Federación Galega Pola Cultura Marítima 'I

Illa de Arousa, 3,4,5e6dexullode2003

federación galega pola cultura marítima 'I

Edita: Federación Galega pola Cultura Marítima

Coordinación: Xabier Trepat

Desefío e Maquetación: Afonso M. Mourelos Rodifío

Labor editorial: AMR Comunicación. feaeraoion gaiega pola cuitiura masl Dep. Legal. PO-288103

SUMARIO Mascarón de Proa...... Foulas e Ronseis...... Os Catalans: A Salga e a Conserva: A industria na Illa de Arousa...... Sobre o mar como territorio construido, ...... Opatrimonio da auga, memoria da humanidade...... O mar, o barco e o marifieiro en Avilés de Taramancos e nos poetas da súa Xeración......

Galeóns de Elanova de Avousa...... , ......

Museu de Marinha...... O Museo Massó......

A vela latina: un nexo cultural......

Le Chasse-Maree......

Paseo sentimental na barca do Sil......

Yonqueremos ter que recuperar ...... , ., , , ...... , .. , ......

Unha catástrofe evitable: O Prestige...... , , ......

O mar de Ponte nas ondas...... , ......

Proxecto Platuxa...... , ......

'4 Atalaia: Xa veremos......

XA ESTAMOS DE VOLTA, OCPTBA MZ NESTE MAXARQN DE ROAPBESEN- TANDO, COMO CADA DOUS ANOS, UNI-IA NOVA EDICIÓN DA REVISTA, ABARLOADA Ó ENCONTRO DE ~BARCACIQNS TRADICIONAIS DE GALICIA. A ILLA DE AROUSAÉ O LUGAR ELIXIDO POLA FEDERACI~NGALEGA POLA CULTURA MARíTlMA (FCíCM) PARA CELEBRAR ESTE ENCONTRO; COMO NON SOMOS DE NAVEGAR EN SOLKARIO, ACOMP~AANNOS NESTA SINGRADURA A ASQCIACI~N CULTURAL DORNAE A COMISIÓN mo- ENCOMRO; BAIXO ESfE ÚLTIMO NOME AGQCI.IASE E RERRESÉNTASETODO O POBO DA ILLA,XUNTOS ROLA SOA CULTURA, CULTURA QUE SE NALGÚN POBO MARlfiEIRO SE CONSERVA BEN WA, ESfE POBO É A ILLA DE AROUSA. VOLMMOS AS ORIXES, A AQUELAS REGATAS E VOLTAS IUA EN DORNAS A VELA QUE ALC~NSPESADOS SE NEGARON A ESQUECER; XA CCIOVEU DAQUELA. TANTO QUE ATA A FEDERACI~NESTA DE ANIMRSARIO. 10 SON OS ANOS QUE LEVAMOS NAVEGANDO, CONFERENCIANDO, EXPOfiENDQ, RECUPERANDO, CONSTRU~NDO,PUEXANDO POR UNI-IA CULTURA E UNI.IAS TRADICI~NSQUE POUCO A POUCO ~ANESMORECENDO. jE POR QUE O FACEMOS i. POIS PORQUE NOS GUSTA E PORQUE NOS DA A GANA. O ENCONTRO DESTE ANO PRESEMA DOAS NOVDADES IMPORTANTE3 POR VEZ PRIMEIRA, AD~CASEO ENCONTRO A UNI.IA REXIÓN OU PAÍS DETERMINADO. E POR SUPOSTO ESTE PAíS É ~ORTUGAL;1 É POR QUE i POIS PORQUE SON OS NOSOS VECIfiOS, POLA IMPORTANCIA DO SEU PATRIMONIO, PORQUE LEVAMOS ANOS NAVECIANDO CON ELES, PORQUE NOS CONTARON A VERDADE CANDO O RESTIGE, FOR QUE MENOS MAL QUE NOS QUEDA ?ORTUGAL, ... A SECIUNDA NOVIDADE f O PAMLLÓN DOS MUSEOS,UNI-IA CARPA QUE VAI CONTAR CUNI.IA RERRESENTACI~NDE TQDOLOS MUSEOS MAR~IMOSGALEGOS E VARIO5 DOS MUSEOS DA RN~NSULAIBÉRICA. Ó REDOR DESDE ~AVLLÓN CEL~RANSEUNI.IAS XORNADAS SOBRE OS MUSEOS DO MAR, ORGANIZADAS ROLO MUSEODO MAR DE GALICIA. SOBRE PORTUGAL E SOBRE OS MUSEOSFALAMOS EN VARIOS ARTIGOS DA REVISTA. 1-181 DOUS ANOS, NESTE MESMOMASCARÓN DE PROA, FALABAMOSDOS BQS VENTOS QUE EMWRRABAN A FEDERACI~NGALEGA POLA CULTURA MAR~IMA; ERAN VENTOS PORTANTES, DUN LARCrO, RERFECTOS PARA NAVEGAR. FERO WUECEMONOS DAS MAREAS; E VÉUSENOS ENRIBA TODO UN MUNDO DE MAREA NEGRA, TANTA QUE O MAR QUEDOU NECRO, SUCIO, TRISTE E SQLKARIO E A TERRA CI.IEA DE BERRO5 DE RABIA E DE SQLIDARIEDADE. PEno A PESAR DA NEGRURA, AQU~TES NAS TOAS MANS A NOSA REVISTA, FEITA LOXICAMENfE EN PAPEL RECICLADO. CiRACIAS A TODAS E TODOS OS QUE TEDES COLABORADO NA SOA ELABORACIÓN E ÓS LECTORES, ESPERO QUE DISRVIEDES NAVEGANDO ROLAS SOAS PAXINAS.

XABIER TREPAT PRESIDENTE F,G,C.M. "É hora, capitán, collamos rumbo de cara ao tempo que ficou no olvido, ese espello de brétemas que ás veces se ilumina no fondo da memória e fai brillar en lampos unha tarde que nunca volverá. Pero está viva. " ("Últimafuxida a Harar". Avilés de Taramancos)

Escorrega polas jaretas da lembranza, Lola. morreron de todo, a carón das vellas historias do Mar dos Galegos que nunca deixaron de ser contadas. < t,, , v ,<<,,,,I, ,*,O,~~,,,,~<,,>> Ao lonxe, o retorno das IAL «PRESTIOE»: regatas á Arousa a cargo da primixenia Asociación Cultural un berro contra a incompetencia. "Dorna"; o labor xerminal da Escola de Carpintería de Ribeira "A Aixola" con Isidro Marifio, Ramoné, Xan e "Carson" (entre outros) como recreadores da "Marina", vella lancha xeiteira de Caldebarcos; as primeiras réplicas de embarcacións tradicionais en Ribeira e Coruxo por parte da Confraria da Dorna e "A Buxaina", respectivamente; a presencia eficaz e protectora de Lino Lema dende o Museo do Pobo Galego e a Consellería de Pesca; a iniciática viaxe a Brest e Douarnenez no verán de 1992; os contactos coa

-v. v .rh arroutada tripulación poveira da "Fé em Deus", co pequeno- grande home que é Manuel Lopes exercendo de arrais e o

" e F".s-- - w-- lembrado Octavio Lixa como alicerce; o exemplo-guia da Fe- deración bretona e o maxisterio A nosa "Federación" verán de 1993, xuntou á xente de "Le Chasse Marée", .... cumpre dez anos e, como que levaba no corpo o verme Fontes, ao cabo, onde todos e agasallo, imos falar dela. De de recuperar vellas todas bebimos. cómo naceu todo, logo daquel embarcacións e escangalladas Lembro aquel inverno I" Encontro de Ribeira que, no arquitecturas que nunca de 1993-94 e as primeiras xuntanzas nas Casas da Cultu- Caramifial, enxergamos uns Es- apaixonado desencontro cos ra de Cambados e Ogrobe, tatutos e uns obxectivos compafíeiros da Illa, que, logo, onde a xente da "Doma Meca7', comúns contando coa colabo- o tempo encargaríase de de "Mascato", da Confraría da ración entusiasta de Lino, de arrombar. E tefio acordanza, así Doma, da "Buxaina", de "As Staffan Morling e, cómo non, mesmo, de Lampón e Lola Lagoas", de Bueu, ou de do vifío novo dos furanchos Outeiral, maltratados pola vida "Miserela", da Pobra do cambadeses. Lembro, tamén, o aos poucos. Daquela, penso que estivemos atinados ao elixir un funcionamento 1 juillet integrador e igualitario, baseado en "unha asociación, un voto", e na adopción dunha perspectiva ampla do obxecto da "Federación": daí veu a teima, propagada nunha chea de actos e conferencias ao longo do tempo, a prol da defensa e posta en valor do noso patrimonio marítimo na súa diversidade, algo que, xunto coa paixón compartida polo mar e a navegación, son ao meu entender os nosos principais sinais de identidade. Amais da troula, se entende. Logo dunha paréntese de varios meses de "stand by" burocrática (os cachotes do Ministerio da Gobernación de Madrid nunca entenderon aquilo de mesturar colectivos e individuos no devir da FGCM), comezamos a funcio- nar de "dereito" (de feito xa o facíamos) a comezos de Nada1 do 94, coincidindo cunhas Xornadas organizadas polos "mecos", co amigo Parada de armadanzas. Daquela rotulaba con pouca sapiencia "La Voz de Galicia": "Regreso a1 pasado: cinco asociaciones de Arousa y Pontevedra se unen para recuperar la cultura marí- tima". Abofé que non estivo moi atinado o xomalista, pois dende sempre as asociacións Prélude-Escale de ftAber-Wrac'h ies 9 et 10 juillet que integraron a FGCM se distinguiron máis que nada por Soirée des équi vendred it ollar cara ao futuro, fuxindo =te à Brest :4 u mardi et dunha visión saudosa propia, - -X-_-L .- -_--I ------ia regare rrresx-wuarnener te medi17 juillet de museo obsoleto, para dar tez :du jeudi 18 i di 20 juiffet novos usos ás embarcacións tradicionais e propofíer reno- maioría das localidades nin FGCIL er2 1 e cege a ser) unha vadas funcionalidades aos edi- había boa infraestructura, nin "rara a\-iz" no Iiroral do Esta- ficios, de maneira que toda a os Concellos rexidos por polí- do espafíol. e un referente para cidadanía puidese disfrutar do ticos que nunca tal cousa o bulir doutras zonas- como patrimonio do mar nun novo ouviran colaboraban o debido, Euskal Herría ou o Yiediterrá- contexto sociocultural. nin as asociacións federadas neo. En Coruxo. abarloada á Os Enconlros contaban con medios. Houbo "Fé em Deus", estiro tamén a Houbo outra decisión que suplir as eivas con moito catraia "Santa Ma. dos Anxos" transcendental naquelas datas traballo voluntario tripulada por marifieiros de ilusionadas: recoller a exitosa ("benevole" que din os fran- Esposende e aloumifíada pola experiencia do Encontro de ceses, abraiados pola nosa súa madrifía: a directora do Ribeira organizado pola maneira de actuar), moito' bo- Museu Municipal, Ivone Confraría da Dorna (Marcelo, tar man das amizades e de arris- Baptista, coa que escomezaba ' Santiago Páramo e alguén máis, SU~O~O,deixaron os fígados niso), e facelos rotatorios cada dous anos polos diferentes portos da nosa beiramar onde houbese colectivos que recla- masen o evento. Deste xeito, íamos ter un espello onde poder cofiecer as actividades das Entidades organlzadoiac- diversas asociacións e, o que 'Corfcal'~daD3r*a' Sq I i,:! Aliigosdai'ea 'alia , ,'i foi máis importante, un instru- A~~pcsdador?al~~ca. :,?:J A euxa~m Ccruxo ' mento para popularizar as ideas Eaoja!? lerdecarp'nlc. ,. . ., de que no mar tamén había cul- Musec do Poao Gs ean

tura e que era preciso Entidades patrocinadoras:

salvagardar en cada vila "29.2 7% 8 3 Ie, Pe: ,'",..,:" o:: . : ,i marifieira todas as súas manifestacións transmitidas de car as asociacións para chegar unha farturenta relación, que pais a fillos, dándolles nova hoxe a este 6" Encontro de A hoxendía compartimos co seu vida. Entendido así, fuxíamos Illa que, como aconteceu cos irmán Joao. E, antes que nada, de centralizar os Encontros anteriores, agardamos sexa o unha lembranza para dous ami- nun porto determinado por mellor de todos. Alá por 1995 gos doutrora, Xerardo e moi sinalado que fose, e cadróulle a Coruxo organizar o "Rabicho", co desexo de que adoptabamos unha panorámi- 11" Encontro, nun ambiente os cruces de camifios da vida ca de conxunto partindo da marifieiro enriquecido polas nos xunten outravolta. base de que a Galicia marifieira botaduras do bote polveiro de Os anos 1996 e 1997 conformaba unha unidade de "As Lagoas" e da dorna "A foron intensos de máis: outras seu, sen que iso impedira Meca", recuperando Purro e asociacións adheriron á "Fe- estreitar vencellos con outras Garrido, respectivamente, deración" ("Boureante", de culturas marítimas coas que, vellas fasquías . case Poio, Sodináutica, de Vigo, como acontece co Norte de esquecidas. En Coruxo, Clube Naval Ferro1 Vello, os Portugal, tifíamos múltiples pasámolo moi ben, a xente do "Joritas" cambadeses,. . .); raiceiras comúns. CRAC-"A Buxaina" volcouse novos tipos de embarcacións Tomar estas decisións e a nosa primitiva Exposición enfeitaron as Rías cos seus foi ben sinxelo, dada a sobre o Patrimonio Marítimo, panos (a buceta dos fraternidade reinante. Pero foi un exitazo de xente. Mesmo "boureantes", o racú de levalos á práctica costou o estivo a TV catalana, co inves- Ogrobe, os veleiros dos seu, mesmo queimes, abando- tigador Juan Carlos Arbex de "Joritas" e dos ferroláns, nos e desencontros. Non foi guía, grabando o evento; dornas eiquí e acolá...): nacen doado levar adiante os daquela, Arbex escribiu interesantes Encontros locais Encontros, posto que na nalgures unha evidencia: a en Bueu ou Campelo; director da Escola, asume a responsabilidade de organizar os IVOsEncontros en Rianxo, atando malla fecheira nun tecido asociativo esparexido, mais que agardaba unha iniciativa para xuntarse outravolta. Esa foi, para min, a principal virtude daquela Festa moi ben organizada en terra e que permitiu, asemade, tomar contacto cunha manda de vascos barulleiros especialmente desprazados para cofiecer o que por eiquí se facía; dalí ven a amizade e a colaboración que actualmente mantemos con "Albaola", de Pasaia, e con "Mascato" vai editando para os organizadores, con Isi- personaxes tan entraiíables "Galeóns de Arousa" e dro de mascarón de proa. Con como Xabi Agote. &'Caderno de a bordo", todo, os "mecos" tamén Logo da mediación aproveitando os saberes de deixaron a súa pegada no rianxeira, a FGCM espertou Rafa Vilas e Pepe Gondar; o meu ronsel da "Federación": outravolta coa alborada do sé- "Land Rover" fártase de mellorouse a Revista dos culo XXI e, bolinando e a carrexar a Exposición do Patri- Encontros, editada por vez "foulasos", novas persoas e monio a máis dunha dúcia de primeira en Coruxo, foi a máis novas asociacións vanlle dar lugares, entre eles a teimuda a relación con Portugal e, pesie unha vitalidade nunca antes Aula do Mar de Vigo, rexentada a todo, houbo moita xente e acadada: aos de Portonovo, por outro compa de longa máis barcos que nunca. xúntanse os cambadeses do traxectoria: Xosé Valtierra; le- Collcr f olgos Clube Marifio Salnés, a vamos a cabo unha modesta Logo do Encontro de emblemática Asociación Cultu- pero digna campaiía a prol da Ogrobe, a FGCM ficou varada, ral "Dorna", os Marifieiros de carpinteiría de ribeira, cunha sen directiva e sen actividade Bouzas, o Náutico de quincena de mocións aproba- ningunha. Mentres, as Sanxenxo, a xente de "A das noutros tantos concellos asociacións mantiveron o Rabandeira" de Vilanova, da beiramar e, ao cabo, nove facho aceso: nacen con pulo herdeiros de cantineiros e asociacións asistimos a Brest bastante os "Amigos da Dor- salgadeiras, e senllas 96. Un ano máis tarde, "Ami- na" de Portonovo; continúan asociacións en Poio e Bueu: "A gos da Doma Meca" vai levar as regatas da Parrocheira no Reiboa" e "Os Galos", onde, adiante contra vento e marea o Ferrol, onde Bedoya xa anda- man por man, Fran e outro ve- 111" Encontro no porto de ba en matinar no trincado; en terano, Antón Pais, suplen aos Ogrobe; alí ficou demostrado Ribeira botan-abaixo a dorna compaiíeiros de "As Lagoas", que estabamos a traballar por "nai" e os "boureantes", con que enfocaron o seu labor cara riba das nosas posibilidades e, Cao e Paxaro de perpetuos unha perspectiva máis xeral na ademáis, había diversas dinamizadores, recuperan un vila. Trepa na presidencia, interpretacións de cómo com- brioso galeón de 9 metros. A Xaquín Cuífías, Uxío, xunto patibilizar o binomio "medios- maiores, artéllase co concurso con Oswaldo de Sodináutica e obxectivos". Mália o esforzo do Concello de Rianxo a Cao de "A Reiboa", integran (esgotador) de uns e outras, a Escola-Taller de Carpintería de agora a Directiva que afronta falla de colaboración efectiva Ribeira "A Xeiteira", unha etapa esperanzada e do Concello e doutras "forzas recollendo a experiencia da súa farturenta que, polo inmediata vivas" da vila, converteu devanceira "AAixola". No ano no tempo, é ben coiíecida por aquilo nun pequeno calvario 1999, Santiago Páramo, como todos e todas. Do 11 8 28 de xai Na Lonxa Vella 09GAYIZA oqrafico MASCATO 1)r Iiin\ a doniinpo de ,Ramon Cabnnillas -, ";I Feirantes Ralboas Sihados e tioiningia tls I: 3 1.1 n. -. Desoem Cambados

