Ruimtewapens Schuldwoestijn Graffiti Without Gravity Van De Hoofdredacteur

Ruimtewapens Schuldwoestijn Graffiti without Gravity Van de hoofdredacteur:

Het zal u hopelijk niet ontgaan zijn dat, door de komst van het Space Studies Program (SSP) van de International Space University én een groot aantal evenementen in de regio Delft, Den Haag, Leiden en Noordwijk, het een bijzondere ruimtevaartzomer geweest is. Deze ‘Sizzling Summer of Space’ is nu echter toch echt afgelopen. In het volgende nummer staat een nabeschouwing over SSP in Nederland gepland, maar in dit nummer vindt u hiernaast al vast een bijzondere foto van de Koning met de deelnemers tijdens de openingsceremonie en een verslag van een side event gesponsord door de NVR. De voorstelling ‘Fly me to the Moon’ is ook door de NVR ondersteund en is bezocht door een aantal van onze leden. Het theaterstuk maakte mooi gebruik van de bijzondere omgeving van Decos op de Space Campus in Noordwijk. Op de Space Campus zelf zijn veel nieuwe ontwikkelingen gaande waaraan we in de nabije toekomst aandacht willen geven. Bij de voorplaat In dit nummer vindt u het eerste artikel uit een serie over ruimtewapens en een artikel over Gloveboxen dat we Het winnende kunstwerk van de ‘Graffiti without Gravity’ wedstrijd, overgenomen hebben, onder de samenwerkingsover- door Shane Sutton. [ESA/Hague Street Art/S. Sutton] eenkomst met de British Interplanetary Society, uit het blad Spaceflight. Het is goed als Nederlandse partijen zelf positief over hun producten zijn maar het is natuurlijk nog Foto van het kwartaal beter als een onafhankelijke buitenlandse publicatie dat opschrijft. Frappant is verder dat twee artikelen gerelateerd zijn aan lezingen bij het Ruimtevaart Museum in Lelystad, want zowel het boek Schuldwoestijn als het artikel over ruimtewapens zijn onderwerp van een lezing daar geweest. We hopen dat deze uitgave u weer weet te inspireren en danken alle auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen.

Peter Buist

Koning Willem-Alexander en de deelnemers aan de 31ste editie van het ISU Space Studies Program tijdens de openingsceremonie van SSP18 in ESTEC. [RVD/Albert Nieboer]

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Kascommissie Copyright © 2018 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) Ir. J.A. Meijer Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Dr. R.P.N. Bronckers Ir. Z. Pronk gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) D. Jeyakodi LLM Drs. T. Wierenga foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Dr. Ir. P.J. Buist (vice-voorzitter) S. Praal, MA is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Ereleden en akkoord van de redactie, en met Ir. M. de Brouwer (penningmeester) Sociale media-commissie Ir. D. de Hoop bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) Prof. Dr. C. de Jager drukker kan aansprakelijk gesteld worden D. Jeyakodi LLM Drs. B. ten Berge Drs. A. Kuipers voor de juistheid van de informatie in dit Mr. F.N.E. van ’t Klooster D. Stefoudi Ir. J.H. de Koomen blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Ir. A.G.M. Marée Drs. Ing. R. Timmermans Ir. H.J.D. Reijnen Dr. Ir. C. Verhoeven F. Roelfsema P. Smolders Kopij Prof. Ir. K.F. Wakker Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Evenementencommissie wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) Ir. P.A.W. Batenburg (voorzitter) Contact neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) D. van Beekhuizen Richelle Scheffers via [email protected]. De Ir. F.J.P. Wokke (eindredacteur) Ir. S. de Jong Kapteynstraat 1 redactie behoudt zich het recht voor om Ir. P.A.W. Batenburg Ing. R.H. Linde 2201 BB Noordwijk ingezonden stukken in te korten of niet te Drs. P.G. van Diepen Ir. S. Petrovic [email protected] plaatsen. Ir. E.A. Kuijpers Ir. N. Silvestri www.ruimtevaart-nvr.nl Ing. M.C.A.M. van der List D. Stefoudi ISSN 1382-2446 Vormgeving en opmaak Ir. H.M. Sanders MBA Ir. L. van der Wal Esger Brunner/NNV Dr. P. Wesselius Drukker Ten Brink, Meppel Quantumtechnologie Tien jaar geleden: in de ruimte 4 een space shuttle in 10 Toepassingen van de tweede Rotterdam quantumrevolutie in de Testmodel van de Russische Buran op ruimtevaart. weg naar het Duitse Speyer.

Mooiste ervaring Zonder gewicht: wel even van mijn leven 14 wennen 17 ‘Hubble Repairman’ Jeffrey Hoffman De vaste column van Piet Smolders. over zijn reparatiemissie.

Ruimtewapens: fictie of Graffiti without Gravity realiteit? Kunstwerken uit een door ESA en 18 The Hague Street Art georganiseerde 24 Ruimtewapens zijn zo oud als de wedstrijd. ruimtevaart zelf.

Supernatural science Leren van plastic afval op This Summer the large Life de maan Sciences Glovebox, built by 26 28 Moon Mission 2030 is een educatie- Bradford Engineering BV, will initiatief geïnspireerd op de Apollo be launched to the ISS. maanmissies.

Fly me to the Moon ‘Schuldwoestijn’ Beleven hoe het is om van afstand te Boekrecensie en verslag van een kijken 32 bijbehorende lezing 36

‘Oumuamua Ruimtevaartkroniek Een bezoeker uit de interstellaire Alle lanceringen en belangrijke ruimte. 38 ruimtevaartgebeurtenissen tussen 19 42 april en 31 juli 2018.

Ruimtevaart 2018 | 4 3 Quantumtechnologie in de ruimte

Bob Dirks (TNO)

Als natuurkundige en wannabe astronaut is het geweldig om te zien dat quantumtechnologie langzaam maar zeker doordringt in de ruimtevaart. Dit werd weer eens te meer duidelijk tijdens de ‘Quantum Tech- nology - Implementations for Space Workshop’ die eind vorig jaar bij ESA/ESTEC in Noordwijk werd georganiseerd. De workshop was geheel gewijd aan de intrigerende wereld van de allerkleinste deeltjes gecombineerd met het grootse van ruimtevaart.

De Tweede Quantumrevolutie bod. Een ander belangrijk onderwerp sleuteling bleek in die tijd veilig genoeg Quantumtechnologie is ‘booming’. Het was quantumcommunicatie vanuit de te zijn om vertrouwelijk informatie te is zelfs zo dat we op dit moment midden ruimte, en dan specifiek Quantum Key verzenden gezien het geringe aantal in de Tweede Quantumrevolutie zitten. Distributie (QKD) met behulp van satel- mensen dat kon lezen. Waarbij de eerste draaide om het begrij- lieten. Dat dit geen sciencefiction meer Om de voorgenomen verschuiving in pen en toepassen van de fysische wetten is, heeft China vorig jaar bewezen met het alfabet, de encryptiesleutel, te de- die de allerkleinste deeltjes beschrijven, hun quantumsatelliet Micius, waarover len met zijn veldheren, stuurde Caesar de quantummechanica, en onder an- later meer. Tevens is QKD, en space- een koerier op pad, met alle risico’s van dere leidde tot de transistor, lasers en based quantumcommunicatie in het al- dien: de koerier zou omgekocht kunnen GPS (Global Positioning System), draait gemeen, een onderwerp waar ikzelf sa- worden, of de sleutel zou ongemerkt de Tweede Quantumrevolutie om het men met mijn collega’s bij TNO ook aan gekopieerd kunnen worden. De be- gebruik van quantummechanische prin- werk. Vandaar dat een groot deel van dit trouwbaarheid van de koerier en het cipes als verstrengeling en superpositie. artikel zal gaan over het versturen van hebben van een geheime sleutel was Hiervan werd eerder gedacht dat het geheime, versleutelde boodschappen niet gegarandeerd. In onze tijd biedt voor de mens onmogelijk zou zijn om waarin satellieten een cruciale rol spelen. het Caesarcijfer onvoldoende veiligheid, deze te controleren en toe te passen. Nu zelfs als de koerier niet onderschept zou vormen ze de basis voor toekomstige Het versturen van quantum- worden. Met een minimaal aantal on- quantumcomputers, quantuminternet, encryptiesleutels derschepte versleutelde boodschappen quantumcommunicatie en quantumsen- Julius Caesar maakte meer dan 2000 jaar zou je zelfs handmatig de code kunnen soren. geleden al gebruik van het versleutelen kraken. Echter, de elementen die in deze Ruimtevaart speelt hierin een belangrijke van boodschappen naar zijn veldheren. versleuteling voorkomen worden nu nog rol. Dit wordt ook door ESA onderkent, Naar hem is het Caesarcijfer vernoemd steeds gebruikt in huidige encryptieme- die eind vorig jaar voor de tweede keer waarbij elke letter van de te verzenden thoden, en ook voor QKD. bovengenoemde ‘Quantum Technology boodschap vervangen wordt door een Net als bij de Caesarcijfer zijn er bij – Implementations for Space’ workshop letter in een vooraf afgesproken ver- QKD ook twee partijen die graag veilig organiseerde. De laatste ontwikkelingen schuiving in het alfabet. Een voorbeeld met elkaar willen communiceren. In de op het gebied van quantumsensoren, is vervanging van iedere letter in het wonderlijke quantumwereld worden atoominterferometers, atoomklok- bericht door een letter drie stappen deze vaak Alice en immer nuchtere Bob ken, fundamentele quantumfysica, en verderop in het alfabet. Oftewel, een A genoemd. Alice en Bob delen graag hun gebruik in de ruimte, kwamen aan werd een D, de B een E, enz. Deze ver- vertrouwelijke informatie, maar willen

4 Ruimtevaart 2018 | 4 Europese quantumtechnologie activiteiten en ruimtevaart

De Europese Unie heeft vorig jaar besloten om 1 miljard QKD satellietservice wordt ontwikkeld. TNO werkt hier euro te investeren in het zogenoemde Quantum Flagship, ook aan mee en is verantwoordelijk voor het optische deel gericht op quantumcommunicatie, quantumcomputers, van de grondstations waarmee de satelliet zijn quantum- quantumsimulatoren en quantumsensoren. De eerste ‘calls- encryptiesleutels uitwisselt. for-proposal’ zijn dit jaar aangekondigd. Eerder, in 2016, heeft Verder heeft ESA twee jaar geleden een ‘Call for New de EU ook de COST Action ‘Quantum Technologies in Space’ Science Ideas’ geopend waarin nieuwe fundamenteel gestart voor de ontwikkeling van cruciale technologieën voor wetenschappelijke onderzoeksideeën kon worden ruimtevaarttoepassingen van quantumtechnologie maar voorgesteld die in de ruimte moeten worden uitgevoerd. ook voor meer fundamenteel gerelateerd onderzoek op dit TNO heeft samen met de Universiteit Leiden ook een voorstel onderwerp. Tijdens de ESA workshop werd door Angelo Bassi, ingediend, genaamd QuSpace, waarin een experiment voorzitter van deze EU COST Action, een strategisch rapport werd voorgesteld om macroscopische decoherentie te hierover overhandigd aan ESA (zie www.qtspace.eu). onderzoeken. ESA heeft zelf ook enkele concrete projecten en Een ander zeer interessant quantumexperiment is het Duitse programma’s lopen gerelateerd aan quantumtechnologie. QUANTUS waarin met Bose-Einstein Condensaten (naast Er wordt bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar nieuwe vast, vloeibaar en gas, een andere toestand van materie) in atoom interferentiegravimeters die heel nauwkeurig de gewichtloosheid atoominterferometrie wordt bedreven. zwaartekracht van de aarde in kaart kunnen brengen, en Hiervoor werd het experiment met een sondeerraket de ultranauwkeurige atoomklokken. ruimte ingeschoten. Ook loopt er een groot ARTES programma op het gebied van Maar het meest opzienbarende quantumexperiment in de optische laser- en quantumcommunicatie, genaamd Scylight ruimte is toch wel dat van China. In 2016 is namelijk de Micius (‘SeCure and Laser communication Technology’). Een van de satelliet gelanceerd waarmee is aangetoond dat het mogelijk recente projecten is het door SES geleide QUARTZ (Quantum is om vanuit de ruimte QKD, quantumverstrengeling en Cryptography Telecommunication System), waarin een quantumteleportatie uit te voeren. Earth Earth Secure Physics Services Time and Time and Frequency Sensing and and Sensing Observation Fundamental Fundamental Communication

Research & Development

De vijf onderwerpen in de door QT Space voorgestelde strategische onderzoeksagenda voor Quantumtechnologie in de Ruimte.

Sondeerraket waarmee ook het MAIUS experiment is uitgevoerd. In het bovenste gedeelte bevindt zich het experiment waarmee in gewichtloze toestand met Bose-Einstein-conden- Quantum teleportatie tussen Tenerife en La Palma met behulp saten atoominterferentie is uitgevoerd. [DLR] van ESA’s optische grondstation. [IQOQI Vienna en ESA]

Ruimtevaart 2018 | 4 5 Een timelaps foto van het Xinglong Observatory dat communiceert met de Micius satelliet. Het grondstation volgt de Micius-satelliet met behulp van een 810 nanometer rode laser. De satelliet gebruikt een groene laser van 532 nanometer. [Yingwei Chen, Yanshan, Hebei, China, August 28, 2016]

voorkomen dat Eve, refererend naar de alle vormen van energie, of het nu licht de som is van de twee. Quantummecha- spion (eavesdropper), erachter komt wat of materie is, zijn niet ‘continu’, maar be- nisch gebeurt er is iets soortgelijks: een ze met elkaar delen. Daarom gebruiken staan uit discrete pakketjes energie. Dit lichtdeeltje, een foton, kan bijvoorbeeld ze dataversleuteling met een sleutel die brengt allerlei rare, niet-intuïtieve con- twee verschillende polarisatierichtingen ze vooraf met QKD verstuurd hebben. sequenties met zich mee. Drie daarvan hebben (horizontaal H, en verticaal V), QKD gebruikt namelijk quantummecha- worden hieronder beschreven en zijn die je kunt onderscheiden met een sim- nische principes die er voor zorgen dat cruciaal voor QKD en quantumtechnolo- pele Polaroid bril. Het bijzondere is nu, je altijd kunt zien of iemand probeert de gie in het algemeen. dat de som van die twee richtingen H en encryptiesleutel te stelen of te kopiëren. De eerste is het no-cloning principe, dat V, de superpositie H+V, op zichzelf ook Om dit beter te kunnen begrijpen moe- nauw samenhangt met de onzekerheids- een mogelijke polarisatietoestand van ten we nu eerst een stukje de theorie relatie van Heisenberg. Die zegt dat het foton is. Anders gezegd: een foton induiken. wanneer je iets meet, de toestand van kan zich tegelijkertijd in een polarisatie- het te meten systeem wordt verstoord. toestand H en V bevinden. Echter, als we De principes van de Dit heeft als consequentie dat je nooit de polarisatie van het foton meten in een quantummechanica tegelijkertijd de exacte positie en snel- meetbasis die uit H en V is opgebouwd, QKD en quantumtechnologie in het heid van een deeltje kunt bepalen. Want dan zal de meeting altijd H of V opleve- algemeen maken gebruik van funda- als je dat wilt weten, dan moet je er iets ren, zelfs als het foton vóór de meting mentele principes uit de quantumme- tegenaan laten ‘botsen’ met bijbeho- H+V gepolariseerd was. chanica, de natuurkunde van de aller- rende onzekerheden. Echter, de ‘bot- Tenslotte is er nog een laatste principe kleinste deeltjes: atomen, elektronen, sing’ verstoort en verandert de toestand dat erg belangrijk is voor quantumtech- quarks, fotonen, etc. Het blijkt dat de van het deeltje. Dit betekent ook dat je nologie. Zelf vind ik dit het meest bizarre natuur zich daar nogal anders gedraagt nooit een exacte kopie van (de toestand fenomeen uit de hele quantummecha- dan wat we met de wetten van Newton van) dat deeltje of elk ander willekeurig nica. Ik heb het over quantumverstren- zouden verwachten. Deze laatste zijn microscopisch deeltje kunt maken, want geling (entanglement). Verstrengelde heel geschikt om de natuur op onze ei- om het te kunnen kopiëren moet je het deeltjesparen kun je op verschillende gen schaal te beschrijven, bijvoorbeeld eerst kunnen meten en dan verstoor manieren maken, bijvoorbeeld door met hoe de kogelbaan uit een kanon er uit je de toestand. Dit blijkt cruciaal te zijn een laser op een bepaald type kristal te ziet. Op microscopische schaal schieten voor het veilig kunnen versturen van een schieten. Dit zorgt ervoor dat er foton- ze echter tekort en zijn we aangewezen encryptiesleutel. paren worden gemaakt met loodrecht op de quantummechanica. De tweede belangrijke consequentie is op elkaar staande polarisatierichtingen Quantummechanica laat zien dat de superpositie. In de klassieke wereld ken- (dus als er één H gepolariseerd is, dan is natuur niet oneindig opgedeeld kan nen we dit als twee golven die elkaar ont- de ander V). Echter, voor sommige paren worden, maar gequantiseerd is, oftewel, moeten en een ‘nieuwe’ golf vormen die is er iets heel speciaals aan de hand. Het

