oraz przypadaj ące na zwłok ę czasow ą zapalnika milisekundowego.

Obok czynnych kamieniołomów, w południowej cz ęś ci Mysłowic znajduj ą si ę porzucone wyrobiska po eksploatacji skał w ęglanowych. Rozcinaj ą wzgórza Krasowy i Wygonie- K ępa, a tak Ŝe wierzchowin ę wzgórza osta ńcowego (Góry Dzie ćkowskie) i zbocze przełomowego odcinka doliny Przemszy.

Kamieniołomy Krasowy i Wygonie- K ępa proponowane s ą w Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Mysłowic do ochrony prawnej jako stanowiska

71 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

dokumentacyjne, a wzgórza, które rozcinaj ą kamieniołomy - jako zespoły przyrodniczo – krajobrazowe. Stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej proponowane s ą tak Ŝe w kamieniołomach na wzgórzu nad Pasieczkami oraz w południowej cz ęś ci Dzie ćkowic. Kamieniołomy w Dzie ćkowicach usytuowane s ą na stokach mocno wyeksponowanych w krajobrazie. Postulowana ochrona prawna krajobrazu przełomowego odcinka doliny Przemszy wraz z Górami Dzie ćkowskimi powinna skutkowa ć wykluczeniem mo Ŝliwo ści zabudowy eksponowanych cz ęś ci stoków, w tym w sąsiedztwie górnych kraw ędzi wszystkich kamieniołomów w rejonie Dzie ćkowic, na obszarze daleko wi ększym ni Ŝ wynika to ze wzgl ędów bezpiecze ństwa.

Eksploatacja nieczynnych obecnie kamieniołomów zakończona została kilkadziesi ąt lat temu. Cz ęść ścian w dalszym ci ągu cechuje si ę znacznym sp ękaniem i nachyleniem przekraczaj ącym 70-80°. W ich obr ębie mo Ŝliwe jest wyst ępowanie powierzchniowych ruchów masowych w postaci obrywów i osypisk skalnych. Wobec powy Ŝszego, ze wzgl ędów bezpiecze ństwa, zaleca si ę wył ączenie terenów w sąsiedztwie ścian kamieniołomów z zagospodarowania. Proponuje si ę, aby szeroko ść strefy bezwzgl ędnie wył ączonej z mo Ŝliwo ści zabudowy, poza górn ą kraw ędzi ą ścian kamieniołomów była nie mniejsza ni Ŝ 1,5- krotna wysoko ść ściany. Zabudowa w dnie kamieniołomów powinna by ć całkowicie wykluczona ze wzgl ędów bezpiecze ństwa. Powierzchnia wyrobisk jest zbyt mała, aby zachowa ć bezpieczn ą odległo ść ewentualnej zabudowy od ścian kamieniołomu. Równie istotnym argumentem przemawiaj ącym za wykluczeniem mo Ŝliwo ści zabudowy w nieczynnych kamieniołomach jest wymóg ochrony wód podziemnych, szczególnie tu zagro Ŝonych z uwagi na wi ększe sp ękanie górotworu oraz brak pokrywy glebowej.

Dla syntetycznej oceny uwarunkowa ń dla zagospodarowania terenu, wynikaj ących z rodzaju i nat ęŜ enia skutków powodowanych eksploatacj ą kopalin, przyj ęto, Ŝe szczególnie istotne uwarunkowania obejmuj ą obszar zawieraj ący si ę w granicach udokumentowanych złó Ŝ kamienia drogowego i budowlanego podlegaj ących eksploatacji (to Ŝsamych z granicami obszarów górniczych), powi ększonych orientacyjnie o pas szeroko ści 300 m. W strefie tej trwałe zainwestowanie powinno by ć wykluczone do czasu zupełnego wyczerpania zasobów, zaleca si ę jednak pozostawienie całych terenów górniczych wyznaczonych dla eksploatacji złó Ŝ kamienia drogowego i budowlanego „Imielin - Północ” i „Imielin – Rek” bez zabudowy, tak Ŝe z uwagi na ochron ę krajobrazow ą wierzchowiny wzgórza osta ńcowego, postulowaną w Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Mysłowic.

Dla syntetycznego zobrazowania uwarunkowa ń dla zagospodarowania terenu, wynikaj ących z eksploatacji kopalin, wyznaczono tereny na których wyst ępuj ą lub prognozuje si ę wyst ąpienie czynników istotnie wpływaj ących na ich zagospodarowanie, w oparciu o nast ępuj ące kryteria:

• Mo Ŝliwo ść wyst ąpienia deformacji kwalifikuj ących teren do III - V kategorii odkształce ń

• Mo Ŝliwo ść wyst ąpienia drga ń gruntu o przyspieszeniu co najmniej 180 mm/s 2

• Wyst ępowanie płytkich wyrobisk, za wyj ątkiem terenów gdzie nie prognozuje si ę wpływów od bie Ŝą cej i planowanej eksploatacji, a sumaryczna wysoko ść wyrobisk jest znana i niewielka.

72 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

V. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA

V.1. Ocena zasobów środowiska przyrodniczego oraz ich ochrony

Na terenie Mysłowic szata ro ślinna oraz inne elementy środowiska przyrodniczego zostały silnie przekształcone wskutek długiego okresu gospodarczego wykorzystywania terenów miasta. Post ępuj ący rozwój przemysłu, zajmowanie nowych obszarów pod zabudow ę mieszkaniow ą i trasy komunikacyjne, a w ostatnim czasie równie Ŝ składowanie odpadów poprzemysłowych, doprowadziło do rozległych zniszcze ń naturalnej pokrywy glebowej i ro ślinnej. Tylko w nielicznych miejscach stwierdzi ć mo Ŝna występowanie zbiorowisk typowych dla danych warunków siedliskowych. Przykładem mo Ŝe by ć podstawowy komponent środowiska przyrodniczego - lasy, w śród których jedynym wi ększym powierzchniowo kompleksem o charakterze zbli Ŝonym do naturalnego jest „Grabina” w północnej cz ęś ci Dzie ćkowic. Poza nim naturalny charakter maj ą jedynie pozostało ści zadrzewie ń ł ęgowych w dolinach cieków wodnych i małe „remizy” śródpolne.

Pomimo post ępuj ącego zubo Ŝenia flory miasta, ró Ŝnorodno ść istniej ących zbiorowisk ro ślinnych jest stosunkowo du Ŝa. Zmienno ść wyst ępuj ących siedlisk (le śnych, zaro ślowych, łąkowych, ruderalnych, wodnych i bagiennych) ma wpływ na kształtowanie si ę układów ro ślinno ści zró Ŝnicowanych pod wzgl ędem ekologicznym. W zbiorowiskach o charakterze naturalnym lub półnaturalnym w ró Ŝnych cz ęś ciach miasta stwierdzono wyst ępowanie 6 gatunków ro ślin obj ętych ochron ą ścisł ą, oraz 10 gatunków obj ętych ochron ą cz ęś ciow ą.

Stoj ące wielkopowierzchniowe wody otwarte maj ą na terenie Mysłowic charakter antropogeniczny i cz ęsto stanowi ą miejsce zrzutu wód zanieczyszczonych. Z uwagi na silne uprzemysłowienie miasta, s ą to miejsca potencjalnie zagro Ŝone degradacj ą poprzez zasypywanie odpadami pokopalnianymi. W ten sposób na przestrzeni ostatnich lat zniszczone zostały dwa zbiorniki wodne: w Laryszu i Wesołej, stanowi ące miejsce wyst ępowania cennych chronionych gatunków zwierz ąt. W takich warunkach szczególnego znaczenia nabiera konieczno ść obj ęcia ochron ą wszystkich zbiorników wodnych - równie Ŝ niewielkich „oczek”, stanowi ących istotne elementy lokalnych ekosystemów.

Na terenie Mysłowic najcenniejszymi pod wzgl ędem krajobrazowym s ą obszary w południowej cz ęś ci miasta: Dzie ćkowskie Góry i dolina Przyrwy, kompleks stawów Hubertus, oraz mniejsze powierzchniowo obiekty nieczynnych kamieniołomów.

Świat zwierz ąt reprezentuj ą głównie gatunki o szerokiej amplitudzie ekologicznej, które zaadaptowały si ę do Ŝycia w s ąsiedztwie człowieka. W wielu miejscach, zarówno na terenach otwartych jak i w śród zabudowy, stwierdzono liczne wyst ępowanie obj ętych ochron ą bezkr ęgowców, płazów, ptaków i ssaków. W śród przedstawicieli tych grup do rzadkich gatunków chronionych nale Ŝą : ślimak winniczek, rzekotka drzewna, bekas, derkacz, dudek, przepiórka, zimorodek i chomik europejski.

Na terenie miasta wyró Ŝnia si ę 13 obszarów i obiektów o ponadprzeci ętnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, których zachowanie warunkuje obj ęcie ochron ą prawn ą. W tym celu proponuje si ę utworzenie:

73 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• 2 obszarów chronionego krajobrazu: „Pagóry Imieli ńskie” i „Dolina Przyrwy”

• 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych: „Szybiki kopalni Dar Karola”, „Stawy Hubertus”, „Ł ąka w Krasowach”, „Wzgórze Wygonie-Kępa” i „Kamieniołom Krasowy”

• 6 u Ŝytków ekologicznych: „Dolina Boliny”, „ Źródła Boliny Południowej II”, „Staw w Brz ęczkowicach”, „Staw w Ławkach”, „Ł ąki Rzutna” i „Ł ąki w Ławkach”.

Na obszarze Mysłowic ochron ą prawn ą obj ętych jest 10 drzew „pomnikowych”. Oprócz nich istnieje wiele innych okazów o wysokiej warto ści przyrodniczej i krajobrazowej, w śród których 8 posiadaj ących walory ponadprzeci ętne, proponuje si ę do obj ęcia ochron ą.