A día de hoxe, a nosa (Douarnenez, Le Guilvinec, gobernantes, a "Federación" "Federación" está a medrar polo Arcachón, Museo de Tathiou) houbo de clarear que forma par- Norte (con recentes e portuguesa (Esposende, Lis- te do mundo do mar a carón de incorporacións en Lira, A Com- boa, Viana do Castelo, Lanhelas). marifieiros, mariscadoras, fia e Ribadeo) e polo Sur, debi- Con este vento portante, as peixeiras ou carpinteiros de do á xenerosidade dos irmáns asociacións teiman en acometer ribeira; vive se eles viven. Xa Baptista que foron quen de proxectos impensables noutros no10 contou o "mascato" Luís artellar a Associaçao "Barcos do tempos: galeóns, trincados, Rei coa súa "engraçada" escri- Norte"; mais tamén no interior domas de grandes dimensións, ta: "Pero témolo dito moitas ve- vai remontando polo Mino e traineiras, etc ..., axexan os ces: a cultura marítima só so- polo Sil, pois colectivos de primeiros días de xullo para brevivirá se continúa a vida Chantada e O Barco de fender o mar da Arousa no mariiíeira. Nada será máis tris- Valdeorras veííen de aportar a Encontro da Illa. E o t6Apupo", te que ver o inmenso legado ponla fluvial que agardo sexa en- voceiro da "Federación" alenta- cultural marítimo que riquecedora. Así mesmo, a do coa entrega de Víctor, Rosa e herdamos convertido en FGCM vai sendo recofiecida Jabuchi, permite albiscar chanzo descontextualizado e morto internacionalmente logo do es- tras chanzo a fuhira revista de museo para turistas." pectacular V" Encontro, celebra- cultura marítima que tanto pre- Velaí a nosa singradura. do en Combarro mercé á boa cisa o país. Para o futuro, peito e, como dín avinza entre "BoureanteY'-"A Nos días revoltos da in- por San Tomé, "aparta laxe que Reiboa"-Concello de Poio, e á vasión da maré negra proceden- che fendo". nosa continuada presencia na te do "Prestige" e arrempuxada fachada atlántica francesa pola incompetencia dos nosos Dinisio Pereira

' Glosario: Arrais: patrón dunha embarcación, segundo a vella fala marifieira de Póvoa de Varzim. Foula: espuma producida ao fender as augas a roda diin barco. Ronsel: marca dun barco na auga. SALGA È A cONSWA;

Xoán Dopico Orjales Os peixes salgados e curados En Galicia no salgado, que exportaban eran excelen- empregábase o lentísimo Pola metade do século tes e en grandes cantidades... " procedemento do "cochado" ou XVTII comezan a chegar a Galicia Esta nova arte era "solchado" limpando sardiíía a en xeral e A Illa en particular, rexeitada por moito mariííeiros sardiíía manualmente mentras os "fomentadores" cataláns, galegos, poís dician que a cataláns economizaban moita introducindo a "Xávega" moito xávega magullaba a sardiíía e man de obra mediante o "pren- máis productiva cas tradicionais destruía a cría. Pero a pesares sado" aumentando o artes de Cerco Real, que preci- disto, os cataláns lograron que rendemento cun producto tan saban abundante man de obra; se proclamase a liberdade xeral importante como o aceite, cumpre dicir ó respecto que coa de pesca. incrementándose as fontes de xávega obtífíase o mesmo núme- A finais de 1775 ingresos, e que tanto indignaba ro de capturas, pero cunha man contábanse no sur de Galicia a Cornide, pois, segundo este, a de obra 3 veces inferior.. unhas trinta e oito xávegas, re- sardifia quedaba, despois da Segundo indica Murgía partidas do seguinte xeito. salga "seca e sen sustancia ". ",Vosos mares e rios, tanpródi- Ría de Vigo, 12; Os cataláns tamén pos en excelentes peixes.. . per- Pontevedra, 4; Aldán, 4; Noia, xeneralizaron o salario como for- niitian facer aqui un comercio 3; Rianxo, 3; C. de Cm,3; ILLA ma de remuneración do traballo, Iircrativo e proporcionar á DE AROUSA, 2; Combarro, 1; (fabricante catalán afíncado en metrópole novos medios de sa- Campelo, 1; Poio, 1; Abanqueiro, A Illa de Arousa, retribuía cun risfacer insaciable gula que se 1; Vilaxoán, 1; Vilagarcía, 1; xornal diario de 18 reais ó pa- dpoderaba dos seus habitantes. Vilanova, 1. trón e tripulación dunha lancha pola súa labor de captura de sardifia dende agos- desprazaron ós autóctonos, de ma~einaus as to a setembro.AHP protocolos), modernidade que casas dedicadas á pesca, salga e cornrrcis';zación segue sen gustarlle a José Cornide Saavedra, quen levaron de aquí en diante nomes cata!-ns. sinala, "vivia Galicia no seo da paz e da abun- Os cataláns non vifieron por mar. como dancia; gozaba dos froitos da súa costa e da súa moitos outros. CwabanAragón e Caste!-i a cabalo terra, sen o desacougo de perdelos no futuro; dúas veces ó ano. Durante os mecez de extraiaos en naves de seu ós países inactividade volvían a descansar baixo o sol \Te- estranxeiros.. ., ignoraban as fatais consecuen- diterráneo, mantendo alí os lazos familiares. E tan cias do luxo, porque non o cofiecia, e velai que celosamente que, ata a segunda ou terceira se presentan os industriosos cataláns; eses ho- xeración non se uniron en matrimonio con homes landeses de mediodia, que vinculan a súa sub- ou mulleres galegas (en documentos notariais sistencia ós productos da súa industria; eses facían constar: "vezino de Isla de Arosa de na- homes especuladores, coas súas operacións só cionalidad catalán") Carlos García Bayón nun ' dirixidas polo interese, e esparexéndose en va- artigo publicado no xornal ABC en abril de 1967, rias colonias de pescadores e traficantes pola os describe perfectamente: ". .. Eran reservados, costa, ocupan ata a máis pequena enseada; em- serios, autoritarios; meticulosos, infatigables, prenden a ruina da súa pesca; trastornan o co- madrugadores. Puertas a dentro no había oíra mercio dos seus naturais, deixándoos nunha parla que la regional. Profundamente religio- suxeición precaria; abusan da sinxeleza dos sos, sin beateria " ". .. Cuando Ia plata abunda- coitados pescadores empefiándoos en contratos ba, 10s hijos iban a licenciarse a Compostela y que causan a sua ruína; e anticipándolles en las hijas aprendían música e idiomas educadas

vifios e augardentes o valor do seu futuro por una institutriz francesa" "... Los patios de traballo, vician os seus costumes e fomentan a las casas encristalados, 10s salones, 10s mirado-

súa ociosidade " (Memoria de la pesca ... 1774) res que daban a1 mar, desbordaban de Pero as levas masivas de matriculados e o barriquismos, tibores, fanais, porcelanas y pechamento do mercado portugués, situou nunha chinerias; sillerias de ébano, cortinones, sofás, clara vantaxe ós que acababan de chegar, que alfombras y, en Ia esquina, elpiano. Y en lu galeria de hono~10s antepasados, unha cantidade realmente impor- control do negocio, e ó mesmo 10s pioneros, de abundosas pa- tante para a poboación agrícola tempo converterse no mellor tillas y barbas... " que ainda era naqueles intres a "productor", "nonpidas ós asa- Ademais de preparadores Illa. O preito perdido a fins de lariados o que ti non sexas ca- de productos mariííos foron século (1790 e 1801) polos paz de facer" era a súa maior practicantes de sistemas de pes- arousáns (iquen se metía premisa. ca máis eficaces. Coa "xávega" daquela coa igrexa!), que non Tralo despacho o "bou", o "palangre" a realmente polos cataláns, volve atopábase a habitación do en- '-parella" ... con capturas mila- a retomarse na segunda década cargado (mando intermedio in- grosas, que só se esperaban das do século XIX por negarse a troducido en Gálicia polos "sacadas" ou dos "cercos reais" paga-las indemnizacións e cataláns, pois eles utilizaban, e A Illa sempre receptiva ás seguen con novas reclamacións utilizan, o vocábulo rnodernidades e innovacións, foi que converxen entre 18 14- 18 17 "encarregat"). Así dende a abandeirada deste movemento; en que os Cataláns e "Sacadas" fiestra do capataz ou encargado na Matricula de Marina de 1754, da Illa provocan o conflicto máis eran visibles as instalacións, fa- consta A Illa de Arousa, con 66 ruidoso (recofíecido por tódolos cilitando o control das activida- smbarcacións dedicadas á pes- estudiosos do tema) da época des. Na ala oposta á vivenda ca e chegando a ter na mesma sobre diezmos introducindo, nas situábase o taller de carpintería, 3ta 15 salgas de cataláns. súas alegacións, os o almacén de utensilios da fá- Apelidos como Bargés, considerandos liberais da épo- brica e o alfolí (almacén do sal) Castaííer, Colomer, Jover, ca, e admitindo só a autoridade onde se gardaba a materia prima Xossell, Buhigas, Cardona, Font, do Estado no cobro de impostos imprescindible para as labores 3ush Arnao, primeiro, e Goday, (recordemos que en agosto de industriais. Llo1-et, Vilavedra, Ballourat, 18 11 se promulga a Lei de Sefio- Os fomentadores fretaban Espiell, Fábregas, Comas, Curt, ríos, na que a Igrexa, como clase barcos, para puxar e compra-lo Haz. Martí, Poch, Roquete e social privilexiada, perdía tamén peixe directamente sen interme- Tipias, máis tarde, asentaron o tódolos seus dereitos e preben- diarios no medio da ría ós i=u poder económico na Illa, e das), consignas e actuacións marifieiros, conseguindo peixe o :mezaron xa desde moi cedo liberais (en pleno retomo abso- mellor prezo posible. Os barcos . - 68 ) a unha loita polos seus lutista ó poder), que terán o seu de compra facíanse ó mar con .?tereses e dos vecifios froito no 1 836, coa desaparición abundante sal; desta maneira r~rifieirosda Illa contra a igrexa do Concello Constitucional da sometían ó peixe a unha primeira i-: praendía cobrarlles os diez- Illa de Arousa. salga; esta operación facíase a - ,<. - do mar; apoiados polas Nos almacéns de medida que se metía a bordo a --;xadasV dos veciííos da Illa, salazóns, o reparto e uso dos es- sardiíía mercada. D mingo de Outeiral, Rafael de pacios obedecian a experiencias Feita a compra, no peirao C Jrss. Benito Seííoráns, Ignacio fabrís xa existentes en Cataluíía, ou nun areal preto da factoría, :3mxningo de Dios, Pascual de e se rexían pola funcionalidade. un grupo de mulleres descarga- L -., :. Francisco González, Do- No seu interior, a distri- ban o barco de compra (fíxose -.- ., Xogueira, Domingo de bución se axustaba ás necesi- típico ver a fileira de mulleres ?:L: 2 \ ligue1 Suárez, inicialmen- dades. Avivenda do fomentador coas cestas de peixe á cabeza - c. 5 que se uniron anos máis ocupaba un dos laterais meno- que recibían o nome de "colla" ror's as de Andrés Romay, res do rectángulo, no exterior da vocábulo que en catalán signi- aI:crlin de Outeiral, Pedro vivenda presentaba unha porta fica grupo que efectúa unha C~?i:siral. Benito de Otero, de entrada, case sempre tarefa de forma coordinada). 531rzsar Valdés, Josef Rial, desprazada á esquerda da facha- A sardiíía botábase sobre lLystinFariiia, Domingo de da. as tapas dos lagares, se espacia 81brcro "sl mozo", Ignacio No interior da vivenda, pola superficie de madeira Fzrnindez. León de Santiago, nun lado o despacho, cunha mesturado coa sal, do que se 51r:iso $11-arez, Francísco Mi- fiestra que miraba para ci alma- encargaban varios operarios con --XCS. Pablo Lorenzo e Miguel cén. Con elo, o fomentador non pas. Tódolos utensilios de I.~acio:..sacadas" das que só conseguía á comodidade traballo eran de madeira, xa que 7em~,?ssofiecemento, que son senón, fundamentalmente, ter un os de ferro en contacto coa sal CP- ne7as P as rlnsifirahanA A nnr tnmnfinc se oxidaban e transmitían o ferruxe. a-. trinta-- - - r ------v - -- ""..."..V". U" Rematada esta operación, metíase nos pilos guidamente se colocaban dentro dos cascos, en que previamente xa tifian un nivel de salmoira. forma de radial, coas cabezas para fora e catro Unha vez cheos os pilos, a sardiíía cubríase cunha sardifias no medio tapando as colas das demais. capa de sal duns dez centímetros de grosor para As "rodas" se superpofiían ata pasar por evitar a oxidación da graxa por contacto co ar e riba do casco uns nove ou dez centímetros, polo con elo que o cor do peixe se tornara amarelo. que para tapar o barril era preciso o prensado. A Nesta operación, que recibía o nome de preparación dun tabal pequeno precisaba uns "chancas", o peixe permanecía trinta días vinte minutos de traballo das estibadoras. deshidratándose e aumentando a salgadura. Du- Mentres se enchían os cascos, limpábase rante esta operación non se permitía comer pan os pilos sacando escamas e anacos de sardifia na zona dos lagares, porque bastaba con que caera (restos que se cofiecía como "toros"). Os unha frangulla para que se perdera a chanca e se fomentadores regalaban os toros as operarias para oxidase a graxa da sardiíía. Para comprobar o ni- consumo propio, e as escamas se utilizaban como vel que ía alcanzando a salmoira introducíase ó abono das leiras (aproveitaban todo). principio da operación unha táboa de madeira, me- Os operarios conducían os tabais xa tida ata o fondo nunha das esquinas dos lagares estibados ata o "morto". Durante os primeiros a modo de cata. anos traballábase con cascos de gran tamafio, Rematada a chanca metíase no pilo un ins- colocábase un debaixo de cada barra. trumento chamado "socador" (consistía nunha Máis tarde, os fomentadores optaron por -. vara de madeira cunha semiesfera no seu extre- tabais máis pequenos, colocándoos en fileiras de mo), movéndoo de arriba para abaixo para que tres tabais. A esta operación chamábase "cargar o circulara a salmoira no interior do pilo e para que morto". Co prensado, os tabais superiores, desa forma se macera a totalidade do peixe. zumegaban saín que escorría e manchaba os Unha vez finalizada a salga nos lagares, tabais inferiores deteriorando a súa presentación; extraíase o peixe con trueles de copo case plano e para evita10 cubrían cada piso cunha táboa A pren- duns 15 centímetros de diámetro; operación deli- sa facía descender as rodas de sardifias estibadas, cada, pola rotura da sardiíía, polo que estaba ata que o "espichador" (disco de madeira a modo vixiada polo encargado. A sardiiía votábase so- de tapa) se introducía no tabal. quedando as bre as tapas, onde eran recollidas polas travesas "a pafío co borde" . Esta opración de estibadoras que as ensartaban peza a peza, polos prensado tifia unha duración aproximada de cin- ollos, en varifias de madeira que contifian de vinte co a seis horas e a sardina perdia de 30 ó 40 por ,c?do seu peso. primeira en Galicia na produc- "sertidoras" norueguesas O çhan onde se apoiaban ción industrializada de conser- "Reinerts" a alzaprema, para o -i mm-tos. eran de pedra cunhas vas de peixe de mar a base das peche de latas e as primeiras "ZY&S por onde vertían os 1í- "sardifias en aceite o estilo soldadoras francesas circulares rzdi-ns que ían a uns depósitos Nantes". Da importancia e no- para a fabricación de envases "a r ~~mídosde pedra de cante- table perfección que alcanzou decollage". -L astidos no chan e cubertos nas súas elaboracións esta Na factoría "Conservas ,ZT&LE táboas de madeira; estes primeira fábrica de conservas Goday" as antigas máquinas t->sitos estaban conectados galega, dá idea ó que só catro traídas de Nantes se si e provistos dun sistema anos despois da súa fimdación acurrunchan definitivamente, ?Ir permitia a separación da tina estendidos e asegurados os dando paso ás novas que fun- -ma o saín e a auga, mediante seus mercados no estranxeiro; cionaban por un sistema de po- E sistema sinxelo de decanta- Italia, Francia e Inglaterra foron leas movidas por unha pequena n -a. e\ acuando a auga sobran- os seus primeiros obxectivos e rudimentaria máquina de va- - jwr un surnidoiro e almace- apoiados nas súas relacións por. :ando o saín nun deposito con- comerciais anteriores, En 1912 constatase a i $0 poís a graxa tifia un valor incluíndose tamén dende enton- existencia na Illa de 3 Fábricas r:e.nómico que OS ces os mercados americanos e de Conserva, 4 de Escabeche e '~mentadores non se permitían incluso os Norteamericanos. 4 de Salga, así como de 7 tendas 2 'uo de desdefiar. Dende o principio rende de Comestibles. O ano 1844 pódese tomar en cantidade e calidade canto se En 1935 en un articulo da :zmo o inicio da pesca do pide dela, a materia prima esta- Revista ESTAMPA, publícase %arte, peixe case descoilecido ba sobrada de calidade e era moi "Toda la población vive, única :1 na, e que será o sucesor da abundante. O éxito técnico foi y exclusivamente, de1 mar. as ilrdifia. pois completo. proporciones de la isla no per- A CONSLRVA Dous anos despois da súa miten ni e1 desarrollo de la agri- Aínda que moitos o pro- fundación en 1881, a factoría foi cultura ni e1 de la ganadería. ... ; kone moitos o intentaron foi visitada pola SM o Rei D. Al- por todas partes, pescado, fá- tiancés Nicolás Appert o que fonso XII, presentándolle un bricas de pescado, talleres para -?mos que considerar como o gran mostrario de elaboración la construcción y reparación de melroe o verdadeiro iniciador selecta, levando unha grata im- embarcaciones y redes; pinos, 23 industria conserveira. presión do seu funcionamento, dos pefias grandes, casas y mar. No ano 1804, instala a nomeandoa no ano 1882 Dentro de éste marco, la pobla- nnmeira fábrica de conservas do provedora da Casa Real. ción se mueve como si se trata- mundo, dando traballo a 50 O Almirante Sr. Polo de ra de una sola y gran familia ". ?hreiros. Bernabé que acompafiaba a SM Na mesma Revista, e se- Nos primeiros anos do sina10 a conveniencia de que un gundo declaracións do propie- sssulo XIX (1 843), instálase na destacado persoeiro da indus- tario dunha fábrica de conser- ]:Ia de Arousa o catalán D. Juan tria pesqueira non faltase a Ex- vas e salga, existen 18 grandes Goday Gual, dedicándose á sal- posición Universal de Pesca que barcos para sardifia, que con 25 ;a de sardifia Nunha das súas por entón se organizaba en ou 30 homes, recollían un total .i iaies a Francia cofiece e se in- Londres e foi ofrecido o apoio diario de unhas corenta mil mesa polo sistema de conser- oficial para a presentación, Así caixas de 25 kg, a 35 ptas. a \a de peixe, traendo a técnicos se fixo, e o resultado foi a adqui- caixa; e sendo o peixe que abun- franceses (son os monsieurs, sición de importantes clientes e daba nas inmediacións da Illa chamados polos da Illa mosius na exposición os productos "surdina, mejillón, almeja, ca- mestres de fabricacións que os "Conservas Goday" foron dis- lamares, navajas, pulpos y al- traían para iniciar nestas faenas tinguidos cunha medalla de gunas variedades de a persoal de aqui) que se encar- ouro, de 46 mrn. de diámetro e 60 maiíscos ". gan do montaxe e posta en mar- gramos de peso, e diploma que Seguense abrindo fábri- cha no ano 1879 da factoría, fac- acredita o primeiro premio.. cas de conserva e salga na Illa nona que sen ningunha dúbida No ano 1904 aparecen en- durante o século XX (1921 : podese considerar como a tonces as famosas máquinas Eduardo Alvarellos ...), ata a gran crise da sardifia dos anos ano 1952, instala no peirao de establecementos de todo tipo. 40 e 50, en que se produce unha Vilagarcía, a primeira "batea", tal Traballaban aínda 10 fábricas de reconversión das fábricas e da e como o mirara no peirao de conserva, que producían anual- poboación ó marisqueo; recor- Barcelona e déuselle por poiíer mente catro millóns de quilos de demos as verbas de D. Manuel dous caixóns cunhas varas de peixe en conserva, valorizados Esparrago Fernandez (1 944) onde penduraban unhas cordas en 52 millóns de pesetas anuais. "...en la Isla de Arosa, están ins- con cría. Existían 1500 marifieiros que tri- critos en e1 trabajo de1 mar, más Deuse conta de que pro- pulaban 48 embarcacións a mode 3.000 hombres ...", e as de D. ducían e instalou dúas máis. Es- tor e 1.140 aremo e avela, na Rafael Arizcun Moreno (Inx. taban instaladas pola parte de súa maioría domas. Dtor. do Porto de Vilagarcía) en dentro da escollera do peirao de Na década dos 60, 1944, "...dejamos a estribor laIsla Ferrazo. producese a reconversión total de Arosa, con su fisionomía No ano 1953, o vecifio da da sua flota pesqueira a bien definida de pueblo maris- Illa D. José María Otero Dios, marisqueira, pesca de baixura e quero y labrador, alternando solicita á Comandancia de acuícola (mexillón); sendo ambas cosas, según esté o no Vilagarcía a colocación de dous nestes intres por peiraos e en veda e1 marisco. Tiene dos artefactos e outros dous no ano desembarcos, a 2" máis impor- pequefios puertos, uno a1 Sur y seguinte. As primeiras bateas tante economicamente de otro a1 Norte, y está sembrada estaban construídas con barcos acuicultura de Galicia, a 2" en de fábricas de salazón y conser- vellos, a babor e a estribor saian Marisqueo, e a 1" , con diferen- vas, que se mantienen, iparece uns puntóns de uns 6m. de lar- cia, en número total de flota; e increíble! no tienen ni luz, ni go de onde colgaban as cordas. baluarte, os seus mariscadores telefono. Viven en ella más de Estaban situadas en Riasón, e e mariscadoras en Galicia, do in- 5000 personas, que ganan bas- os primeiros quilos de mexillón mediato cambio do marisqueo tante con e1 rastreo de1 marisco tiveron un prezo de dúas pese- tradicional á acuicultura semi- (basta decir que hay 50 taber- tas. intensiva, coa construcción e nas y dos cafés)..." No ano 1956, a Illa de posta en funcionamento do O Marqués de Rubiáns, D. Arousa tina unha poboación de "paridoiro" de bivalvos de Quil- Alfonso Ozores Saavedra, no case 4.000 habitantes, 125 ma. SOBRE O MAR COMO