6 Ruimtevaart 2018 | 4 Polarisatie en BB84 protocol

BB84 beschrijft een protocol waarmee je veilig een +-basis, dan wordt die afgebeeld op een van de twee assen encryptiesleutel kan sturen, bijvoorbeeld met behulp H of V, met ieder 50% kans. Oftewel, de bitwaarde (bepaald van gepolariseerde fotonen. Dat gaat als volgt (zie ook door of het een H of V is) is compleet willekeurig en kan onderstaande tabel): Alice stuurt Bob fotonen met een daarom niet worden gebruikt door Bob. willekeurig gekozen polarisatie H, V, -45º of +45º. Ze spreken Zodra alle fotonen zijn verstuurd, delen Alice en Bob de keuze af dat als het foton H of -45º is, dit een bit 1 voorstelt en bit van hun zend- en meetbases per verzonden foton (maar 0 als de polarisatie V of 45º is. Bob ontvangt de fotonen en niet de meetresultaten!). Bij de keuze van meetbases wordt meet deze in één van de volgende twee willekeurig gekozen gebruikt gemaakt van random getalgeneratoren. Alleen meetbases: H/V, de +-basis genoemd, en -45º/45, de X-basis. de fotonen die door beide in dezelfde basis verstuurd en gemeten zijn tellen mee voor de geheime encryptiesleutel. Alice’s bit 0 1 1 0 1 0 0 1 Deze vormen uiteindelijk een reeks van enen en nullen die gebruikt wordt om de veilige encryptiesleutel op te bouwen, Alice’s zendbasis + + x + x x x + want er ontbreekt nog een belangrijk element in het protocol. Alice’s polarisatie Als iemand namelijk tijdens het sturen van de gepolariseerde Bobs meetbasis + x x x + x + + fotonen probeert de polarisatierichting te bepalen, zal vanwege het no-cloning principe de toestand van het foton Bobs meting verstoord worden. Dit zal zichtbaar worden in de fout die Uitwisselen meetbases Alice en Bob meten als ze een stukje van hun voorlopige encryptiesleutel publiekelijk met elkaar vergelijken. Indien er Geheime encryptiesleutel 0 1 0 1 te veel bits niet hetzelfde zijn dan gooien ze de sleutel weg, Tabel BB84 protocol waarbij de willekeurig gekozen meetbasis en beginnen ze opnieuw. Indien de fout klein genoeg is, dan achteraf wordt uitgewisseld. kan de niet-publiekelijk verstuurde sleutel worden gebruikt. Er zullen dan nog een aantal bewerkingen op de sleutel Als Alice een 1 stuurt via de +-basis (zie vet-omlijnde kolom), gedaan worden om zeker te weten dat beide partijen dezelfde dan stuurt ze een horizontaal gepolariseerd foton. Als Bob hebben en er geen fouten in zitten. Uiteindelijk houden ze een vervolgens in de X-basis meet dan heeft hij 50% kans om reeks van enen en nullen over waarmee ze hun data kunnen -45º (=bit 1) en 50% kans om 45º (=bit 0) te meten. Dit is versleutelen en ontcijferen. Het versturen van de versleutelde te begrijpen door te denken in vectoren. De 45º polarisatie data kan gewoon via een optische vezel, radio, WiFi, of iets kan namelijk worden uitgedrukt als een combinatie, een dergelijks gedaan worden, daar is geen quantummechanica superpositie, van H en V. Dus als ik de 45º vector meet in de meer voor nodig. blijkt namelijk dat je de fotonen in zo’n wordt, de ander, instantaan de andere col van Bennet en Brassard (zie kader). paar niet apart kunt beschrijven met ie- toestand aanneemt. Einstein noemde Waarschijnlijk vraag je je ondertussen af der een quantumtoestand, maar alleen dit ‘Spooky action at a distance’ en had waar de rol van ruimtevaart blijft? Wel, als een gezamenlijke Belltoestand. veel moeite om dit te accepteren. Hij was het probleem van het verzenden van Stel nu dat ik de twee fotonen uit dit er van overtuigd dat er nog onbekende een quantumsleutel is dat er individuele paar uit elkaar laat bewegen zodat ze variabelen zouden moeten zijn die dit lichtdeeltjes gebruikt moeten worden. ver van elkaar verwijderd zijn. Informa- fenomeen zouden kunnen verklaren. In Dit is nodig om te voorkomen dat ie- tie van de één zou er dus een minimale 2015 werd onder leiding van Ronald Han- mand fotonen van een lichtpuls aftapt tijd over moeten doen, bepaald door de son van de TU Delft door Bas Hensen en en daaruit de gewenste informatie haalt. lichtsnelheid, om bij de ander te komen. zijn team overtuigend bewezen dat deze Echter, veel fotonen zullen in een op- En nu komt het bizarre: als ik van één variabelen niet bestaan en dat quantum- tische fiber of in de lucht verloren gaan van de fotonen de polarisatie meet, zeg verstrengeling een realiteit is. door absorptie of verstrooiing. Voor op- dat die horizontaal is, dan zal de ander tische fibers betekent dit dat de afstand automatisch en instantaan verticaal Toepassing in voor QKD beperkt is tot zo’n 100 km. Om gepolariseerd zijn, zelfs als ze in theorie quantumversleuteling grotere afstanden te overbruggen moet lichtjaren van elkaar verwijderd zijn! Nu Na dit korte college over de bizarre er gebruik gemaakt worden van grote, denk je natuurlijk: ja, maar misschien lag wereld van quantummechanica gaan en hooggelegen, telescopen zoals tus- die polarisatie al vast vanaf het moment we weer terug naar QKD, want deze sen Tenerife en La Palma of satellieten dat ze werden uitgezonden. Alain Aspect techniek maakt gebruik van de zojuist in de ruimte. Fotonen worden dan via heeft in de jaren ’80 in een experiment genoemde quantummechanische prin- het vacuüm en de atmosfeer van of naar elegant bewezen dat dit niet het geval is cipes om met lichtdeeltjes een encryp- satellieten in de ruimte verzonden om zo en dat de twee deeltjes hun toestand pas tiesleutel veilig te versturen. Hiervoor een encryptiesleutel tussen de satelliet krijgen als ze worden gemeten. Ze zijn zijn verschillende methoden ontwikkeld. en het grondstation te bewerkstelligen. zo gecorreleerd dat als de één gemeten Een van de bekendste is het BB84 proto- De satelliet vliegt vervolgens verder en

Ruimtevaart 2018 | 4 7 Illustratie van quantumcommunicatie tussen de Chinese Micius satelliet en twee grondstations. China heeft als doel om een wereldwijd quantumnetwerk op te bouwen met hulp van satellieten. [University of Science and Technology of China]

kan bijvoorbeeld aan de andere kant van over de quantumcomputer, misschien oplossing, maar ook de zogenaamde de Aarde een tweede sleutel uitwisselen wel de meest fascinerende toepassing post-quantum cryptografie. met iemand anders. De twee unieke van de Tweede Quantumrevolutie, en Uiteindelijk zullen quantumcomputers sleutels zijn bekend in de satelliet die de link met ruimtevaart. In tegenstel- met elkaar en met gebruikers moeten deze op een slimme manier combineert. ling tot een klassieke computer, maakt kunnen communiceren. Dit kan niet via Deze gecombineerde sleutel kan via de de quantumcomputer geen gebruik van de gewone, klassieke manier. Quantum- normale, ‘klassieke’ manier naar Alice of bits (enen en nullen) maar van quantumcomputers praten met elkaar door het Bob worden gestuurd. Met behulp van bits, qubits genaamd. Deze qubits zijn in uitwisselen van qubits en via quantum- de al ontvangen sleutel kan deze worden plaats van een 0 of een 1, een superpo- verstrengeling waarmee ook quantum- ontcijferd om zo dezelfde sleutel te krij- sitie van 0 én 1. Bovendien kunnen twee teleportatie kan worden realiseert. Om gen als de ander. Beide zijn nu klaar om qubits ook nog met elkaar verstrengeld dezelfde reden als bij QKD is de maxima- hun data met deze sleutel te versleute- zijn. Door nu meerdere qubits met elkaar le afstand door fibers ook hier beperkt len, te versturen en te ontcijferen. te combineren, kan een computer ge- tot ~100 km. Wil men over grotere af- Je kunt je voorstellen dat overheden, bouwd worden die specifieke problemen standen quantumcomputers met elkaar defensie en banken erg geïnteresseerd (dus niet alle!) vele malen sneller kan laten praten, dan zijn ook hier satellieten zijn om deze extreem veilige manier van oplossen dan een klassieke computer. noodzakelijk. Het uiteindelijke doel is communicatie toe te passen! QuTech, het samenwerkingsverband om een wereldwijd quantumnetwerk te China heeft vorig jaar bewezen dat QKD tussen de TU Delft en TNO, is hard bezig bouwen met optische fiber grondnet- via een satelliet inderdaad mogelijk is. om de quantumcomputer daadwerkelijk werken en satellieten. En het mooie is Maar Europa timmert ook hard aan de te realiseren. dat dit alles geen sciencefiction is, maar weg en op dit moment zijn er verschil- De quantumcomputer is echter ook hoogstwaarschijnlijk over 10 tot 20 jaar lende concrete QKD projecten gaande een dreiging voor huidige cryptografi- gerealiseerd zal zijn. met als doel om met satellieten encryp- sche technieken. De verwachting is dat tiesleutels te versturen. Zoals gezegd is huidige encryptiemethodes (als RSA) Over de auteur: Bob Dirks is gepromo- TNO hier op verschillende manieren bij gemakkelijk gekraakt kunnen worden, veerd natuurkundige en heeft onder meer betrokken, onder meer voor het ontwer- want data die met deze encryptiemetho- gewerkt aan de ontwikkeling van X-ray pen en maken van de optische systemen des zijn opgeslagen of verstuurd, kunnen sensoren voor ruimtevaarttoepassingen en de integratie met quantumsystemen, mogelijk door een quantumcomputer aan het Commissariat à l’Energie Atomi- maar ook vanuit de cyber security. worden ontcijferd. Vandaar dat men que (CEA) nabij Parijs en vervolgens bij nu ook aan het nadenken is over oplos- SRON in Utrecht. Sinds 2010 is hij werk- De quantumcomputer singen waarmee deze data kan worden zaam bij TNO waar hij sinds 1 januari 2018 en ruimtevaart beschermd. QKD, via optische fibers of als System Architect werkt in de Quantum Tenslotte nog een paar een klein stukje via satellieten, is hiervoor een mogelijke Technology afdeling.

8 Ruimtevaart 2018 | 4 Powering global connectivity

Inmarsat is the world’s leading provider of global mobile satellite communications. We offer a complete portfolio of mobile voice and data services through the most reliable satellite network in the world. Whether on land, on sea or in the air, millions place their trust in Inmarsat daily, knowing we’ll be there when it matters most.

WANTED System Engineer Optical

to expand our portfolio of optical instruments for earth observation and other applications. To enable missions that are of great importance for our everyday life on Earth, such as satellite navigation, communications, climate research and monitoring of air quality.

As System Engineer, you are end responsible for the development of (complex) optical systems. You lead specialists based on an integrated development plan. You work on challenging projects such as the development of a state-of-the-art aerosol instrument for a NASA mission or of a ground station for optical communication.

We make it fly

www.airbusDS.nl Ruimtevaart 2018 | 4 9 Tien jaar geleden: een space shuttle in Rotterdam

Bert Vis

Bij locaties waar de Russische space shuttle Buran aan de grond werd gezet denken mensen over het algemeen aan Baykonur in Kazakhstan. Minder bekend is dat tien jaar geleden een Buran orbiter een “tussenlanding” maakte in Rotterdam.

oordat het Buran programma vliegtuig opstijgen van een startbaan. een tussenstop gemaakt in Bahrain, waar werd geschrapt wegens de Deze testvluchten werden uitgevoerd BTS-002 nog zou worden tentoonge- hoge kosten vlogen er twee op het Gromov Flight Research Institute steld tijdens een festival, maar dat werd orbiters. Het bekendst is de (LII) in Zhukovskiy, een stad ongeveer op het laatste moment afgelast. Het in onbemandeV testvlucht die werd uitge- 30 km ten zuidoosten van Moskou. geldnood verkerende NPO Molniya, de voerd op 15 november 1988. Na twee Na voltooiing van het testprogramma, bouwer en feitelijke eigenaar van BTS- rondjes om de aarde te hebben gedraaid en nadat het Buran programma was 002, zag geen kans om de kosten van landde de Buran weer op Baykonur, om stopgezet, stond de BTS-002 opgesla- de rest van de overtocht te betalen en vervolgens te worden opgeslagen in een gen in het LII. Tijdens de tweejaarlijkse daarom werd hij opgeslagen op een ter- hangar op de lanceerbasis. Hij zou nooit luchtvaartshow MAKS in 1997 werd hij rein bij de haven. Hij werd daar overgela- meer vliegen, en werd totaal vernield nog wel naar buiten gereden zodat de ten aan de elementen, want gedurende toen in mei 2002 het dak van de hangar bezoekers hem konden bewonderen, lange tijd was er zelfs geen zeil overheen instortte, waarbij acht mensen die op het maar verder stond hij alleen stof te getrokken. Op Google Earth zijn nog dak aan het werk waren om het leven verzamelen, terwijl men zocht naar een altijd oude foto’s te vinden waarop hij te kwamen. goede bestemming. zien is, ontdaan van zijn vleugels. De andere Buran orbiter die vlieguren maakte was de Russische tegenhanger BTS-002 gaat op reis ‘Herontdekt’ van de Amerikaanse ‘Enterprise’, die In 2000 werd de orbiter verkocht aan In september 2004 werd de orbiter op het werd gebruikt om landingstechnieken een bedrijf in Australië, en na aankomst haventerrein “herontdekt” door enkele te testen. Deze orbiter luisterde naar in Sydney werd hij tentoongesteld in Duitse journalisten die in Bahrain waren de weinig inspirerende naam ‘BTS- Darling Harbour, het uitgaanscentrum om de Formule 1 Grand Prix te verslaan. 002’, waarbij BTS stond voor “Bolshoy rond de haven. Het publiek kon zelfs Zij brachten het vervolgens onder de Transportniy Samolyot”, oftewel ”Groot door de payload bay lopen om te zien aandacht van het Technik Museum in Transport Vliegtuig”. hoe hij er van binnen uit zag. Helaas was Speyer, ten zuiden van Frankfurt. Dit In totaal maakte BTS-002 24 vluchten, het geen commercieel succes. Tijdens museum, dat een uitgebreide collectie maar in tegenstelling tot de Enterprise de Olympische Spelen in Sydney kwam heeft op het gebied van bemande ruim- werd de orbiter niet op een vliegtuig naar er nog wel genoeg publiek kijken, maar tevaart, greep zijn kans en kocht de or- de gewenste hoogte gebracht en daar nadat de spelen waren afgelopen ging biter. Vol optimisme werd aangekondigd losgelaten. De Russen beschikten name- het bedrijf al snel over de kop. Omdat dat BTS-002 “nog dit jaar, maar op zijn lijk op het moment dat deze testvluchten ook de Russen nog geen betaling had- laatst begin 2005” naar Duitsland zou werden uitgevoerd nog niet over een den ontvangen voor BTS-002 werd deze worden gebracht. Maar zoals zo vaak vliegtuig dat krachtig genoeg was om weer uit elkaar gehaald en op een schip was gebeurd bij deze orbiter, was men een shuttle orbiter te kunnen vervoeren. geladen om teruggebracht te worden te optimistisch geweest. Nadat het con- Daarom had men BTS-002 voorzien van naar Rusland. tract was getekend dook er ineens een straalmotoren en kon hij als een gewoon Hij zou er nooit meer aankomen. Er werd andere partij op die claimde dat niet Mol-