W niniejszym opracowaniu zweryfikowano wcze śniejsze propozycje ochrony prawnej uj ęte w Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego, Programie ochrony środowiska oraz opracowaniu waloryzacyjnym "Przyroda Mysłowic". Zrezygnowano z cz ęś ci terenów (utrata warto ści przyrodniczych) oraz zaproponowano obj ęcie ochron ą 1 nowy obszar - „Źródła Boliny Południowej II”. Ponadto zaproponowano nieco zmieniony przebieg granic, staraj ąc si ę je lepiej dopasowa ć do aktualnego zainwestowania terenu oraz uwzgl ędni ć m.in. antropogeniczne przeobra Ŝenia powierzchni i szaty ro ślinnej. W kilku przypadkach zaproponowano równie Ŝ własne, nieco odbiegaj ące od wcze śniejszych propozycji, przyporz ądkowanie terenów do okre ślonych form ochrony przyrody, aby je lepiej dopasowa ć do obecnego brzmienia Ustawy o ochronie przyrody.

W okresie 5 ostatnich lat nast ąpiły niekorzystne z przyrodniczego punktu widzenia procesy polegaj ące na degradacji cennych przyrodniczo obszarów poprzez ich zasypanie skał ą płonn ą. Dotyczy to wyrobiska cegielni "Potyka" przy ul. Laryskiej (obszar proponowany w Studium... jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy) oraz zalewiska w Wesołej . W znacznym stopniu walory swe utraciły równie Ŝ dwa inne obszary: podmokłe ł ąki w dolinie Boliny Południowej - na skutek regulacji koryta potoku i likwidacji zalewisk przy u Ŝyciu odpadów górniczych (obszar proponowany w Studium... jako u Ŝytek ekologiczny) oraz stawy "D ąbrowa" w Krasowach - na skutek zmiany stosunków wodnych (obszar proponowany w Studium... jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy).

Spo śród pozostałych obszarów cennych przyrodniczo wi ększo ść ekosystemów jest zagro Ŝona w wyniku silnej antropopresji oraz zachodz ących zmian w u Ŝytkowaniu terenu. Najbardziej zagro Ŝone s ą proponowane u Ŝytki ekologiczne w rejonach gdzie zachodz ą silne procesy urbanizacyjne („Źródła Boliny Południowej II”, „Staw w Brz ęczkowicach”), a tak Ŝe „Ł ąki Rzutna” i „Ł ąki w Ławkach” - na skutek zast ępowania powierzchni ł ąkowych zbiorowiskami le śnymi.

W dzielnicach najsilniej zurbanizowanych, obok terenów zieleni urz ądzonej wyst ępuj ą obszary niezagospodarowane, które zajmuj ą spontanicznie rozwijaj ące si ę zbiorowiska ruderalne, oraz ró Ŝne stadia naturalnej sukcesji w kierunku le śnym. W śród nich wyznaczono 8 obszarów, które powinny zosta ć wykorzystane i zagospodarowane dla potrzeb rekreacji.

V.2. Ocena stanu środowiska oraz jego zagro Ŝeń i mo Ŝliwo ści ich ograniczenia

Ocena jako ści powietrza , przeprowadzona przez Wojewódzk ą Inspekcj ę Ochrony Środowiska za lata 2002 i 2003, zalicza Mysłowice do klasy C (ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych poziomów st ęŜ eń pyłu zawieszonego PM10) oraz B (ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych poziomów st ęŜ eń bezenu). Oznacza to konieczno ść opracowania programu ochrony powietrza.

74 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Zró Ŝnicowane wyniki pomiarów opadu pyłu, na terenie miasta, wskazuj ą na du Ŝą lokaln ą zmienno ść zanieczyszczenia atmosfery. Stosunkowo korzystne warunki aerosanitarne wyst ępuj ą w cz ęś ciach miasta zlokalizowanych poza stref ą zurbanizowan ą. Najwi ększe zanieczyszczenie powietrza utrzymuje si ę w centrum miasta.

Obserwowane wielko ści zanieczyszcze ń ści śle zale Ŝą od panuj ącego typu pogody. Podczas ciepłej, słonecznej pogody, przy do ść silnym wietrze spada wyra źnie st ęŜ enie SO 2 i NO 2. W czasie pogody pochmurnej, przy pr ędko ści wiatru poni Ŝej 1 m/s, du Ŝej wilgotno ści powietrza oraz spadku O temperatury do ok. 5 C powstaj ą warunki sprzyjaj ące koncentracji pyłu zawieszonego, SO 2 i NO 2.

Zmiany st ęŜ enia SO 2 oraz pyłu zawieszonego w cyklu roku wskazuj ą, Ŝe znacz ącym źródłem emisji tych substancji jest spalanie w ęgla w celach grzewczych w instalacjach domowych i drobnych kotłowniach.

Ograniczanie zagro Ŝeń dla jako ści powietrza wi ąŜ e si ę z popraw ą standardów ochrony powietrza w istniej ących zakładach przemysłowych i ciepłowniach, a tak Ŝe ograniczaniem źródeł niskiej emisji. Wi ąza ć si ę to musi w pierwszym rz ędzie ze stosowaniem w wi ększym stopniu paliw “ekologicznych” (gaz ziemny, olej opałowy, itp.) oraz tzw. alternatywnych źródeł energii.

Ocena jako ści wód powierzchniowych wykazała wysoki stopie ń ich zanieczyszczenia w rzekach przepływaj ących przez Mysłowice. Według danych monitoringu regionalnego prowadzonego przez WIO Ś w Katowicach wszystkie rzeki s ą pozaklasowe zarówno ze wzgl ędu na oznaczenia fizykochemiczne jak i bakteriologiczne. Prawdopodobnie wody pozostałych rzek i potoków, za wyj ątkiem ich fragmentów wypływaj ących z kompleksów le śnych, s ą równie Ŝ pozaklasowe.

Z uwagi na stan czysto ści, praktycznie wszystkie wody płyn ące przez miasto nie nadaj ą si ę do gospodarczego wykorzystania.

Charakter zanieczyszcze ń wskazuje na ich źródła. S ą nimi głównie ścieki bytowe płyn ące z nieszczelnych szamb lub wprowadzane wprost do wód powierzchniowych oraz wody dołowe zawieraj ące znaczne ilo ści chlorków i siarczanów, a takŜe wody deszczowe spływaj ące z zanieczyszczonych powierzchni.

Mo Ŝliwo ść poprawy jako ści wód powierzchniowych wi ąŜ e si ę przede wszystkim z ograniczaniem zagro Ŝeń wynikaj ących z przedostawania si ę do gruntu lub bezpo średnio do cieków nieoczyszczonych ścieków bytowych. Najskuteczniejszym sposobem mog ącym zapewni ć osi ągni ęcie tego celu jest rozbudowa systemu kanalizacji sanitarnej i kierowanie docelowo wszystkich ścieków komunalnych na zbiorcze oczyszczalnie. Wyj ątek mo Ŝe stanowi ć jedynie silnie rozproszona zabudowa, gdzie koszty doprowadzenia kanałów sanitarnych s ą zbyt wysokie. W tym kontek ście nale Ŝy jednak d ąŜ yć do ograniczania nadmiernego rozpraszania przyszłej zabudowy.

Ocena jako ści wód podziemnych wskazuje na do ść znaczne ich zanieczyszczenie. Wody GZWP nr 452 Chrzanów (T/5) miały II klas ę jako ści. Według klasyfikacji PIO Ś są to wody średniej jako ści, wymagaj ące uzdatniania.

W przypadku wód podziemnych wyst ępuj ą podobne źródła zanieczyszcze ń jak dla wód powierzchniowych. Utrzymanie lub poprawa ich jako ści zale Ŝy od skutecznego zabezpieczenia przed dopływem zanieczyszcze ń zarówno ze źródeł komunalnych rolniczych jak i przemysłowych. Ochrona przed zanieczyszczeniami komunalnymi wymaga podobnych działa ń jak w przypadku ochrony wód powierzchniowych. Część zanieczyszcze ń przedostaje si ę do wód podziemnych za

75 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

po średnictwem rzek. Zatem poprawa jako ści wód powierzchniowych po średnio wpłynie na popraw ę stanu sanitarnego zbiorników wód podziemnych.

Ocena stopnia degradacji gleb wskazuje na ogólnie wysoki stopie ń ich ska Ŝenia metalami ci ęŜ kimi. Przeprowadzone badania wykazały, Ŝe stopie ń ich zanieczyszczenia stanowi powa Ŝną przeszkod ę w uprawie wi ększo ści ro ślin. W niektórych przypadkach nale Ŝałoby si ę ograniczy ć wył ącznie do uprawy ro ślin przemysłowych.

Cz ęść gleb na terenie miasta uległa całkowitemu zniszczeniu na skutek działalno ści kopal ń węgla kamiennego (zalanie, zasypanie skał ą płonn ą), cz ęść utraciła swoje pierwotne walory na skutek przekształce ń mechanicznych i chemicznych zwi ązanych ze zmianami warunków wilgotno ściowych w glebie, w tym przez czasowe ich zalanie.

V.3. Ocena rolniczej przestrzeni produkcyjnej

Rolnicz ą przestrze ń produkcyjn ą miasta oceniono wykorzystuj ąc metod ę punktow ą (rangow ą). Zastosowano cz ęś ciowo subiektywne kryteria oceny. Wydzielono 61 obszarów charakteryzuj ących si ę do ść jednorodnymi parametrami podlegaj ącymi ocenie oraz czytelnymi granicami w terenie.

Uwzgl ędniono tylko tereny poło Ŝone w południowej cz ęś ci miasta. Uznano, Ŝe niewielkie - rozproszone i silnie przekształcone grunty rolne na północ od autostrady A1 nie daj ą mo Ŝliwo ści prowadzenia racjonalnej gospodarki rolnej. Zatem ich ochrona z tego punktu widzenia wydaje si ę bezcelowa.