Gonzalo Rodriguez Rodriguez mediante os que o cofiecemento ción dos recursos humanos, Profesor do Departamento de se incorporaba á producción polo que, en termos xerais, a Economia Aplicada da Universidade de Santiago de baixo as máis diversas formas. cualificación formal destes, e Compostela. Sírvamos de exemplo o modo en dicir, a formación regrada, é Fotos: Rosa Garcia que se produce a cualificación baixa, ao igual que para o O territorio, o lugar onde dos marifieiros. conxunto dos sectores produc- vivimos, onde producimos, Ate datas recentes na tivos galegos. Isto non signifi- onde establecemos a meirande pesca e no majisqueo non ca que nos diversos oficios re- parte das relacións constrúese. existiron, ou foron escasos os lacionados có mar se carecera Mediante a acción humana trans- centros específicos de forma- da competencia necesaria para formamos o entorno e, nalgúns casos, mediante este proceso conseguimos avanzar. Así acontece tamén co mar, é un espacio construído, constituído non só pola inmensidade da auga salgada, pola forza das correntes ou pola presencia das especies marifias, senón tamén polas relacións tecidas polas xentes entorno a el, relacións culturais, técnicas, productivas, comerciais, sociais, de todo tipo, pero que, en definitiva, requiren da acción conxunta e sucesiva ó longo da historia de múltiples xentes e axentes que forxaron, quizais sen sabelo, algo en co- mim. Así que á importancia das rias polo seu valor ambiental, paisaxístico e económico debe- mos sumar o seu papel como bsrce cultural, como canle con- ductora do cofiecemento. Todas 3 actividades económicas que son capaces de sobrevivir no -..-,..,rcado durante períodos :!ngos necesitaron de diversas --_.~vacións.. para o mantemento :-rcnovación das súas capaci- =L,'--. - --- productivas e competiti- *"2. -- Esto supón que foron ca-

-.?- --_ L- c' de definir mecanismos acadar un desempeno eficaz das declive, non sempre reversible. malizados. súas labores, só que esta Este sistema cultural de Na consolidación e super- acadábase mediante a práctica creación de conecemento necesi- vivencia do espacio productivo e a experiencia productiva ao ta para se xestarse e ser eficiente tecido ao redor das rías tarnén se longo da traxectoria histórica do de longos períodos, sendo unha precisou da existencia de sector. Nas comunidades das características da economía relacións e de interaccións entre marifieiras o oficio transmítese actual a velocidade do cambio outro tipo de axentes. Así, por principalmente a través da fami- tecnolóxico. É por esto que tales exemplo, o cultivo demexillón en lia e mediante a participación en mecanismos deben acompafíarse bateas non xurde no baleiro. Malia comunidades ou ámbitos nos doutros que permitan adaptarse o transcendental cambio que a que as actividades marifias for- man parte da cotidianidade, de modo que unha boa parte dos contidos das relacións entre as persoas se centran en cuestións relacionadas có mar, con levando a mera participación neses eidos un proceso de aprendizaxe. Existe neses lugares un sistema cultural, unha atmosfera, da que as persoas se imbúen tomando dela multiplicidade de nocións de ca- rácter productivo. ' Outro dos elementos que posibilitaba que o oficio de marifieiro se adquirise mediante a prytica, era a existencia dunha estrudura productiva e social que permitía a acurnulación pro- gresiva de habilidades. É necesaria a vitalidade dos diferentes axentes do organismo para que este mantefia o seu dinamismo como sistema cultural. Así, por exemplo, a aprendizaxe das mulleres mariscadoras sobre as praias, os ecosistemas marinos, a estavelocidade de cambio, como introducción desta innovación a lóxica da natureza marifia, etc., son as políticas de cualificación nas das supuxo no seu momento, constitúen o primeiro elo do pro- da man de obra e as de innova- e malia que o seu nacemento se ceso de socialización dos rapa- ción, de xeito que sexa posible debe aun feito aleatorio, como foi ces na cultura marina. Do mesmo dirixir en maior media e con maior a persistencia e carácter visiona- xeito, a pesca de baixura actuaba rapidez a incorporación do rio de D. Afonso Ozores e actúa aínda, como unidade de coiíecemento os sistemas pro- Saavedra, que en 1946 instalou as capacitación de onde obtén os ductivos, neste caso os 4 primeiras bateas na Ría de seus recursos mais cualificados a pesqueiros e marisqueiros. Arousa, esta iniciativa pioneira pesca de altura e grande altura. Aqueles sectores, e con eles os non tería pasado de ser unha Este proceso de aprendizaxe territorios que os acollen, que anécdota na historia senón require, por tanto, da interacción conseguen avanzar no seu existira a demanda dos empresa- dun número relevante de actores, desenvolvemento son os que re- rios da conserva e a salazón, ne- de modo que si desparece algún sultan capaces de integrar os pro- cesitados de diversificar a sua elo desta cadea a cultura produc- cesos culturais de creación de producción; senón existira a tiva pode entrar nun proceso de conecemento con procesos for- competencia técnica dos carpinteiros de ribeira que fortes cando tarnén o son os vín- conseguiron o obxectivo que se puideron construír as primeiras culos entre os seus membros, in- propufian: impedir a entrada de bateas e logo perfeccionalas, ou dividualmente a capacidade de fuel nas rías. Isto non significa se non existira unha flota de desenvolver un tenitorio é esca- que o modo de actuación fora baixura na que os miticultores sa, pero cando a acción é social a tecnicamente o máis correcto, puideran enrolarse nas épocas sua capacidade transformadora senón que, partindo da inexpe- de menor faena nas bateas para se multiplica. Nas actividades riencia sobre o modo de así complementar o orzamento mariiías das rías galegas, sobre combater mareas negras, foron familiar. É dicir, dificilmente a todo nas do sur, existe un denso capaces de artellar unha miticultura podería terse e sólido tecido organizativo que resposta. A lección que se pode permite acumular todo tipo de ca- extraer e que se existe pacidades para emprender os máis capacidade para afrontar con diversos proxectos, productivos éxito crises repentinas, ou de outra índole. Esta lóxica imprevisíbeis e potencialmente organizacional é a que se de grande magnitude, existe manifestou, dun modo profunda- capacidade tamén para afrontar mente ilustrativo, durante a crise outros retos e necesidades máis provocada pola marea negra do cotiás da producción, aínda que buque Pvestige. A rápida reacción estes se produzan un entorno dos bateeivos da Ría de Arousa, no que o cambio tecnolóxico e xunto con outros colectivos de productivo se realiza a veloci- marifíeiros, anticipándose á admi- dades crecentes. nistración, destaca polo feito de Non pretendemos con seren eles mesmos os que deci- este artigo pofíer de manifesto a dan afrontar coas súas propias totalidade das moi diversas for- capacidades e medios a loita mas en que a acción humana a contra o perigo de entrada de través das empresas, das fuel nas rías e a consecuente institucións, das familias ou de perda productiva que isto sig- accións individuais ten nificaría. A capacidade de actuar contribuído a forxar esa cons- conxuntamente, de afrontar re- trucción social que tamén é o tos e resolver problemas en co- noso mar, senón simplemente mún, é o que determina que unha ilustrar o papel das rías como resposta espontánea fronte a un berce ou catalizador dese perigo repentino derive nunha cofiecemento necesario para se- actuación colectiva organizada guir na senda do e cunha certa división de desenvolvemento, deixando pa- desenvolto senón existira un en- funcións. Esta resposta sería tente, en definitiva, o seu tomo productivo do que absor- dificilmente articulable sen a ex- protagonismo como nexo de ber as diversas capacidades e periencia previa e a aprendizaxe relacións productivas, sociais e habilidades que necesitou e co a respecto do traballo en común. culturais que resultaron deter- que complementarse. Son, por A eficacia da súa minantes para o artellamento do tanto, as relacións entre activida- capacidade organizativa é sistema productivo máis sólido des afíns e conexas, unha das avaliable na medida en que de Galicia. causas do éxito de cada unha delas. Existe un terceiro tipo de constsucción social vinculado ó medio mariiío e, moi particular- mente, a algunhas das rías galegas, que é a existencia dunha forte lóxica organizacional entre os axentes. As comunidades son Doce assistimos à possibilidade 4 de retomo dessas embarcações ao rio ou ao mar, inseridas em projectos de turismo cultural sustentado não colidindo com o meio aquático ou com a sua I utilizacão~~esmocom todos os entraves legais pela falta, ou desadequada legislação que existe para aNáutica de Recreio, - ..- - visando as embarcacões de trabalho históricas ou a sua especificidade comum a cada lugar ribeirinho. Ao longo dos últimos anos, nos rios, temos assistido ao descobrir de um outro mun- I do do património marítimo ou do A navegação a vela, remo pequeno ou grande porte torna- ou vara, concilia objectivos edu- das obsoletas pela património do meio aquático. cativos e de lazer, visa contri- modernização tecnológica foram Nós associações que de- buir para o conhecimento e progressivamente abandona- fendemos a preservação e a interpretação de um vasto das, de tal forma que aos dias utilização dos barcos património fluvio-maritimo, de de hoje na maioria só nos tradicionais de trabalho para fins maior importância para o chegam alguns desenhos, rela- lúdicos e de ensino da arte de desenvolvimento das zonas tos ou fotos dessas mesmas marinharia, estamos conscientes ribeirinhas, podendo ser também embarcações. da importância cada vez maior um motor de desenvolvimento Perdeu-se assim no con- do estudo e preservação das social criador de riqueza e texto das transformações tecno- embarcações de rio. emprego, podendo absorver lógicas, económicas, sociais e Em Portugal antigos marinheiros ou pesca- ambientais a sua originalidade nomeadamente na região norte, dores, novos formandos em cur- de navegação e isso colocou em temos alguns rios com uma sos de turismo náutico e ambien- risco toda uma panóplia de ar- extensão considerável de tal, e ao mesmo tempo ser o tes. As cadeias de transmissão estuário onde se pode navegar, modo de reabilitação ou das técnicas e saberes assim não nos apercebemos da sobrevivência dos pequenos artesanais, ligadas à construção fronteira entre a água salgada do estaleiros tradicionais de ribeira naval em madeira e à navegação mar ou da água doce do rio. Para condenados ao progressivo à vela. quem navega A vara ou remos, abandono ou à reconversão Nos dias de hoje, e frente a Ponte de Lima no rio para as novas tecnologias de assinalando 2003 como ano Lima, ou na Régua, no rio Douro, construção. instituído pelas Nações Unidas ou na Barca do Lago, no rio As embarcações de de Ano Internacional da Água Cávado, a preocupação com a No entanto a descoberta da navegação no mar surge da transposição dos ensinamentos e do desenvolvimento das embarcações nos rios e estuários que depois numa fase seguinte se aplicam de raiz ás embarcações no mar, fmto da necessidade de deslocação do homem. Os rios são uma via de comunicação por excelência, foràm "estradas"por onde se deslocavam toda a economia de uma região ou um povo desde tempos imemoriais. Merecem portanto toda a nossa atenção e respeito, nomeadamente as suas povoações ribeirinhas, as experiências e técnicas de navegação, trazendo a suas gentes, seus usos costumes, tradições artes nossa memória uma imagem visual da beira-rio, de pesca etc. etc. por momentos povoada de velas e silhuetas dos Recentemente foi lançado para o debate no barcos, já apagadas da memória dos mais velhos seio da Federação Galega pela Cultura Marítima a ou desconhecida dos mais novos. , . Os povos tem o valor da sua memória, e os povos ribeirinhos guardam em si todo um manancial de tradições, lendas, rituais, oralidades, religiosidades, que juntas são um museu vivo de histórias transmitidas pelos mais velhos de geração em geração, e que teimam em não se deixarem perder, competindo com os novos hábi- tos e a globalização da cultura. Novos ventos se avizinham ou novas lutas, prova de que os homens não estão des- unidos se tem uma causa a defender. A catástrofe do Prestige, o mar da Galiza, "O nosso mar" ficou de luto, os homens e importância de se acolherem as associações dedi- mulheres marinheiros, ou de rio, ou nem isso, cadas ao património fluvial e à salvaguarda das sentiram no coração o aperto e o chamamento embarcações de rio da Galiza. para acudir a desgraça, assim aos milhares Este é um debate aberto, um novo ciclo da mobilizaram-se e de mãos nuas por vezes, com água que se inicia, não uma posição fechada ao riscos para a sua saúde, enfrentaram o monstro redor de uma mão cheia de associações ditas de silencioso em forma de piche. E a luta não mar ou marítimas, os barcos, tanto navegam na terminou.. . água salgada como na doce, prova disso são a A água é a casa de imensos seres vivos, participação activa nos últimos anos da ao longo dos últimos tempos ou desde sempre, Associação Barcos do Norte nos encontros no o homem tem delapidado este património sob rio Minho em Lugo, ou no Barco de Valdeorras todas as formas, é urgente uma nova postura. promovidos respectivamente pelas associações Os barcos tradicionais pela sua importância his- Barcas do Minho e, A Figueirinha -Lanchas do tórica e pela nossa memória, tem de ser preser- Sil, duas associações que estão desenvolvendo vados, sejam eles um sofisticado Casco Trinca- um trabalho de defesa divulgação e recuperação -do ou um esquisito Batuxo, porque todos têm do património fluvial importantíssimo para a nossa um lugar próprio conquistado, e quando memória colectiva. desaparecem não damos conta por vezes, mas Outra experiência enriquecedora foi a fica mais pobre a nossa memória. realização do 1" Encontro de Lanhelas no rio Minho A água é a primeira memória da ao redor da embarcação típica o Carocho, onde Humanidade. cerca de 3 dezenas de embarcações Galegas e Por- tuguesas navegaram a vela e remos, partilhando João Baptista O mar, o barco e o marifleiro en A~lés de Taramancos c nos podas da s6a

A MEU PAI, MARINEIRQ DE FmNAffs A MEU AV~RICARDO, MARI~JE~RO DE SAN TOM^ d XEMTE DE CAMBADOSQUE WUE QUE VNE DO MAR. Na Xeración de Avilés de Taramancos, escritor a quen se dedicou o Día das Letras Galegas 2003, hai poetas do mar (Bernardino Grafia, Xohana Torres), poetas da terra (Manuel María, Uxío Novoneyra) e poetas do mar e da terra (Méndez Ferrín, Avilés). Mais cómpre ter en conta que en Bernardino non só hai mar, que Ferrín non só canta o mar e a terra e que os poetas da terra tamén tefien algo de mar. O chairego Manuel María achegouse a Fisterra "fin do mundo1 aquíl o tempo inmobilízase" e ó mar de Foz "de rexos marifieiros". E o courelán Uxío Novoneyra asomouse ó mar da Arousa en dúas breves composicións en O Cancioneiro e o mar, co que o Fogar do Pescador de Vilaxoán homenaxeou en 1998 os poetas medievais do mar de Vigo (Mendinho, Martín Códax e Johan de Cangas) e do mar da Arousa (Paio Gomes Charinho):

1 Vifien a Arousa 6 mar, Non podo parar de ollar,

2 Unha pebida redonda luida onda a onda bninida que non vencida. Unha pebida redonda ben polida pola vida.

1. O MARDE BERNARDINO GRANA Manuel Cufia Novás (Pontevedra, 1926-1992) publicou en 1951 o poema "Trebón perpetuo", dedicado ós marifieiros de Cangas, Vigo, Bueu e Baiona. Nesta longa composición hai un mar desacougante, con gueivotas "cal sotiles agoirosl diante das hasmouras", con augamas 'medusas' que "aboian nas tebras estantías", con vixiantes 0110s "do mariííeiro erguido no cimacio da anguria" e con mulleres anguriadas que desde terra esculcan o barco enfiontado ó trebón. Posiblemente "Trebón perpetuo" levou a Bernardino Grafia (Cangas do Morrazo, 1932), a compofier "Oda 6s marifieiros de Cangas" e outras composicións de Profecia do mar (1966) onde canta o mar e a súa xente. Trátase dun mar que xera vida, mentres que o home é monstro destructor, "un estranxeiro deste cosmos orixinal e total, que abala entre atracción e medo" (Vilavedra 2000: 385). Profecia do mar é a primeira obra da literatura galega onde a dura vida da xente do mar, a xeito de épica de loita co medio, se converte en protagonista de denuncia. E para isto o poeta usou, fundamentalmente,da fala mariííeira de Cangas, como na citada "Oda", que comeza con estes versos:

Polo escuro do mar que vos contruba aínda hai peixes de lus nos seus abrigos, marifieiros de Cangas, meus amigos, meus irmáns de salitre e sol e chuva.