10 Ruimtevaart 2018 | 4 Linksboven: BTS-002 landt tijdens een van de testvluchten in Zhukovskiy bij Moskou [Collectie Bert Vis). Rechtsboven: de orbiter in opslag in Bahrain, 2005 [Google Earth]. Linksonder: twee kranen hijsen de romp op om hem aan boord van het vrachtschip te zetten. Het hoogteroer is hier nog onbeschadigd. Rechtsonder: de romp op de kade in Rotterdam. [Foto’s: Bert Vis] niya, maar zij de rechtmatige eigenaar De problemen waren echter nog steeds Oceaan. Op 1 april 2008 kwam het schip waren. Er werd dan ook een rechtszaak niet over. Tijdens de opslag waren de aan in de Brittanniëhaven. Overigens aangespannen over het eigendoms- vleugels losgemaakt van de romp. Dat was dat wel met een week vertraging recht die voortsleepte, tot de rechter in was misschien nog wel een geluk bij een als gevolg van zware voorjaarsstormen Bahrain uiteindelijk in november 2007 ongeluk. Bij het op het schip laden van voor de Portugese en Spaanse kust. Met besliste dat NPO Molniya de rechtma- de romp schoot de achterzijde los van behulp van een kraan “landde” BTS-002 tige eigenaar was en de verkoop aan het de takel en viel met een grote klap weer de volgende dag op de kade, waar hij een Technik Museum Speyer dus legitiem terug op de kade, waarbij het enorme paar dagen zou blijven staan om gereed was geweest. Er kon eindelijk worden hoogteroer zwaar beschadigd raakte. te worden gemaakt voor het verdere begonnen met de voorbereidingen voor Indien de vleugels op dat moment nog transport over de Rijn. de verscheping. aan de romp bevestigd waren geweest Omdat het museum had besloten dat In maart 2008 was het zover. BTS-002 was de schade ongetwijfeld nog heel de aankomst in Speyer een memorabele werd op een schip geladen met als eerste veel groter geweest. Het was een te- gebeurtenis moest gaan worden, werd tussenstop de haven van Rotterdam. genvaller die opmerkelijk genoeg uit de BTS-002 op 4 april met behulp van ho- Van daar zou hij met een binnenvaart- publiciteit werd gehouden. Er zijn dan gedrukreinigers ontdaan van het meeste schip over de Rijn naar Speyer worden ook geen foto’s bekend van het ongeluk woestijnzand en ander vuil dat zich in de vervoerd, waar men intussen druk bezig en ook vermeldingen in kranten zijn niet loop der jaren had verzameld op en tus- was met het bouwen van een enorme te vinden. sen de tegels van het hitteschild. Dit was tentoonstellingshal voor de collectie Een tweede poging lukte gelukkig wel en overigens geen echt hitteschild omdat bemande ruimtevaart van het museum. op 4 maart 2008 begon de reis naar Rot- deze orbiter nooit uit de ruimte terug zou BTS-002 moest het centrale topstuk van terdam, via de Rode Zee, het Suezkanaal, hoeven te keren. Daarnaast werd op de die collectie worden. de Middellandse Zee en de Atlantische romp een groot spandoek aangebracht

Ruimtevaart 2018 | 4 11 “Je hebt een souvenir verdiend”

Met een houding van “wie niet waagt die niet wint” reed ik op ik hem enkele foto’s had aangewezen van BTS-002 in betere 2 april door de poort van het bedrijf waar BTS-002 op de kade dagen, was zijn reactie: “Zeg je nou dat je deze nog nooit eerder was gezet om een serie foto’s te maken, waarvan er enkele bij had gezien?”, en op mijn ontkennende antwoord voegde hij dit artikel zijn geplaatst. Tot mijn opluchting, en eigenlijk ook er aan toe: “Nou, dan heb je toch wel een souvenir verdiend wel tot mijn verbazing, werd ik door niemand tegengehouden vind ik!” Hij liep naar de romp, rukte er zonder enige aarzeling en ik had al een groot aantal foto’s gemaakt toen er iemand een hitteschildtegel van af, en stopte die in het plastic tasje naar mij toe kwam en vroeg wie ik was en wat ik kwam doen. waarin ik het boek had terug gestopt. Ik verwachtte dat er Ik legde hem uit dat ik een fotoreportage wilde maken van elk moment iemand uit de grote caravan van het Technik deze shuttle, omdat dat ik zeer geïnteresseerd was in het Museum zou stappen met de vraag of we helemaal gek Buran programma, en er een boek over had geschreven. Ik geworden waren, maar er gebeurde niets. Omdat “mijn” tegel liet hem het boek zien dat ik speciaal voor dit soort situaties zeker niet de enige was die ontbrak, of zodanig beschadigd had meegenomen, en legde uit dat dit voor het eerst was dat dat hij bij restauratie zonder twijfel vervangen zou worden, ik met eigen ogen de orbiter kon zien waar ik uitvoerig over liet ik het maar zo. Het was uiteindelijk toch ook wel een mooi geschreven had. Nadat hij door het boek had gebladerd en souvenir…

Een tegel als souvenir. [Bert Vis] Dezelfde tegel vóórdat hij werd verwijderd. [Bert Vis]

met de tekst TECHNIK MUSEUM SPEY- Op weg naar Duitsland Beyond’ officieel geopend, waar BTS-002 ER, zodat er geen onduidelijkheid kon Op 5 april werd begonnen met de 650 als middelpunt stond te schitteren. De zijn van wie dit bijzondere apparaat was, kilometer lange reis naar Speyer. Geës- restauratoren hadden een prachtig stuk en waar hij naartoe op weg was. Verder corteerd door blusboten die hun water- werk afgeleverd. werd besloten de vleugels weer aan de kanonnen in werking stelden vertrok de Onder de ongeveer 800 genodigden romp te bevestigen zodat het geheel er duwboot met zijn bijzondere vracht uit de waren maanwandelaar Charlie Duke wat meer uit zou zien als een space shut- haven van Rotterdam. Op zijn zesdaagse (Apollo-16), de Duitse astronaut Thomas tle. De schade aan het hoogteroer werd reis zouden naar schatting meer dan vijf Reiter, en de kosmonauten Toktar Aubaki- gecamoufleerd door het aanbrengen miljoen mensen het transport gade slaan rov, de eerste Kazakh in de ruimte, en Igor van enkele platen triplex, die vervolgens vanaf de Rijnoevers en op de televisie, die Volk. Met name Volks aanwezigheid was zwart werden geverfd. ruim aandacht besteedde aan de reis. toepasselijk, want als leider van de Buran Desondanks was het wel duidelijk dat Terwijl bij het museum de laatste hand kosmonautengroep was hij de chef testpi- de restauratoren een flinke klus zouden werd gelegd aan de bouw van de nieuwe loot geweest tijdens het testprogramma krijgen. Afgezien van het vuil dat zich museumhal die het nieuwe onderkomen met BTS-002. Van de 24 vluchten had hij had afgezet in de jaren dat de orbiter in moest gaan worden van BTS-002, werd er maar liefst twaalf zelf uitgevoerd: tien de open lucht in Bahrain had gestaan, en direct na aankomst begonnen met een als gezagvoerder en twee als copiloot. dat niet volledig was verwijderd door de uitvoerig restauratieproject. En men liet En zo heeft BTS-002 na jarenlange om- wasbeurt, was de schade aan het hoog- er geen gras over groeien. Reeds op 2 zwervingen eindelijk een goed en veilig teroer aanzienlijk. Maar er waren ook oktober, op enkele dagen na een half thuis gevonden in het Technik Museum tientallen kleinere schades aan de romp jaar nadat de orbiter in Speyer was aan- in Speyer, waar hij het pronkstuk is in en de vleugels die gerepareerd zouden gekomen, werden de nieuwe hal en de een ruimtevaarttentoonstelling die een moeten worden. permanente tentoonstelling ’Apollo and bezoek meer dan waard is.

12 Ruimtevaart 2018 | 4 Linksboven: BTS-002 in vier delen op de kade, kort voor vertrek naar Speyer. Rechtsboven: Het transport passeert de Maaslandkering in de Nieuwe Waterweg. Rechts: De schade aan het hoogteroer als gevolg van de val in Bahrain. De volgende dag werd dit met triplexplaten gecamoufleerd. Onder: BTS-002 in volle glorie in het museum. [Foto’s: Bert Vis]

Ruimtevaart 2018 | 4 13 Mooiste ervaring van mijn leven

‘Hubble Repairman’ Jeffrey Hoffman

Peter van Diepen

Op woensdag 27 juni was Prof. Jeffrey Hoffman aanwezig op een bij- eenkomst van de NVR in het Omniversum van Den Haag. Hoffman is Professor aan het M.I.T. en NASA-astronaut. In 1993 nam hij deel aan de eerste reparatiemissie voor de Hubble Space Telescope (HST). Op bevlogen wijze gaf hij, in het kader van het Space Studies Programme (SSP), een lezing over de problemen met de HST en zijn missie om die te repareren.

Zonnige zomeravond de latenightshows op de Amerikaanse scherpe foto’s het gevolg waren van sfe- Het was een zonnige zomeravond. Tien- televisie. rische aberratie. Om de problemen op te tallen ruimtevaartliefhebbers, waaronder “Het waren roerige tijden voor NASA”, lossen werd er een ‘tiger-team’ opgezet. studenten van het SSP-programma, had- begint Hoffman te vertellen. “NASA had Een team van ingenieurs, astronauten, den zich verzameld op het terras en in de in de jaren ’70 besloten om een grote astronomen en ander experts moest met aankomsthal van het Omniversum. Rond telescoop voor in de ruimte te bouwen. een oplossing komen voor de problemen. 20.00 uur ging iedereen naar het IMAX In de ruimte zijn er namelijk veel minder Het ‘tiger-team’ ontwikkelde computer- theater waar Prof. Hoffman zijn lezing verstorende elementen dan op de aarde. simulaties en kwam er zo achter dat de gaf. Met zo’n telescoop zouden de raadsels asferische spiegel die in de HST werden Jeffrey Hoffman heeft van 1985 tot van het Heelal opgelost kunnen worden”. gebruikt iets te plat was. Om precies te 1996 deelgenomen aan maar liefst vijf “In de lente van 1990 werd de HST, onder zijn 1 micrometer.” ruimtemissies. Tijdens zijn eerste missie, enorme mondiale publiciteit, gelanceerd. STS 51-D, in 1985 met de Space Shuttle Vol spanning werd er gewacht op de eer- Bril Discovery mocht hij onverwachts een ste foto’s van deze telescoop. Groot was “Om de HST te corrigeren ontwikkelde ruimtewandeling maken. Een ervaring de teleurstelling toen deze enorm bleken het ‘tiger-team’ een ‘bril’. De ‘bril’ bestond die hem hielp om een aantal jaren later tegen te vallen. De foto’s waren onscherp. uit corrigerende optica die zich in de HST mee te mogen met de eerste missie om Dit betekende een ramp voor NASA. Ze als een paraplu zou ontvouwen. In totaal de HST te repareren. waren in die tijd namelijk ook bezig met werden er vijf missies gepland om de HST gesprekken met het Amerikaanse Con- te repareren. De astronauten die hiervoor Roerige tijden gres over de bouw van het International geselecteerd werden moesten allemaal Ruim vijfentwintig jaar geleden was de Space Station (ISS) en de problemen met minimaal aan één eis voldoen: een ruim- wereld in rep en roer. De miljarden dol- de HST zouden wel eens het einde van tewandeling hebben gemaakt. Zo kwam lars kostende missie van de HST was NASA kunnen betekenen”. mijn onverwachtse ruimtewandeling tij- mislukt. De eerste foto’s, na de lancering dens mijn eerste missie mij goed van pas. in 1990, waren onscherp. Zo werd NASA Tiger team De trainingen voor deze missie waren onderwerp van spot in kranten en tijdens “Experts hadden al gezien dat de on- ontzettend intensief. Zo heb ik maar liefst

14 Ruimtevaart 2018 | 4 Hoffman bezig met reparaties aan de Hubble Space Telescope. [NASA]

400 uur onder water getraind”. richtend aan de HST. Na de film was er tijd Space Station. Nu de bouw van het ISS De reparatie was voor mij de mooiste er- om vragen te stellen aan Jeffrey Hoffman. zo’n beetje is afgerond is er voor de Space varing van mijn leven (A thrill of a lifetime). Een aantal van de vragen: Shuttle ook geen ruimte meer. Het zou te Ik raak er dan ook niet over uitgepraat. duur worden om alleen maar astronauten Uiteindelijk heeft de HST ons veel ge- Het Space Shuttle programma is in- te vervoeren met de Space Shuttle.” bracht. Zo heeft het de prachtigste foto’s middels afgelopen. Wat vond u van dit gemaakt van sterren, sterrenstelsels, programma? Had de Space Shuttle in deze tijd van nevels en gaswolken, planeten en andere “Het Space Shuttle programma was een robotisering nog mee gekund? hemellichamen. Ook heeft de HST ont- geweldig programma. De Space Shuttle “Nee. De HST is in de jaren ’70 ontwik- dekt dat het Heelal niet vertraagd maar is het meest veelzijdige ruimteschip. De keld. Het is ontworpen voor gebruik door versneld uitdijt. Space Shuttle heeft ons veel nagelaten. mensen. Maar ik hoop wel dat we in de Na de lezing van Hoffman, van ongeveer We hebben o.a. nieuwe technieken toekomst meer gebruik gaan maken een uur, volgde er een film over met name ontwikkeld, hebben veel geleerd over van robots. Veel mensen onderschatten de laatste reparatiemissie. Ook waren er vluchten met supersonische snelheid robots. Dus laten we in de toekomst on- beelden van de missie waar Hoffman en hebben kennis opgedaan over de be- bemande ruimtevaartuigen, satellieten aan deelnam. Indrukwekkende beelden, trouwbaarheid van materialen. Maar de e.d. ontwerpen die door robots worden op een IMAX scherm, van astronauten, grootste erfenis van de Space Shuttle zijn onderhouden. En als er calamiteiten zijn zwevend door de ruimte, reparaties ver- de HST en het ruimtestation International kunnen er astronauten worden ingezet.”

Ruimtevaart 2018 | 4 15 Links: Tijdens de presentatie in het Omniversum. [Peter van Diepen]. Rechts: Hoffman is nu Professor Aeronautics and Astronautics aan het MIT in Massachusetts. [NASA].

Wilde u altijd al astronaut worden? zat ik nog wel aan een koord maar niets Eén vraag kwam via Twitter binnen: “Ik ben van voor de tijd van de Spoetnik trok aan mij. Het was een geweldig ge- uit 1957. Toen ik jong was las ik altijd voel.” Hoe beschermen we telescopen, satel- de boekjes van Buck Rogers en Flash lieten en astronauten tegen ruimte- Gordon en speelde ik de Space Kadetten Tijdens de reparaties van de HST zijn er puin? na. Ik dacht dat alleen piloten astronaut geen jet-packs ingezet. Waarom niet? “De HST is inmiddels al ruim 25 jaar konden worden. Dit was voornamelijk zo “Na het ongeluk met de Challenger blootgesteld aan ruimtepuin. Toen wij voor de komst van het ISS. Toen het ISS werden alle apparaten opnieuw gecertifi- de HST aan het repareren waren zagen kwam konden er groepen tot zeven as- ceerd. Het gebruik van een jet-pack werd we een gat van ongeveer één centime- tronauten worden ingezet. Twee piloten daardoor erg duur. De jet-pack wordt dus ter in één van de antennes, veroorzaakt en vijf astronauten van andere disciplines; niet zomaar ingezet. Daarnaast hanteert door ruimtepuin. Dat houd je niet tegen. technici, wetenschappers e.a. Aangezien NASA een belangrijke regel in de ruimte: Astronauten die een ruimtewandeling ik astronoom, wetenschapper, ben zag ik er moeten altijd twee manieren zijn om maken kunnen zich enigszins bescher- toen mijn kans. De rest is geschiedenis. een astronaut niet te laten afdrijven in de men tegen ruimtepuin. Een ruimtepak ruimte en hem te redden. Bij de reparaties bevat vele lagen. Een daarvan is gemaakt U vertelde dat u tijdens de ruimtewan- van de HST was de eerste manier de kabel van kevlar. Deze laag is in staat om het deling uiteindelijk, na veel aarzelen, tussen de astronaut en de Space Shuttle. kleinste ruimtepuin tegen te houden. alles ‘losliet’ en dat u daardoor vrij in De tweede manier was de Space Shuttle Mocht er toch iets misgaan dan hebben de ruimte zweefde. Waarom liet u los? zelf die ingezet kan worden als een astro- ze ook nog een fles met een noodvoor- “Omdat ik dat wilde. Het uitzicht op de naut dreigt weg te drijven. Een jet-pack raad zuurstof voor 30 minuten. Genoeg aarde vanuit het ISS is al heel erg mooi, is dus niet nodig geweest bij de HST. tijd om weer terug te komen bij de Space maar door een ruimtehelm, zwevend, is De situatie bij het ISS is anders. Omdat Shuttle. nog mooier. Er is niets mooiers om in de daar geen terugkerende Space Shuttle is ruimte te zweven zonder het gevoel te wordt daar wel gebruik gemaakt van de Is dit alles het risico waard geweest? hebben dat er iets aan je trekt. Natuurlijk jet-packs. Hubble was alles waard. Ik dank u wel.