Przeprowadzono szczegółow ą waloryzacj ę wydzielonych obszarów, analizuj ąc: ska Ŝenie chemiczne gleb, walory bonitacyjne oraz stan gospodarki rolnej (kultura rolna, presja urbanizacyjna, zachowanie zwarto ści kompleksów u Ŝytków rolnych). Poni Ŝej przedstawiono kryteria oceny dla 3 analizowanych cech oraz przyznane poszczególnym cechom rangi. Wyniki przeprowadzonej analizy zawiera tabela 11.

Kryteria oceny degradacji gleb

I grupa terenów - brak przekrocze ń dopuszczalnej zawarto ści metali ci ęŜ kich w glebie

II grupa terenów - niewielkie przekroczenia dopuszczalnej zawarto ści metali ci ęŜ kich w glebie (średnie przekroczenie dla wszystkich < 25% i nie wi ęcej ni Ŝ 50% dla któregokolwiek)

III grupa terenów - znaczne przekroczenia dopuszczalnej zawarto ści metali ci ęŜ kich w glebie (średnie przekroczenie dla wszystkich > 25% i < 50% oraz nie wi ęcej ni Ŝ 100% dla któregokolwiek)

IV grupa terenów - du Ŝe przekroczenia dopuszczalnej zawarto ści metali ci ęŜ kich w glebie ( średnie przekroczenie dla wszystkich > 50% lub > 100% dla któregokolwiek) a podgrupa terenów - o niskim zagro Ŝeniu chemicznym ska Ŝeniem ro ślin (według klasyfikacji IUNG stopnie 0 - 1) b podgrupa terenów - o umiarkowanym zagro Ŝeniu chemicznym ska Ŝeniem ro ślin (według klasyfikacji IUNG stopie ń 2) c podgrupa terenów - o średnim zagro Ŝeniu chemicznym ska Ŝeniem ro ślin (według klasyfikacji IUNG stopie ń 3)

76 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

d podgrupa terenów - o silnym zagro Ŝeniu chemicznym ska Ŝeniem ro ślin (według klasyfikacji IUNG stopie ń 4)

Przyj ęto rangi od 1 - 6. Od najmniej do najbardziej zanieczyszczonych; 1 (I-a, I-b), 2 (I-c, II-a), 3 (II b, II-c, III-b), 4 (3-c, 4-b), 5 (3-d, 4-c), 6 (4-d)

Kryteria oceny walorów bonitacyjnych gleb

I tereny o relatywnie najlepszych glebach (> 75% gruntów III klasy bonitacyjnej)

II tereny o wzgl ędnie dobrych glebach (> 50% gruntów III klasy bonitacyjnej i > 25% IV klasy bonitacyjnej)

III tereny o średnich walorach glebowych (> 50% gruntów III klasy bonitacyjnej i < 25% IV klasy bonitacyjnej lub < 50% gruntów III klasy bonitacyjnej i > 75% gruntów III lub IV klasy bonitacyjnej)

IV tereny o przeci ętnych walorach glebowych (< 50% gruntów III klasy bonitacyjnej i 50% - 75% gruntów III lub IV klasy bonitacyjnej)

V tereny z przewag ą gleb słabych (25% - 50% gruntów III lub IV klasy bonitacyjnej)

VI tereny z dominacj ą gleb słabych (< 25% gruntów III lub IV klasy bonitacyjnej)

Przyj ęto rangi od 1 - 6, odpowiednio I - VI (od najlepszych do najgorszych gleb)

Kryteria oceny stanu gospodarki rolnej (kultura rolna, presja urbanizacyjna, zachowanie zwarto ści kompleksów u Ŝytków rolnych)

I wzgl ędnie dobrze zachowane kompleksy pól uprawnych (regularnie uprawiane, zwarte, korzystny układ własno ściowy pól, umiarkowana presja urbanizacyjna)

II średnio zachowane kompleksy pól uprawnych (racjonalne gospodarowanie jest utrudnione przez jeden lub kilka (ale w umiarkowanym stopniu) z następuj ących czynników: odłogowanie pól, rozdrobnienie pól, presja urbanizacyjna)

III słabo zachowane kompleksy pól uprawnych (znaczny udział odłogów i samosiejek, rozdrobnienie i rozczłonkowanie u Ŝytków rolnych, silna presja urbanizacyjna)

IV bardzo słabo zachowane kompleksy pól uprawnych (praktyczny zanik działalno ści rolniczej w wyniku presji urbanizacyjnej)

Przyj ęto rangi od 1 - 4, odpowiednio I - IV (od najbardziej do najmniej warto ściowych)

Ogólna ocena poszczególnych terenów wynika z zsumowania rang dla wszystkich 3 cech. Mo Ŝliwe do uzyskania warto ści mieszcz ą si ę w przedziale od 3 - 16 (najlepsze - najgorsze). W praktyce uzyskano warto ści od 5 - 13. W oparciu o uzyskane rangi wydzielono 5 kategorii terenów:

A - tereny o najlepszych, w skali Mysłowic, warunkach prowadzenia gospodarki rolnej (suma rang 5); tereny te zaleca si ę do ochrony przed urbanizacj ą i kultywowanie w ich obr ębie gospodarki rolnej.

B - tereny o wzgl ędnie dobrych warunkach prowadzenia gospodarki rolnej (suma rang 6-7); zaleca si ę tworzenie sprzyjaj ących warunków dla kultywowania rolnictwa na tych terenach, aczkolwiek kompleksy rolne zakwalifikowane do tej kategorii nie zasługuj ą na szczególn ą ochron ę przed przekształceniami i zabudow ą.

77 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

C - tereny o niesprzyjaj ących warunkach prowadzenia gospodarki rolnej (suma rang 8-10); kompleksy te nie zasługuj ą na szczególn ą ochron ę, gdy Ŝ obejmuj ą gleby niskich klas bonitacyjnych lub s ą silnie ska Ŝone albo mało zwarte przestrzennie.

D - tereny o niekorzystnych warunkach prowadzenia gospodarki rolnej (suma rang 11-12); racjonalna gospodarka rolna jest na tych gruntach mocno utrudniona; brak merytorycznych przesłanek dla ich ochrony przed przekształceniami; zaleca si ę wprowadzenie preferencji dla zalesie ń na tych terenach.

E - tereny o najgorszych warunkach prowadzenia gospodarki rolnej (suma rang 13); nie jest mo Ŝliwa racjonalna gospodarka rolna na tych gruntach; s ą to gleby niskich klas bonitacyjnych, silnie ska Ŝone metalami ci ęŜ kimi; zaleca si ę wprowadzenie preferencji dla zalesie ń na tych terenach.

Tab. 11 Zestawienie ocen dla wydzielonych kompleksów gruntów rolnych.

Ska Ŝenie Bonitacja Kultura Klasa Nr Dzielnica Opis granic gleb gleb rolna kompleksu 1 Brzezinka FabrycznaDolnaliniakolejowa 2-b III III C zabudowaprzemysłowa 2 Brzezinka BrzezińskaChrzanowskaDK1 4-d III II D Dworcowa

3 Brzezinka DK1ChrzanowskaCmentarna 2-c III II C Dworcowa

4 Brzezinka OrzeszkowejLeśnaliniakolejowa 2-b III III C Laryska

5 Brzezinka- DK1DworcowaCmentarna 2-b III II B Kosztowy Białobrzeska 6 Brzezinka- BrzezińskaDworcowaDK1 4-b II II C Kosztowy Dzióbka 7 Brzezinka-Larysz KonopnickiejJaworowa 3-b III III C FabrycznaDolnaSpokojna

8 Brzezinka-Larysz KonopnickiejLaryskaFabryczna 4-b III III C terenyprzemysłowe

9 Dzie ćkowice kompleksleśnyautostradaA1 1-b III I A (częśćpołudniowozachodnia)

10 Dzie ćkowice kompleksleśnyautostradaA1 1-b III I A (częśćśrodkowa)

11 Dzie ćkowice kompleksleśnyautostradaA1 1-b V I B (częśćpołudniowowschodnia)

12 Dzie ćkowice autostradaA1Długa(część 2-c IV II C północnozachodnia)

13 Dzie ćkowice DługaPrzemsza 1-b V III C 14 Dzie ćkowice autostradaA1Długa(część 1-c V II C południowowschodnia) 15 Dzie ćkowice kompleksleśnyautostradaA1 2-c III I B (częśćpółnocnozachodnia) 16 Kosztowy liniakolejowaGagarina 3-c VI III E Kosztowska

78 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

17 Kosztowy liniakolejowaKubicyKosztowska 3-c V IV E Gagarina

18 Kosztowy KosztowskaDzióbkaDK1 2-c V IV D kompleksleśnyPaderewskiego

19 Kosztowy DK1DzióbkaBiałobrzeska 2-c IV III C Cmentarnakompleksleśny

20 Kosztowy łąkiRzutna(częśćzachodnia) 1-a III II B 21 Kosztowy łąkiRzutna(częśćwschodnia) 1-a III II B

22 Kosztowy KopernikaDolnaliniakolejowa 3-b V III D Kubicy

23 Kosztowy KonopnickiejDolnaKopernika 2-b V IV D Zielnioka

24 Kosztowy KopernikaKubicyliniakolejowa 4-b V III D Zielnioka

25 Kosztowy-Krasowy Ziołowaliniakolejowa 3-d V III E Kościelniaka(częśćwschodnia)

26 Kosztowy-Krasowy ZielniokaliniakolejowaPCK 3-c V III D 27 Krasowy PlebiscytowaPCKZiołowa 2-c VI III D Kościelniaka 28 Krasowy kompleksleśnyOrłaDąbrówki 4-d IV III E