Solte a ría un exército de naves, marifieiros de Cangas, traede as liiías, que, anunciando o fimazo das sardiíías, polos cons e cabezos cantan aves.

Polas ondas sin muros e sin diques, polo lombo do Atlántico azulado, brinca e bufa o arruás todo apurado perseguindo os bonitos i os alcriques.

No poema "Pregunto aos homes e ás mulleres do noso mar" de Non vexo Kgo nin Cangas (1 979, Bernardino diríxese á xente que vive do mar, á do Cantábrico e á do mar Ártabro, á da Costa da Morte e á das rías Baixas, á que anda ó marisco nos areeiros e nos cons, á que pesca coa ardentía e á que traballa nos laÍíos, pozos entre pedras e argazo onde abundan familias de peixes:

Marifieiros de Viveiro, Fisterra, Caión, Malpica, Pontevedra, Arousa, Vigo, Noia, A Conina, Muxía, pescadores e peixeiras, mariscadoras das rías de quen son os areeiros e os cons e faros e as illas? (...I de quen o verdello, a area, os lafíos, as ardentías, e as nécoras e centolas e rodaballos e minchas, (...I Decídeme de quen son praia, areas, augas, rías ...

Co heterónimo Heriberto Bens, que era da Pobra do Caramiííal -no costado de noroeste da ría da Arousa-, Xosé Luís Méndez Ferrín (Ourense, 1938) cantou "Ós líderes mariiíeiros que fuxiron na doma e morreron no Atlántico, lonxe do terror" (1967). Nesta elexía nacional Ferrín usa léxico mariiíeiro con moita tradición literaria (area,foz, vagas, salitre, gamela), nomes de peixes moi comúns (escalos, sardifia, morea, faneca, fanecafrancesa) e diverso léxico da doma que nunca se usara no galego literario (caberna de arca, caberna de couso...). Así comezaba a parte I11 dese longo poema:

E a doma desperezou os longos remos. Os longos remos sobre as remadoiras do medo. O medo, coma un estrobo, enguedellouse na cabema. na caberna de arca, Na cabema de couso. Dende a roda de proa ás rabeiras de popa. O bateren as pás sobre as vagadas avesedas, a doma era un grande arau ferido, unha gaivota agoníada, ave crebada.

Na serie de poemas "Quai des Brurnes" de Estirpe (1994), Méndez Ferrín mestura a intrahistoria con libros de aventura da mocidade, co que crea unha xeografía fantástica con personaxes literarios e reais, navíos históricos e naufraxios famosos, que na clausura se presenta como relato ficticio das tabernas marifieiras da ría de Vigo (Vilavedra 2000: 190).Neses poemas navegan o pirata Benito Soto e o seu barco "La BurlaNegra", o pailebote "Constantino Candeira" de Manuel Antonio e os queches da ría de Noia, Ulysses Fingal e os marifieiros de Malpica que andaban ás crebas -restos que o mar devolve á terra, especialmente restos de madeira- e que fixeron ceifa nos dentes de ouro dos afogados, e andan o piloto, o gavieiro e o rapaz de Manuel Antonio. O derradeiro poema de "Quai des Brumes" é, en certo modo, unha homenaxe ós dous grandes "poetas do mar" do séc. XX, Manuel Antonio e Bernardino:

Daquela foi cando o patrón da lancha xeiteira ordenoulle aos homes ciar todo de couso, pero isto é unha estoria de arroaces insomnes que inda non foi contada nas tabernas de Cangas

Entrementres tatexan as paipas co ademán políglota das bandeiras

3. O MAR DE XOHANA TORRES. En Estacións ao mar (1980) de Xohana Torres (Santiago de Compostela 193 1) o mar é o principal protagonista deste libro de madurez,.un mar a que estivo unida desde moi nova por ser filla e muller de marifio e ter feito moitas viaxes por diversos mares e océanos, vivencia viaxeira aludida nestes versos:

iEstación de ir e vir coma na ponla os páxaros! O NoVA JORITAS, DE CAMBADOS SA/NDO PARA O MAR. Recorrín tantas rías FOTO: IR~MIA FERN~NDEZ os raros viaxeiros, os grandes trasatlánticos.

O mar deste poemario representa a esperanza da liberdade, a infancia e a mocidade en Lorref (anagrama de Ferrol), navío onde se atesoura a imperiosa necesidade de navegar:

Ouh, Lorref, corazón de navío, dique grande de todos.

Ninguén retoma do gran reino do mar, mais dudo que en tí non flote aínda como unha rosa a vagabunda vocación do home.

Como ten sinalado Vilavedra (2000: 187), a navegación, os'afogados e a morte "vistas deste este barco de terra que fai esquecer a ribeira (Lorref) lembran o entramado simbólico-existencialde Manuel I Antonio en De catro a catro". 4. O MAR DE AVILÉS DE TARAMANCOS Antón Avilés Vinagre (Noia 1935-1992), coííecido literariamente como Avilés de Taramancos, naceu na aldeífia de Taramancos, que está a dous km de Noia na estrada que leva ó Porto do Son. A paisaxe labrega e marifieira da infancia vivida nesa aldea explican que a terra e o mar, o adival e o remo, estean en maior ou menor medida presentes en toda a obra de Avilés, xa desde as primeiras obras (Fernández Rei 2003a). No cancioneiro amoroso Poemas a Fina Barrios. Pequeno Canto (1959), escrito antes de emigrar a Colombia, hai moitas imaxes e léxico do mar para se referir á amada. No poema 11, p. ex., usa formas tan literarias como a xerfa de Manuel Antonio e de tantos poemas do séc. XX ("a xerfa do teu nacre recén nado") e a tan popular e tan literaria dorna ("feble domdonde navegue a dor pracidamente"). O poema XII é todo mar, un mar con resonancias medievais ("A carón dos veleiros de alta proaí eu vou co meu amor. As ondas corren"), que lembra a fórmula da marifia ou barcarola, pero tamén con resonancias de Manuel Antonio ("de antigo gavieiro en pailebote") e ás píllaras de Pondal ("Birulicos e píllaras galanasl enfeitan para ti xebra miúda").

4 MIW f UWIA AlDfNA PEQIJENI~~APUE ESTA AS( UW POUCO DEIlADA CARA AO MAR» AWLBDE TAR~MMOS

FOTO F, FEPNANDEZ REI 4.1. O mar e os veleiros como paisaxe de fondo Nunha entrevista na Radio Galega, en 1989Avilés lembraba a súa infancia "poboada de veleiros", que desde o Taramancos natal vía entrar na ría de Noia nos anos 40 e comezos dos 50. Cando desapareceron da ria os veleiros, permaneceron as habaneras, unha música "que quedou quizais daquel tempo en que os veleiros ían ao sur, vifian cargados de vifío, de sal", e onde tifia npermanente contacto cos barcos que ían a América. Esa música transportábao á infancia e ó mundo dos veleiros, que tanto amaba. Verbo da súa aldea e da paisaxe marifia que desde ela contemplaba, dicía Avilés:

A mifia é unha aldeifia pequenifia que está asi un pouco deitada cara ao mar e que ainda que está fronte ao mar é unha aldea de labregos. Ou sexa, que o mar está como paisaxe de fondo pero no que non se participa case a non ser enfaenas de marisqueo ou de marpróximo, pero non de marifieiros que vaian realmente ao mar. Eu supofio que pasará iso bastante en moitas aldeas de Galicia, que ainda que están moi preto do mar, na bocarribeira, son aldeas de labregos. Entón o mar para min sempre quedou tamén como un fondo na paisaxe. (Homenaxe 2003: 59)

Nas páxinas iniciais que figuran a xeito de prólogo da Nova cronica das Indias (1989), Avilés

lembra esa mesma Galicia labrenau e marifieira~ da~ sua infancia:

Aldea de labregos con mar de fondo. Mar de paisaxe. Aldea de vinte casas e traballo de man común, que xa non se leva. Homes fóra, em- barcados ou na outra banda do mundo que es- criben esperando que a1 rresibo destas cuatro letras se encuentren bien de salú yo bien a D. G (..) No agro, o raposo de escorrentar, o tourón desfacendo as ripadas de chicharos, e a lontra na xunqueira apescar robaliza. A lebre nas caneiras e e a gaivota, o birulico e as pillaraspola beira do mar Amoras, abrufios,peros ventureiros. (Avilés 2003: 9) E fai unha lembranza do humilde e moi duro traballo dos pouquiííos marifieiros da súa aldea ("Vogar ao mar de fóra e vir rebentado de sono e molladura"). Eses marifieiros que andaban de día ó "peixe de pedra" con liíía ou andaban á solla (e a outros peixes da area como o trabote ou linguado), "con rede ou con francado na marea baixa", ou ben andaban de noite ó escacho e á robaliza con boliche, que halaban desde o barco ou desde a praia:

Marifieiros na aldea soamente tres. Pescadores de lifia, de francado, de boliche, que trocan peixe por leite, por ovos ou farifia. O vello Pontella, sancosmeiro, de bote pequeno, que vai pescar faneca, curubelo, peixe de pedra. Hai que saber atopar o lubión na baixa do ma< arealo, engarzar na brinca e ter paciencia. A faneca pica de noitifia ou de mafíá cedo. Ente brazas de lifió. E pola popa o anzol grande do congro. Vogar ao mar de fóra e vir rebentado de sono e molladura. Á solla vaise a pé, con rede ou con fiancado, na baixa da marea, téndese a rede na preamar e agárdase que o mar vaia baixando. Despois non é máis que botarpeixe no salabardo: solla, trabote, linguado, raia rouxa que larga corrente nos pés, e faneca inglesa de espifía negra no lombo, envelenada. Noites de peixe, e o boliche de halar de barco ou praia, de cen brazas de cabo e copo de rede con escachas, muxos, robalizas, e unha que outra centola ou boi de Francia. (Avilés 2003: 11)

Historias da xente do mar, con afogados e desaparecidos, e con veleiros, que paseniííamente entraban na ría; pero despois chega á aldea de Taramancos o estralo do wolfrarn, cambia o ritmo de vida "e todo o mundo se fai mineiro de luz de carburo e socavón".

No "Epílogo. O regreso de Ulises Fingal" da Nova crónica das Indias tamén se referire á dobre paisaxe da infancia: á paisaxe do mar, con pequenas embarcacións e marifieiros de baixura, pero tamén con goletas brancas e grandes paquebotes; e á paisaxe da terra próxima ó mar, con poldros, vacas e ovellas que están a pastar e labregos que aran na fresca da maííá e da tardifia. E nesa patria feliz da infancia de Avilés a "aroma de liííaza", o arrecendo do aceite de liííaza con que os marifieiros trataban o sueste e as outras partes da roupa de auga, convivía co "perfume fondo de crear fartura" que deixa o carro de esterco (Avilés 2003: 111). Na Nova crónica das Indias, o autor inclúe algunha crónica de mar, como a do noiés Andrucho, en Buenaventura, que era capitán do Olga (o "Constantino Candeira" dos soííos de Avilés e da súa infancia), a mítica nave que chegara desde Bretafia, de "fermosura perfecta", onde o escritor querería navegar. Ese veleiro Olga foi quen semeou no propio Avilés a estética, a liberdade, a poesía:

O Olga vifíera de Le Havre, da Bretafia, e a súa estampa, branca ,,. e áxil, dáballe un son marifíeiro de prestancia, un sefíorio case feminino de barco lixeiro e forte. Barco de moito mal; de longa singradura. Barco de vela aberta na liila do horizonte que marcou o meu pequeno corazón coa súa fermosura perfecta. A semente da estética, da liberdade, da poesia, chegou a in, seguramente, de ver e de amar aquel navio. (Avilés 2003: 40)

O VELEIRO OLGA,QUE SEMEOU EN AVILÉS A EsTÉTILA, A LIBERDADE, A POES~A 4.2. O mar da poesía da ausencia (1963-1980) Terra e mar hai en Os poemas da ausencia. Primeira pavte. Eiras e mocedades (1963), xa na dedicatoria ó seu innán Guillenno "labrego e marifieiro". En versos do poema inicial "Pórtico" están a terra ("toro campesifio") e o mar ("ponlas marifieiras") como elementos fundamentais e inseparables da estirpe galega:

Criar con agarimo unha estirpe sinxela de toro campesifio e ponlas marifieiras que amen fondamente a entrana paridora da Terra Nai, e sintan a saudade injinita dos lobos marifieiros que foron do seu sangue.

Os poemas da ausencia. Segunda parte (1969) comezan cunha homenaxe ó seu amigo Urbano Lugrís (1 908-1 973), o pintor-poeta que se facía chamar Ulyses Fingal e a quen lle gustaría chamarse 'pintor do mar. Son dous poemas inzados de mar, do espacio galego de nación e mocidade e do espacio americano onde Avilés estaba emigrado. Ó poema 1 desta homenaxe a Lugrís pertencen estes fermosos versos (Avilés 19922 127-128) con reminiscencias do mar medieval ("mar maior"), do mar de Manuel Antonio ("pailebotes áxiles", "argazo", "oceánicas foulas") e do mar da pesca de baixura, co arrecendo do aceite de lifiaza, aceite da terra co que o marifieiro coidaba a roupa de augas, e co arrecendo do sain, aceite da graxa de sardifiapara en terra prende-los candís; co arrecendo da viva escuma do mar e co arrecendo do argazo que a xente do campo usaba como fertilizante das leiras; e tamén co arrecendo a brea e galipote con que os carpinteiros de ribeira e os mesmos marifieiros calafateaban os barcos:

Veu a visitarme o mar: o mar de Finisterre, o mar da Vida o mar maior dos pailebotes áxiles, arrecendendo a aceite de lifíaza de roupa marifieira, a saín e argazo a escuma fresca, a brea, a galipote. E foi un temporal o meu alento: oceánicas foulas abalaran a selva porque me veu a visita-lo mar.

O TESTALE O MAR DE NOlA DESDE A ALDEA DE TAPAMANCOS.

' ' FOTO: +% 4.3. O mar dos Cantos caucanos (1985) Escrita xa no seu retorno en Galicia, a temática marifia desta obra está nos sete poemas da sección titulada "Crónicas". O poema I dos seis da "Crónica de Bemaldo Fros" comeza cun verso dunha cantiga de amigo do trobador portugués Gonçal'Eanes do Vinha1 ("Quand'eu soby nas torres sobre 10 mar"), pero realmente arelación intertextual do poema ten que ver, segundo Capelán (2002: 25), coa "Balada de1 puerto de Os", de Urbano Lugrís, viaxe de "alucinación e pesadelo, pois o de Os non é senón o porto dunha cidade morta":

Deixaramos o porto de Os o país etéreo onde Ulises Fingal tecera un sono de fragatas errantes, de afogados nídios no seu clamor como coitelos relocindo na noite. Deixaramos o porto de Os. A alta proa collía rumbo ás illas.

Na obra pictórica e literaria de Lugrís está moi presente a serea, a muller-peixe da iconografla nórdica. Sen embargo neste poema de Avilés, como salienta Capelán, quen guía o pantasmal barco (''iCóm0 era de leve no vento a nosa nave!") é a serea da mitoloxía grega, que se asocia coa morte. As sereas gregas atraían con cantos os navegantes ("cantaban as madréporas, cantabanl e un xílgaro invisíbel bramía no bauprés") desde a illa sepulcral na que vivían, para provocar que as embarcacións naufragasen ó se desfaceren nos cons e logo elas poderen devora-la tripulación. No poema I1 a nave arriba a unha "branca illa", que era o "país dos icariosl onde as árbores cantan", e nela van amarrar, "como quen amarra o tempo para sempre". No poema I11 non hai referencias ó mar e no IV só á "illa, insólita, ese perfume", mentres que no poema V hai metáforas con termos marifieiros como amurar ("Amuramos o destino e a súa torre"), carta náutica, sirea ("sirea imortal de Ulises") epeirao ("Estraviados no peirao dos sofios"). E tamén hai algo de mar no poema VI, que fecha esta "Crónica de Bernaldo Fros", con formas como mar e goleta. En "A crónica ferida" hai moi diverso léxico marifieiro: fanal ("A música que me abre aporta, que me brune os fanais"), arboradura ("e atravesa de pasol de parte a parte a mina arboradura"), beiramar ("e andar o corazón coa raíz revirada na beiramar do tempo"), ancorar eporto ("até te-10 ancorado no meu porto segredo"). E o vento ("a emanación dos átomos dos meus avós no tempo1 a terra prometida"), tan necesario para que a embarcación poida navegar e que tanta presencia ten na obra de Avilés desde o título do seu primeiro poemario, As moradias do vento, de 1955.