16 Ruimtevaart 2018 | 4 Memories

Zonder gewicht: wel even wennen

Piet Smolders, www.smoldersonline.nl

n mijn bewogen leven ben ik zo’n ven, als in een droom. “Dat komt omdat de nieuwelingen aan boord. Makkelijk kwartier gewichtloos geweest. Was de hele omgeving met je meevalt”, zegt gezegd, maar wat doe je als je die zak op het leuk? Leuk is anders. Oosterveld later. Vijf, zes keer blijft het dat moment juist nodig hebt? Ik raak vol- Bijna 35 jaar terug in de tijd: begin goed toeven op de parabooltop. Maar dan komen op het nulpunt en niet alleen wat I1984 nodigt professor Wil Oosterveld – bespeur ik een wee gevoel in mijn maag. mijn gewicht betreft. Mijn doodvonnis de latere leermeester van André Kuipers Ik krijg het vreselijk benauwd. Van foto’s zou ik direct tekenen om overal van af te – mij uit om een paar paraboolvluchten maken komt niets terecht. Zelfs niet ge- zijn. Ik ben zielsgelukkig als de geplande mee te maken in een Fokker Friendship merkt dat mijn camera me ontschoten is 44 (!) parabolen tot het verleden behoren. van de Koninklijke Luchtmacht, vanaf en opgevangen door Oosterveld aan het “Een koud kunstje om iemand volledig te Soesterberg. Oosterveld maakt regelma- andere eind van het vliegtuig. demotiveren”, lacht Wil Oosterveld later. tig van die vluchten, waarbij tientallen pa- Zweet gutst langs mijn slapen. Mijn ont- “De eerste keer zag ik groen!” rabolen worden getrokken, elk goed voor bijt houd ik niet binnen, dat is duidelijk. Ondanks alles doe ik het een paar weken 10-15 seconden 0-g. Aan boord onderzoe- Net op tijd kan ik een spuugzak bemach- later nog een keer: niet ontbeten en een ken hij en zijn AMC-medewerkers het in- tigen. En terwijl het vliegtuig verder gaat paar pillen ingenomen. Ditmaal worden wendige oor van duiven en konijnen. Voor met golven, golft er ook het een en ander de opnamen gemaakt voor Wondere het TV programma Wondere Wereld van in mijn binnenste. De ene na de andere wereld en mag ik zelfs vrij zweven in een Chriet Titulaer willen we filmen tijdens de zak wordt volgemaakt. Maar opgepast: blauwe Fokker-overall. En het gaat won- tweede geplande vlucht. De eerste dient bij 0-g moet je snel de zak dichtknijpen, derlijk goed, 25 parabolen lang. Gewicht- om kennis te maken met 0-g. anders vliegt alles weer naar buiten. loosheid is zo gek nog niet, al is het wel Op die bewust dag heb ik me goed “Zakken dicht!” roepen de routiniers tot even wennen. voorbereid: een stevig ontbijt achter de kiezen en mijn camera in de aanslag. De vlieghoogte is snel bereikt en de eerste duik wordt ingezet. Onder in het dal klimt de g-meter tot bijna 3. De wangen zakken uit, de ledematen worden loodzwaar, mijn camera hangt als een blok om mijn nek. De F-27 klimt het dal uit en ijlt naar boven. De piloten hebben geen speciale instrumenten voor dit soort capriolen, maar op hun dashboard ligt een pakje Caballero dat ze zo lang mogelijk los proberen te houden. Onverwacht voor mij is het zo ver: 0-g! Armen en benen (ik zit in een veiligheidsgordel) zweven omhoog, mijn camera hangt plotseling boven mijn hoofd. De ervaring duurt zo’n 10 seconden. Hardhandig worden we weer neergesmeten. Opnieuw 3 g. Interessant, maar leuk? En dan opnieuw 0-g. Het voelt niet als vallen, maar als een heerlijk bevrijd zwe- Zweven in de F-27. [Archief Piet Smolders]

Ruimtevaart 2018 | 4 17 Ruimtewapens: fictie of realiteit? Deel 1: Co-Orbital ASAT

Henk H.F. Smid

Op 18 juni 2018 kondigde de Amerikaanse president Trump aan: ‘We are going to have the Space Force’. Van deze aankondiging tijdens de Nati- onal Space Council werd in de media ruim verslag gedaan alsof dit iets nieuws was. Niets is minder waar. Het Amerikaanse ‘Space Command’, onderdeel van de Amerikaanse Luchtmacht, fungeert al sinds het begin van de ruimtevaart als een ruimteleger en doet alles wat zo’n leger zou moeten doen: bewaken van de ruimte, ruimtewapens ontwikkelen en satellieten in de ruimte vernietigen. Het creëren van een Space Force zal slechts in naam (en kosten) een extra legermacht opleveren. Voor de rest zal er weinig veranderen. De aankondiging zorgde wel voor extra aandacht op het gebied van ruimtewapens. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de huidige stand van zaken in Amerika, Rusland en China.

en toenemend aantal landen en wat er in de ruimte aanwezig is en wat wapens kunnen worden verdeeld in vijf commerciële partijen maken ge- er gebeurt: Space Situational Awareness. soorten waarvan alleen de eerste in dit bruik van de ruimte voor zaken Landen die de noodzaak daarvan inzien, deel zal worden behandeld: als waarneming (meteorologie, ontwikkelen daarom Counterspace acti- • Co-orbital (CO). Kinetische wapens inlichtingen,E verkenning), communicatie viteiten en technieken. Defensieve Coun- die door raketten in de ruimte worden en navigatie. Deze zaken zijn al lang terspace helpt je je eigen middelen te gebracht en daar afwachten totdat zij niet meer voorbehouden aan de grote beschermen terwijl offensieve Counter- naar het doel worden geleid; mogendheden. Het toenemende gebruik space moet voorkomen dat je tegenstan- • Direct Ascent (DA). Het gebruik van van en het vertrouwen op in de ruimte der zijn ruimtemiddelen kan aanwenden. door raketten in de ruimte gebrachte gestationeerde middelen voor nationale Tot de offensieve Counterspace behoren onderscheppers die rechtstreeks het veiligheidsdoeleinden leiden er toe dat bijvoorbeeld antisatelliet wapens (ASAT). doel met kinetische energie (botsing) steeds meer landen zich toeleggen op Deze groep van wapens kunnen worden vernietigen; de verdediging van die middelen. Wat gebruikt om de ruimtecapaciteiten van • Directed Energy (DE). Wapens die ge- op aarde geldt, geldt ook in de ruimte: de tegenstander te verminderen door het concentreerde energie (laser, deeltjes- zorgen dat je gebruik kunt maken van je toepassen van verstoring, misleiding, ont- of microgolfbundels) gebruiken om de eigen ruimtemiddelen terwijl je er voor zegging, degradatie of zelfs vernietiging werking van het doel te verminderen of zorgt dat de tegenstander dat niet (meer) van de drie systeemelementen van ruimte doen stoppen; kan. Dan heb je Space Superiority. Om dat temiddelen: de satelliet, het grondstation • Electronic Warfare (EW). Wapens die te kunnen bereiken moet je wel weten en/of de communicatie daartussen. ASAT gebruik maken van radiofrequentie-

18 Ruimtevaart 2018 | 4 energie om verbindingen tussen systeemelementen te verstoren; • Cyber Warfare (CW). Wapens die software- en netwerktechnieken gebruiken om computernetwerken te compro- mitteren of te verstoren, of zelfs com- putersystemen te vernietigen.

Co-orbital (CO)-ASAT Co-orbital is hier gerelateerd aan twee massa’s die in de ruimte dezelfde of bijna dezelfde omloop delen als onderdeel van het onderscheppingsprofiel van het ASAT wapen. Dit profiel bepaalt dat het wapen dus pas gelanceerd kan worden als het doel zich (nagenoeg) in hetzelfde baanvlak bevindt als waarin de ASAT Breeze rakettrap (Proba lancering). [P. Carril] terechtkomt na lancering. In het verleden werd bij testen (door Rusland) de onderschepper eerst in een lage-hoogte parkeeromloop gebracht waarna via een overgangsbaan deze in een onderscheppingsbaan werd gemanoeuvreerd. Vanuit deze onderscheppingsbaan kon het doel dan worden aangevallen door het laten ontploffen van een conventionele lading in de onderschepper. De hier besproken ASAT systemen vernietigen hun doel door kinetische energieoverdracht (conventionele chemische ontploffing of botsing).

Rusland De aanzet tot het ontwikkelen en bouwen van ASAT wapens door de voormalige Sovjet Unie (SU) dateert uit het midden van de jaren vijftig. In 1963 nam de SU de eerste proefneming met de Istrebitel Sputnik (IS, Satelliet Bevechter) CO- Polyot-1. [spacerockethistory.com – Dietrich Haeseler] ASAT. Deze ongeveer 1400 kg zware onderschepper werd met Polyot aangeduid. onderschepte doelen tussen de 150 km manoeuvreerbare rakettrap die onder- Polyot-1 maakte op 1 november 1963 de en 1600 km en was operationeel van 1976 scheppers tot op 40.000 km hoogte kon eerste, gesimuleerde onderscheppings- tot en met 1982. Ofschoon het Sovjet uni- brengen. Deze rakettrap was de latere, test waarbij voornamelijk de voortstu- laterale moratorium op ASAT van kracht voor onder meer geostationaire satel- wing werd uitgeprobeerd. Later kregen werd in 1983, bleef de SU offensieve lieten commercieel ingezette, Breeze-K. de satellieten die werden ingezet in het counterspace wapens ontwikkelen. De eerste Naryad werd op 11 november ASAT programma de generieke aandui- 1990 gelanceerd in een ballistisch traject. ding Kosmos (K) met een volgnummer. Naryad De laatste lancering was op 26 december Tussen oktober 1968 en juni 1982 voerde Nadat de Sovjets het Istrebitel Sputnik 1994 waarbij de Naryad ontplofte. Er de SU twintig (met verschillende versies) ASAT systeem buiten gebruik had- is veel gedocumenteerd over de Sovjet ASAT testen uit op veertien doelsatel- den gesteld, onderhielden ze wel de ruimtevaartperiode, maar over de Naryad lieten. Op 1 november 1968 werd door lanceerlogistiek (silo’s) en ontwierpen is slechts weinig gepubliceerd. Af en toe K-252 voor het eerst een doel (K-248) in ze begin tachtiger jaren een nieuw sys- glipt er informatie over de opvolgers van de ruimte onderschept en vernietigd. Van teem dat als antwoord moest dienen Naryad het publieke domein binnen. Ook het eerste ASAT systeem (IS) bevonden op het Amerikaanse Strategic Defense heeft de Russische regering na de ASAT de aangevallen doelen zich in banen van Initiative (SDI/Star Wars). Dit systeem acties van China (2007) en Amerika (2008) 230 km tot 1000 km hoogte. De testen werd Naryad (Bewaker) genoemd. De gedreigd met het weer in productie ne- hadden veel ruimtepuin/afval tot gevolg. Naryad werd ontworpen om met een men van ASAT systemen (“verschillende In februari 1973 werd het systeem ope- uit een silo gelanceerde raket in de programma’s die het land kan gebruiken rationeel verklaard. De opvolger, ISM, ruimte te worden gebracht als een goed voor ASAT doeleinden”).

Ruimtevaart 2018 | 4 19 Orbital Express tijdlijn. [Boeing]

Rendez-vous en nabijheidsoperaties K-2519|K-2521|K-2523 van dat de satelliet zorgt voor navigatie Rusland blijft proefnemingen doen met Op 23 juni 2017 werd met een Soyuz-2-1v correctiesignalen voor het GLONASS satellieten die actief andere satellieten draagraket vanaf het Plesetsk kosmodro- navigatiesysteem en dat er een laser dicht benaderen. Op 25 december 2013 me K-2519 in de ruimte gebracht in een communicatiesysteem aan boord zou werden met een Rockot-Breeze lanceer- 660 km hoge zonsynchrone omloop. De zijn. Wat wel opviel waren de ongewone combinatie, ogenschijnlijk routinematig, officiële Russische bekendmaking sprak constante manoeuvres in de geostatio- drie Rodnik communicatiesatellieten in van een ruimteplatform dat verschillende naire omloopbaan gedurende het jaar na de ruimte gebracht op 1500 km hoogte. ladingen kon herbergen. Op 23 augustus de lancering. In juni 2015 had de satelliet Op 5 mei 2014 kondigde Rusland aan werd door de Russen meegedeeld dat een zich tijdelijk tussen twee operationele dat een vierde object, tot nu toe geca- satellietje, K-2521, zich van K-2519 had Intelsat satellieten geparkeerd. De vraag talogiseerd als een inactief deel van de losgemaakt. Beide satellieten begonnen is of deze manoeuvres bedoeld waren lancering, een actieve satelliet was die daarop een serie manoeuvres uit te voe- om de Elint functie uit te testen, of om de naam K-2491 kreeg. Deze satelliet ren. Dit betrof verwijdering, terugkeren de mogelijkheid andere satellieten in de voerde herhaaldelijk manoeuvres uit en (tot op 1 km) en een manoeuvre waarbij geostationaire omloopbaan te kunnen de Nederlandse radioamateur Cees Bassa K-2521 zelfs K-2519 op een volle omloop benaderen in een counterspace functie. ontdekte S-band radiosignalen die van zette. Op 30 oktober maakten Russische deze satelliet afkomstig waren. Eenzelfde functionarissen bekend dat een nieuw in- Conclusie lancering vond plaats op 23 mei 2014 spectiesatellietje, K-2523, zich van K-2521 De hierboven beschreven activiteiten waarbij K-2499 de mysterieuze satelliet had losgemaakt. Deze drie satellieten behelsden niet het expliciet testen van was en op 31 maart 2015 met K-2504. De hebben zeker tien duidelijk van elkaar te offensieve counterspace activiteiten of benaderingen en het omloopgedrag van scheiden manoeuvres uitgevoerd (tot op agressieve manoeuvres. Echter, de uit- deze satellieten kunnen dienen voor het 20 juli 2018). gevoerde testen en manoeuvres kunnen testen van technologie voor reparatie wel voor dit soort activiteiten worden en/of bijtanken, of satelliet inspecties, Olimp-K/Luch gebruikt. maar – gezien de historie van de Breeze Op 27 september 2014 lanceerde Rusland rakettrap (Naryad) – evengoed voor het een Luch (militaire) communicatiesatel- Amerika uittesten van ASAT profielen. Russisch liet naar de geostationaire omloopbaan. De Verenigde Staten van Amerika (VS) commentaar: “Het zijn geen killersatel- Volgens een Kommersant rapport vervult hebben nooit een officieel erkend CO- lieten. Deze satellieten zijn ontwikkeld deze satelliet ook een Elint (electronic ASAT programma gehad. De VS heeft voor vreedzame doeleinden.” Wat die intelligence) functie en kreeg daarom wel de noodzakelijke technologieën daar- doeleinden waren, werd echter niet be- ook de aanduiding Olimp-K. Andere voor ontwikkeld als onderdeel van haar kendgemaakt. onbevestigde bronnen maken er gewag raketverdedigingsprogramma (SDI). De

20 Ruimtevaart 2018 | 4 testen van midcourse onderscheppings- technologieën als onderdeel van dit SDI programma in de jaren tachtig, kunnen heel goed worden aangewend om satellieten te onderscheppen. Op 5 september 1986 werd Delta 180/USA 19 gelanceerd vanaf Cape Canaveral. Het doel van deze lancering was het testen van het volgen, geleiden en controleren van een ruim- teonderschepping van een versnellend doel. Het experiment bestond uit het modificeren van de tweede trap van de Delta 2 raket door het inbouwen van een LIDAR (laser radar) en ultraviolet-, zichtbaar licht- en infrarood sensoren (D2). De lading was een Payload Assist System (PAS) gecombineerd met een oorlogskop en doelzoeker van een Phoenix lucht- lucht raket. De D2 en PAS werden in een 220 km hoge circulaire omloop gebracht, 200 km gescheiden van elkaar. 90 mi- DART-MUBLCOM rendez-vous. [NASA] nuten na de lancering observeerde de D2 een Aries raketlancering vanaf White Sands Missile Range. Nog eens 115 minuten later startten D2 en PAS hun motoren en volgden een onderscheppingskoers die resulteerde in een botsing met het Aries doel dat werd vernietigd. Na de Koude Oorlog hebben de USAF, NASA en DARPA testen en demonstraties uitgevoerd (2003, 2005) van benade- rings- en rendez-vous-technologieën in lage omlopen. De Experimental Satellite Series (XSS) zijn hiervan wel de belangrijkste. Officieel is het doel van XSS het ontwikkelen van technologieën voor op satellieten gerichte ruimtelogistiek en -service (repareren, bijtanken, in-situ Astro (links) en NextSat inspectie. [Boeing] inspectie, etc.), maar deze technologieën zijn natuurlijk ook zeer bruikbaar voor CO-ASAT operaties. In 2005 lanceerde NASA nog de DART satelliet voor het maken van een autonome rendez-vous met de MUBLCOM communicatiesatelliet van de marine. Aangetoond is dat deze twee satellieten met elkaar in botsing kwamen. Niet duidelijk is of dit per ongeluk gebeurde of dat deze botsing geprogrammeerd was.

Orbital Express De demonstratie van Orbital Express koppelde een prototype service satelliet (ASTRO) aan een surrogaat, volgende generatie satelliet (NextSat) die geser- vicet moet worden. Samen moesten zij de benodigde robotica, autonome operaties, bijtanken en opnieuw configureren testen. Hiermee zou worden aangetoond Geostationary Space Situational Awareness Program. [U.S. Air Force Space Command]

Ruimtevaart 2018 | 4 21 Conclusie De meest waarschijnlijke bruikbaarheid van de hier beschreven programma’s is het verbeteren van omgevingskennis in de ruimte. Bewust zijn van wat er zich afspeelt. Het behelst een consistent patroon van langzaam, methodisch en voorzichtig benaderen en rendez-vous maken met andere objecten in vergelijk- bare omlopen. Dit patroon is ook bekend van in dit artikel beschreven Russische en Chinese testen en demonstraties. Echter, de uitgevoerde testen en manoeuvres kunnen ook voor CO-ASAT operaties worden aangewend.