29 Krasowy Ziołowaliniakolejowa 3-d VI II E Kościelniaka(częśćśrodkowa)

30 Krasowy Ziołowaliniakolejowa 2-c VI II D Kościelniaka(częśćzachodnia)

31 Krasowy KrasowskaPlebiscytowa 2-c VI III D Kościelniakakompleksleśny (częśćwschodnia)

32 Krasowy KrasowskaPlebiscytowa 2-b V II C Kościelniakakompleksleśny (częśćzachodnia)

33 Krasowy PtasiaKonopnickiejZielnioka 3-d IV III D OrłaBiałego

34 Krasowy-Ławki kompleksleśnyDąbrówki 2-c IV III C Plebiscytowa

35 Morgi SienkiewiczaWybickiegoOfiar 2-b II III B Września

36 Morgi OfiarWrześniaWybickiego 2-b I III B Pukowca

37 Morgi SienkiewiczaOfiarWrześnia 2-a III III C PukowcaLaryska

38 Morgi GranicznaWybickiego 2-a III IV C SienkiewiczaLaryska

39 Morgi OfiarWrześniaLeśna 2-b III III C Wybickiego

40 Morgi LeśnaKochanowskiego 3-b III III C WybickiegoGraniczna

79 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

41 Morgi KochanowskiegoLeśnaOfiar 4-c II III C WrześniaWybickiego

42 Morgi-Brzezinka PukowcaWybickiegoLeśna 2-b III IV C OrzeszkowejLaryska

43 Wesoła ObrońcówWesterplatte3Maja 2-b V IV D 44 Wesoła ZaciszeObrońcówWesterplatte 2-b VI III D WiosnyLudówkompleksleśny 45 Wesoła kompleksleśnyZacisze 1-a VI III C ObrońcówWesterplatteZacisze 46 Wesoła Kręta3MajaObrońców 2-b V III C WesterplatteZacisze 47 Wesoła 3MajaKrętakompleksleśny 2-b V III C

48 Wesoła GranicznaPogodna3Maja 2-b V III C (częśćwschodnia)

49 Wesoła PogodnaGranicznaMorgowska 2-b IV III C 3Maja

50 Wesoła 3MajaSłonecznaGraniczna 1-a IV III C Laryska

51 Wesoła MorgowskaGranicznaSłoneczna 2-b V III C 52 Wesoła GranicznaPogodna3Maja 2-b VI IV D (częśćzachodnia) 53 Wesoła WiosnyLudówObrońców 2-c VI III D Westerplatte3MajaDzierŜonia Kryształowa 54 Wesoła-Krasowy 3MajaLaryskaPtasiaOrła 2-c V III D Białego 55 Ławki kompleksleśnyKasprowicza 3-c VI II D Murckowskagranicamiasta 56 Ławki KasprowiczaMurckowska 2-c VI III D

57 Ławki Murckowskaliniakolejowa 3-c VI III E Krasowska

58 Ławki kompleksleśnyMurckowska 3-d V III E Kasprowicza

59 Ławki zabudowaprzemysłowa 3-d V II D PlebiscytowaKrasowskalinia kolejowa

60 Ławki łąkiśródleśnewŁawkach 2-b V III C 61 Ławki MurckowskaKrasowskalinia 2-b VI III D kolejowakompleksleśny

80 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

VI. WST ĘPNA PROGNOZA DALSZYCH ZMIAN ZACHODZ ĄCYCH W ŚRODOWISKU

Obecny sposób zagospodarowania i u Ŝytkowania obszaru miasta b ędzie w przyszło ści w dalszym ci ągu, w wielu przypadkach, wpływa ć negatywnie na stan środowiska. Nie przewiduje si ę, poza skutkami zwi ązanymi z działalno ści ą górnicz ą, istotnych zmian w stosunku do stanu obecnego w nat ęŜ eniu procesów przekształce ń i degradacji środowiska.

Prognozowane skutki eksploatacji w ęgla kamiennego dla środowiska zostały przedstawione szczególowo w rozdziale IV.

Negatywne oddziaływanie przemysłu powinno utrzyma ć si ę na obecnym poziomie lub ulec ograniczeniu z uwagi na obowi ązuj ące przepisy prawne i standardy w odniesieniu do zasad ochrony środowiska w zakładach przemysłowych. W dalszej perspektywie po ograniczeniu lub zaprzestaniu wydobycia przez kopalnie stan środowiska mo Ŝe ulec znacz ącej poprawie.

Negatywne oddziaływanie istniej ących układów mieszkaniowych na środowisko mo Ŝe ulec ograniczeniu w przypadku poprawy systemu odprowadzania i oczyszczania ścieków oraz likwidacji cz ęś ci źródeł niskiej emisji. Szczególnie osi ągni ęcie pierwszego celu wydaje si ę bardzo realne w perspektywie ok. 5 lat. W zwi ązku z intensywn ą urbanizacj ą południowej cz ęś ci miasta zagro Ŝenie ze strony niskiej emisji prawdopodobnie si ę zwi ększy, przynajmniej do czasu upowszechnienia si ę przyjaznych środowisku systemów grzewczych.

Oddziaływanie obecnego układu komunikacyjnego na środowisko powinno utrzyma ć si ę w nast ępnych latach na podobnym do obecnego poziomie. Pojawienie si ę w otoczeniu dróg tranzytowych przyczyni si ę do zmniejszenia uci ąŜ liwo ści w rejonie centrum miasta.

W dalszym ci ągu b ędzie nast ępowała degradacja powierzchni ziemi w zwi ązku z powierzchniow ą eksploatacj ą kopalin. Skala przekształce ń i szkody dla środowiska b ędą miały charakter lokalny.

W przyszło ści mo Ŝna si ę spodziewa ć tak Ŝe korzystnych przekształce ń środowiska w zwi ązku z obecnym sposobem u Ŝytkowania cz ęś ci terenów, o czym poni Ŝej.

Wi ększo ść obszarów zdegradowanych przez górnictwo jest rekultywowana lub ulega procesom samorekultywacji. Z czasem mo Ŝna liczy ć, Ŝe procesy te doprowadz ą do powstania warto ściowych przyrodniczo siedlisk. Cz ęść terenów mo Ŝe zosta ć wykorzystana do rekreacji.

Liczne odłogowane obecnie u Ŝytki rolne mog ą przekształci ć si ę w przyszło ści w zbiorowiska le śne lub rzadziej w warto ściowe zbiorowiska niele śne.

81 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

VII. OKRE ŚLENIE PRZYRODNICZYCH PREDYSPOZYCJI DO KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ

Struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta powinna by ć kształtowana według zasad zrównowa Ŝonego rozwoju, co oznacza zachowanie wła ściwych proporcji pomi ędzy rozwojem społeczno-gospodarczym miasta a potrzebami środowiska naturalnego. System społeczno- gospodarczy oddziałuje przewa Ŝnie negatywnie na środowisko naturalne. Natomiast szereg elementów środowiska naturalnego oddziałuje pozytywnie na jakość Ŝycia mieszka ńców. Ich pozytywne oddziaływanie wi ąŜ e si ę z popraw ą warunków klimatycznych i sanitarnych, tworzeniem warunków do rekreacji. Wa Ŝna jest równie Ŝ ochrona unikatowych walorów środowiska ze wzgl ędów naukowych i dydaktycznych oraz zwi ększanie bioró Ŝnorodno ści. W tym kontek ście nale Ŝy d ąŜ yć do ochrony przed zabudow ą warto ściowych przyrodniczo, a tak Ŝe warto ściowych z uwagi na kształtowanie wła ściwej struktury przestrzennej miasta obszarów pełniących lub mog ących pełni ć głównie funkcje przyrodnicze. Zapewnienie im sprzyjaj ących warunków funkcjonowania wi ąŜ e si ę równie Ŝ z kształtowaniem ich otoczenia w taki sposób, aby zminimalizowa ć jego negatywne oddziaływanie.

Do terenów które powinny pełni ć przede wszystkim funkcje przyrodnicze zalicza si ę:

• obszary proponowane do obj ęcia ochron ą prawn ą (obszary chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, u Ŝytki ekologiczne),

• elementy środowiska wskazane do ochrony przed przekształceniami ze wzgl ędu na: warto ści przyrodnicze, wysokie walory krajobrazowe lub pełnion ą funkcj ę ekologiczn ą

• inne tereny (ł ąki, drobne zadrzewienia lub nieu Ŝytki) o istotnym znaczeniu dla zachowania ci ągło ści procesów przyrodniczych, stanowi ące wraz z cz ęś ci ą wy Ŝej wymienionych obszarów tereny ci ągów ekologicznych,

Ci ągi ekologiczne w dolinach rzek, stanowi ące jeden z podstawowych elementów struktury przyrodniczej miasta, wymagaj ą ochrony przed przekształceniami. Jest to jeden z warunków utrzymania ró Ŝnorodno ści biologicznej naturalnych siedlisk, niele śnych zbiorowisk ro ślinnych i fauny. Zachowanie naturalnie wilgotnych i okresowo zalewanych ł ąk nie b ędzie mo Ŝliwe przy realizacji inwestycji, które powoduj ą zmiany stosunków wodnych i lokalne zacie śnianie korytarzy ekologicznych. Zwraca si ę uwag ę, Ŝe naturalne uwarunkowania nie sprzyjaj ą ich zabudowie i wykorzystaniu rolniczemu.

• pozostałe lasy,

• warto ściowe zadrzewienia (poza ci ągami ekologicznymi), szczególnie zadrzewienia śródpolne,

• warto ściowe fragmenty zieleni urz ądzonej (Park Zamkowy, Promenada, Słupna)

• utrwalone zalewiska pogórnicze,

• warto ściowe, podlegaj ące procesowi renaturalizacji osadniki.

• obszary zalewowe.

82 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.8 Obszary warto ściowe przyrodniczo

83 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Tereny otwarte Mysłowic stanowi ą istotny element struktury ekologicznej regionu, zapewniaj ący ci ągło ść przestrzenn ą terenów biologicznie czynnych oraz natlenianie obszaru. Nale Ŝą do nich przede wszystkim kompleksy le śne w centralnej, zachodniej i południowej cz ęś ci miasta, kompleks stawów Hubertus, oraz pasma dolin Przemszy, Boliny, Boliny Zachodniej i Rowu Kosztowskiego. Południkowy i równole Ŝnikowy przebieg tych dolin stanowi o mo Ŝliwo ści powstania „rusztu” ekologicznego, który ł ącz ąc wszystkie zasadnicze elementy środowiska przyrodniczego, mo Ŝe wpływa ć na popraw ę warunków Ŝycia mieszka ńców miasta, oraz umo Ŝliwi ć prawidłowe funkcjonowanie mniejszych i niepowi ązanych z nim bezpo średnio elementów środowiska przyrodniczego o charakterze „wysp”.