4.4. O mar de As torres no ar (1989) Este fermoso poemario consta dun "Pórtico" introductorio e de tres seccións poéticas: "Cantos a carón da terra", "O cántico das naves. Elexías do mar" e "Atorre secreta", onde Avilés canta a terra, o mar e o amor, respectivamente. Nos cantos de "O cántico das naves. Elexías do mar" hai un mar explícito, con navíos e marifieiros, con personaxes literarios do mar (o Ulises de Homero e o capitán Nemo de Jules Veme) e con espacios significativos relacionados coas descubertas e coas lendas do mar, como Moçambique, Timor-Leste, Calicut, Goa e outros . A subsección "A nave do tempo", son tres poemas non numerados, que constitúen un canto ó mar da infancia do poeta. No texto 1 están presentes "as vellas naus" que o tempo levou, os "antigos velames" que na maré "orzani as quillas" e a driza que canta "nos mastros do amor"; e o texto 3 volve ser un canto á navegación e ás velas ("O velame, do foque á escandalosa, tenso no arle a proa a peitear as ondas"). O texto 2 é un canto ós calafates constructores e arranxadores de barcos. Avilés usa de novo a forma galipote propia da Costa da Morte (e da Mariiía de Lugo e zonas próximas), de escasísimo uso no galego literario, no canto da forma chapapote popular en Noia (e noutros portos da ría), hoxe populari- zada pola marea negra do Prestige: Na outra banda do mar construen o navio: o martelar dos calafates resoa na mafiá, e non saben que están a construír a torre de cristal da mina infáncia. Non saben que cada peza, cada caderna maxistral é unha peza do meu ser. Non saben que no interior da quilla está a médula mesma da mina espiíía dorsal; que no galipote a quencer está o perfume máxico da vida.

A subsección "Nemo" de "O cantico das naves. Elexías do mar" fórmana 6 poemas numerados, con moi diversos elementos épicos rigorosamente estudiados por Capelán (2003: 27-29). No poema 1 o poeta diríxese ó capitán Nemo, o personaxe da novela Engt Mille Lieues sous les mers de Jules Verne, porque quere entrar no Nautilus e "ver no fondo do mar antigas naves,/ antigas rotas, herois, marifieiros/ dos tempos idos" e quere recuperar "as goletas da infáncia a toda vela" que Avilés vía de neno na ría de Noia. Segundo Capelán, o poema 2 está moi ligado ó 1, pois agora "é desde dentro do mesmo Nautilus desde onde o poeta enxerga, cun enfoque un tanto barroco 'a extensa evolución do tempo"', que se inicia coa expedición grega a Troia. O poema 3 comeza cun ambiente mariíío ("Ainda soa na memoria do mar1 o como címbrico", "Arfan as velas. O mascarón de proaí esgaza o lenzo etéreo da neblina"), pero logo o autor mergúllase na talasocracia literaria da materia de Bretaíía, con referencias ó Graal ("queima o vaso sagrado o seu perfume"), a Artur ("e as donas taní brancas1 sandan-lle a don Artur a sua llapra") e a Perceval. No poema 4, logo dun dístico dunha marifia de João Zorro ("En Lixboa sobre 10 mar/ barcas novas mandei lavrar") Avilés refírese ó mar polo que chegaron os invasores viquingos e polo que surcaron naves que chegaron a Calicut e Goa, mar que navegaron caravelas e fragatas, mar que levou a tantos galegos á emigración americana. O poema 5 é unha reflexión sobre a historia de Galicia, encabezada con dous versos das Lusíadas dirixidos ós galegos, ó que seguen uns versos onde Avilés se refería á sangría que para a nación galega supuxo a emigración. Logo pode verse esa dualidade mar ("cabrestante") e terra ("fouce", "bigómia"), .alicia do remo e a do adival::

Noso é o remo e o adival. Herdamos esa triste atadura, e o noso amor ao mar foi-se esvaindo nos trigos da meseta na miséria. Nosa non foi a espada: Noso foi o tear, a obra negra, ir semeando os campos asolados tras os carros da guerra. (Mentras nos abateron as murallas da pátria).

A subsección "A espada florescida" féchase co longo poema "O pé do marifieiro é de natural ancho", con versos de exquisita sensibilidade. A primeira estrofa é un canto ó "pé do mariííeiro", un pé esparrado (un pé aberto, como a sardiíía que se lafía e adoba para logo espanar) con tacto tan sensible que é capaz de distinguir peixes de area moi parecidos'como a solla e o trabote, á vez que fai de sonda para cofiece-10 estado do mar:

O pé do marifieiro é de natural ancho esparrado nos dedos, afeito a apousentar a sua planta polo mo1 da area. O tacto tan sensível que coííece cando pisa na solla, no pelouro, no argazo, no trabote. É unha sonda a transmitir o estado do mar: Temperaturas, fluxos, escamallos. Barómetro do tempo. Sinal de fartura de peixe, ou de se houber mar de fondo máis afora da ria. O pé do mariííeiro é outro cantar...

Facer un zoco para tan sensible pé ("fráxil e/ ao mesmo tempo forte como un cepo") esixe moita delica- deza e face; todo sen présa ningunha, como se ve nas estrofas restantes. Hai que buscar un salgueiro L'alg~comesto na raiz, vedraio", toralo ben e escoller un tono da madeira "entre o roxo salmón e o solpor fisterrán", para logo abrir ese toro e deixa10 enxugar "sete dias contados. Nen un un máis". Cóllense as ferramentas do zoqueiro ("a aixola, a gúbia, o serrucho máis fino/ a lima grosa"), e unha tarde de calma, cando o fume, despois do temporal, ande baixo, "lías un pito da petaca, pausadamente, e trazas/ sobre a madeira, agora leve, o esquema". Logo córtase... e xa se ten a perspectiva dese zoco para o esparrado pé do mariííeiro ... O demais son finuras.

4.5. O mar de Última fuxida a Harar (1 992) Este poemario, editado uns meses despois da morte de Avilés, ten como subtítulo Derrota e singraduras, dous termos mariííeiros relativos á navegación, cos que o autor semella "proxectar cara o lector dúas perspectivas fundamentais, premonitorias da vida que remata e que semella abeiramos cara á revisión dun tempo pasado que o poeta tenta achegamos a modo de diferentes testemufías de outrora, fieis lembranzas ó lonxe no tempo que se vai extinguindo" (Arxóns/Castro 2003: 102-103). O único poema de Última fuxida a Harar todo e1 inzado de mar é "Barcos no pór do sol", da sección "Silva de vária fermosura", con léxico marifieiro popular (motora, mascato, vela, mar, océano, barcos) e léxico culto (leme, trirreme,@agata, nau, derrota):

TODO é de lume o mar, ouza-se a tarde no seu latexo último entre ouros e motoras que Ile dan ao siléncio rumor evanescente de viver. Risca a vela no derradeiro azul e o mascato perfura o corazón do océano, mentras a tarde se derruba e ferve a sua cinza a chilrar como ferro na safra ou corazón no esquezo.

A man no leme, os 0110s na voraxe, redúcio que nos leva por vieiros de lampos onde reverbera o amor que desde antigo vai e vén neste mar en barcos novos -trirremes e fragatas das idades do sofío.

Os barcos aran ouros na poeira do sol, e vén a mina nau trazando a sua derrota inexorável: O tempo é un sospiro.

No poema "Meu capitán, é hora, é hora", da mesma sección, hai termos relacionados .co barco final,pafiol,proa,popa) e coa navegación (astrolábios) na primeira estrofa, e tamén na derradeira das estrofas (rumbo, brétemas e o capitán do comezo do poema): MEU capitán, é hora, é hora de limpar os fanais, os astrolábios, de abrir as caixas de ébano, de polir bronces, de airear as bandeiriiías do pafíol e ver esas chamas no ar de proa a popa. (...I É hora capitán, collamos nimbo, de cara o tempo que ficou no olvido, ese espello de brétemas que ás veces se ilumina no fondo da memória e fai brillar en lampos unha tarde que nunca volverá. Pero está viva.

En "Derrube e destrucción do Pórtico", tamén da sección "Silva de vária fermosura" usa termos marifieiros como nauj?agar e océanos ("No enxofre dos cavoucos naufragamos1 como soles ardendo nos océanos"), brétema ("Orfos de luz, cobertos/ da brétema, das névoas, da saraiva"), foulas ("a pel que se rompera como se fosen águias/ ou foulas de combate"), naus e drizas ("'Naus que se derrapan, drizasl nas azas a se desfiar mentres se ouve o noso berro incesante"). Noutras composicións tamén hai algo de mar, como no poema "Limiar" da sección "O cazador no escuro", con ardentía ("esa ardentía que se diz ternura") e illas ("e ver correr a vida agallopandol nos cómaros e nas illas"). No poema VI1 están os dous termos do subtítulo de Últimafuxida a Harar ("ai meu amigo/ derrota e singradura").

REFERENCIAS BIBLIOGR~ICAS Arxóns Álvarez, Ma Dolores / Castro Rodríguez, Xavier (2003): Antón Avilés de Taramancos. J4da e obra. Vigo: Xerais. Avilés de Taramancos, Antón (1985): Cantos caucanos. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Avilés de Taramancos, Antón (1989): As torres no al: Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Avilés de Taramancos, Antón (19922): O tempo no espello. Introducción de Salvador García- Bodaiío. Sada / A Conina: Ed. do Castro (1" ed. 1982). Avilés de Taramancos, Antón (1992): Últimafuxida a Harar (Derrota e singraduras). A Conifia: Espiral Maior. Avilés de Taramancos, Antón (2003): Nova crónica das Indias. Vigo: Xerais (1" ed. 1989). Capelán, Antón (2002): "Os sonos comprometidos dun poeta épico", en Acufia, X. E. / Sánchez Iglesias, Cesáreo: Antón Avilés de Taramancos. A nosa cultura 21. Vigo: A Nosa Terra, 16-31. Fernández Rei, Francisco (2003a). "Noso é o remo e o adival. Mar e léxico do mar en Avilés de Taramancos", en Avilés de Taramancos. Dia das Letras Galegas, 2003. Santiago de Compostela: Universidade, 125- 149. Fernández Rei, Francisco (2003b): "O mar e a poesía galega. Singraduras na construcción da patria da lingua", Revista Galega de Filoloxia (no prelo). Homenaxe (2003) = Homenaxe a Antón Avilés de Taramancos. As nosas voces 19. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. Vilavedra, D. (coord.) (2000): Diccionario da literatura galega 111 Obras. Vigo: Galaxia. PROTAGONfSTAS DA COMPRA A ?LOm NAS -3 BANAS

José Luís Iglesias García polas velas daqueles galeóns, de area maior, que eran os dous Asoc. D. C. Rabandeira que acarrexaron milleiros de fondeadeiros principais de de filanova de Arousa. toneladas de sardiíías e compra. Os galeóns facían xoubas nas súas adegas para garda esperando polas O porto de mar de as fábricas de salgazón. bucetas de Muros e polas lan- Vilanova de Arousa dou abri- Pk DE MUROS chas xeiteiras de Noia. Ó me- go a maior flota de galeóns que A campaíía da compra da terse a noite izaban un farol de se adicaban a compra de sardiíía soía comezar por San- carburo ó pau do galeón, para sardiíía a flote para abastecer ta Marta no mes de xuíío, xa que foran vistos polos ás máis de vinte fábricas de que nese mes a sardiíía xa tiíía xeiteiros e durante toda a noite salgazón que había na primeira graxa. Os galeóns xa aquelo era un clamor metade do século pasado na arranxados saían do porto con chamando dende o galeón "iA vila. rumbo a Muros. O chegar, se- BORDO!. Aqueles galeóns despra- gún o vento que fixese, Os xeiteiros pouco a zábanse por todo o litoral den- buscábase un abrigo ben fose pouco ían chegando. Procu- de Fisterra ata Baiona (sur); Montelouro por dentro da ría, rando o mellor prezo, sempre Aquelas costas estiveron ador- e se afrescaba o nordeste, ó preguntaban, " La como paga nadas durante moitos anos oeste de Montelouro na praia patrón?". Pouco a pouco, íanse cargando as adegas. vento era propicio ían Éstas, ás veces chegaban Co lance da luxada ó ir enfilando cabo Corrubedo, a Leixoes para pescar sardifía. clareando o día ían chegando facendo camifío para Vilanova Esto foi vivido polos tri- á praia da area maior as moto- e senón esperaban pola brisa pulantes do galeón "Joaquín" ras do cerco , de Portosín e do verán (Garroa) de Vilanova de Arousa, FO- Porto do Son cargadas a plan No mes de setembro, xa L10.4.451. L,-3-. LTA. 3". de sardifía. que a sardifía vifía máis para o A comenzos dos anos 40 Sempre había algúns sur, os galeóns ían comprar ás o patrón era o Sr. Marcelino galeóns agardando por elas. lonxas de Cangas, Vigo ou Chazo Martínez de Vilanova de Sempre se vía pasar algún Baiona agardando polas moto- Arousa e o motorista o seu fillo galeón cargado. Ó rematar a ras do cerco de Baiona e Manuel Chazo Cores, ó que lle faena coas adegas cheas e si o Cangas. agradecemos a información. Museu de Marinha

O Museu de Marinha foi trar instalações condignas para ainda durante o século XVIII, fundado pelo Rei D. Luís I em 22 albergar todo o acervo então actualmente o acervo do Museu de Julho de 1863. existente. Para o efeito foi de Marinha conta com mais de Imediatamente após a sua escolhido o palácio do Conde 17.000 peças, das quais 2.500 criação, o Museu ficou sediado de Farrobo, nas Laranjeiras. foram seleccionadas para figu- num edifício da antiga Escola Entretanto, um velho rar na sua exposição permanen- Naval, em Lisboa. Em 1916, após sonho da Marinha permanecia te, retratando os mais diversos um incêndio de grandes latente: o da instalação do aspectos do passado marítimo proporções que destruiu, entre Museu de Marinha no Mosteiro português, bem como as diferen- inúmeras peças, a quase dos Jerónimos, em Belém. Em tes actividades ligadas ao mar. totalidade da colecção de mo- Julho de 1959 uma determinação Neste sentido, a grande delos de navios datada do início governamental tomou o sonho aventura dos Descobrimentos, do século XIX, a necessidade realidade e no dia 15 de Agosto por ter constituído a época de novas instalações tomou-se de 1962 o Museu de Marinha áurea das navegações portu- num objectivo prioritário. seria finalmente inaugurado guesas, constitui o principal Todavia, só em 1948, e em nesse espaço intimamente liga- tema da sua exposição perma- virtude da doação feita por do aos Descobrimentos Portu- nente, salientando-se a Henrique Maufroy de Seixas, o gueses. evolução da construção naval Estado viu-se obrigado a encon- Começado a ser reunido portuguesa neste período, através de inúmeros modelos de Sul em 1922. diversidade cultural qiie carac- navios da época, bem como os O Estudo das teriza as populações marítimas instrumentos científicos que Embarcagões e ribeirinhas portuguesas. permitiram essas viagens, entre Tradlcionals Cada embarcação encerra outros elementos representati- Portvgucsas não apenas aspectos da cultura vos do quotidiano da vida a O estudo das material, mas também elementos bordo. embarcações tradicionais portu- mais subtis, mas não menos im- A evolução da Marinha de guesas constitui um dos portantes do ponto de vista pa- Comércio encontra-se também vectores de acção do Museu de trimonial, e que se traduzem num representada através da Marinha, que Ihes dedica duas conjunto de saberes e de exposição de dezenas de mode- salas da sua exposição perma- vivências que jamais teriam los de navios que pertenceram nente, para além do espaço que cabimento ou poderiam ser as principais companhias de Ihes é reservado na Galeria e no veiculadas pelas produções navegação portuguesas, desde Pavilhão das Galeotas onde se industriais, tecnologicamente finais do século XIX até aos reúnem 16 embarcações avançadas da arquitectura e da nossos dias. tradicionais em tamanho real. engenharia naval modernas. Daí A Marinha de Guerra Por- Nas salas de Pesca Costeira e que cada uma destas tuguesa está presente em igual Tráfego Fluvial são muitos os embarcações se possa conside- destaque, desde os navios de modelos - de execução rigorosa rar como uma obra prima, peça propulsão mista de finais do sé- e com um notável sentido esté- única e irrepetível, tal é a culo XIX, até as modernas fra- tico - que por entre pintura e informalidade dos seus gatas da actualidade, sem fotografia, evocam a memória desenhos, bem como das técni- esquecer a Aviação Naval, repre- das embarcações tradicionais. cas empregues na sua sentada, entre outros, pelo cé- Esta temática reveste-se de construção, utilização e lebre hidroavião "Santa Cruz" acrescida importância se manobra. que, pilotado por Gago Coutinho atendermos Aquilo que estas Face a uma temática desta e Sacadura Cabral, concluiu a 1" embarcações representam natureza, traduzida em Travessia Aérea do Atlântico enquanto testemunhos da colecções de etnografia maríti- tradicionais locais, enquadrados pelaÁrea de Projecto da Escola. área de Projecto é uma área curricular não disciplinar, que acompanha os três ciclos do Ensino Básico e que visa integrar a participação de todas as disciplinas. No caso vertente, alunos e professores congregam os seus esforços e colocam os conteúdos disciplinares diversos ao serviço do estudo de uma embarcação tradicional da sua terra. Na retaguarda, a Extensão Educativa do Museu apoia e orienta o desenvolvimento dos trabalhos que, no final do ano lectivo, contarão com um espaço de divulgação privilegiado numa Mostra de trabalhos de todas as Escolas envolvidas, a realizar numa sala de Exposição do Museu. ma com estas características, o contextos geográficos e O estudo das Museu tem a responsabilidade culturais. embarcações tradicionais, no não só de estudar, preservar e Paralelamente a este âmbito da Área de Projecto es- divulgar as embarcações estudo e para que o interesse e colar, confere a alunos e , tradicionais que integram as entusiasmo dedicado às professores um estatuto de suas colecções, mas também embarcações tradicionais não herdeiros de um legado que está 1 atender à continuidade e à esmoreça com a extinção das intimamente ligado à história e à mudança nelas patenteada, por mesmas, ou não se confine às cultura da região em que vivem, forma a analisar e interpretar os paredes do Museu e seus inves- o que os co-responsabiliza na I factores que condicionam, tigadores, mas renasça nas sua preservação, tornando-se ' influenciam e influenciaram os gerações mais jovens, o Museu assim cada um deles parceiros fenómenos que com elas se de Marinha aposta num trabalho do Museu e da sua acção. relacionam. articulado com a comunidade Esperamos consolidar O estudo das escolar, promovendo a Escola este projecto para que em anos embarcações tradicionais exige ' como interveniente no processo lectivos futuros possamos re- portanto uma análise compara- de preservação, despertando unir as condições necessárias tiva das comunidades que as nas crianças e jovens o gosto para o promover junto de um produzem e utilizam, cruzando por (re)descobrir a comunidade maior número de Escolas. os mais diversos factores, o que onde vivem e a sua história, por Sobretudo esperamos que, no reforça a necessidade de este prisma das embarcações trabalho realizado com os procedermos a um tradicionais, com todas as va- jovens, este projecto se levantamento que apure, nos riantes que um objecto de converta em semente da qual termos da actualidade, a estudo como este nos oferece. germine o despertar da evolução das embarcações É neste contexto que, no consciência e sensibilidade face tradicionais (contemplando as presente ano lectivo, decorre um ao património, bem como a extinções e as adaptações, mas projecto experimental de parceria importância da sua preservação, procurando sobretudo salientar entre o Museu de Marinha e como vector essencial na aquelas genuínas que algumas Escolas de localidades edificação da cidadania e na sobreviveram) ao longo do litorais e ribeirinhas, que visa o reconciliação das comunidades tempo e também nos diversos estudo de embarcações com a sua História e Identidade. O MUSÈO MASSÓ ~I