China De Volksrepubliek China is gemotiveerd om, naast militaire ruimtevaarttoepassin- Eerste lancering LM-7 met o.a. de Alolon-1 op 25 juni 2016. [Xinhua] gen als navigatie, inlichtingen en verkenning, ook counterspace capaciteiten te dat in de toekomst de levensduur van de Amerikanen het bestaan van Prowler ontwikkelen om haar nationale veiligheid satellieten sneller en minder risicovol kon nooit hebben toegegeven. Sindsdien te versterken. Dat blijkt uit een vijfjaarlijks worden verlengd. Onderkend werd dat heeft Amerika meerdere gelijksoortige uitgegeven White Paper en uit de testen de technologieën dual-use waren en ook programma’s uitgevoerd. De bekendste die worden uitgevoerd. In het afgelopen voor CO-ASAT konden worden aange- is wel het Micro-satellite Technology decennium heeft China in testen laten wend. Deelnemers waren Boeing, NASA Experiment (MiTEx, 2006-2010). Deze zien dat zij beschikt over ruimtevaartca- en de top van de Amerikaanse aerospace programma’s leidden uiteindelijk tot het paciteiten die kunnen worden ingezet industrie. Beide satellieten, tezamen met huidige Geostationary Space Situational als offensieve counterspace wapens. vier andere, werden op 9 maart 2007 van- Awareness Program (GSSAP). GSSAP Tegelijkertijd blijkt uit Chinese publicaties af Cape Canaveral met een Atlas 5 gelan- satellieten ondersteunen het U.S. Air dat zij zijn begonnen met de ontwikkeling ceerd naar een 500 km hoge ruimtebaan. Force Space Command (AFSC) in het van een doctrine en de daarbij behorende Met succes demonstreerden de satellie- verzamelen van data voor een betere organisatie om counterspace in militaire ten meerdere keren volledig autonoom, ‘volging en karakterisering van door de operaties te integreren. scheiding, manoeuvreren en koppelen mens gemaakte objecten in de ruimte’. (m.b.v. robotarm), in-situ inspectie, robot Het geeft duidelijker informatie dan SJ-12/SJ-06F operaties (uitwisselen van componenten) wanneer dit vanaf de aarde gebeurt. Ze Twee Shi Jian (SJ) satellieten lijken de en overhevelen van brandstof. Niet alles werken nabij (onder of boven) de geo- voorboden te zijn van Chinese rendez- ging helemaal perfect, maar over het al- stationaire omloopbaan en zijn in staat voustesten in ruimte. SJ satellieten zijn gemeen was het een geslaagde operatie rendez-vous- en nabijheidsoperaties uit volgens officiële Chinese communiqués waarbij vaak ‘eerste keer dat’ kon worden te voeren. Op 28 juli 2014 werden de eer- wetenschappelijke satellieten voor proef- opgetekend. ste twee GSSAP satellieten gelanceerd nemingen in de ruimte. Het omloopge- met een Delta 4 draagraket vanaf Cape drag van deze satellieten leidt er echter Geostationaire operaties Canaveral. Op 19 augustus 2016 werden toe dat waarnemers van mening zijn dat De eerste Amerikaanse activiteiten in twee extra satellieten in de ruimte ge- deze satellieten als taak hebben inlichtin- de geostationaire omloopbaan vonden bracht. De factsheets van het AFSC geven gen te verzamelen, mede ingegeven door plaats in 1990. De inspectiesatelliet heel weinig specifieke informatie over het feit dat er geen publicaties bekend zijn Prowler zou in het geheim vanuit een deze satellieten. Tegelijk met de eerste van het wetenschappelijk resultaat van spaceshuttle zijn gelanceerd. Amerika lancering werd een satelliet uit een ander deze satellieten. De geheimzinnigheid catalogiseerde dit object als een deel (de- vergelijkbaar programma, Automated waarmee deze testen worden omgeven, bris) behorende bij de shuttlelancering. Navigation and Guidance Experiment for versterken het vermoeden dat het hier Onderzoek maakte duidelijk dat Prowler Local Space Program (ANGELS), in de gaat om CO-ASAT proefnemingen. verschillende Russische geostationaire ruimte gebracht. Het doel van ANGELS SJ-12 werd op 15 juni 2010 gelanceerd in communicatiesatellieten benaderde, is een beter omgevingsplaatje te krijgen dezelfde omloopbaan als waarin SJ-06F waarschijnlijk om hun karakteristieken vanuit Amerikaanse satellieten in de geo- (25 oktober 2008) zich bevond, namelijk en capaciteiten te bepalen. Prowler zou stationaire omloopbaan ten behoeve van een zonsynchrone baan op 570 - 600 km stealth technieken hebben gebruikt om de nationale veiligheid. Van dit specifieke hoogte. Vanaf juni t/m augustus 2010 te voorkomen dat de Sovjets hem zouden geheime programma is nagenoeg geen begon de SJ-12 via een serie kleine veran- ontdekken. Het moge duidelijk zijn dat informatie beschikbaar. deringen in zijn omloopbaan een rendez-

22 Ruimtevaart 2018 | 4 vous met SJ-06F te bewerkstelligen. passeerd, keerde hij eerst terug naar zijn Chinasat-5 in november 2016 waarbij de Op 19 augustus waren ze het dichtst bij oorspronkelijke baan waarna in de loop SJ-17 om de communicatiesatelliet heen elkaar, ± 200 m. Omdat rond die tijd er een van de volgende acht maanden allerlei cirkelde en voor een maand in zijn buurt verandering ontstond in de omloop van manoeuvres volgden waarbij ook nog bleef. Daarna demonstreerde de SJ-17 SJ-06F is men van mening dat de twee een andere Chinese satelliet (SJ-07) was gedurende een aantal maanden dat het satellieten zachtjes met elkaar in botsing betrokken. grote stukken van de geostationaire om- zijn geweest zonder dat er noemenswaar- loopbaan, met de zich daarin bevindende dige schade en/of ruimtepuin ontstond. Aolong-1 satellieten, kon observeren. Deze satelliet (AL-1) werd in de ruimte SJ-15/SY-7/CX-3 gebracht met de eerste lancering van de Conclusie In 2013 is er weer sprake van een rendez- Lange Mars 7 draagraket op 25 juni 2016 De operaties van de SJ-12, SJ-15 en de vous tussen Chinese satellieten. Op 19 juli en kreeg de naam Roaming Dragon. Ook SJ-17 lijken het meest op het testen van 2013 bracht China drie satellieten in om- wordt hij wel als Advanced Debris Removal het vergroten van de Space Situational loop in ongeveer dezelfde zonsynchrone Vehicle (ADRV) aangeduid. Met een ro- Awareness en het van nabij kunnen banen op ongeveer 670 km hoogte: Shi botarm moest de AL-1 demonstreren dat inspecteren van satellieten en zijn ver- Jan 15 (SJ-15), Shi Yan 7 (SY-7) en Chuang het mogelijk was ruimtepuin te vangen en gelijkbaar met operaties van Rusland en Xin 3 (CX-3). Het officiële perscommuni- te verwijderen. Er was een media hype, Amerika zoals hier beschreven. Echter, ze qué sprak van wetenschappelijke experi- buiten China, over de dual-use moge- vallen binnen het scala van counterspace menten voor ruimte onderhoudstechno- lijkheden van deze technologie. Volgens operaties en kunnen derhalve een voor- logieën. Publiek beschikbare informatie Amerikaanse militaire volgdata heeft de bode van CO-ASAT zijn. vermeldde dat op SY-7 een robotarm be- AL-1 echter geen rendez-vous gehad met schikbaar was en dat SJ-15 instrumenten een andere satelliet, noch heeft hij zijn In deel 2 zullen de Direct Ascent ASAT aan boord had waarmee andere satellie- omloop veranderd gedurende zijn verblijf van Rusland, Amerika en China worden ten optisch gevolgd konden worden. CX-3 van twee maanden in de ruimte. beschreven. moest voor de onderlinge communicatie zorgen. In augustus begon SJ-15 aan een Geostationaire operaties Henk Smid is gepensioneerd hoofdofficier serie manoeuvres om dichter bij de twee Ook in de geostationaire omloopbaan van de Koninklijke Luchtmacht, ruimte- andere satellieten te komen. Nadat SJ-15 heeft China rendez-vousoperaties uit- vaart analist en publicist van ruimtevaart een paar kilometer boven CX-3 was ge- gevoerd. Bekend zijn die van de SJ-17 en gerelateerde artikelen.

advertentie

“DELIVERING TALENT. DELIVERING CONTROL. DRIVE CLIENT SUCCESS”

Sapienza Consulting is a leading European provider of Workforce Solutions, and Software Products to the Space, Defence and Security sector.

Our Workforce Solutions Our ECLIPSE Software Suite ■ Over 24 years of experience guiding candidates through the ■ Only collaborative suite of integrated applications on the recruitment process of ESA market, that helps space project and mission teams achieve ■ Comprehensive workforce solutions for temporary and greater efficiency and control long-term client support on project and work-package basis ■ A single end-to-end solution by enhancing and integrating ■ Expertise in finding the right candidates for a wide range of Project Management, Project Assurance, Quality Assurance jobs from data scientist and business administration roles to and Configuration Management activities space engineers ■ ECSS and ISO compliant ■ Clients ranging from SMEs to industrial Primes and the ■ Implementation tailored to customer needs: from SaaS to European Space Agencies on-premises implementation

Visit our website at: www.sapienzaconsulting.com or contact us at: [email protected]

40 European Space Missions supported 20.000+ users of our ECLIPSE Software Suite

Ruimtevaart 2018 | 4 23

Supernatural science

David Baker, Spaceflight Editor

Research into biological and life sciences aboard the International Space Station has never been more exciting, as investigations expand into the consequences for living things in microgravity.

hether focusing on the Founded in 1984, Bradford Engineering work volume floor onto which the- ex health effects of weight- BV is located in Heerle (Roosendaal) be- periment can be directly installed. For the lessness for astronauts on tween Rotterdam, Breda and Antwerp. larger gloveboxes, an airlock provides ac- long duration space flights, The company has about 50 employees and cess to the work volume without the need Wapplying biomedical experiments aboard a 350 m3 clean room facility with dedicated to interrupt the under-pressurised closed- the ISS to benefit the sick and the elderly research and development facilities for loop mode which would require opening on Earth, or conducting basic research to glovebox technology. This company has one of the main access ports. open new paths to physical and psycho- made a name for themselves in glovebox Gloveboxes from Bradford have flown logical findings, new equipment is about design and engineering and has played a on the Space Shuttle and the Russian Mir to give investigators better and more leading role in development of such facili- space station, ranging in size from 20 litres powerful tools. ties for use aboard the ISS. for the Portable Glovebox to 500 litres for Assembled at the Marshall Space Flight Each Glovebox is equipped with an air the Life Science Glovebox. Center in Huntsville, Alabama, a new Life circulation and filter system that prevents Sciences Glovebox (LSG) is scheduled to any contamination exiting the enclosed New Life Research join the ISS in September this year where work volume. During operation, the work Development of the Life Sciences Glove- it will be installed in the Destiny module to volume is kept at a constant pressure of box resulted from a partnership between supplant the Microgravity Science Glove- typically 3 to 10 mbar relative to the main the Japanese space agency (JAXA) and box (MSG) delivered to the ISS aboard cabin environment. This ensures that in Bradford Engineering several years ago Shuttle Endeavour (STS-111) launched on the event of a leak material will remain but the project was placed on hold for a 5 June 2002. The MSG was a crucial experi- contained inside the work volume. variety of reasons. Recently, it has been ment facility which has seen intensive use In addition, a number of Bradford’s Glove- reactivated and the project taken over by and exemplary performance over the last boxes provide data acquisition and video NASA at Marshall. The original partners 15 years, a European contribution built by monitoring as well as thermal control by refurbished the equipment and updated Bradford Engineering in the Netherlands. means of a cold plate embedded in the the heritage hardware, preparing it for flight while Marshall fabricated the- sec Based in the Netherlands, Bradford Engineering has produced a range of different gloveboxes ondary structure and provided power and and workspaces for the ISS and has cooperated with JAXA and NASA in development of the thermal control systems. Life Science Glovebox. [Bradford Engineering BV]. “It’s been an amazing team effort across Marshall, NASA and the international partnership to ready this hardware for launch, from the refinement of heritage JAXA hardware to the avionics design, plus in- tegration and testing support from across Marshall’s Engineering Directorate”, said Susan Spencer, Marshall’s deputy project manager for the LSG, adding that “The glovebox core facility, set to fly to space in a refrigerator-freezer rack modified by Boeing to accommodate the core facility packed in the foam clamshell, will be the largest soft-stowed payload ever flown”.

26 Ruimtevaart 2018 | 4 Top: final assembly of the Life Science Glovebox at NASA’s Marshall Space Flight Center. Middle: ESA astronaut Frank De- Winne works with the Microgravity Sci- ence Glovebox aboard the International Space Station. Down: The Life Sciences Glovebox will provide new research pos- sibilities in the Kibo module supporting biological work. [Photo's NASA]

Built in Holland, assembled in Alabama The facility is fully enclosed with a work volume of 0.424 m3 and incorporates an acrylic window with two glove ports on the front window and two each on the left and right sides of the structure. Two astronauts can work the LSG at the same time, with the option for guidance from experimenters on the ground conducting at least two experiments simultaneously. These limited access points allow the crew to work on materials which would be potentially hazardous if exposed to the environment of the station. When sent up to the ISS in September, the LSG will be installed in Japan’s Kibo module and housed in a zero-gravity stowage rack, plugged in to the station’s electrical system through the power sup- ply connectors developed by Marshall, and to the air filtration system, together with connections to the station’s video, data recording and real-time downlink capability. The LSG facility was flown from the Marshall Space Flight Center to Japan in March for final outfitting and preparation for launch. The LSG avionics package have been sent up to the ISS in June, with several integral elements and spare parts lifted up on separate commercial space flights. The 408 kg facility will be the last to launch. The new glovebox will be un- wrapped from its foam-based enclosure by the astronauts and installed in Kibo ready for experimenters to start work in November this year. “My goal in life was always to build and fly hardware to space”, said Susan Spen- cer. “Seeing something you’ve had your hands on lift off and fly? Watching the launch of a flight mission you’ve contrib- uted your best work to? There’s nothing like that experience.” This article was originally published in the March 2018 issue of the Spaceflight magazine, published by the British Inter- planetary Society (BIS).

Ruimtevaart 2018 | 4 27 Leren van plastic afval op de maan

Ingmar van der Hoek , freelance journalist

Toen Arnout Schaap op oudejaarsavond 2014 een documentaire zag over achtergelaten afval op de maan wist hij ineens in welke richting zijn leven vanaf het nieuwe jaar moest gaan. “Ik zag een plastic hoes naast een NASA reflector liggen en dacht: wanneer het mogelijk is om deze hoes op te ruimen, dan kunnen we samen de afvalproblemen op aarde ook oplossen.” Inmiddels is hij een paar jaar verder met het ontwikkelen van een bijzonder educatief opruimproject dat nu Moon Mission 2030 heet.

rnout is in het dagelijks leven staande uit een serie leeractiviteiten rond plastic hoes waarin de Lunar Ranging Re- directeur van Recycle Valley, het verwijderen van een plastic hoes van troreflector was verpakt is het item waar een Amsterdams bedrijf dat het maanoppervlak. In 1979 was de Lu- het om draait bij deze missie. met succes milieubewustzijn nar Ranging Retro Reflector (LRRR) één bijA leerlingen in het basis- en voortgezet van de wetenschappelijke apparaten die Waarom wil je deze uitdaging aan- onderwijs aanwakkert door het geven tijdens de Apolo 14 missie op het maan- gaan? Wat drijft je bij dit project? van lessen en het samen opruimen van de oppervlak werden achtergelaten. Nog Arnout: “Dat vroegen mijn medewerkers omgeving van de school. Wat drie jaar ge- steeds wordt er iedere avond vanuit de zich ook af toen ik in het nieuwe jaar 2015 leden begon als “het idee van het ultieme Verenigde Staten een laserstraal op deze hen enthousiast vertelde over dit idee. opruimproject” is inmiddels uitgegroeid spiegel afgeschoten om de positie van de Naar de maan gaan om een hoes op te tot het Moon Mission 2030 initiatief be- maan tot de aarde te kunnen bepalen. De halen die daar geen schade aanricht. Ze vonden het veel te ver gaan. Dus pakte ik het zelf op: na lang zoeken kwam ik achter het telefoonnummer van de man die in de documentaire ‘The Moon van Ruth Whipmann’ (2006) werd geïnterviewd en die, ook na zijn pensioen bij de NASA, nog iedere avond de laserstraal afschiet die door de Retroreflector wordt terug- gekaatst. Deze man heet Terry Wiant en hij bevestigde dat het klopte wat ik had gezien. Op ongeveer een meter afstand van de spiegel was een plastic verpakking achtergelaten door de astronauten van Apollo 14. Ik dacht: wanneer we die kunnen opruimen dan kunnen we alle milieuvervuiling hier op aarde te lijf Zichtbaarheid & herkenbaarheid is alles, vandaar nu al een mission patch. gaan.”

28 Ruimtevaart 2018 | 4 Apollo 14 Lunar range retro reflector met op de achtergrond de CubeSat gebouwd door team van het Technasium in Assen hoes. (Dr Nassau College) als voorloper op de wedstrijd.