Potrzeba ochrony obszarów wa Ŝnych dla zachowania cennych siedlisk i zbiorowisk ro ślinnych, oraz ostoi i migracji zwierz ąt, wskazuje na konieczno ść ochrony terenów stanowi ących biocentra, obszary w ęzłowe i korytarze ekologiczne. Na terenie Mysłowic obszar taki stanowi kompleks lasów w południowej cz ęś ci miasta (lasy ławecko-dzie ćkowickie) wraz z s ąsiaduj ącymi terenami rolniczymi i zadrzewieniami w rejonie zwałowiska pyłów Elektrowni Jaworzno III. Istotn ą barier ę w funkcjonowaniu tego ci ągu stanowi autostrada A4, otoczona ogrodzeniami. Na przej ście dla zwierz ąt mo Ŝna byłoby w tym miejscu zaadaptowa ć szeroki prze świt pod wiaduktem nad torami kolejowymi i lokaln ą drog ą, przy czym utrzymanie proponowanej funkcji ekologicznej tego miejsca wymagałoby zadrzewienia bezpo średniego s ąsiedztwa wiaduktu.

Istnieje równie Ŝ potrzeba zachowania szlaku migracji pomi ędzy miejscami przyrodniczo cennymi wyst ępuj ącymi w śród obszarów zurbanizowanych a ci ągiem ekologicznym obejmuj ącym lasy w południowej cz ęś ci miasta i śródle śne zbiorniki w rejonie „Wesołej Fali”. Funkcj ę takiego „korytarza” mo Ŝe pełni ć rzeka Przyrwa wraz z dopływami i towarzysz ącymi im zadrzewieniami oraz ekstensywnie u Ŝytkowanymi ł ąkami.

Kompleks Lasów Mysłowickich stanowi teren ekologicznie wa Ŝny dla miasta – z tego wzgl ędu obszar ograniczony lini ą kolejow ą do kop. Wieczorek, autostrad ą A4 i Obrze Ŝną Zachodni ą oraz tereny na południe od autostrady A4, powinny podlega ć szczególnej ochronie przed zainwestowaniem.

Budowa geologiczna garbu Dzie ćkowic jest jednym z najcenniejszych walorów przyrodniczych południowej cz ęś ci miasta. Dobrze zachowane kamieniołomy i łomiki wyst ępuj ące w strefie kraw ędziowej i cz ęś ciowo wierzchowinowej, decyduj ą o warto ści naukowej i dydaktycznej tego miejsca, wyj ątkowej w skali regionu. Ochron ę obszaru Zr ębowych Pagórów Imieli ńskich ocenia si ę jako potrzeb ę o znaczeniu ponadlokalnym i wskazuje na potrzeb ę jej rozszerzenia na tereny sąsiaduj ące.

Wysokie walory krajobrazowe najcenniejszych przyrodniczo terenów wymagaj ą ochrony poprzez odpowiednie kształtowanie ich otoczenia. Istotne jest, aby plany zainwestowania kolejnych obszarów w mie ście uwzgl ędniały potrzeb ę zachowania cennych ekspozycji widokowych.

84 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Ryc.9 Ochrona ekspozycji widokowych

85 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

VIII. OCENA PRZYDATNOŚCI ŚRODOWISKA DLA RÓ śNYCH RODZAJÓW UśYTKOWANIA I FORM ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU

Przydatno ść dla rolnictwa

Mimo, Ŝe blisko połowa gruntów w mie ście jest nominalnie rolna, rolnictwo znalazło si ę w większo ści dzielnic w fazie schyłkowej.

W ocenie przydatno ści rolniczej uwzgl ędniono: jako ść gleb, kultur ę roln ą oraz stopie ń zmian antropogenicznych, w tym degradacji gleb.

Ze wzgl ędu na walory rolniczej przestrzeni produkcyjnej na obszarze miasta mo Ŝna wyodr ębni ć tylko 1 obszar (Dzie ćkowice), gdzie wyst ępuj ą korzystne warunki glebowe, wzgl ędnie wysoka kultura rolna oraz niewielki stopie ń degradacji gleb.

Pozostałe tereny słabo nadaj ą si ę do prowadzenia gospodarki rolnej. W rejonie miejscowo ści Ławki i Krasowy wyst ępuje wzgl ędnie dobra kultura rolna, ale gleby s ą słabe (głównie IV i V klasy), a ponadto niektóre kompleksy s ą nadmiernie ska Ŝone metalami ci ęŜ kimi. Czym bardziej na północ tym bardziej kultura rolna zanika. W Wesołej i Margach mimo wzgl ędnie dobrych warunków bonitacyjnych kompleksy s ą mocno rozczłonkowane zabudow ą, w du Ŝym stopniu odłogowane, cz ęsto te Ŝ nie s ą spełnione standardy odno śnie jako ści gleb (przekroczone zawarto ści: kadmu, ołowiu i cynku). Pozostało ści u Ŝytków rolnych w rejonie Brzezinki i Brz ęczkowic s ą z reguły ponadnormatywnie ska Ŝone metalami ci ęŜ kimi.

Przydatno ść dla zabudowy

Ocen ę przydatno ści terenów miasta do zabudowy przeprowadzono bez rozró Ŝnienia funkcji przyszłej zabudowy. Przyj ęte kryteria oceny (w oparciu o cechy środowiska) dopasowano przede wszystkim dla przypadków realizacji zabudowy mieszkaniowej.

W ocenie przydatno ści terenów do zabudowy uwzgl ędniono nast ępuj ące uwarunkowania:

• warunki topoklimatyczne

• nachylenie terenu

• wpływ eksploatacji górniczej na powierzchni ę

• poło Ŝenie w strefach potencjalnych zagro Ŝeń zalaniem lub podtopieniami

• stopie ń nara Ŝenia terenu na zanieczyszczenia zbiorników wód podziemnych

Przyj ęto zało Ŝenie, Ŝe warunki geologiczno-in Ŝynierskie, z uwagi na charakter powierzchniowej pokrywy osadowej, s ą na całym obszarze miasta dostateczne lub dobre, a pogarszaj ą si ę jedynie na stromych zboczach, w miejscach płytkiego zalegania wód gruntowych w miejscach wyst ępowanie osadów torfowych, w obr ębie gruntów nasypowych oraz w strefach wyst ępowania płytkich zrobów.

Wysoka przydatno ść do zabudowy charakteryzuje wszystkie tereny poło Ŝone poza wyznaczonymi strefami bezpo średniego i potencjalnego zagro Ŝenia powodziowego, o łagodnym nachyleniu < 8%, o korzystnym lub neutralnym nasłonecznieniu, poza strefami predestynowanymi do tworzenia si ę

86 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

zastoisk chłodnego powietrza oraz mgieł oraz nie obj ęte lub obj ęte w niewielkim stopniu (maks. I kategoria odkształce ń) prognozowanymi skutkami eksploatacji górniczej.

Średnia ; w stosunku do poprzedniej kategorii ocena obni Ŝona jest ze wzgl ędu na pogorszone warunki fizjograficzne (niekorzystne nasłonecznienie, lokalizacja w strefie predestynowanej do tworzenia si ę zastoisk chłodnego powietrza oraz mgieł, nachylenie terenu 8 – 15%) lub wyst ępowanie znacz ących negatywnych skutków eksploatacji górniczej (II i III kategoria odkształce ń)

Niska ; obejmuje tereny poło Ŝone w wyznaczonych strefach potencjalnego zagro Ŝenia powodziowego, tereny o nachyleniu > 15% lub obszary obj ęte silnymi wpływami eksploatacji górniczej (IV kategoria odkształce ń, w strefach płytkiego górnictwa)

Grunty nasypowe ; kategoria ta obejmuje tereny hałd i składowisk odpadów komunalnych. Stopie ń przekształcenia warunków geologiczno-in Ŝynierskich jest znaczny lub całkowity. Ewentualne zainwestowanie tych terenów musi by ć poprzedzone szczegółowymi badaniami geologiczno- gruntowymi, w wyniku których mo Ŝe by ć dopiero okre ślony niezb ędny zakres rekultywacji pod k ątem przyszłej inwestycji.

Ogólnie nieco gorzej ocenia si ę przydatno ść do zabudowy terenów poło Ŝonych na obszarze wysokiego zagro Ŝenia zbiorników wód podziemnych, z uwagi na zwi ązane z tym potencjalne zagro Ŝenia dla środowiska.

87 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

IX. UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE (WNIOSKI, ZALECENIA)

Uwarunkowania wynikaj ące z budowy geologicznej i rze źby terenu

Północne obrze Ŝa oraz południow ą cz ęść terenu miasta pokrywaj ą przewa Ŝnie piaski lub Ŝwiry lodowcowe i wodnolodowcowe. Charakteryzuj ą si ę one ogólnie korzystnymi warunkami posadowienia obiektów budowlanych. W obr ębie wychodni zwi ęzłych piaskowców karbo ńskich, przykrytych zwietrzelin ą nie grubsz ą ni Ŝ 2,0 m warunki geologiczno-in Ŝynierskie s ą równie Ŝ korzystne (Brz ęczkowice, cz ęś ciowo Brzezinka). Pogarsza ć si ę mog ą w obr ębie stref wychodni uskoków. W przypadku wyst ępowania w stropie karbonu mi ąŜ szych zwietrzelin oraz iłów, warunki posadowienia obiektów budowlanych s ą średnio korzystne lub dostateczne. Podobne warunki geologiczno - in Ŝynierskie panuj ą w obr ębie pokryw glin zwałowych o znacznym udziale frakcji iłowej, szczególnie iłów koloidalnych. Lokalnie, w dolinkach nieckowatych, w miejscach cz ęstego zawodnienia iłów przy jednoczesnym znacznym nachyleniu powierzchni terenu warunki geologiczno-in Ŝynierskie mog ą by ć niekorzystne.