Dende as súas orixes, o Museo Massó conserveira e dos útiles de oficios e xeitos de vida aséntase sobre os vellos edificios das primitivas ligados á pesca, recollendo nos seus fondos fábricas de salga e de envases da conserveira tódolos temas que gardan relación có mar e as Massó. No seu frente cara ó mar, antigamente praia, súas xentes. aínda se recofíecen as fachadas das fábricas de AS SALAS DO MUSEO 1883 e de 1926.A familia Massó, asentada en Bueu Entrada xa no 18 16, fixo xurdir a carón da súa actividade Nesta sala atoparnos dous cadros dun dos I industrial unha espléndida colección que é pintores galegos máis salientables, Urbano Lugris, testemma das iniciativas culturares de principias quen fixo do mar a sua fonte de inspiración. I do século XX vencelladas as sagas de Tamén poderemos disfi-utar da visión de conserveiros cataláns. dúas películas documentais. Una delas, realizada A colección inaugúrase como Museo en no 1928, mostra o funcionamento da fábrica 1932 amosando nas súas vitrinas modelos de Alonarti ademais de curiosos detalles sobre a vida embarcacións históricas, raros exemplares de náu- dos traballadores na chamada belle epoque. O tica, cartografia incunables e documentación ma- segundo documental recolle secuencias rodadas nuscrita que conforman un conxunto de xoias bi- por Gaspar Massó desde o ano 1924 ata os anos bliográficas de extraordinario valor e que nos invi- 50, nas que podemos ver distintas actividades re- tan a descubrir cómo a aventura marítima, que puso lacionadas coa vida marifíeira e as Industrias en comunicación a todolos continentes da terra, Massó. derivou dos adiantos das ciencias náuticas, dos Sala Baixa progresos da cartografia e da labor común que Carpintería de Ribeira e Embarcacións despertou a curiosidade por saber. Tradicionais O museo tamén abreu unha lifía moi orixinal -Podemos observar instrumentos que van para a súa época, de matiz esencialmente pesqueiro desde a tala e a preparación da madeira ata un e conserveiro, sendo un escenario de exposición patrón para reproducir as curvas das cadernas das antigas máquinas que deron orixe á industria dos barcos e útiles de calafateado. -Ocupa un posto central o Bote Polbeiro de Bueu, em- barcación xenuína deste porto, caracterizado por ter a metada de manga que de eslora, aparellar vela "mística" e utilizar remo cru- zado. - Tamén destacan as maquetas de embarcacións tradicionais recollidas no libro Barcos de Galicia de José Ma Massó. IndusWa Conserveira Nesta sección podemos atopar testemdas da construc-

ción de envases de conserva: Taiiién podemos disfi-utar rafia, nasa.. .), útiles de redería Pranchas litografadas de antigas de mostras de tarxas para o con- (agullas, chumbadas, marcas da empresa MASSÓ e trol da descarga do peixe e dis- cortizos.. .), carrexo e medida máquinas rudimentarias para tintos selos da firma MASSÓ. (cestas, caixons, patelas.. .). lateria -cizalla manual, prensas Salga Ademáis expóííense diver- e troqueis metálicos e de Preséntasenos un sistema sos instrumentos para a caza e madeira-. de prensa de sardifía dunha despece da balea (cafíón Así mesmo achamos ma- antiga fábrica de salga, tabais e aparellado, lanzas de inflado, quinaria de procesos de fábrica: barris para o envase e coitelas de corte.. .). o primero motor de vapor da fac- comercializacióndo peixe. Sala Nobre toría, unha autoclave para a es- Sala Anexa É a sala emblemática do terilización e unha mesa de sol- Nesta sala amósanse artes museo. Podemos achar nela dador manual. de pesca e marisqueo (poteira, incunables, os primeiros textos de fragas e soutos e vistas I FOTO: AMANDO marabillosas. Os restos paleolíticos I atopados en Bueu demostran que foi habitado dende a antiguidade. Destacan as súas mámoas (enterramentos megalíticos), os petroglifos, os restos romanos, a igrexa románica de Cela, os seus pazos e, por suposto, o Museo Massó. Pola variedade e pervivencia de utensilios marifieiros (embarcacións, artes de pesca, etc.) Bueu pode ser considerado un autentico museo de náutica europeos, libros so- cheo de pequenas praias, vivinte aínda que a súa mellor bre a construcción de reloxos de roteiros de sendeirismo a través oferta é a súa xente. sol, a Cosmographia de Tolomeo, gravados e interesantes documentos como os referi- dos á expedición de Malaspina, cartas autógrafas de Felipe I1 ou títulos de venda de escravos. Tamén poderemos con- templar antigos instrumentos náuticos: sextante, octantes, as- trolabio, nocturlabio etc. Son espectaculares os modelos de embarcacións histó- ricas como a Nao Victoria, a Ca- pitana de Oquendo, o San Juan Nepomuceno,. .. Centran a Sala o comedor de oficiais dun mercante mso e un mascarón de proa que representa a San Telmo. BUÈU Vila de 15.000 habitantes situado na mame sur da Ría de Pontevedra, a 20 km. da capital e a 30 krn. de Vigo. A súa lonxa de peixe de baixura, entre as máis importantes de Espana pola grande variedade de especies que nela se puxan, e os seus polígonos LIORARIO: . de explotación de1 mexillón falan DE MARTES A SABADO: 10:GG A 2G:GG da súa importante riqueza en pesca e acuicultura. DOMINGOSE FESTIVOS: ICi:Ci(i A 14:GG Está a experimentar un MONTERORIOS S/N crecente interese turístico gra- 3693G BUEU cias ó seu privilexiado enclave, TLF.: 966 321636 NEXO cV L Vicente Delgado

Civilizaciónsmoi diferentes tiveron a súa orixe no Medi- terráneo, ainda que todas mantiveron ou mantefien un nexo común entre elas: o uso da vela ' latina como medio de propulsión para as súas embarcacións. A vela latina permitíalles navegar con ventos en contra e tamén aproveita-los ventos tér- micos, tan comúns ó longo do noso mar latino, o que facía posible navegar case todo o ano incrementándoseo comercio e as rutas, cun resultado indirecto de verbas marinas comúns. O longo vegado por tódolos mares e océa- intercambio de culturas e de dos séculos a vela latina ten na- nos (Indico, Pacífico, Atlántico). A vela latina é ,en definiti- i* va, un símbolo de unión e as súas cualidades náuticas e de adaptación ó medio perrnitíulle ,b sobrevivir ó longo de dous milenios, evolucionando nos seus aparellos e nas súas fasquías, pois foi a orixe das velas chamadas «de coitelo~,coma as velas de martelo, cangrexas, marconi, ..., velas que foron aparecendo ó longo dos séculos e aparellando multitude de embarcacións de diferentes tipoloxias, conservando nomes comúns nas diferentes culturas, o que fai pensar nas influencias culturais e comerciais dunha punta a outra do Mediterráneo, o que creou un vocabulario moi rico e variado cunha terminoloxía marina moi común a tódolos pobos. I En Espana aínda é posible ver moitas embarcacións aparelladas con este tipo de vela, a maioría das veces nas mans de asociacións culturais, federativas ou de grupos máis ou menos organizados, agás en Cataluíía, para vence-las ondas se precisava dunha maior maioritariamente armadores particulares. potencia de empuxe, e isto só o facía posible a Os exemplos maís claros serían Catalufía, vela; o que se intentaba era busca-lo centro vélico Valencia, Murcia, Baleares, Galicia e Canarias. maís baixo, poiíendo velas maís fortes e rexas e É imposible dar unha idea ou representar repartindo a superfície vélicanos diversos mastros gráficamente cada unha das embarcacións e foques. empregadas ó longo de 2.000 anos de evolución, A vela latina podemos atopala en tódolos temario maís do ambeto histórico, pero sí pode- mares, con maior ou menor presencia segundo as mos dar unha lixeira idea da diversidade de épocas. O seu máximo desenvolvemento no Me- embarcacións que teiíen navegado ó longo do diterráneo pódese situar entre os séculos IX ó XV, século vinte e que aínda seguen navegando pero o troco de intereses comerciais co hoxendía no Mediterráneo. Si navegamos nunha descubremento das novas rutas cara America ou destas embarcacións podemos facernos una chea ás Indias a través do cabo de Boa Esperanza por de preguntas e interrogantes, e pouco a pouco parte dos espafíois e portugueses, fai que a vela comprovaremos que a expresión «o arte de nave- cuadra se impofia ós poucos, aínda que non tanto gar» é todavía unha filosofía que aínda podemos no Mediterráneo, principalmente no uso local, levar á práctica. chegando ata o século XX como vela de traballo, Pero non esquezamos que a vela latina é unha sobre todo na cabotaxe entre illas e o continente e das velas maís perigosas e complicadas, maís se a na pesca de baixura. comparamos coa vela en cruz. Como consecuen- Velas latinas ou da súa familia, coma a vela cia dos naufráxios por toda a costa nos días de guaira, a mística ou de martelo, son coiíecidas nas temporal, sendo a praia o único refuxio, Rías Altas galegas coma «velas de pico con martelo cuberteáronse tódalas barcas, o que deu pé ó dito: a proa», ou chamadas popularmente de «gaiteiro», barca aberta, tumba aberta. diferentes das máis coííecidas «velas de relinga» Na época na que non existían motores que son as velas de apare110 de cruz ou das velas decíase: ((Amáismar, máis vela». Isto, que en prin- ó tercio das Rías Baixas. cipio parece unha contradicción, non é tal, pois En Galicia, a latina é unha vela minoritaria, aínda que en certas épocas os faluchos, as bucetas B; de Vizcaya aportaron tamén o houbo barcos de pesca que sulifíar tamén os galeóns de seu grao de area na introduc- aparellaron unha vela latina mís- popa redonda, adicados á pes- ción da vela latina nas costas tica, ou «vela ó sexto)) *, cha- ca, unha especie de lauts traidos galegas. mada deste xeito polas polos cataláns cando proporcións da verga. Temos introduciron os seus metodos A A diferencia das de que sulifíar entre estas as de pesca en Galicia, metodos relinga chamadas velas ó tercio traineras, as lanchas faluchadas, prohibidos ou restrinxidos en ou ó cuarto os botes polveiros, os botes Catalufía. Lembrar, por último, ós Segundo J.Massó e faluchados, o bote do pinche, franceses que a través do Golfo Stafant Morling.

CATALUNYA VALENCIA MURCIA BALEARS GALICI A CANARIAS

BOT BOTE BOTE CALERO BOT BOTE BOTE

BUSSI GUSSI BUCETAS BARQUILLO

LLAGUT LLAUD LAUD LLAUT LAUD BARQUITO BARCA DE BARCAZA BARCA ALBUFERA BARCA FLUVIAL BARCA MENOR ARROCE- BARQUETOT - GAMELA

LLAUT DE DE LLAUT COSTER G~~~",u TRAFIC CAEOTAJE

XALANA BARQUETET PLANCHA TEQUINA CHALANA

hTULETA hTULETA

BARQUTLLO LLANXA LLANXA LLANXA LANCHA LANCHA RTT-TA -- - VISITA

BARCA DE FALUX FALUCHO LLAUT VIATGER FALUCHO MiTJANA

FALUCHO DE QUILLAT QUILLAT BAIONA

BOU BOU ARRASTRERO BOU BOU

PALANGRERA PALANGRERA

XEITEIRO SARDINAL SARDINAL TRAINEIRA OU XEITEIRA

PONTONA

BALICA

TRANYINA TRATNYA TRAINA

TARTANA TARTANA TARTANA

XAVEC XAVEC JABEQUE XAVEC

MISTIC MISTIC MISTICO MSTIC

JAEEGA JAEEGA

QUECHE- QUETX BALLENERAS

Nota : O mesmo nome de embarcación non quere decir que sexan iguais, existindo moitas veces diferencias moi importantes, xa na propia embarcación, xano apare110 ou no tipo de pesca e arte empregada. ELA LATINA NAS DFFE'RENTÈS «sponsors» e as súas grandes velas son COWNDWES verdadeiros anuncios. Na comunidade andaluza conservanse moi En Murcia existen varios clubes, e o mesmo poucas embarcacións autóctonas que aparellen que en Mallorca, organizan regatas de botes, e vela latina, aínda que ata hai poucos anos podíanse algunhas de Ilauts, sobre todo en Cartaxena e na ver algunhas, a maioría doutras zonas coma Mur- Manga do Mar Menor. Estes botes tefien unha cia ou Baleares. superficie vélica que non Iles permitiría navegar Nas Illas Baleares o «llaut>)é moi utilizado en augas abertas e con moito vento, polo que a nas distintas artes de pesca; non está tan especia- regata pura gana á tradición, perdendo en tipos de lizado coma en Catalufia e polo tanto ten unha manobras, e gaiíando na difusión da vela latina. tipoloxía menos variada, chegando as súas esloras En Valencia acontece un curioso exemplo de ata os 16 metros; pola contra Baleares posúe unha navegación, coas barcas de I'Albufera de Valen- gran variedade de tipoloxías de botes, ó mesmo ca cia, onde se celebran regatas e encontros entre as Murcia. vilas vecifías, nun ambiente sano ó redor da No País Basco a vela latina non ten case multitude de festas populares de tradición presencia, sendo das velas de coitelo a maís pesqueira da zona; gracias a isto mantéfiense as empregada a chamada vela ó tercio, aínda que vellas e se fan novas embarcacións coas caracte- nalgúns bateis e outras embarcacións menores rísticas típicas destes barcos fluviais. podíanse confundir cunha vela mística polo tama- Para dar a cofíecer e resumi-la situación da fio do martelo. vela latina na mifia zona, Catalufía, tefío que dicir En Canarias o «barquillo Ianzarotefío)),utili- que estamos nun momento delicado, xa que zado na pesca do litoral e nas costas de Africa, ou despois duns anos de forte crecemento gracias ás para transporte de mercadorías e pasaxe, ten unhas iniciativas particulares e de asociacións sen áni- esloras entre 5 e 9 metros. mo de lucro, extendéndose a vela latina de norte ó O «bote canario)) é famoso hoxendia polas sul, a siiuación hoxenedía é de certo estancamento regatas con tres competicións diferentes, todas ou dunha certa marcha atrás. As razóns deste elas baixo o estricto control da Federación Canaria parón veÍíen dadas sobre todo polo cansanzo dos de Vela Latina: O Campionato, o Tomeo eliminato- armadores, que trala ilusión dos primeiros anos, rio e a Copa de Gran Canaria. Os primeiros clasifi- unha vez satisfeita a curiosidade e a novidade e cados das tres regatas dispútanse o trofeo da Fe- ante a falla de apoios institucionais ou de deración. Case tódalas embarcacións tefíen «sponsors», ve que os custos e os sacrificios que supón cada ano desprazar as embarcacións tradicionais de esto implica para levar adiante súas embarcacións ( máis ou Catalufia, Alicante, Malaga, proxectos de maior calado. menos poden celebrarse 15 Galicia, Brasil,... nunha exposi- «L 'Estrop» é unha Aso- encontros e regatas ) son ción permanente. ciación de asociacións que inasumíbeis en moitos dos ca- Desde o ano 88 e ata o naceu en parte para coordena-lo sos. 2003 ,e como o aceite na auga, calendario de regatas e trovades, De tódolos xeitos hai que foron aparecendo diferentes e sendo a súa vez unha dicir que o feito é moito, que se asociacións en Port Bou, Port de ferramenta de Cultura, organi- conseguiu salvar un patrimonio la Selva, Llanca, L'Escala, zando debates, seminarios, marítimo único, un vocabulario Calella, Palamós, Pineda, Vilassar exposicións e publicacións de e unha diversidade de tipoloxías de Mar, Barcelona, Sitges, temas referentes ó mar e á recu- tanto de embarcacións de Calafell, Tarragona ou Cambrils, peración de patrimonio. traballo como de lecer, sobre aparte do permanente contacto En Baleares acontece un 'todo se o comparamos con an- coas outras zonas da vela latina, fenómeno diferente, pois si ó tes dos 90, onde a desaparición como Valencia, Alacant ou as Ba- principio foron os clubes náuti- foi case total de norte ó sul, agás leares, o que supón un apretado cos os que organizaban as casos contados da Costa Brava, programa si se sigue o circuito regatas (de bots e llauts), coma Cadaqués, pioneira das catalán, e un traslado anual de fortemente competitivas e coa «trovades de vela llatina)) (maís maís de 300 km. de costa. E todo axuda das autoridades autonó- festeiras ca competitivas) esto sen apoios oficiais, agás micas no tema de compra de Restáuranse ou algúns casos como en Barcelo- materiais e premios, na constrúense embarcacións de na coa Asociación " Barcelona actualidade xa son varias as madeira de bó porte, caso do feste a la Mar " que creou con asociacións de Amics de la vela «Sant Isidre)) e o «Rafael», bous fondos europeos e institucións llatina que organizan trovades e mallorquíns de 13-15 metros; O locais unha escola de carpinte- regatas no mar balear. «Far de Formentera))e o «Far de ría de ribeira e unha escola de Canarias é a Cabrera)),de 11,5 e 9 metros res- vela latina. competitividade total, é un de- pectivamente; «La Santa espi- Outro caso de apoio porte moi asentado, con apostas na», «Sa Rata» e a «Goretti» institucional é o do Port de e cunhas regras moi estrictas, duns 9-10 metros de eslora, por Tarragona, un pouco afastados modificando moitas veces cas- non falar de embarcacións maís dos encontros de vela latina, o cos e aparellos por mor dun pequenas coma muletas, bussis, mesmo que Sitges e Calafell. maior rendemento deportivo, botes, llauts, ... de 4-7 metros. En canto ás regatas, a in- disvirtuando o patrimonio e Moitas destas embarcacións de dependencia de cada armador certos tipos de manobras. O úni- fins do XIX ou principos do XX impide crear unhas regras estric- co pero é a creación dun houberan rematado nas tas, xa que a xente non está pola monotipo de barco, recofiecendo fogueiras se non fora por estes laboura de federarse, e as na outra banda que os resulta- encontros e o interese dos seus asociacións, maís ca ter barcos dos son moi positivos, de cara á propietarios. propios, son asociacións de vela latina, e non tanto no tema Actualmente se está recu- armadores, cos problemas que das embarcacións tradicionais. perando un bou de Alacant na vila catalana de Vilassar de Mar, o «Sant Ramón)), duns 15 metros de eslora, e a 2Balem, outro bou que se está a recuperar en Palma; sulifiar tamén ós Amics de Menorca que posúen moitas embarcacións das Illas Baleares, recopilando un patrimonio que os museos esqueceron de ... ca- talogar. O Museu Maritim de Barcelona é unha excepción, xa que garda unha ducia de Revista sobre o mar e as I súas xentes