Waarom een hoes op de maan en niet Waarom de datum 2030? over de realisatie van de missie. Op de hier op straat? “Dat is het jaar waarin ik met pensioen website www.moonmission2030.com “Het ophalen van deze hoes staat voor wil gaan en iets wil achterlaten voor de nodigen we iedereen uit om mee te den- iets groters: het staat voor het verleg- samenleving. Met Moon Mission 2030 ken. We denken o.a. aan de optie om vangen van onze grenzen van wat mogelijk verbind ik mijn passies voor milieubescher- uit het ISS een CubeSat weg te schieten is, letterlijk en figuurlijk. De negatieve ming en reizen door de ruimte. Namelijk als experiment. Het reizen naar de maan, gevolgen van zwerfvuil hier op aarde, het bewustzijn dat alles mogelijk is bij het het landingstraject dichtbij de maan, het met name de plastic soep in de oceanen, opruimen van de rotzooi op aarde, want oppakken van de hoes met een robotarm, is welbekend en er zijn verschillende ini- we hebben toch mooi maar die rare plas- het opbergen en weer terugkeren, moe- tiatieven om dit zwerfvuil aan te pakken. tic hoes van de maan verwijderd. Maar ik ten we nog uitdokteren en we zien veel Maar soms is er afstand nodig om je echt begrijp het als mensen zeggen: waarom kansen voor interessante deelprojecten.” te doen nadenken over de milieupro- al die moeite willen doen? Die hoes ligt blemen op onze thuisplaneet. Door te niemand in de weg en de maan lijdt er Blijkbaar dient het project als kataly- kijken naar afval op de maan hoop ik dit ook niet onder. Maar deze ene verpakking sator van kennis en ideeën. Waar zien bewustzijn te bewerkstelligen, vooral bij staat symbool, niet alleen voor de rommel jullie nog meer kansen? jonge mensen. Sinds de jaren ’50 van de hier maar ook ook voor minimaal twee- Jorick de Quaasteniet: “Er zit ook een vorige eeuw is er 1 miljard ton plastic in honderd ton aan ander wetenschappelijk kunstzinnig element aan Moon Mis- ons milieu terechtgekomen. Dat is een afval op de maan. Ik snap dat het moeilijk sion 2030. De missie als kunstobject. Ik absurd hoge hoeveelheid. Het overgrote en lastig is om verpakkingen weer mee ben een jonge kunstenaar en grafisch deel van dit afval is niet afbreekbaar en terug te nemen of apparaten die niet meer ontwerper. Mijn afstudeerproject aan de zal eeuwenlang blijven liggen wanneer functioneren terug te halen van de maan, Academie in Den Haag ging over een fic- we niets doen.” maar dat is een behoorlijke hoeveelheid tieve reis naar Mars. Als visueel ontwerper afval waar bijna niemand aan denkt.” verzorg ik alle visuele uitingen van Moon Hoe reageerde Terry Wiant toen je Mission 2030, zoals het logo, de website, hem sprak? Hebben jullie al medestanders gevon- de missie patches en flyers. Daarnaast “Hij zei niet dat ik knettergek was maar den voor de missie? denk ik ook mee aan het project. Zo zijn zei: go get it. Ga de hoes maar halen, maar “Bij het onderwijs biedt de link met ruim- we eigenlijk Intergalactic Environmenta- kijk uit dat je niet aan de spiegel komt. tevaart veel interesse. We zoeken inmid- lists geworden, en denken we na over de Toen ik hem sprak vroeg hij hoe oud ik dels contact met verschillende bedrijven toekomst van de mens in de ruimte.” was. Ik zei: 44 jaar. Toen zei hij: dan ben en ondernemingen die bij kunnen dragen Arnout: “Hij wilde ooit astronaut worden, je net zo oud als mijn dochter. Jullie ge- aan de uitwerking van het onderwerp. zoals zovelen van ons, maar viel af bij de neratie kan, mag en lukt uiteindelijk alles. Ik geloof sterk in het idee van via zeven toelatingstests. Dan verzin ik zelf we hoe Naar de maan gaan zal niet de grootste vrienden uiteindelijk de hele wereld ken- ik naar Mars kom, zo dacht hij. Dit sprak uitdaging zijn, maar hoe haal je het weg nen, dus een oplossing voor de vele uitda- me zeer aan. Hij had alleen geen concrete zonder fysiek aanwezig te hoeven zijn en gingen van deze missie komt vast ergens reden om te reizen in de ruimte, met dit energie te hoeven meenemen om weer tevoorschijn.” project ziet hij dit wel en denkt dus ook vanaf de maan te kunnen vertrekken? Dat “Zeholy Pronk, bestuurslid van het Ruim- mee. Kunstenaars denken vaak vanuit is de grote vraag. Maar het feit dat hij zei: tevaartmuseum in Lelystad, zei tegen me: mogelijkheden en niet vanuit beperkin- ga het doen, het gaat je vast lukken, was doe geen crowdfunding, maar crowdthin- gen. Dat is zeer nuttig bij dit project, want een enorme bevestiging voor me.” king. Verzamel mensen die meedenken technici en wetenschappers hebben de

Ruimtevaart 2018 | 4 29 genomen. Hierop is de plastic hoes nog steeds zichtbaar en op dezelfde plek als waar hij is achter gelaten. Ondanks dat er geen atmosfeer is op de maan en dus geen wind zou een impact van een kleine meteorieten hem kunnen hebben verplaatst, beschadigd of bedolven.” “Op de foto’s ligt de hoes in de zon te schitteren, we weten dus nu wel dat hij zijn vorm heeft behouden maar weten niet of en hoe bros hij is geworden door UV-straling en temperatuurverschillen. We hebben proberen te achterhalen waar de plastic hoes van is gemaakt via archieven van NASA, maar we betwij- felen of we informatie gaan vinden. Het vergt ook nog interessant onderzoek na te gaan wat de verschillen zijn tussen plastic afval op aarde en de maan.”

Waaruit bestaat het educatieve element van de missie concreet? “We werken samen met Nederlandse Technasia. Ieder jaar plannen we een ontwerpwedstrijd voor een deel van het traject van de missie. De wedstrijd duurt in totaal 5 jaar. De leerlingen op deze scholen zien direct de uitdaging en ieder jaar doen er meer teams mee. Afgelopen schooljaar draaide de wedstrijd om het ontwerpen van een mini-maanlander. Dit schooljaar, 2018-2019, gaat het om het ontwerpen van een zonnezeiler die in een CubeSat past en deze aandrijft, minimaal 1 vierkante meter meet en waarvan het ontwerp bij de finale eind april 2019 echt uitgeklapt kan worden. Er doen 20 teams mee. Er zijn speciale De wedstrijdposter voor schooljaar 2018-19. prijzen voor het beste design, het beste damesteam en het beste rapport van neiging om overal vooraf al vraagtekens door die oud-NASA medewerker in de het ontwerp, plus de hoofdprijs voor bij te plaatsen. We stonden dit jaar met de documentaire. Ik weet heus wel dat er de beste zonnezeiler. Meer informatie missie in Eindhoven op de Dutch Design grotere afvalproblemen zijn, ook in de staat op de eigen site voor de wedstrijd: Week en kregen enthousiaste reacties. ruimte, maar die ene hoes is voor ieder- www.moonmission.nl. De wedstrijd is Volgend jaar staan we op een kunstbeurs een herkenbaar als zwerfafval en kan met name bedoeld voor leerlingen die in Barcelona.” je dus appelleren aan het collectief om verder willen met de studie Lucht- en het weghalen tot een haalbare schaal te Ruimtevaartechniek aan de TU Delft en Waarom die tijd en moeite steken in maken. Oude satellieten naar de L1 zone studies op het gebied van robotica, sen- één plastic hoes? Veel plastic in de tussen de aarde en de maan slepen is dat sortechniek en instrumentenbouw. Steve oceanen vervalt in kleine snippers en niet.” Jobs zei ooit: ‘Iets moet er mooi uitzien microscopisch fijn materiaal door het en je moet de scholen meehebben, dan zeewater en fotodegradatie. Zou het- Bestaat de plastic hoes eigenlijk nog wordt het product een succes’. De leer- zelfde niet gebeuren met de plastic wel? lingen denken letterlijk “out-of-the-box”, hoes op de maan? Is daarover meer be- “Op de foto’s uit 1979 genomen is hij hebben een hoge gunfactor bij bedrijven kend? Ligt die hoes er nog steeds? duidelijk zichtbaar, maar niemand weet en instellingen die via hen weer interesse Arnout: “Ik heb deze tegenwerpingen wat plastic doet over een lange periode tonen in het project en zo rolt de bal tel- al zo vaak gehoord. Doe liever iets aan op de maan. Gelukkig heeft de Lunar kens verder. De wedstrijd versterkt ook al die uitgewerkte satellieten die om de Reconnaissance Orbiter in 2009 van alle het idee dat iedereen kan meedenken, of aarde zweven. Nee. Ik werd uitgedaagd landingsplaatsen op 50 km hoogte foto’s je nu wetenschapper of leerling bent.”

30 Ruimtevaart 2018 | 4 Finalist van de maanlanderprijsvraag Technasium d’Oultremond Een uitvergroting van een Lunar Reconnaissance Orbiter(LRO) College Drunnen, trots volgeplakt met stickers van bedrijven die camerabeeld genomen op 1 oktober 2009 waarop de plastic hoes deze 500 euro kostende CubeSat hebben gesponsord. (LRRR cover) nog steeds goed te zien is. [NASA]

Is er ook studiemateriaal voor de Je zoekt vrijwilligers, iedereen kan en “De maan is van niemand, maar de spul- Technasia over plastic zwerfafval op mag meedenken, maar wat vraag je len en dus ook het afval dat er op staat, aarde? concreet? weer wel. Alleen neemt geen enkele “Natuurlijk, er is heel veel informatie “We zoeken voor vijf onderwerpen mede- organisatie de verantwoordelijkheid om bekent en elk jaar weer zie ik prach- werking. Voor techniek: zowel hardware, het op te ruimen, want het richt geen tige oplossingen voor zwerfafval maar de software als datatransmissie, voor weten- schade aan en het is duur en omslachtig nieuwe link tussen ruimtevaart en afval schap: hoe passen we de bestaande kennis om op te ruimen. Wat voor voorbeeld maakt het bijzonder.” over reizen in de ruimte en de aantrek- geef je dan aan toekomstige generaties? kingskracht van de aarde en de maan NASA heeft gezegd: laat de apparatuur, Is het landen op het maanoppervlak concreet toe op deze missie? Voor logistiek inclusief het afval, van de eerste en de echt noodzakelijk voor de missie? is belangrijk het bijhouden van deelname laatste missies ongemoeid, dat zijn Apollo “We hebben nagedacht over kabels en en bijdragen van de vrijwilligers. Voor het 11 en 17. Daar lijkt internationaal ook grijpers vanuit een satelliet, maar het financiële team is de vraag: hoe krijgen we draagkracht voor; met betrekking tot de tijdframe is zeer klein waarbinnen een geld bij elkaar en besteden we dit zo effici- andere landingsplaatsen, zowel Russische haak of grijper moet zakken, de hoes ënt mogelijk? Netwerken is een ander on- als Amerikaanse, is mede door de Lunar oppakt en weer teruggehaald kan wor- derwerp: hoe komen we in contact met de X Prize een levendige discussie ontstaan. den. Het blijft een mogelijkheid die we juiste mensen met de juiste kennis en mid- Wat is belangrijker: het behoud van de site bestuderen, maar dit jaar en volgend jaar delen? Iedereen kan meedoen. Het enige of het onderzoek naar bijvoorbeeld cor- richten we ons nog op iets dat landt en wat we vragen is tijd, interesse in het heelal rosie op aardse materialen op een andere zelf weer kan opstijgen, hoe lastig dat en dat je iets kunt bijdragen aan Moon Mis- planeet? Men wordt opgejaagd door het ook is.” sion 2030, in welke vorm dan ook.” ruimtevaartprogramma van China, India en private partijen die duidelijkheid willen, Hoe zie je de aandrijving van een Cu- En dan hopen dat je mee kunt liften nu de maan ook voor hen te bereiken valt beSat op zonne-energie? met een satelliet in 2030? of omdat ze er al zijn (China). Ook hier zou “De zonnewind zorgt voor een bewe- “Wie weet is er een lezer van dit blad die een student (ruimte)recht een waanzinnig gingskracht waarmee “solar-sailing” contacten heeft met een vlucht die gaat mooi onderzoek naar kunnen doen. mogelijk is. In het IKAROS-project heeft plaatsvinden in 2030. Dan is er de com- We zijn bij ruimtevaartorganisaties aan JAXA in 2010 aangetoond dat interpla- municatie vanaf aarde met een eventu- het lobbyen. Ook hier zou het mooi netair zeilen mogelijk is. Omdat er in de ele maanlander, daar zijn vergunningen zijn wanneer er lezers zijn die zouden ruimte minimale weerstand is kan met die en procedures voor die ik vrij ingewikkeld kunnen helpen. Binnen Nederland en geringe kracht een ultralicht zeil worden vind maar die een lezer wellicht bekend ESA bestaan er een aantal educatieve gebruikt als voorstuwing. Maar de uitda- zijn en waarmee we geholpen kunnen programma’s waarbij we van ervaringen ging ligt in het letterlijk omzeilen van de worden. Voor de jury van projecten gebruik willen maken. Wanneer het lukt aantrekkingskracht van de aarde. Verder werken we regelmatig met professionals om een netwerk op te bouwen dat een moeten we nog nadenken hoe we in 2030 voor suggesties en evaluatie.” plastic hoes vanaf de maan naar hier kan kunnen meeliften naar ruimtestations om krijgen, dan kunnen we echt alle mili- daarvandaan afgeschoten te worden naar Tot slot: hoe denken de organisaties euproblemen samen oplossen met de de plek van de reflector. Tegen die tijd zal met apparatuur op de maan over het eerste spin-offs voor de aarde. Dat is en men naar verwacht veel verder zijn.” project? blijft het idee achter deze missie.”

Ruimtevaart 2018 | 4 31 Fly me to the Moon Ruimtevaart inspiratiebron voor openlucht-theaterspektakel

Marleen Vriezen

Vanaf 27 september is op de ‘moonyard’ bij DECOS in Noordwijk de bijzondere openlucht-theatervoorstelling Fly me to the Moon te zien. Theatermaakster Martine Zeeman liet zich voor dit theatrale- en muzi- kale spektakel inspireren door interviews die ze had met medewerkers van ESTEC dat dit jaar 50 jaar geleden van start ging in Noordwijk.

elkens als Martine Zeeman, zelf PaanZEE vind ik het belangrijk om ver- de Dalmau. “In dat gesprek merkte ik al woonachtig in Noordwijk, langs schillende culturen samen te brengen”, snel dat ik breder moest gaan dan alleen de hoge hekken van ESTEC zo vertelt ze. “Er werken 2500 mensen de verschillende culturen. Er is zoveel aan liep, werd haar nieuwsgierig- binnen ESTEC. We weten allemaal dat de hand in de ruimtevaart en die ontwik- Theid aangewakkerd. Wat gebeurt daar? dat knappe koppen zijn, maar dat is het kelingen hebben ook zoveel invloed op Ze greep het 50-jarig bestaan van de dan ook wel. Bijna niemand heeft ze ons allemaal. Het veranderende klimaat ruimtevaartorganisatie en het spacejaar echt in zijn vriendenkring dus we weten is daar ook een goed voorbeeld van.“ in de gemeente Noordwijk aan om er een eigenlijk weinig van die mensen. Wie zijn Er kwam een stortvloed aan informatie voorstelling over te maken: Fly me to the ze en wat beweegt ze om hier te werken? op haar af, veelal technisch en op een Moon. Eindelijk gingen de slagbomen Om vanuit een andere cultuur naar hier vlak waar ze überhaupt nog nooit over van ESTEC voor haar omhoog. Urenlang te komen en zich op zo’n klein stukje na had gedacht. Wat Zeeman het meest sprak ze in haar voorbereiding met werk- terrein, afgesloten door hekken en een raakte was de enorme passie binnen het nemers, ze woonde congressen bij, zat slagboom, te vestigen? Waar dromen bedrijf. “Bij mijn eerste stappen binnen bij meetings en leerde over de voor haar die mensen zelf van en hoe zien zij hun werd ik gelijk getroffen door een enorme onbekende wereld van de ruimtevaart. toekomst?“ energie die ik echt voelbaar vond. In de Haar grootste verbazing: “de onmetelijk interviews kwam ik erachter wat dat energie”. Passie gevoel was. Iedereen sprak met zo’n Aanvankelijk werd de theatermaakster In de zomer van 2017 begon Martine Zee- enorme passie over ESTEC. Dat kom je getriggerd door de 23 verschillende na- man aan haar ontdekkingsreis. Als eerste tegenwoordig bijna niet meer tegen, tionaliteiten die werkzaam zijn binnen schudde ze de hand van het toenmalige want nogal wat mensen zijn ontevreden ESTEC. “Met mijn productiehuis ZEE- hoofd communicatie van ESTEC, Juan en klagen over hun baan. Stuk voor stuk