W obszarach wychodni skał w ęglanowych warunki budowlane s ą najcz ęś ciej korzystne, lecz lokalnie mo Ŝliwe jest wyst ępowanie krasu.

W obr ębie płaskich den dolinnych, gdzie zalegaj ą aluwialne utwory piaszczyste, mułkowe i iłowe o du Ŝej zmienno ści wykształcenia, cz ęsto zawieraj ące przewarstwienia organiczne, a zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści < 2 m ppt, panuj ą zło Ŝone warunki gruntowe.

W przypadku Mysłowic istotnym uwarunkowaniem jest wyst ępowanie gruntów nasypowych. Charakteryzuj ą si ę one zmiennymi, cz ęsto niekorzystnymi warunkami posadowienia obiektów budowlanych. Ró Ŝny jest ich stopie ń zag ęszczenia, a tak Ŝe skład mechaniczny. Wi ększo ść nasypów ma charakter podpoziomowy (wypełniaj ą dawne wyrobiska piasku lub gliny albo niecki obni Ŝeniowe terenu). W przypadku zasypywania wyrobisk miąŜ szo ść nasypów mo Ŝe dochodzi ć do kilkunastu metrów. Starsze nasypy oprócz skały płonnej i gruntów rodzimych, mog ą zawiera ć odpady komunalne, gruz budowlany, fragmenty drewna i inne odpady. Zaleca si ę w przypadku lokalizacji na tych terenach obiektów budowlanych przeprowadzenie bada ń geologiczno- in Ŝynierskich w obr ębie gruntów nasypowych, w miejscach dawnego składowania odpadów.

Nachylenia terenu o warto ściach przekraczaj ących 25-30% wyst ępuj ą w obr ębie zbocza doliny Przemszy w Brz ęczkowicach oraz przełomowego odcinka doliny tej rzeki w Dzie ćkowicach. Ewentualna zabudowa w tych miejscach jest utrudniona; przeciw zabudowie zboczy przełomowego odcinka doliny Przemszy przemawia tak Ŝe postulowana ochrona krajobrazu tej formy geomorfologicznej.

Zró Ŝnicowane i czasem znaczne nachylenia terenu (najcz ęś ciej 2-12%, niejednokrotnie do 20-25%) oraz zmienno ść ekspozycji stoków w rejonie Larysza, Brzezinki, Morgów i Wesołej stwarza znacz ące uwarunkowanie dla zabudowy i zagospodarowania terenu, szczególnie w zakresie budowy kanalizacji. Dodatkowym utrudnieniem s ą dynamiczne zmiany ukształtowania powierzchni wywołane podziemn ą eksploatacj ą w ęgla kamiennego.

Uwarunkowania wynikaj ące z działalno ści górniczej

Na obszarach gdzie wyst ępuj ą lub wyst ąpi ą deformacje ci ągłe prognozuje si ę odkształcenia terenu mieszcz ące si ę na ogół w I – III kategorii. Deformacje wy Ŝszych kategorii wyst ąpi ć mog ą w

88 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

rejonie skrzy Ŝowania ul. 3 Maja i Laryskiej (IV kategoria), gdzie istnieje ekstensywna jednorodzinna zabudowa mieszkaniowa oraz w obr ębie składowiska popiołów elektrowni Jaworzno III (IV i V kategoria). Obiekty budowlane wznoszone na terenach podlegaj ących wpływom górniczym powinny by ć zabezpieczone na maksymalne deformacje prognozowane w danym miejscu, przy uwzgl ędnieniu wpływów obejmuj ących eksploatacj ę docelow ą.

W środkowo – zachodniej cz ęś ci Mysłowic prognozowane jest wyst ąpienie wstrz ąsów górotworu indukowanych robotami górniczymi wywołuj ących na powierzchni drgania o przyspieszeniu ponad 120 mm/s 2. Drgania o przyspieszeniach najwy Ŝszych (180 – 200 mm/s 2), wyst ąpi ć mog ą w rejonie ulic: Ptasiej, Konopnickiej, Laryskiej, Harcerzy Śląskich, Sienkiewicza, Morgowskiej i Równoległej; w rejonie poło Ŝonym na zachód od skrzy Ŝowania ul. 3 Maja i Pogodnej oraz w rejonie Starej Wesołej. Wstrz ąsy o wysokich energiach odnotowano tak Ŝe w północnej cz ęś ci Dzie ćkowic. Wymagane jest uwzgl ędnienie mo Ŝliwo ści wyst ąpienia drga ń przy projektowaniu obiektów budowlanych dla warto ści przyspiesze ń wy Ŝszych ni Ŝ 120 mm/s 2, przy czym przyjmuje si ę, Ŝe do warto ści 180 mm/s 2 (górnicza kategoria sejsmiczna 1a) stosuje si ę proste zabezpieczenia konstrukcji.

Na obszarach wyst ępowania starych, płytko poło Ŝonych wyrobisk, a tak Ŝe w rejonach deponowania skały płonnej o mi ąŜ szo ści nasypów ponad 2,0 m, wymagane jest szczegółowe rozpoznanie warunków posadowienia obiektów budowlanych uwzgl ędniaj ące wyst ępowanie skomplikowanych warunków gruntowych, zgodnie z przepisami rozporz ądzenia Ministra Spraw Wewn ętrznych i Administracji z dnia 24 wrze śnia 1998 r. w sprawie ustalania geotechnicznych warunków posadawiania obiektów budowlanych (Dz.U. Nr 126, poz. 839).

Obni Ŝenia terenu przewidywane w rejonie Dzie ćkowic, w tym pod korytem Przemszy (do 3,5 m) wymaga ć b ędą podnoszenia koryta rzeki w rejonie niecki lub przebudowy i pogł ębiania koryta na odcinku do 3,5 km.

Skutki eksploatacji złó Ŝ kamienia drogowego i budowlanego „Imielin - Północ” i „Imielin – Rek” w postaci rozrzutu odłamków skalnych i drga ń sejsmicznych zwi ązanych z u Ŝywaniem materiałów wybuchowych wymagaj ą wykluczenia mo Ŝliwo ści zabudowy nie tylko obszaru zło Ŝa, lecz tak Ŝe stref: rozrzutu odłamków skalnych, oddziaływania drga ń sejsmicznych i oddziaływania fali udarowej powietrza. Strefy te musz ą zawrze ć si ę w obr ębie terenu górniczego.

W południowej cz ęś ci Mysłowic, w rejonie wychodni triasowych wapieni i dolomitów znajduje si ę szereg nieczynnych kamieniołomów o wysoko ści ścian si ęgaj ącej kilkunastu metrów i nachyleniu do 90°. W ich obr ębie mo Ŝliwe jest wyst ępowanie obrywów i osypisk skalnych. Ze wzgl ędów bezpiecze ństwa powinno si ę wykluczy ć z mo Ŝliwo ści zabudowy obszar wewn ątrz tych kamieniołomów oraz stref ę poza górn ą kraw ędzi ą ścian, równ ą ok. 1,5-krotnej ich wysoko ści.

Uwarunkowania wynikaj ące z konieczno ści ochrony wód podziemnych i powierzchniowych

Zasoby wód podziemnych, istotne z gospodarczego punktu widzenia, zretencjonowane s ą w osadach tworz ących triasowe i karbo ńskie pi ętra wodono śne, w ramach których wydzielono:

• triasowy GZWP nr 452 Chrzanów (T/5)

• karbo ński GZWP nr 457 Tychy - Siersza (C/2)

Stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszczeniem wód GZWP i UPWP jest zró Ŝnicowany. Bardzo wysokie zagro Ŝenie (czas pionowej migracji zanieczyszcze ń z powierzchni do poziomu

89 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

wodono śnego < 2 lat) wyst ępuje w rejonie wychodni utworów triasu rozci ętych kamieniołomami i łomami oraz w obr ębie przełomowego odcinka doliny Przemszy przez Zr ębowe Pagóry Imieli ńskie. Średnim stopniem zagroŜenia wód podziemnych (5–25 – letni czas migracji zanieczyszcze ń) cechuje pozostał ą cz ęść obszaru wychodni skał triasowych oraz wychodnie wodono śnych osadów karbonu. Na obszarze wyst ępowania mi ąŜ szych pokryw osadów czwartorz ędowych, w cz ęś ci profilu słaboprzepuszczalnych, zagro Ŝenie jest niskie; bardzo niskie, gdy osady czwartorz ędowe pod ścielone s ą nieprzepuszczalnymi utworami trzeciorz ędu.

Lokalizacja przedsi ęwzi ęć mog ących by ć źródłem zanieczyszczenia wód podziemnych na terenach o wysokim stopniu zagro Ŝenia zanieczyszczeniem tych wód powinna by ć mo Ŝliwa jedynie pod warunkiem zastosowania najlepszej dost ępnej techniki, je Ŝeli technika ta zapewni pełn ą ochron ę przed przenikaniem zanieczyszcze ń do wód podziemnych, tak Ŝe w sytuacjach awaryjnych.

Na terenach o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych tereny przeznaczane pod zabudow ę i realizowana zabudowa powinny by ć przestrzennie skoncentrowane i obsługiwane systemem kanalizacji słu Ŝą cym do zbiorowego odprowadzania ścieków.

Na obszarach zasilania Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP), zakazana jest lokalizacja składowisk odpadów, tak Ŝe odpadów oboj ętnych.