A revista francesa LE CHASSE MAREE foi creada en 198 1, con moi poucos medios e moitas, moitas ideas. O nome da revista ven dado por un dos moitos barcos de cabotaxe que navegaban polas costas francesas nos séculos XVIII e XIX, desde o Canal da Mancha ata o Golfo de Vmaia. Entre os obxetivos da revista, hai que suliííar a busca permanente da culturamarítima viva, a recollida de información que pode aporta-la xente do mar coas súas lembranzas, os seus xeitos de navegar, de traballar, das súas vivencias, da súa vida dentro e fora do mar. O equipo de LE CHESSE MAREE está composto por his- I toriadores, etnógrafos, Dunkerque no século XVIII, ou a edicións das máis importantes do enxeííeiros navais, mariiíeiros, história do cine marítimo, a reno- mundo como foron Brest 96 e as mariscadores, xornalistas,.. todos vación dos esteleiros, a investi- de Douarnenez 86,88 e 92. eles cunhas características gación sobre os novos barcos a A maiores, arevista ten crea- comúns: todos son navegantes e vela e as súas tecnoloxías,...... do tres concursos para potencia- todos son amantes da mar. LE CHASSE MAREE la investigación e a creatividade: A revista non só abarca os posúe unha sección onde artis- - Un premio para construc- temas do mar se non tamén adica tas novos, como pintores, ción ou restauración de barcos as súas páxinas a temas relacio- gravadores, fotógrafos,..poden das costas francesas (92 ) nados cos ríos e os lagos, pola expone-las súas obras; os nosos - Un premio sobre o patri- importancia da navegación fluvial debuxantes realizan planos de monio das costas e ríos france- en Francia. modelismo a escala dos orixinais, ses (96 ) En 1998, unímonos á revis- planos ben documentados e co - E o desafio de mozas e ta americana Wooden Boat, para seu apoio histórico e marítimo; xa mozos marifieiros para a forrna- crear un magazine internacional en levamos publicados maís de 25 ción de futuras tripulacións de lingua inglesa: " The Maritime Life planos de réplicas, entre os que veleiros clásicos ou tradicionais and Traditions ". poderíamos sulifiar os barcos (2000). LE CHASSE MAREE cataláns, o muiíío de mar de Esta é, en poucas liíías, a abrangue, entre as súas páxinas, Morbhiand, unha cabafía de pes- nosa história; é parte esencial da multitude de temas e reportaxes cadores de Languedoc, ... nosa revista a busca e a recollida moi variados; por poiíer uns Pero a revista non só se das moitas vivencias que a xente exemplos, trátanse temas como adica á publicación; LE CHASSE do mar nos pode aportar, dos por qué en certos pobos MAREE está presente nas gran- moitos barcos que restaurar e mariiíeiros as mulleres des concentracións de facer navegar, dos moitos conseguiron unha sociedade embarcacións tradicionais, orga- proxectos a realizar para vivir matriarcal; ou a vida no porto de nizando incluso algunhas unha auténtica cultura marítima. Gustavo Docampo animais para as labores no do Barco e da Asociación A agro, o abastecemento das al- Figueirifia - Lanchas do Si1 Cando eramos rapaces deas e o transporte de lousa foi exemplar desde o punto de ter barca no Barco era unha ca- extraída nas primeiras canteiras vista da recuperación da me- tegoría social. Desprazarse ou dos materiais de construc- moria local. A barca ten tanto nela a ritmo lento baixo a aten- ción para as obras públicas. que ver coa nosa identidade, ta mirada dos bafiistas era un Pero as que realmente re- co imaxinario colectivo da acto de sefiorío. Unha estética cordamos son as barcas da xente do Barco, que había que de boa vida que se reflectía nas nosa nenez, as de paseo e pes- facer algo para rescatalo do augas transparentes do río con ca, como as que volven a ocu- esquecemento, dignificala e aquelas cores brillantes que par o espacio fluvial do Barco situala na proa do necesario compofiían unha escena de tras anos de ausencia. Eran proceso de saneamento e re- pintura impresionista. símbolo e obxeto de desexo cuperación do río. Que trinta Había barcas onde non nun tempo no que bebiamos lanchas feitas con patróns había pontes, como a que nos no rio cando tifiamos sede, no tradicionais, elaboradas co unía con Viloira e as aldeas da que o río marcaba o espacio celo dos artesáns e decoradas marxe esquerda ata polo menos dos nosos xogos e o tempo de con esmero ocupen o río do 1902, ano no que se construíu lecer da xente de todas as Barco é un motivo de satisfac- a ponte de San Fernando. Bar- idades. ción e de orgullo das nosas cas de grande capacidade O curso de construcción cousas. como as de Cancela, Covas, de barcas tradicionais que se O Barco é a vila que Querefio ou a Penouta que fa- celebrou nos últimos dous naceu da barca. A que facía o cilitaban o paso de persoas e anos por iniciativa do Concello traxecto entre Viloira e O Bar- co está documentada xa no Roque, outrora rúas de comercial como parte dun con- século XVI, e dese tempo da- artesáns e comerciantes, está cepto urbanístico que pofia o tan as primeiras referencias hoxe deteriorado, tanto polo acento en valores culturais e escritas á poboación do Bar- mal estado da maior parte dos de identidade fronte a ese co, que engadía ao seu nome o seus inmobles como pola pre- economicismo rampelo que de Viloira en sinal de depen- sión do tráfico rodado sobre xustifica calquera demando, dencia. Xunto á casa do rúas tan estreitas. Sería unha que recompoiia os espacios barqueiro e ao embarcadoiro, boa cousa que o camiiio anda- con dimensión humana que se conserva co nome de do coa recuperación da lancha xerando no tecido social pro- Porto da Barca, fóronse asen- do Si1 tivera continuidade na cesos de autoestima. tando outras construccións ao restauración urbanística desta Se así fora, se correran bos paso do Camiiio Real e iso foi zona que acolle o maís repre- ventos para o Barco perdurable O Barco dos primeiros anos e sentativo do patrimonio histó- e o seu Río, a barquiiia de cores dos primeiros séculos. A súa rico barquense, cos seus co- vivas e formas suaves, porá representación no cuartel infe- rredores e galerías pendurados nimbo ao país da memoria onde rior do escudo do concello sobre o rio, con esa praza habitan as fadas, que gardan o salienta ese histórico vence110 Maior de forma triangular que tesouro das augas cristalinas, e dálle carácter oficial á popu- se abre tamén ao río como se para pedirlle que fagan un feitizo lar e modesta embarcación. quixera afundirse nel. Que se para que as xentes destas Ese núcleo orixinal que dea pulo a planos de rehabili- ribeiras nunca maís deixen es- representan a Praza Maior e as tación de vivendas, reparación tragar o legado dos seus rúas de San Mauro, Real e San de fachadas e de promoción maiores. NON QUE'I?EMOS TER QUE PECVpÈRAP. Fernando Pifieiro Comisión de lexislación da FGCM

No momento de celebrarse este VI Encontro estamos a sufrir un proceso de reducción ' da flota pesqueira galega e que irá en incremento na medida que os fondos económicos necesa- rios cheguen o seu destino. O proxecto que da forma artéllase ó redor da Orde de 2811 112000, publicada no DOG. 2011 212000, baixo o titulo de "paralización definitiva de buques indemnización, polo menos na que condear a embarcación a súa pesqueros". Os armadores para totalidade da sua cuantía e xa destrucción. Ainda que impide recibir a correspondiente indem- sabemos o que eso significa. segundas transmisións sen mais nización deberán elimina-las Esta nova arremetida con- defmición. embarcacións, destinalas a fins tra o patrimonio non ten nada A día de hoxe somentes se non pesqueiros (ollo!!), ou que ver coa que se deriva do pode evita-la paralización da des- traspasalas a paises non Comu- R.D. 79811995, correxido polos trucción dun barco (con destino nitarios. E xa estan soando as R.D. 104011997 e R.D. 228711 998 a paralización) sin penalización, si motoserras nos portos de (regulan a aportación de baixas se argumenta o uso para fins non Galicia. Non falamos de bucetas, de buques para materializar unha pesqueiros; i pero que quere de- lanchas, domas, estamos a falar nova construcción), os cales decir esto?: "Consewación delpa- de barcos que en moitos casos finían as axudas as estructuras do trimonio historico en e1 tewito- están no censo de Artes Meno- eido pesqueiro e que textualmen- rio de un Estado miembro de Ia res, raspiteros, cerqueiros, etc. te decian: "podrá aceptarse que CE., actividades de investiga- barcos actualmente operativos lu materialización de lu baja ción o formación pesquera de e que son autenticos aportada para Ia construcción organismos públicos, vigilancia expofíentes da maís rica cultura de un buquepesquero se realice ...... jcomo se entende a razón de da carpinteria de ribeira das últi- por cambio de Lista, exceptuan- conservación do patrimonio mas decadas, "popas de do Ia Cuarta y la Septima, siem- historico que xustifique a súa pamlo", de "rabo de galo" de pre que se transfiera su propie- salvazón ? E insistimos: razóns de "espello", dispostas sobre va- dad a una entidad sin animo de patrimonio historico. Non sWen riadas fasquías. Non se da lugar lucro. ... Deberá tener una outros argumentos de utilización, a distinción, pois non é cues- clausulapor la que e1 adquirente de feito esto confirmase o tión de renovación da flota, é se compromete a no transmitir de impedirse expresamente o paso da unha cuestión de PARALIZA- nuevo e1 buque, ni volver a ejer- embarcación a 6" ou 7" lista. É de- CIÓN, o cal neste caso e sinóni- cer con e1 mismo Ia pesca cir, para súa utilización con fins mo de DESAPARICI~N.Esto extractiva. ... o que permitía a culturais ou de lecer. Se non, ical supón pecha-las portas a conservación da embarcación é a alternativa?. calquer uso alternativo destas para o seu destino en actuacións i A que Lista levaremos embarcacións; o propietario que sen animo de lucro e que o mesmo esta embarcación salvada por non destrua a embarcación tempo non impedía ó seu propie- razóns históricas?. iQue se tampouco podera ter dereito a tario acceder as axudas sen ter entende por "Razóns Históri- tas "?. Tal como se fixo co RD. do 1995 cumpre mo- que recolla as caracteristicas propias das verse e ofi-ecer unha alternativa que evite a perda. embarcacións tradicionais e facilite a súa legaliza- O que parece que preve a lei é salva-las ción, xa sexa partindo da recuperación dun pecio embarcacións con fins de enriquece10 patrimonio ou dunha nova construcción. E o mesmo tempo o histórico, co que supofíemos aumentará o número seu mantemento e utilización sen animo de lucro. de "embarcacións xardifieiras" nas rotondas das Non esquecemo-los costos de mantemento que nosas vilas. pode ter una embarcación estando somentes ama- Coa nova filosofía de actuación unha vez rrada a porto que en moitos casos imposibilitan maís quedan abertas as portas á perda do patri- que as Asociacións sen animo de lucro poidan monio. As primeiras voces de aviso xa se puxeron arriscarse e adicarse 6 seu coidado. en marcha. Dende a Federación Galega pola Cul- Estas necesidades maniféstanse cada vez tura Marítima (FGCM) se está a levar a cabo que nos pofiemos á tarefa de recuperar unha em- actuacións de dous tipos: barcación. Os planos, a propiedade, a 0 O primeiro é informativo, pofíendo navegavilidade, etc. E todo si hai sorte, e non sen en alerta os diferentes axentes que actualmente antes salvar toda unha serie de atrancos, tanto no se moven dentro do ambito da cultura marifía. administrativo como no económico na 7" lista como 0 O segundo pasa por desenvolver embarcacións de lecer. diante da administración as actuacións necesa- Dende a Comisión creada no seo da rias para que se pofía ó servicio de todo aquel que FGCM.para tratar este tema pensamos que é pre- estea interesado as facilidades suficientes para ciso a creación dunha nova Lista que acolla a impedi-la destrucción do patrimonio, e isto ó noso singularidade e problemática da recuperación das xuizo debería dirixirse en dous frentes: diferentes tipoloxías das embarcaciónstradicionais . Promover medidas que posibiliten a sal- en tódolos seus aspectos, de elimina-los atrancos vación do patrimonio. que dende a administración se están a plantexar .Debido os costes de mantemento, por falta de lexislación á hora da súa legalización, dispoííer das axudas económicas necesarias, se caíndo en plantexamentos cando menos absur- fose preciso, para a conservación do mesmo. dos ó cuestiona-las caracteristicas destas Desde xeito abriríamos tamén un segundo embarcacións que secularmente estan navegan- frente. Que pasa por unha nova vegulamentación, do polas nosas augas. Unha caT6 e