32 Ruimtevaart 2018 | 4 vinden de werknemers van ESTEC het te huilen. Zij was zo betrokken bij deze treft kwam ik op het juiste moment. Ik wil een eer dat ze onderdeel zijn van de wereld en alle mensen erop. Toen wist ik: die bubbel graag doorprikken.” bijzondere wereld van de ruimtevaart. dit verhaal moet ik brengen.” Deze mensen hebben zo’n drang om ge- ESTEC sloeg maar wat graag de handen Afstand nemen zamenlijk iets te willen betekenen voor ineen met ZEEPaanZEE voor Fly me to Na tientallen gesprekken hadden Mar- de wereld waarin we leven en voor een the Moon. De organisatie zoekt naar tine Zeeman en haar team een hele toekomst die ze zelf mogelijk niet eens manieren om een betere communicatie vrachtlading aan informatie verzameld. gaan meemaken. Ik was daar echt van met de buitenwereld op te bouwen en de Om daar een theatraal verhaal van te onder de indruk.” theatervoorstelling paste perfect in dat kunnen maken, moest Zeeman op zoek Hoewel de wereld van de ruimtevaart traject. Zeeman: “De term ‘de bubbel’ naar de kern. Waar draaide alles wat ver van haar eigen leven af lijkt te staan, kwam in ieder gesprek wel een keer naar ze had gehoord nu uiteindelijk om? “Er ontdekte Martine Zeeman tijdens haar voren. Het continue samenwerken met kwam een hele hoop op me af”, vertelt gesprekken op ESTEC toch veel over- andere nationaliteiten is geweldig, vind ze. “Iedereen stuurde me ook links en do- eenkomsten met het theatervak. “Juan ik, maar ze leven met elkaar op een eigen cumentaires. Toen ik alles rustig de revue de Dalmau zei in een interview al gelijk eiland waar het ze aan niets ontbreekt. liet passeren, werd het toch snel duidelijk dat hij en ik hetzelfde DNA hebben. Dat Hoe kun je dan aarden en contact maken wat de kern van de voorstelling moest vond ik verrassend, maar hij had gelijk. met de buitenwereld? ESA, de moeder- zijn. Het gaat om de hele belangrijke blik Ook in de ruimtevaart worden continu organisatie van ESTEC, vindt het belang- van de astronaut op de aarde; om afstand dingen bedacht en uitgevonden. Als the- rijk dat er meer transparantie komt in de nemen. Dat je vanuit het heelal kijkt naar atermaker werk ik in de wereld van de ruimtevaart en dat ze meer gaan delen je eigen wereld en dat je ziet hoe ontzet- verbeeldingskracht en zij werken in de waar ze mee bezig zijn. Juist omdat het tend mooi die is. Dat realiseren wij ons realiteit, maar wel voor dingen die je ook gaat om de wereld van iedereen. niet. Het is zo bijzonder dat er binnen die eerst niet voor mogelijk houdt. Vooral Maar zelfs de mensen die in de straat hele dampkring maar één planeet is waar in de onbegrensde passie ontdekte ik van ESTEC wonen, krijgen eigenlijk niets leven mogelijk is en wij zijn er totaal niet voor mezelf parallellen met de kunst. In mee! Van iets dat dagelijks in hun eigen zuinig op. Door afstand te nemen, kun je één van de interviews zat een mevrouw huishouden zo’n rol speelt. Wat dat be- scherp zien. Daarom speelt het stuk zich

Ruimtevaart 2018 | 4 33 voor een groot deel af op de maan en op het verleden en de toekomst. De keuze niet meer toe. Ik wilde dus echt dat het Mars. Je moet het ervaren alsof je zelf om een kind in de hoofdrol te hebben een theatraal verhaal zou blijven; een ook even op de maan bent geweest en nam Zeeman heel bewust. “Ik wilde mijn beleving. Het is ook geen voorstelling hebt kunnen beleven hoe het is om van verbazing in de voorstelling brengen; over ESTEC. Het is een voorstelling over een afstand te kijken.” de tocht die ik zelf heb afgelegd. En die mensen die bevlogen zijn en zich verbon- “Wat ik ontdekt heb door met die blik te verbazing, die puurheid heeft een kind den voelen om iets te doen met elkaar kijken is dat de ruimtevaart zo ontzet- het meeste. Kinderen zijn de toekomst, en voor elkaar. En het is een voorstelling tend van belang is voor ons leven van al- hoorde ik ook steeds terug. Ik draag het over de kwetsbaarheid van de aarde. ledag. Dan heb ik het niet alleen over de stuk daarom ook op aan alle kinderen van Onze planeet is zo kwetsbaar als een ei, satellieten die bijna alles wat er gebeurt de toekomst.” heb ik geleerd. Het is een hele dunne, op het gebied van computers mogelijk Naast de 13-jarige hoofdrolspeler, maken breekbare schaal met een inhoud die maken, maar ook over een begrip als nog 10 kinderen en jongeren onderdeel continu beweegt. Die mag ook niet tot duurzaamheid. Binnen de ruimtevaart uit van de cast. In totaal maken 30 cast- stilstand komen, want als je versteend, signaleren ze al lange tijd heel scherp leden hun opwachting waaronder profes- dan leef je niet meer. Maar als het ei valt, dat de aarde enorm achteruitgaat. Dat sionals uit het theatervak, lokaal talent breekt de hel los.” lijkt bij de mensen niet binnen te komen. en ook werknemers van ESTEC. “Ik hoop Via het verhaal en via een bijzondere We horen de termen allemaal aan, maar dat ik werelden dichter bij elkaar kan avond uit, hoopt Zeeman haar publiek dat is het ook. Zij signaleren in al die brengen. Ik wil een plek creëren waarop uiteindelijk toch aan het denken te zet- rondvaarten rond de aarde dat de natuur mensen elkaar ontmoeten die elkaar ten. “Mensen gaan pas veranderen als heel hard achteruit gaat en zij zien de doorgaans niet tegenkomen. Alles wat ze zelf, in hun eigen leven, de noodzaak atmosfeer dunner worden. Dat proberen ik doe, heeft te maken met diversiteit. ervaren iets te moeten doen. In de voor- ze ons duidelijk te maken.” Die diversiteit moet het gaan winnen. stelling probeer ik die noodzaak voelbaar Je moet die ander leren kennen. Dan al- te maken. Zoals ik die noodzaak ook heb Kinderen leen zakken die hekken en verdwijnt die gevoeld toen ik op ESTEC was. Dat er Fly me to the Moon belooft een waar slagboom.” een hele groep mensen is die in Europees spektakel te worden met zang, dans, Beleving of internationaal verband heel erg hun spectaculaire acts en zowel bestaande In haar voorstelling wil Zeeman persé best doen om deze aarde toch zo goed als speciaal voor de voorstelling gecom- niet moraliserend zijn. “Het was best mogelijk te beschermen en daar continu poneerde live muziek. In het verhaal moeilijk om van Fly me to the Moon geen data voor verzamelt. Je wilt niet iets op krijgt een 11-jarige jongen de kans om als geschiedenisles te maken, maar mensen mensen drukken, maar je hoopt dat ze eerste kind naar de maan te gaan. Aan de horen nu al zo veel over het milieu dat aan het denken worden gezet en iets hand van een mysterieuze figuur reist hij ze daar soms moe van worden. En als je mee kunnen nemen in hun eigen leven. niet alleen door het heelal, maar ook naar ergens moe van wordt, dan laat je het Dat zou wel heel mooi zijn. Dat de bezoe-

34 Ruimtevaart 2018 | 4 plaatsvinden. Dat terrein, een maanlandschap met kraters, is voor Zeeman echt een cadeautje. “Als je iets gaat maken over de ruimtevaart en je gaat het hebben over op afstand naar dingen kijken dan moet je dat ook buiten doen. Zodat je ook de maan kunt zien. Als je ’s avonds naar de maan kijkt en je realiseert je dat daar iemand kan lopen en dat ze daar straks een bibliotheek gaan bouwen, dat is toch waanzinnig? Er zit ook een soort abstractie in: magie, goochelkunst. Dat je denkt ‘dit kan niet’.” “Ik wilde op een plek beginnen die voor iedereen nieuw is. Waar we allemaal hetzelfde ondergaan qua omstandigheden. Dat geldt zowel voor mijn groep makers kers in hun beleving toch geraakt worden als voor de bezoeker straks. Wat ik zo want die weg wil ik afleggen. Vanuit niets en dat mijn beleving even tikt aan hun mooi aan vind aan een maanlandschap, ontstaat dan iets. Eigenlijk precies wat er beleving.” is de uitgestrektheid. Op zo’n vlakte is nu ook op de maan gebeurt en daarmee Inmiddels zijn de repetities voor Fly me to niets. Er staan geen huizen, er is geen na- is de cirkel rond.” the Moon in volle gang. Zoveel als moge- tuur. Het is alleen maar rood gesteente De voorstellingen van Fly me to the Moon lijk repeteert de groep op het moonyard en kraters. Dat vind ik juist zo inspire- lopen van 27 september tot en met 7 ok- terrein bij DECOS, de bijzondere locatie rend. Het moest niet te gelikt zijn. Het tober 2018. Zie voor meer info en het be- waar de voorstellingen straks ook gaan gaat er niet om dat alles er al is. Juist niet, stellen van kaarten www.zeepaanzee.nl.

Take a leap into the future and land the job of your dreams.

l Earth Observation l Launchers l Navigation l Operations l Systems Engineering www.jobsinspace.eu l Telecommunications l Ground Segment Engineering l Planetary Exploration

Passionate about people and passionateRuimtevaart about 2018 | 4 space 35 ‘Schuldwoestijn’

Berry Sanders

Eerder dit jaar hoorde ik dat Anneke van den Berg een boek over Woo- mera had geschreven en als liefhebber van oude Europese raketten was ik direct geïnteresseerd. De Europa raket, voorloper van de Ariane, is in de jaren zestig namelijk tien keer vanuit Woomera gelanceerd. Daar- naast werk ik voor een Australisch bedrijf dat in Adelaide is gevestigd, 500 km ten zuiden van Woomera, en dat geeft ook een band met de regio. Toen het Nationaal Ruimtevaart Museum Anneke uitnodigde voor een lezing en de redactie een recensent zocht voor het boek was dat dan ook een opdracht die ik graag aannam, en zodoende toog ik op een zaterdagochtend naar Lelystad om Anneke te horen spreken.

Lezing Hierdoor ontstond een geanimeerde nals en de geschiedenis van Australië Woomera is een Australisch stadje in lezing waarbij verschillende mensen vertelt. In het tweede deel verhuizen we de Simpsonwoestijn. Het is met name vragen stelden, kennis toevoegden aan naar Frankrijk en krijgen we een kijkje in bekend omdat het personeel van het het geheel en zelfs af en toe met elkaar, het leven van Charles de Gaulle en zijn uitgestrekte militaire testgebied daar in plaats van de spreker, in discussie gin- politieke redenen om deel te nemen in gehuisvest was. In de jaren zestig werden gen. het Europa raketproject. Dit deel lijkt vanuit Woomera een groot aantal testen enigszins los te staan van de andere twee uitgevoerd waarvoor een groot gebied Opbouw van het boek delen, maar de verbinding volgt pas in de noodzakelijk was, variërend van proeven De titel ‘Schuldwoestijn’ refereert aan ontknoping van het boek. Het derde deel met kleine geleide wapens tot en met de behandeling van de Aboriginals wiens is meer een historische roman met een testlanceringen van de 104 ton zware traditionele levenswijze door de komst spionage-achtig einde. Hierin spelen de drietraps Europa 1 raket. Ten westen van de Europeanen, en later de raketba- Nederlandse ingenieur Jan Brand en de van Woomera lag ook nog het Maralinga sis en tot slot de kernproeven, ruw werd hoofdredacteur van de lokale krant een testgebied, waar de Britten nucleaire verstoord, tot bijna aan vernietiging toe. belangrijke rol, samen met hun vriendin- testen hebben uitgevoerd. In de jaren ze- Hierdoor is in Australië het besef van nen Liz en Hildegard. ventig raakte Woomera in onbruik en het schuld richting de Aboriginals ontstaan wordt nu met name door de Australische en de noodzaak om hen beter en recht- Recensie luchtmacht als testgebied gebruikt. vaardiger te behandelen. Echter, veel ’Schuldwoestijn’ is een lekker leesbaar Tijdens de lezing van Anneke van den van de schade kan al niet meer ongedaan boek, waar je in blijft lezen. Sommige Berg vertelde ze over haar bezoek aan gemaakt worden. stukken zijn zelfs echte “page-turners”. Woomera, de geschiedenis, de testen Het boek bestaat uit drie delen. Het eer- Het is ook een zeer informatief boek dat en de behandeling van de Aboriginals ste deel beschrijft het leven in Woomera een mooi tijdsbeeld geeft van het leven in aldaar. Vanaf het begin gaf ze aan dat in gezien vanuit het oogpunt van de “kin- Woomera aan het einde van de jaren zes- het gezelschap waarschijnlijk een gro- deren van Woomera”; de zoons en doch- tig. Het is geen echt ruimtevaartboek; het tere deskundigheid over het raketpro- ters die met hun ouders meegenomen Europa project is meer een achtergrond gramma dan zij aanwezig was. Ze vroeg werden naar het stadje waar zij gingen waartegen het verhaal zich afspeelt en dan ook nadrukkelijk om commentaar werken. Via hen horen we de verhalen waaraan de beschrijvingen van het leven en additionele wetenswaardigheden. van Juf Wunderlitz die over de Aborigi- in Woomera zijn opgehangen.

36 Ruimtevaart 2018 | 4 Anneke van den Berg

Anneke van den Berg Schuldwoestijn

Schuldwoestijn Roman

In Schuldwoestijn vertelt Anneke van den Berg hoe het stenen tijdperk en het atoomtijdperk langs elkaar schampten in hetSchuldwoestijn Australië van de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw. Aboriginals, die in de voetsporen van hun voorouders door de woestijn Anneke van den Berg trokken, kregen te maken met de atoombommen en de raketten van Europeanen. In de geschiedenis van de mensheidHet hoort Schrijversportaal, Maartensdijk dit ogenschijnlijke anachronisme misschien wel tot de meest 2017 spraakmakende confrontaties ooit. ISBN 9789461550347 291 pagina's De Nederlandse ruimtevaartingenieur Jan Brand wordt uitgezonden € 18,95 naar Woomera. In het hart van de woestijn gaat hij meewerken aan ELDO, het ruimtevaartprogramma waarmee Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland, Italië, België en Nederland hun aandeel nemen in de Space Race. Daar ontmoet hij mensen van allerlei pluimage die zijn wereldbeeld aan het wankelen brengen. Vlak voor de laatste lancering vanuit Woomera, als ELDO een laatsteHet kans is krijgt duidelijk haar dat er heel veel onder- bestaansrecht te bewijzen, doet Jan een schokkendezoek ontdekking.aan het boek is voorafgegaan. Veel aspecten worden uitgebreid beschreven en er worden veel personen opgevoerd die in het heden of verleden met Woo- mera te maken hadden. Het aardige van het boek is dat Woomera wordt bekeken vanuit veel verschillende perspectieven, zonder dat het chaotisch of saai wordt. Door de combinatie van verhaal en feiten blijft het goed leesbaar en altijd goed te volgen. Mooi is ook hoe de verschillende karakters echte mensen worden door zelf verzonnen. Ze zouden waar kunnen blik op Woomera en het Europa project alle detailbeschrijvingen. Voorbeelden zijn, maar hiervoor is geen enkel bewijs te en daarmee is het zeker anders dan de hiervan zijn de beschrijvingen van de vinden. “gewone”, meer technische en histori- vaderlijke liefde die Charles de Gaulle Echter, als je op zoek bent naar feite- sche beschrijvingen van dit project. Voor koestert voor zijn aan het Syndroom van lijkheden en technische informatie over iedereen die geïnteresseerd is in dit stukje Down leidende dochter en het langzaam het Europa project zul je die nauwelijks vergeten ruimtevaart en ook de mensen uit elkaar vallen van het huwelijk van de vinden. Daarvoor zal je echt naar andere en hun leven aldaar wil leren kennen is het Nederlandse hoofdpersoon, die daarom informatiebronnen moeten gaan kijken. boek van Anneke van den Berg zeer aan vlucht in zijn werk in Woomera. De feiten die over het Europa project wor- te raden. Anneke beschrijft het boek als bestaande den verteld zijn wel, zover ik als Europa uit “80% feiten en 20% fictie” en dat klopt project-puritein kon nagaan, op enkele Voor extra informatie wordt de lezer wel zo ongeveer, maar het boek doet de punten na correct (zo bestaan naar mijn naar de bijbehorende (Engelse) website geschiedenis geen geweld aan en het weten gyro-bouten niet en kunnen we www.desertofguilt.com verwezen. Via fictieve verhaal wordt nooit onrealistisch. aannemen dat de auteur pyro-bouten of deze website kan men het in eigen beheer Alleen de complotten in het verhaal aan plofbouten bedoelt). uitgegeven boek ook bestellen, maar het is het einde van het boek zijn door de auteur Ik vind het boek het een verfrissende tevens verkrijgbaar via Bol.com.