Na obszarach zasilania Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP), nie nale Ŝy stosowa ć do prac in Ŝynieryjnych prowadzonych na wi ększ ą skal ę skały płonnej, szczególnie pochodz ącej z bie Ŝą cej produkcji kopal ń, gdy Ŝ zawiera ona substancje podlegaj ące ługowaniu, bezpo średnio lub po przemianach fizyko – chemicznych, mogące stanowi ć źródło zanieczyszcze ń wód podziemnych i powierzchniowych. Do niezb ędnych prac in Ŝynieryjnych na tych obszarach powinny by ć stosowane nie zanieczyszczone grunty rodzime, a w przypadku ich braku w niezb ędnej ilo ści – wył ącznie skała płonna składowana uprzednio na składowiskach odpadów przez czas wystarczaj ący do rozkładu minerałów siarczkowych i wyługowania produktów reakcji z mas skalnych.

Ochrona przed powodzi ą i podtopieniami

W Studium okre ślaj ącym obszar bezpo średniego zagro Ŝenia powodzi ą dla obszarów nieobwałowanych w zlewni rzeki Przemszy... (2003) nie wskazano obszarów bezpo średniego zagro Ŝenia powodziowego .

Według Ekspertyzy hydrotechnicznej... (1999) mo Ŝna wskaza ć obszary zagro Ŝone podtopieniami w dolinie Przemszy i Boliny (podtopione podczas powodzi w 1997 r.) oraz inne tereny potencjalnie zagro Ŝone podtopieniami (poło Ŝone poni Ŝej rz ędnych teoretycznego przepływu wody o prawdopodobie ństwie przepływu Q=1%)

Jako obszary mo Ŝliwych podtopie ń nale Ŝy ponadto traktowa ć pozostałe fragmenty den dolinnych i innych obni Ŝeń zwi ązanych z wyrobiskami i zapadliskami terenu w ci ągach dolinnych. W zwi ązku ze sposobem ich zagospodarowania, stanem technicznym koryt cieków i obiektów hydrotechnicznych, a tak Ŝe osiadaniami terenu wywołanymi eksploatacj ą w ęgla, mo Ŝe w przyszło ści w obr ębie tych terenów dochodzi ć do lokalnych podtopie ń. O ile w przypadku rzek: Rawy, Brynicy i Przemszy stwierdzono na podstawie obliczeń hydraulicznych, Ŝe prawdopodobie ństwo przej ścia katastrofalnej fali powodziowej jest bardzo małe, to w przypadku mniejszych cieków, o niewielkich obszarach zlewniowych, wyst ępuje pewna nieprzewidywalno ść co do poziomu przepływów wezbraniowych wywołanych deszczami nawalnymi o bardzo du Ŝym nasileniu.

90 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Dla obszarów zagro Ŝonych podtopieniami (zwłaszcza tych wskazanych na podstawie Ekspertyzy hydrotechnicznej... ) zaleca si ę ograniczanie wprowadzania nowej zabudowy, z uwagi na płytkie zaleganie wód gruntowych, mo Ŝliwo ść wyst ąpienia lokalnych wezbra ń (na mniejszych ciekach) o trudnej do przewidzenia wielko ści, oraz trudno ści z odprowadzaniem wód deszczowych.

Ewentualna zabudowa tych terenów powinna by ć mo Ŝliwa wył ącznie pod warunkiem zastosowania rozwi ąza ń technicznych zabezpieczaj ących obiekty przed potencjalnymi zagro Ŝeniami:

• rezygnacja z podpiwnicze ń

• wyniesienie 1 poziomu u Ŝytkowego co najmniej 1 m powy Ŝej górnej kraw ędzi koryta cieku

• dla zabezpieczenia przed mo Ŝliwo ści ą naruszenia konstrukcji budynku w wyniku podmycia skarpy koryta nale Ŝy go odsun ąć na bezpieczn ą odległo ść (nie mniej jednak ni Ŝ 15 m od górnej kraw ędzi skarpy).

• projektowane obiekty nie powinny w istotny sposób utrudnia ć odpływu (przepływu) wód opadowych, w szczególno ści nie powinny pogarsza ć warunków wodnych w obr ębie s ąsiednich nieruchomo ści (nale Ŝy wykluczy ć w okre ślonych przypadkach zmian ę ukształtowania terenu i budow ę niektórych rodzajów płotów, które mogłyby wpłyn ąć w niekorzystny sposób na przepływ wód powierzchniowych); nowe zagospodarowanie terenu powinno korespondowa ć z systemem odprowadzania wód opadowych (kanalizacj ą deszczow ą, systemem otwartych rowów)

Zagro Ŝenie ze strony fali awaryjnej w przypadku zniszczenia zapory czołowej Zbiornika Kozłowa Góra jest niewielkie i bardzo mało prawdopodobne. Zaleca si ę jednak rezygnacj ę z niektórych rodzajów zagospodarowania terenów strefy dobiegu fali awaryjnej. Nale Ŝy ogranicza ć stały pobyt ludno ści na tym terenie, w szczególno ści nie lokalizowa ć na tym terenie obiektów infrastruktury społecznej (przedszkola, szkoły, szpitale itp.). Nie nale Ŝy równie Ŝ lokalizowa ć obiektów gospodarczych, których zalanie mo Ŝe doprowadzi ć do du Ŝych strat materialnych, albo do katastrofy ekologicznej.

W przypadku wałów przeciwpowodziowych nale Ŝy stosowa ć przepisy Prawa wodnego:

Dla zapewnienia szczelno ści i stabilno ści wałów przeciwpowodziowych zabrania si ę: 1) przeje ŜdŜania przez wały oraz wzdłu Ŝ korony wałów pojazdami, konno lub przep ędzania zwierz ąt, z wyj ątkiem miejsc do tego przeznaczonych; 2) uprawy gruntu, sadzenia drzew lub krzewów na wałach oraz w odległo ści mniejszej ni Ŝ 3 m od stopy wału po stronie odpowietrznej; 3) rozkopywania wałów, wbijania słupów, ustawiania znaków przez nieupowa Ŝnione osoby; 4) wykonywania obiektów budowlanych , kopania studni, sadzawek, dołów oraz rowów w odległo ści mniejszej ni Ŝ 50 m od stopy wału po stronie odpowietrznej; 5) uszkadzania darniny lub innych umocnie ń skarp i korony wałów.

Ochrona obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, powi ąza ń ekologicznych i krajobrazu

Do najcenniejszych przyrodniczo obszarów miasta zalicza si ę: tereny proponowane do obj ęcia ochron ą prawn ą oraz okazy drzew o rozmiarach pomnikowych, obj ęte ochron ą prawn ą i proponowane do obj ęcia ochron ą prawn ą. Wszystkie te obszary i obiekty zostały wymienione i scharakteryzowane w rozdziale II.

91 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Postuluje si ę uwzgl ędnienie potrzeby ochrony tych terenów i obiektów w dokumentach planistycznych, poprzez okre ślenie przeznaczenia terenu i zasad zagospodarowania w sposób, który nie b ędzie prowadzi ć do utraty ich walorów. Mo Ŝna dopu ści ć na tych terenach mo Ŝliwo ść realizacji inwestycji zwi ązanych z budow ą sieci infrastruktury technicznej oraz istotnych dla funkcjonowania miasta powi ąza ń drogowych - wynikaj ących z uchwalonego Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Mysłowice. Nale Ŝy d ąŜ yć w takich przypadkach do minimalizacji negatywnego wpływu realizowanych inwestycji na środowisko przyrodnicze i krajobraz.

Wa Ŝne jest, aby realizowane w przyszło ści inwestycje nie utrudniały przemieszczania si ę zwierz ętom wodnym i wodno-lądowym. Zastosowane rozwi ązania techniczne umocnie ń brzegów oraz konstrukcji mostów powinny minimalizowa ć negatywny wpływ obiektów na środowisko przyrodnicze.

Obszary o niekorzystnych warunkach topoklimatycznych

Na terenie miasta nie wyst ępuj ą obszary o wybitnie niekorzystnych warunkach topoklimatycznych, na których nale Ŝałoby całkowicie wykluczy ć mo Ŝliwo ść zabudowy mieszkaniowej. Cz ęść obszarów cechuje si ę niekorzystnymi warunkami klimatu lokalnego:

• niekorzystne nasłonecznienie - zaleca si ę rezygnacj ę z zabudowy lub ograniczenie jej intensywno ści; zaleca si ę rezygnacj ę z wprowadzania zieleni wysokiej, ewentualne zalesienia i zadrzewienia nie powinny dodatkowo pogarsza ć warunków solarnych na tych terenach oraz na terenach s ąsiednich.

• nara Ŝone na tworzenie si ę zastoisk chłodnego powietrza oraz cz ęstych mgieł - zaleca si ę ograniczenie intensywno ści zabudowy, aby nie doprowadzi ć do zbyt du Ŝej koncentracji źródeł niskiej emisji oraz nie utrudni ć przewietrzania terenu; nie powinno si ę tworzy ć ci ągów zwartej zabudowy uło Ŝonych poprzecznie do osi doliny lub przewa Ŝaj ących kierunków wiatrów.

• zagro Ŝone koncentracj ą zanieczyszcze ń w powietrzu (obszary inwersyjne nara Ŝone na uci ąŜ liw ą imisj ę zanieczyszcze ń pochodz ących z niskiej emisji i innych źródeł zanieczyszcze ń - głównie liniowych i powierzchniowych; poprawa warunków sanitarno-zdrowotnych na tych terenach jest zale Ŝna od ograniczenia niskiej emisji, ograniczenia ruchu pojazdów (budowa nowych dróg tranzytowych w otoczeniu miasta, poprawa płynno ści ruchu), likwidacji istniej ących hałd i osadników oraz rekultywacji biologicznej terenów niwelowanych z u Ŝyciem skały płonnej.

Inne uwarunkowania

W zwi ązku z du Ŝym nat ęŜ eniem hałasu komunikacyjnego wzdłu Ŝ głównych dróg, zaleca si ę, aby lokalizacja zabudowy mieszkaniowej, a zwłaszcza zabudowy zwi ązanej ze stałym lub wielogodzinnym pobytem dzieci i młodzie Ŝy, domów opieki i szpitali uwzgl ędniała wymogi ochrony przed hałasem. Wi ąŜ e si ę to z odsuni ęciem tej zabudowy na bezpieczn ą odległość od źródła hałasu.