Xavier Vazquez PumariAo ponsabilidades. Pero isto non foi casual. Vocal de Biodivevsidade de ADEGA Non imos entrar na relación dos feitos acon- tecidos, pero a ninguén que cofieza un pouco o Fotografias de Antonio Nodar noso mar se lle ocurriría pasear un buque ferido de morte días e días para que remate esparcindo a súa A marea negra provocada polo buque carga tóxica, e afundilo no medio do Atlántico para Prestige é a quinta que se produce na Galicia des- tapa-lo problema. Fíxose así porque se podia facer: de o ano 1970, o que convirte a nosa costa nun non podemos esquecer que Espana, e máis Galicia, dos puntos con maior siniestrabilidade no mundo son lugares nos que as decisións públicas que se en canto a este tipo de accidentes, e por suposto, toman son xeralmente de carácter político e nunca o espacio europeo máis problemático neste senso, técnico. Procedéuse pois coma de costume. pois teriamos que engadirlle outros dous graves Tamén é tradición que cando hai un proble- accidentes nos derradeiros anos con perdas de ma o primeiro que se pensa é como poder agochalo productos tóxicos: o do Erkowit e o Casón." ( non hai máis que lembra-lo enterramento dos ca- Tanta siniestrabilidade non é casual, xa que dáveres das vacas tolas nunha canteira ). polas nosas costas pasan tódolos dias centos de Pero tantas toneladas de fuel non se podían barcos, moitos deles cargados con materiais ocultar baixo a alfombra e inmediatamente a perigosos enfrentados a mares moi complicados. sociedade galega reacionou ante os feitos eviden- O que puido ser un accidente mais, converteuse tes pedindo responsabilidades e a investigación nunha catástrofe ecolóxica sen precedentes que do acontecido. Recrudeceuse de maneira movilizou á sociedade galega para que feitos coma superlativa a tendencia despótica, arrogante, in- estes non se volten a repetir e na petición de res- fantil e mentireira dos gobernos central e da Xunta, que non souperon prever, non dos,.. ) da luz co que se colapsan as souperon actuar nin informar, Moitos destes compostos cadeas tróficas, e por último ten rexeitaron a realidade, non sonmutaxénicos e canceríxenos efectos letais a longo prazo; puxeron medios para loitar con- ( estamos a falar do antraceno, tamén mata por contacto ou tra o desastre ata que a presión benzopirenos diversos, inxestión a moitos organismos social foi fortísima e por último fluranteno, indeopireno, ...) polo de maneira directa, como por teííen criminalizado e rexeitado a que non só van contaminar a exemplo ás aves, que ven como aqueles que democráticamente fauna e a flora senón que poden se lle pega o fuel ó corpo ou ben discrepamos. Nada novo. Aínda influir moi negativamente na comen accidentalmente hoxe, pasados xa seis meses, viavilidade das súas poboacións pequenas cantidades; calcúlase ninguén asumiu algún tipo de a longo prazo. En segundo lu- que poden ter morto unha responsabilidade e polo tanto gar, enfrentámonos cunhamarea 100.000 aves (xa que logo só as ninguén ten ou tivo a dignidade negra dunha grande duración; que chegan a terra supoííen en- de ter dimitido. non é un simple verquido, senón treo5eo 11 %dototal);eunha especie, o arao ( Uria aalge ) que Nota: " Grandes accidentes marítimos en Galicia: ata agora nidificaba en dous 1970 . - Polycomander: Ria de Vigo. Marea negra. puntos da Costa da Morte, case 1970.- Erkowit. Ría do Burgo. Pesticidas. é seguro que se ten extinguido 1976.- Urquiola. Porto de A Coruiia. Ria do Burgo. Marea negra. 1978.- Andros Patria. Cabo Ortegal. Marea negra. como nidificante en Galicia e 1987.- Casón. Cabo Fisterra. Productos químicos. polo tanto en Espana. Outros 1992.- Aegean Sea. Torre de Hé?*cules.A CoruAa. Marea negra. organismos como mamíferos e 2002.- Prestige. tortugas mariíías tamén se viron gravemente afectados, cunha Pero temos que ter en que esta marea durou máis de prevalencia altísima de indivi- conta que unha mareanegranon 120 días en moitos puntos da duos mortos. é máis ca faciana máis fea do costa; e por último a grande ex- Intentar aproximar datas noso xeito de vida, un dos pun- tensión da zona afectada supón dunha recuperación dos tos negros da globalización eco- un elemento moi preocupante ecosistemas costeiros a estas nómica na que vivimos. A depen- posto que a inarea afecta a toda alturas, e moi dificil e aventura- dencia que a nosa sociedade ten a costa entre Portugal e Francia; do dado a complexidade do pro- dunha enerxía fosil como é o enfrentámonos pois a un proble- blema. Por desgracia poden pa- petroleo está detrás desta e ma ecolóxico de primeira orde, sar moitos anos para que as doutras moitas catástrofes ( sen pois a recolonización natural das cousas volvan a ser coma foron. falar da guerra de Irak, por zonas afectadas terá que produ- O labor que máis umencia exemplo ). Súmase a isto a cirse dende áreas non contami- require nunha situación desta lexislación do transporte maríti- nadas. clase é a retirada do fuel do lito- mo que permite unhas O fuel mata por contacto, ral, para o que se contou, por condicións deplorables para os afogando os organismos sobre sorte, coa solidaridade de buques e as súas tripulacións. os que se pousa, impide o paso milleiros de voluntarios; a Ad- Os efectos ecolóxicos dunha marea negra son moi graves en calquer circunstancia, máis agravadas neste caso por varias razóns. En primeiro lugar o verquido non é petroleo crú senon fuel, un material residual procedente da destilación do petroleo, no que atopamos sus- tancias altamente tóxicas que curiosamente nun estudio encargado pola Xunta de Galicia non aparecían (hidrocarburos aromá- ticos policíclicos, metais pesa- ministración tivo unha actuación 2000. Lonxe de ser esta unha esta catástrofe é que moitos sec- máis duvidosa: en primeiro lugar cuestión menor, en moitas par- tores sociais teiíen descuberto, contratou á empresa TRAGSA, tes o impacto do labor da retira- tráxicamente, que o medio am- ben coiíecida no mundo da do fuel vai ter unhas conse- biente está no centro do nos0 ecoloxista pola súa ausencia de cuencias máis negativas ca pro- bienestar, danosa economía e da sensibilidade en temas pia marea negra e de persisten- nosa felicidade. Esperemos que medioambientais; despois cia temporal máis longa. non sexa demasiado tarde e que fragmentou a costa en cachos de De tódolos xeitos, si feitos coma estes non se repitan pastel que repartíu entre as dife- algunha cousa tivo de positiva nunca máis. rentes empresas contructoras que teiíen unha relación negati- va co medio ambiente. E por esta falla de sensibilidade e de crite- rio, os labores de retirada e limpeza do fuel tiveron e aínda seguen a ter un impacto ambiental gravísimo, pois coa excusa de retira10 fuel, destruíronse habitats costeiros de importantísmovalor como dunas de praias, construíronse camiiíos por toda a costa,... Estes irnpac- tos influiron e afectaron a futuras áreas LIC, é dicir, a espacios naturais que serán declarados Lugares de Interes Comunitario formando parte da Red Natura O MAR DE mm... NAS ONDAS! compartindo unha experiencia multicultural. O PATRiMONIO fNMATERIAL È fNTANXfBLÈ Continuando co traballo arredor do patrimonio inmate- ria1 intanxible iniciado na VI11 edición, esta IX edición abordou como tema de traballo común a cultura marítima, o vasto acervo que o mar ten na cultura galega e p0rtugues.a. A propia orixe da vida, aunidade cultural establecida a través da costa galega e portuguesa simboliza- Santiago Veloso polo alumnado dos centros da nas marcas das barcas, as Troncoso. Coordinador participantes. Esta xornada de comunidades pesqueiras emisión elaborase ao longo do galegas en Portugal, as artes de O mar chegou á IX Edi- curso escolar co intercambio pesca tradicionais que reflicten ción de PONTE ...NAS ON- de traballos entre todas as unha sabedoría transmitida a DAS! . Ese mar que entrou nas escolas e institutos participan- través de sucesivas xeracións, nosas escolas tinxido de negro, tes e coa integración na as raíces de moitas comunida- e que callou nas conciencias actividade de persoas do mun- des á beira do mar, os labores de toda a sociedade, fíxose un do da cultura ( escritores, ar- artesanais, as lendas, o contac- mar de esperanza na xornada tistas, cantautores, etc..). Coa to cultural a través do mar, a radiofónica do 9 de maio: o mar emisión a través de Internet, a mitoloxía e a relixiosidade, a gas- que nos comunica e nos dá actividade adquiriu unha nova tronomía, as festas, os deportes vida. dimensión, achegando a náuticos, a emigración, os PONTE... NA3 escolas, profesorado e traballos colectivos ou traballo ONDAS personaxes da cultura de dife- da muller foron alguns dos Ponte ... nas ondas! é rentes países. Ademais de contidos das 24 horas de pro- unha experiencia educativa e escolas e institutos galegos e gramación. cultural que integra o traballo portugueses, veílen participan- Manuel Antonio inspirou activo da educación cos medo na actividade centros edu- o lema desta xornada radiofónica dios de comunicación, a cola- cativos de diversos países, O MAR E NÓS, SÓS nos que boración cultural e as novas fundamentalmente de lingua unha morea de alumnos e alum- tecnoloxías nas aulas. portuguesa mais tamén de Eu- nas asolagou os 7 estudios de Desde o ano 1995 un ropa, Arxentina ou Cuba. radio da beiras do Miílo. grupo de profesoreslas Por tanto, PONTE ...NAS ACIIVIDASÈS galegos e portugueses realizan ONDAS! é unha ponte de co- COMPLÈMÈNTaRfAS unha experiencia educativa municación entre os xoves, os Pero ademais a organiza- entre escolas e institutos cha- profesores, os xornalistas'e a ción de Ponte ...nas ondas! levou mada PONTE ...NAS ONDAS!. xente da cultura, que poden co- ás comarcas dos centros A experiencia consiste na rea- municarse nunha lingua común participantes, en colabo- lización dunha xornada de ra- desde a súa realidade social, ración coa Federación Galega dio elaborada integramente educativa e cultural pola Cultura Marítima, a Salvaterra do Mifio, con Manu Chao e Pinto d'Herbón como convidados en ambos estudios, fixo que se dese a cofiecer a regueifa a todo o Estado con estrofas onde o mar estivo presente:

O instituto Terra de Turonio Ten unha radio interescolar Estamos en Ponte nas ondas! A falar tamén do mar

A programación das 24 horas de radio foi toda unha marea de sons que encheron as ondas con baixo nomes de exposición " O Patrimo- de 24 horas na que participa- programas como: nio Marítimo de Galicia ". ron máis de 150 radios educa- Contos a carón das on- Outra actividade posta en tivas de Arxentina, Uruguai, das, Memorias dun mariííeiro, marcha por primeira vez foi a Chile, Ecuador, Paraguai e Bo- Lerias de anguías, O mar non convocatoria do certame de livia. Paralelamente escolas de está lonxe, Unha escola no mensaxes SMS "Mobilízate Brasil e Cuba tomaron parte na fondo do mar, O Mar:lendas e polo mar" no que o alumnado xornada de Ponte ...nas ondas! cancións,Mare Magnum, Pes- enviou a través do teléfono e entre ambas experiencias ca nas ondas, O mar é vida, móbil mensaxes de creación mantiveron conexións duran- Mar:camifio de ida e volta, O sobre o mar. Os premios, te a xornada. pirata folla de lata, Mulleres xenerosamente ofrecidos pola A conexión en directo do cos 0110s no mar, Ondifias Federación Galega pola Cultu- programa "La ventana" de veilen e van, Contamos co mar, ra Marítima, consistiron en cur- Gemma Nierga co estudio de Son do mar, Mollar as mans no sos de vela en embarcacións tradicionais na Illa de Arousa. Seguindo a lifia de traballo sobre o Patrimonio Inmaterial, celebrouse no Pavillón do Berbés o festival MAR DA ORALIDADE no que estivo presente a voz de homes e mulleres do mar, dos marifieiros da palabras, xunto á música de grupos de Galicia, Portugal, Angola, Cabo Verde e Brasil. Na presentación, Xurxo Souto dixo que o Berbés era o centro, a capital do mar, o lugar onde se concentran as historias de todos os océanos .. . A través de AIRE ( Aso- ciación Internacional de Ra- dios Educativas ), en América do Sur realizaron en simultá- neo outra xornada radiofónica lavadoiro, Velaí o mar, No escouso da maré, Mar de mulleres ...mar de fe, As corri- das de golfiííos, Falando do mar, Nós e o mar, A gamela coruxeira, Marés do Porto, Un mar de música, A feira do 15 co mar, Lendas do noso mar, Mú- sica das ondas, O mar en feminino, Máis se perdeu en Cuba.. . Simultaneamente, nas aulas a programación foi segui- da a través da radio ou de internet. Tamén se deu partici- pación a todo o alumnado mediante a recollida de chamadas telefónicas nos setes estudios para responder fora de antena á pregunta <

A CANDiDAWPA este patrimonio xurdiu a inicia- DÈ PATRrMONiO tiva de promover unha candi- iNMAlXPiAL datura do patrimonio inmate- UNESCO ria1 galego-portugués a Obra Desde a VI11 edición os Mestra da UNESCO. Para iso, centros participantes e a iniciativa de Ponte ...nas on- decidiron traballar arredor dun das!, creouse unha Comisión proxecto da UNESCO como é Promotora, integrada por O PA-TRIMONIO INMATE- institucións, entidades e RIAL INTANXIBLE. Desde asociacións de Galicia e Por- entón foron numerosas as ac- tugal que será a encargada de tividades realizadas sobre esta presentar a Candidatura diante temática, realizando unha pro- da UNESCO para optar á gramación variada sobre terceira proclamación que o aquelas manifestacións máis xurado internacional fará públi- relevantes da cultura galego- ca en xufio de 2005. portuguesa con actividades

como a MOSTRA DA "... e ser co rostro erguido, ORALIDADE GALEGO-POR- marifieiros,labregos da lingumce, TUGUESA ou o festival MAR remo i arado,proa e rella DA ORALIDADE sempre" A raíz do traballo sobre Celso Emilio Ferreiro Trepa. nos0 pobo. un antiguo barco de pesca Amigos da Dorna de A Asociación Amigos da nunha pequena aula do mar flo- Portonovo Dorna naceu coa intención de tante, colaborando con colexios, Fotos: Rosa García recuperar e divulgar todos estos institutos, asociacións culturais, aspectos do nos0 patrimonio mediante un programa básico de Ata os anos oitenta marítimo e que se están coííecemento da cultura maríti- Portonovo foi a típica vila perdendo (embarcacións, ma das Rías Baixas. marifieira, que vivía case exclu- peiraos, artes de pesca, tradición A Lancha a Motor sivamente da pesca de baixura, oral, festas marifieiras, etc). "PLATUXA", é a embarcación chegando a ser o seu porto un O " PROXECTO ideal para este proxecto ;duran- dos mais importantes, por ven- PLATUXA" básase nestes te vinteoito anos adicóuse a da de peixe, das Rias Baixas. obxetivos. Queremos convertir traballar no mar con artes A partir deses anos, o desenvolvemento do turismo transformou a súa fisonomía marifieira para converterse nunha vila que hoxendía vive en gran medida da afluencia de turistas na época estival. Estes cambios socioeconómicosirnpli- caron ventaxas pero tamén algúns inconvintes, como foi a desaparición ós poucos dunhas PORTO formas de traballo polas que se interrelacionaban multitude de - aspectos culturais e tradicionais tan importantes para a cultura do tradicionais de pesca. A súa tipoloxía, fasquía e forma de popa redonda, fan dél o barco clásico da pesca de baixura das rías galegas. O PLATUXA , de 1 1,40 m. de eslora, desempena a súa laboura na 'pesca dende a zona da ~uarda(limitando con Portugal) ata a zona de Fisterra, dependendo da época do ano e da arte que utilizaba en ese momento. Pensamos no PLATUXA xa que debido ó seu bó estado quen lle agradecemos o seu rar este barco para unha asocia- de conservación, non habería apoio ó proxecto) cedeunos o bar- ción cultural sen ánimo de lucro. que realizar traballos de co e estamos á espera de mudar O problema está en que na recostrucción ou reparacións o folio para determinar que tipo maioría dos casos a Administra- costosas. de lista levará. A Consellena de ción só permite que o barco estea Nestes momentos conse- Pesca autorizou o troco pero nun museo ou nunha roton- guimos paraliza-Ia orde de agora a derradeira palabra a ten da.(i i i). Pero un barco só é despedazamento, pois o a Dirección Xeral da Marina verdadeiramente se pode nave- PLATUXA tifia vez coa Mercante en Madrid. gar. A súa destrucción ou ficar motoserra para o 31 de Marzo. A lexislación actual con- dentro dun museo debe ser o fin O armador, Mano10 o da Illa (a templa a posibilidade de recupe- último. fcha recnica

NOME: Platuxa ESLORA: 11.40 m.

CLASE: Lancha a Motor MANGA: 3.50 m.

LISTA: 3a PUNTAL: 1.25 m.

FOLIO: 1889 MOTOR: Diesel Barreiros

ANO: 1975 FORZA : 160 CV.

LUGAR: O Freixo-Outes TRB: 8.95 Tm.

CASCO: Madeira GT: 7,88 Tm.

PONTE: Ferro PORTO BASE: Portonovo

Unha vez tefiamos tódolos x 2,00 m, onde se amosan median- tes de pesca. papeis en regla, pretendemos te fotos e textos dixitalizados EXPOS~C~~N desenvolver ó que nós unha serie de unidades temáti- PATRfMONfO chamamos O PROXECTO cas. Esta exposición MAP~~MO: PLATUXA; este consta dunha acompáfíase de varias maquetas 1-2: Tipoloxías das exposición itinerante conforma- de embarcacións tradicionais e embarcacións tradicionais da por 8 paneis en loneta, de 1,20 dunha mostra de diferentes ar- galegas: o Doma polbeira

O Doma xeiteira o Bote polbeiro o Buceta o Lancha Xeiteira

O Galeón o Carpinteiros de ribeira o Traifia 6: Arquitectura Marítima: o Gamela o Peiraos o Pesqueiro de artes menores O Almacéns de salazón

o Esteleiros 3: Construcción naval: O MuiÍíos de mareas o Carpintería de ribeira o Torres defensivas o Planos dunha dorna O Secadoiros de peixe o Planos dun pesqueiro

O Medio casco barco pesqueiro 7: Ecosistemas da Rias Baixas: o Ferramentas de traballo O Formación e xeoloxía

4: Artes de pesca tradicionais: o Fauna o Nasas O Flora

O RaÍías o Litoral o Betas O As mareas o Espello O Influencia do home o Trasmallos 8: Proxecto Platuxa:

5: Oficios marifieiros: o Ficha técnica o Cesteiros O Historia do barco o Redeiras O Actividades a bordo

O Veleiros e cordeiros O Asociación Amigos da Doma O Centro das actividades vai ser unha carpa Tallcr de XO~OS: onde se desenvolverían os obradoiros, exposicións, charlas, proxección de videos. Esta Recuperación dos xogos da nía dos nosos carpa intalaríase a carón do barco. avós. O Proxecto PLATUXA desenvolve as suas O Pateiro actividades en dous eidos: A Rá A Chave Èncorrhu>sde anbarcacións i?adlcionais

Desde Maio ata Outubro e desde Porto ata Ribadeo, celébranse máis de trinta concentracións, travesías, regatas de barcos tradicionais, onde ademáis de navegar se organizan nos peiraos multitude de actos culturais paralelos. Èxposición iiinerante polos portos das rías:

En colaboración cos concellos, confrarias e centros do ensino. A primeira fase seria nos 11 peiraos da Ría de Pontevedra ( Portonovo, Sanxenxo, Raxó, Combarro, Campelo, Pontevedra, Marín, O Seixo, Bueu, Beluso e Aldán ) Taller Náutico:

Obradoiro de nós. Partes do barco. Conceptos de navegación. Olla-las cartas náuticas. Conceptos básicos de seguridade marítima. Chaleco salvavidas.

A ATALAIA ~XQveremos!

Lzris Rei - Ogvobe Fotos - Antonio Nodrri

Van alá \.inte anos dunha noite na que percorría eu ás alancadas a antesala dun paritorio mentres fumaba compulsivamente e matinaha en cousas trascendentes como a paternidade responsábsl. Un vellote que compartia conmigo o espacio pero non os nenos púxose a me contar - supofio que para que minguase o meu desacougo - unha sspecie de dito popular. Dicia aq~ielhon home: dando as cabu~asestân a parir o seu laio di así: ((nu-u-LI- u-u-unca ma-a-a-a-a-ais. nu-u-u- LI-U-uncam-a-a-a-a-ais)) (a \-oz do paisano semellaba talmente a da cabra) e despois, cando za pariu e lle vai pasando a dor. mentres lambe ao cabuxifío di asi : xa-ve-re-mos-xa-ve-re-mos-sa- ve-re-mos» A esta altura do artigo xa o sagaz leitor tirou a conclusión de que estou a falar das Se o ((NuncaMáis)) era - do pracer de amar o mar. E esta mobilizacións polo «Prestige» e como acredito - moito máis que vontade de defender o mar, de do resultado das últimas unha arroutada de rabia e queixa defender a vida e a cultura marí- eleccións ....Pois si e máis non. de dor, se, de certo, era unha vela tima si que non depende do re- Porque non vou queixarme do ao vento para emproar hacia sultado dunha eleccións. fuel, non vou facer mofa da mares esentos de contaminación Os ((Encontros da ((noite do cazador)) nen quúnica e moral o «jxa veremos!» Arousa)) , que con tanto esforzo formularei per_mitas retóricas do seguro que recibe o influxo das estamos a preparar,son « jxa ve- porqué hai tan pouco xurelo. eleccións (calquera que sexa a remos!)), e o domón de Ogrobe Tamén non vou a estenderme no interpretación que fagamos do que o ano que ven tentará atra- «NuncaMáis», que e unha cousa seu resultado) e outros influxos vesar o grande mar, e lancha linda, unha marea chea que serán importantes: acordos traineira dos de Bueu, e o trinca- deixará no seu de\-alo unha internacionais públicos de, até do de Ferrol, e os galeóns, mallante indelébel de dignidade. o de agora, ineficientes burócra- e....Todo, todo o moito que nos

O «jxa veremos!» 2 o que estes tas; acordos segredos e obscu- fica por facer é (( jxa veremos! )) e días está en cuestión e opino ros de eficientes traficantes de nós sabemos que este ilusiona- que ese futuro por construir non solimán; xuntanzas de grupos de do e traballoso ollar cara o futu- é, non pode sem a morte das presión , etc,etc. Porén o «jxa ro este «jxa veremos!)) non é a ideas e do exemplo do .*Xunca veremos!)) depende tamén de morte de «NuncaMáis» ...é a súa Máis)). nós, dos que sabemos da dor e lóxica continuación.