92 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Źródłem informacji na temat rozprzestrzeniania si ę hałasu komunikacyjnego powinna by ć mapa akustyczna, do wykonania której miasto jest prawnie zobligowane.

Nale Ŝy d ąŜ yć do zwi ększenia powierzchni gruntów zalesionych i zadrzewionych kosztem gruntów nasypowych (rekultywowanych wyrobisk, osadników i hałd), nieprzydatnych dla rolnictwa i mało przydatnych do zabudowy oraz gruntów rolnych o obni Ŝonym potencjale - klasy "D" i "E" - według oceny dokonanej w rozdziale V.

Ze wzgl ędu na potencjał u Ŝytkowy szczególnej ochronie powinien podlega ć kompleks rolny poło Ŝony w Dzie ćkowicach. Jest to istotne równie Ŝ ze wzgl ędu na ochron ę krajobrazu. Nale Ŝy te Ŝ w miar ę mo Ŝliwo ści d ąŜ yć do ochrony pozostałych kompleksów rolnych zaliczonych do klasy "A" i "B".

93 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

LITERATURA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

• Absalon D., Jankowski A.T., Le śniok M., Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1: 50000. Ark.: Mysłowice, GUGiK, Warszawa, 2003.

• Aneks do projektu budowlanego – cz ęść drogowa. Obiekt: Składowisko Odpadów Komunalnych w Mysłowicach. Pracownie badawczo – naukowe Ekosystem sp. z o.o. w Zielonej Górze, Zielona Góra 2003.

• Aneks do projektu budowlanego rekultywacji wysypiska odpadów komunalnych w Mysłowicach – Wesołej. Konsorcjum: „HALLER-2” s.c. Katowice, Zakład Ochrony Środowiska „EKO-SON II” Tychy.

• Aneks do projektu budowlanego. Obiekt: Składowisko Odpadów Komunalnych w Mysłowicach. Pracownie badawczo – naukowe Ekosystem sp. z o.o. w Zielonej Górze, Zielona Góra 2003.

• Badania zawarto ści metali ci ęŜ kich (kadmu, ołowiu, cynku), azotanów, odczynu (pH) w glebach gminy Mysłowice oraz ocena uzyskanych wyników pod wzgl ędem przydatno ści badanych terenów uŜytków rolnych do produkcji upraw. O środek Bada ń i Kontroli Środowiska – Przedsi ębiorstwo Pa ństwowe – w Katowicach, Katowice, sierpie ń 2005.

• Baza danych INFOGEOSKARB prowadzona przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny. http://baza.pgi.waw.pl/igs/.

• Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001 r. Ministerstwo Środowiska. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa, 2002.

• Budowa geologiczna Polski t.l Stratygrafia. Cz. 2 Mezozoik, Wyd. Geol. Warszawa 1973.

• Czylok A., G ądek B., Tyc A., Przyroda Mysłowic, przewodnik przyrodniczy po mie ście Mysłowice. Wydawnictwo Urz ędu Miasta Mysłowice, Mysłowice 2002.

• Decyzja nr 171/2002 o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w sprawie projektowanej budowy składowiska odpadów komunalnych wraz z przył ączami do niego i drog ą dojazdow ą w Mysłowicach. Prezydent Miasta Mysłowice, 2002.

• Ekspertyza hydrotechniczna gminy Mysłowice dla potrzeb Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Mysłowice, Biuro Rozwoju Regionu w Katowicach, Politechnika Krakowska, 1999.

• Instrukcja post ępowania na wypadek awarii zapory pi ętrz ącej zbiornika wodnego Kozłowa Góra. Okre ślenie stref zagro Ŝonych fal ą powstał ą na skutek awarii zapory. „HydroProjekt” Warszawa sp. z o.o., 1998.

• Kondracki Jerzy: Geografia fizyczna Polski. (wyd. IV), PWN, Warszawa 1981.

• Kruczała A. [red.] - Atlas klimatu województwa śląskiego, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Oddział w Katowicach, Katowice 2000.

• Mapa form geomorfologicznych ze szczególnym uwzgl ędnieniem form antropogenicznych - woj. katowickie 1 : 25 000. Ark.: 53122, 53124, 53142. PPGK, Warszawa 1986 - 1987

• Mapa Geologiczna Polski 1 : 200 000. A – mapa utworów powierzchniowych. Ark. Cieszyn. Opr. W. Ryłko, Z. Paul. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1992.

• Mapa Geologiczna Polski 1 : 200 000. B – mapa bez utworów czwartorz ędowych. Ark. Cieszyn.

94 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

Opr. W. Ryłko, Z. Paul. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1992.

• Mapa Geologiczno - Gospodarcza Polski 1: 50 000. wraz z obja śnieniami. Opr. L. Jochemczyk, K. Olszewska. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1998.

• Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1 : 500 000. Red. A.S. Kleczkowski. Instytut Hydrogeologii i Geologii In Ŝynierskiej Akademii Górniczo - Hutnicza. Kraków, 1990.

• Mapa warunków wyst ępowania, u Ŝytkowania, zagro Ŝenia i ochrony zwykłych wód podziemnych Górno śląskiego Zagł ębia W ęglowego i jego obrze Ŝenia 1 : 100 000. Red.: A. Ró Ŝkowski, T. Rudzi ńska- Zapa śnik, A. Siemi ński. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1997

• Mapy glebowo - rolnicze 1:5000 miasta Mysłowice, Biuro Geodezji i Terenów Rolniczych (uzyskano w 1998 r.).

• Notatka słu Ŝbowa do sprawozdania z bada ń stanu termicznego nr R/14/2003. Główny Instytut Górnictwa, Zakład Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska Katowice, Katowice 2003.

• Operat wodno – prawny na odprowadzanie wód opadowych do gruntu. Obiekt: Składowisko Odpadów Komunalnych w Mysłowicach. Pracownie badawczo – naukowe Ekosystem sp. z o.o. w Zielonej Górze, Zielona Góra 2003.

• Pismo dotycz ące opinii lokalizacyjnej dla projektowanego składowiska odpadów komunalnych dla miasta Mysłowice. Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. w Warszawie, Regionalny Oddział Przemysłu w Świerklanach, Świerklany 2000.

• Plan gospodarki odpadami dla miasta Mysłowice. Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego Oddział Zamiejscowy w Katowicach „Centrum Gospodarki Odpadami”, 2004.

• Program Ochrony Środowiska w Gminie Mysłowice. Analiza sytuacyjna. Consulting In Ŝynieria Technologia, 2001.

• Projekt budowlany rekultywacji likwidowanego wysypiska odpadów komunalnych w Mysłowicach – Wesołej. Konsorcjum: „HALLER-2” s.c. Katowice, Zakład Ochrony Środowiska „EKO-SON II” Tychy, Katowice-Tychy 1999.

• Projekt prac geologicznych dla okre ślenia warunków hydrogeologicznych i geologiczno- in Ŝynierskich w zwi ązku z projektowaniem składowiska odpadów komunalnych w Mysłowicach przy ul. B. Świerczyny. P.P.B. “INTEREKO” sp. z o.o. w Katowicach, Katowice 1997.

• Przegl ąd ekologiczny w zakresie pomiaru hałasu pochodz ącego od DK 79 (ul. Katowicka) w rejonie budynku wielorodzinnego 11A. Biuro Konsultingowe Ochrony Środowiska Ekosystem Śląsk, Mysłowice 2004

• Raport o oddziaływaniu na środowisko składowiska odpadów komunalnych w Mysłowicach. Zakład Oczyszczania Miasta Mysłowice.

• Raport o oddziaływaniu na środowisko składowiska odpadów komunalnych w Mysłowicach – ul. Świerczyny i Zachodnia. Etap pozwolenia na budow ę. Zakład Oczyszczania Miasta Sp. z o.o.w Mysłowicach, Katowice 2002.

• Raport o stanie sanitarnym powietrza w województwie śląskim w roku 2003, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Katowicach, Katowice, 2004.

95 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA MIASTA MYSŁOWICE

• Raport o stanie sanitarnym powietrza w województwie śląskim w roku 2004, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Katowicach, Katowice, 2005.

• Składowisko Odpadów Komunalnych w Mysłowicach – Projekt Budowlany. Przedsi ębiorstwo Projektowo Wykonawcze i Usług Techniczno – Handlowych „EKOL” sp. z o.o., 1999.

• Sprawozdanie z wykonania bada ń wska źnika zag ęszczenie gruntu na temacie: rekultywacja wysypiska odpadów komunalnych w Mysłowicach – Wesołej. Red.: mgr W. Stasiniewicz, 2003.

• Stan środowiska w województwie śląskim w 2003 r. Inspekcja Ochrony Środowiska, Śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Katowice 2004.

• Stan środowiska w województwie śląskim w latach 1999-2000. Inspekcja Ochrony Środowiska, Śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Katowice 2001.

• Studium okre ślaj ące obszar bezpo średniego zagro Ŝenia powodzi ą dla obszarów noeobwałowanych w zlewni rzeki Przemszy na terenie działania regionalnego zarz ądu gospodarki wodnej Gliwice. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddz. w Krakowie, Zakład Systemów Wodnogospodarczych, Kraków 2003.

• Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Mysłowice, Biuro Rozwoju Regionu w Katowicach, 1999.

• Szponar A., Rinke Z., Metody bada ń geografii fizycznej. Cz.I – Praktyczne zastosowanie geografii fizycznej. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1981.

• Uproszczony plan urz ądzenia lasu komunalnego miasta Mysłowice na lata 2001 – 2010, Biuro Projektów Le śnych, Katowice.

• Wykonanie bada ń zanieczyszczenia gleb metalami ci ęŜ kimi i WWA w 11 ogrodach działkowych zlokalizowanych na terenie m. Mysłowice. Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach, Katowice 2001

• Zanieczyszczenie atmosfery w województwie śląskim w latach 2000 - 2001, Śląska Wojewódzka Stacja Sanitarno - Epidemiologiczna w Katowicach, Katowice 2002.