Ruimtevaart 2018 | 4 37 ‘Oumuamua Het eerst waargenomen Interstellaire Object stelt de wetenschap voor grote vragen

Angèle van Oosterom en Arie Nouwen

Vorig jaar kreeg ons zonnestelsel bezoek van een nieuw type hemellichaam. Het object kwam met 26,3 km per seconde uit de richting van het noordelijke sterrenbeeld Lier en naderde ons zonnestelsel bijna haaks op de ecliptica. Op 2 september kruiste het de ecliptica net binnen de baan van Mercurius en maakte toen zijn dichtste nadering tot de zon op 9 september. Zijn entree, bijzondere kenmerken en ongebruikelijke baantraject stelden de wetenschappers voor grote vragen. Wereldwijd werden telescopen op het mysterieuze object gericht. Was het een pla- netoïde of een komeet? Of, en dat was wel de opmerkelijkste speculatie, was het een ruimteschip van een buitenaardse beschaving?

Ontdekking ste afstand tot de zon had bereikt, geen die een rotatieperiode van 7,3 uur heeft, Op 19 oktober 2017 registreerde de teken van kometenactiviteit vertoonde. spectaculaire helderheidsvariaties van PanSTARRS-1 telescoop op Hawaï een Daarop werd het object alsnog als eerste een factor tien vertoont. Meech: “Deze zwak lichtpuntje dat zich langs de hemel ingedeeld bij de geheel nieuwe klasse van ongewoon sterke helderheidsvariaties verplaatste. Aanvankelijk leek het om de interstellaire planetoïden en kreeg het geven aan dat het object zeer langwerpig een kleine, snel bewegende planetoïde te de aanduiding 1I/2017 U1 ‘Oumuamua is: het is ongeveer tien keer zo lang als gaan. In de dagen erna maakten vervolg- (Hawaïaans voor ‘reiziger die als eerste breed en heeft een onbestemde vorm. waarnemingen het mogelijk om de baan van verre aankomt’). Het heeft een donkerrode kleur, vergelijk- van het object te berekenen. Het was de Door de opnamen die met behulp baar met de objecten in het buitengebied postdoctoraal onderzoeker Robert Weryk van vier verschillende filters door het van ons zonnestelsel, en is volkomen van het Institute for Astronomy (IfA) in FORS-instrument van ESO’s Very inert - er is niet het minste spoor van stof Hawaï, die ontdekte dat het om een inter- Large Telescope (VLT) waren gemaakt te zien. Deze eigenschappen wijzen erop stellair object ging. te combineren met die van andere dat ‘Oumuamua een compact, mogelijk Zijn baanberekeningen lieten onomsto- grote telescopen, ontdekte een team rotsachtig of metaalrijk object is dat wei- telijk zien dat de oorsprong van het kleine van astronomen onder leiding van Karen nig water of ijs bevat. Dat zijn oppervlak hemellichaam niet binnen ons eigen Meech (IfA) dat ‘Oumuamua een aantal donker en rood is, kan het gevolg zijn van zonnestelsel kon liggen, zoals dat voor bijzondere kenmerken heeft. ESO’s VLT miljoenen jaren inwerking van kosmische alle andere planetoïden en kometen die werd aan het werk gezet om de baan, de straling. ‘Oumuamua is een relatief klein ooit zijn waargenomen geldt. Hoewel het helderheid en de kleur van het object nog object en meet 200 bij 35 meter. aanvankelijk als een komeet werd geclas- nauwkeuriger te bepalen. Dat moest vlug Inmiddels blijkt uit nieuw onderzoek dat sificeerd, gaven waarnemingen door de gebeuren, omdat ‘Oumuamua zich met ‘Oumuamua zich sneller verwijdert dan European Southern Observatory (ESO), flinke snelheid van ons verwijderde en verwacht; ‘Oumuamua vertraagt dan en andere sterrenwachten aan dat het dus snel zwakker werd. Door de opnamen wel nog steeds vanwege de aantrek- object, dat op 9 september 2017 zijn klein- ontdekte Meech’s team dat ‘Oumuamua, kingskracht van de zon, maar net niet zo

38 Ruimtevaart 2018 | 4 Linksboven: De foto’s waarop K. Meech het interstellaire object ontdekte [K. Meech, IfA]. Linksonder: Baantraject van ‘Oumuamua bij het perihelium [Wikipedia, Tomruen design]. Rechts: ESO’s VLT telescoop. [ESO] snel als de hemelmechanica voorspelt. van het noordelijke sterrenbeeld Lier, zijn dat uit een Witte Dwerg systeem Dit afwijkende gedrag, gedetecteerd en meer specifiek uit de omgeving van werd geworpen toen de ster een rode door een wereldwijd astronomisch sa- de ster Wega alwaar een planetenstelsel reus werd. Een andere mogelijkheid is menwerkingsverband m.b.v. de VLT, sug- in wording is ontdekt. Dat het rotsblok dat het gaat om een door een reuzenpla- gereert dat ‘Oumuamua waarschijnlijk ook daadwerkelijk uit Wega’s omgeving neet weggeslingerd (via het ‘sling shot’ toch een interstellaire komeet is en geen afkomstig is wordt uiterst onwaarschijn- mechanisme waar ook interplanetaire planetoïde. Marco Micheli, leider van het lijk geacht, aangezien dit rotsblok dan sondes gebruik van maken) fragment van onderzoeksteam verklaarde recent; “Er ongeveer 300.000 jaar over de tocht naar een kleine planeet die door de sterke ge- ontsnapt materiaal uit het oppervlak van ons zonnestelsel moet hebben gedaan. tijdenkrachten vlak bij die reuzenplaneet ‘Oumuamua ten gevolge van opwarming Toen stond Wega ergens anders aan de (met grote verschillen in zwaartekracht door de zon - een gedrag dat “uitgassen” hemel omdat deze een eigenbeweging over korte afstand) uiteengescheurd is. wordt genoemd. Deze uitstoot die net heeft van 0,35 boogseconde per jaar, Dit kan enkele raadselachtige kenmerken dat kleine, maar gestage duwtje geeft dat oftewel 29,1 graden in 300.000 jaar. Het verklaren, zoals de uitgerekte vorm, de ervoor zorgt dat ‘Oumuamua ons zonne- object passeerde op 14 oktober 2017 op tuimelbeweging en ‘Oumuamua’s droge stelsel met grotere snelheid verlaat dan 24 miljoen kilometer van de aarde en korst. verwacht. Sinds 1 juni 2018 verplaatst het zette vervolgens zijn tocht voort richting Waarschijnlijker is het dat ‘Oumuamua zich met ongeveer 114.000 km per uur. het sterrenbeeld Pegasus. afkomstig is van een dubbelster. Dubbel- Uitgassen is kenmerkend voor kometen Het object is waarschijnlijk afkomstig sterren zijn veel beter in staat om rotsen en in strijd met de eerdere classificatie uit een binair systeem, waarvan een van ijsachtige objecten, zoals planetoïden en van ‘Oumuamua als een interstellaire de twee sterren een relatief hoge massa kometen, uit te werpen dan enkele ster- planetoïde. We denken dat dit een kleine, heeft. Er is gespeculeerd dat het object ren. Heel weinig zonnestelsels met één rare komeet is. We kunnen in de gegevens mogelijk zo’n 45 miljoen jaar geleden is enkele ster zouden in staat zijn om een zien dat de extra impuls afneemt naarma- uitgeworpen uit een stersysteem in een waterloos object als een planetoïde uit te te het zich verder van de zon verwijdert, van de lokale groepen van jonge ster- werpen. Dat komt omdat zo’n prestatie wat typerend is voor kometen.” ren. Meer specifiek de Carinagroep of de zwaartekracht-interacties met een pla- Columbagroep, die beide op ongeveer neet als Saturnus of groter zou vereisen, Herkomst 326 lichtjaren afstand staan. Anderen iets dat in onze Melkweg slechts aan- Baanberekeningen suggereren dat hebben gespeculeerd dat ‘Oumuamua wezig is in ongeveer 10% van de zonne- ‘Oumuamua afkomstig is uit de richting een planetoïde-fragment zou kunnen stelsels met één ster. Dat uitwerpen van

Ruimtevaart 2018 | 4 39 Deze grafiek toont hoe de interstellaire asteroïde ‘Oumuamua gedurende drie dagen in oktober 2017 in helderheid varieerde. Het grote bereik van helderheid – ongeveer een factor 10 (2,5 magnitudes) – is te wijten aan de zeer langwerpige vorm van dit unieke object dat iedere 7.3 uur om een as roteert. De verschillend gekleurde stippen geven metingen weer via verschillende filters, die het zichtbare en bijna-infrarode deel van het spectrum bedekken. De stippellijn geeft de verwachte lichtcurve aan als ‘Oumuamua een ellipsoïde met een beeldverhouding van 1:10 was; de afwij- kingen van deze lijn zijn waarschijnlijk te wijten aan onregelmatigheden in de vorm van het object of albedo op het oppervlak. [Sky & Telescope]

‘Oumuamua moet vermoedelijk gebeurd aantrekkingskracht van de zon zorgde sel hadden bestudeerd. Dit impliceert zijn toen er planeten aan het vormen wa- ervoor dat hij sneller ging bewegen tot dat verschillende planetaire systemen ren rondom de twee sterren. Men denkt hij zijn maximale snelheid van 87,71 km/s in onze Melkweg zulke kleine planeten dat één van de sterren zwaar en heet was, bereikte en een scherpe bocht naar bo- bevatten. aangezien er rondom dergelijke sterren ven maakte. Dat gebeurde op de kortste Een grote verrassing was de langgerekte relatief veel rotsachtige objecten zoals afstand tot de zon, het perihelium, op 9 sigaarvorm; de veranderingen in helder- ‘Oumuamua voorkomen. Verder bleek september op een afstand van 0,255 AU heid van ‘Oumuamua in de loop van de dat het traject van ‘Oumuamua voor- of 38.100.000 miljoen km, ongeveer 17% tijd impliceren een asverhouding van 5:1 afgaand aan het tegenkomen van ons dichter bij de zon dan Mercurius tijdens tot 10:1. Dit is extreem vergeleken met zonnestelsel niet consistent is met een zijn perihelium komt. ‘Oumuamua is nu die van planetoïden in ons zonnestelsel recente uitwerping door een nabije ster, teruggeschoten boven de ecliptica en en zou zeker niet worden verwacht als zoals hierboven gesuggereerd vanuit het vliegt met een snelheid van 44 km/s ten men willekeurig één hemellichaam zou Carina of Columba stersysteem, en dat de opzichte van de zon richting het sterren- kiezen uit de meer dan honderdduizend snelheid ten opzichte van de galactische beeld Pegasus. Het zal door de aantrek- bekende planetoïden. Uit de spectrosco- achtergrond suggereert dat ‘Oumuamua kingskracht van de zon blijven vertragen pische karakterisering van ‘Oumuamua’s met lage snelheid vanuit het ouderlijke totdat het een snelheid van 26,33 km/s oppervlak is gebleken dat die te vergelij- systeem werd uitgeworpen en dat het ten opzichte van de zon bereikt, dezelfde ken is met organisch rijke oppervlakken sinds lange tijd in de interstellaire ruimte snelheid als vóór de nadering van het zon- als gevonden op kleine hemellichamen in ronddoolde. nestelsel. Het zal ‘Oumuamua ongeveer het buitenste deel van het zonnestelsel. 20.000 jaar kosten om het zonnestelsel Dit is consistent met een isolatiemantel Baantraject, eigenschappen volledig te verlaten. geproduceerd door langdurige bloot- en kleur ‘Oumuamua is klein en donker. Het stelling aan kosmische straling. Deze Gegevens die door het team van Meech in werd niet gezien in STEREO-HI-1A- coating kan een ijsrijk binnenste hebben een tweeweekse periode in oktober 2017 waarnemingen bij zijn perihelium op 9 beschermd tegen verdamping tijdens zijn zijn verkregen, hebben de excentriciteit september 2017, hetgeen impliceert dat recente passage dicht langs de zon. Een van de baan berekend tot een dusdanig zijn helderheid minder was dan magni- interne ijzige compositie kan daarom niveau van precisie dat ze het hyperboli- tude 13,5. Tegen het eind van oktober niet worden uitgesloten, ondanks het sche traject van ‘Oumuamua bevestigen. had ‘Oumuamua een magnitude van nog gebrek aan activiteit toen ‘Oumuamua Een hyperbool is geen gesloten baan, slechts ongeveer 23. Kleurwaarnemingen op 0,25 AU van de zon passeerde. zoals een ellips, en dus is hiermee vastge- onthullen een object met een reflectie Waarnemingen toonden ook aan dat steld dat dit object van buiten ons zonne- in het zichtbare en nabije-infrarood. Het deze asteroïde niet eenvoudigweg om stelsel komt. ‘Oumuamua kwam binnen is roder dan sommige asteroïdeklassen een as roteert. Dit betekent dat het geen met een orbitale excentriciteit van 1.2. binnen het zonnestelsel, maar het is regelmatige periodiciteit heeft, maar Hoewel een excentriciteit van iets meer aanzienlijk minder rood dan veel Kuiper- eerder een complexe beweging volgt die dan 1.0 kan worden verkregen door bot- gordelobjecten. Het lijkt meer op D-type de taak van astronomen lastiger maakt. singen met planeten, zoals gebeurde met asteroïden of de kernen van kometen met Sommige planetoïden in ons zonnestelsel de vorige recordhouder komeet C/1980 een lange periode. Dr. Michele Bannister tuimelen, maar de overgrote meerder- E1, is die van ‘Oumuamua zo hoog dat en haar team observeerden ‘Oumuamua heid niet. Men denkt dat dit komt omdat deze niet kan zijn verkregen door een zolang het object nog in beeld was bij inwendige bewegingen van materiaal in botsing met een van de (on)bekende pla- de grootste telescopen. Ze ontdekten planetoïden (die vaak alleen maar stapels neten van de zon. dat het voorwerp dezelfde kleur had als rotsen en zand zijn die losjes door de ‘Oumuamua kwam het zonnestelsel bin- sommige van de ijzige planeten die ze in zwaartekracht bijeengehouden worden) nen met een snelheid van 26,33 km/s. De de bovenste regionen van ons zonnestel- dit tuimelen astronomisch gesproken

40 Ruimtevaart 2018 | 4 Project Lyra Animatie

Project Lyra van het “Initiative for Interstellar Studies” Animatie van foto’s die op 26 oktober 2017 zijn gemaakt (i4is) is een haalbaarheidsstudie voor een missie naar door de Liverpool Telescope, waarop ‘Oumuamua ‘Oumuamua. De studie laat zien zich verraadt door zijn beweging ten opzichte van de dat er meerdere opties achtergrondsterren: zijn om binnen 5 tot 10 www.youtube.com/watch?v=Y5-RGaJzVY0 jaar een sonde naar dit interessante object te sturen, gebruikmakend van een Jupiter “sling shot” en een zeer nabije scheervlucht met voorstuwing langs de zon (op slechts drie zonnediameters afstand) om zo gebruik te maken van het zogenaamde “Oberth effect”. Alternatieven omhelzen zonne- of laser-zeilen. Meer informatie: https://i4is.org/what-we-do/technical/project-lyra ‘Oumuamua of buitenaards ruimteschip Rama? [Ground Zero Media] relatief snel dempen, waardoor er alleen die de mogelijkheid openhielden dat hier Toekomstig onderzoek ‘tuimelende’ planetoïden overblijven die wellicht sprake was van een buitenaards Geplande upgrades van hedendaagse recente botsingen hebben ondergaan. ruimteschip. Met deze tak van weten- asteroïde onderzoeksinstrumenten ‘Oumuamua bracht vele miljoenen jaren schap houdt SETI zich bezig, Search for en verbeterde gegevensverwerkings- door in de interstellaire leegte, dus zijn Extra Terrestrial Intelligence. Met de voor technieken zullen waarschijnlijk in de tuimelbeweging had al lang uitgedempt SETI bedoelde ‘Allen Telescope Array’ komende jaren resulteren in de detectie moeten zijn. Dit is echter niet het geval. en ook de ‘Breakthrough Listen’ van de van meer interstellaire objecten als Wetenschappers concluderen hieruit Green Bank Telescope hielden de wel- ‘Oumuamua. Zo was er ook onlangs de dat ‘Oumuamua waarschijnlijk een bekende SETI-deskundigen Jill Tarter en ontdekking van (514107) 2015 BZ509. solide brok steen of metaal is, zonder Andrew Siemion dit hemelobject goed in Dit object is ook van interstellaire interne structuur of materiaalverlies die de gaten. oorsprong, maar is een permanente intern energieverlies en daarmee tuimel- Verder onderzoek heeft ook met de bewoner van ons zonnestelsel gewor- demping mogelijk zouden maken. Het is Murchison Widefield Array telescoop den, zich ophoudend binnen de baan onmogelijk na te gaan of ‘Oumuamua’s plaatsgevonden. Specifiek controleerde van Jupiter. Astronomen schatten dat tuimelbeweging dezelfde oorzaak heeft men op radiosignalen afkomstig van ongeveer eenmaal per jaar een interstel- als zijn uitwerping in de interstellaire ‘Oumuamua tussen de frequenties van laire asteroïde als ‘Oumuamua door het ruimte. 72 en 102 mHz, een bereik vergelijkbaar binnenste zonnestelsel gaat, maar ze met de frequenties die worden gebruikt zijn vaag en moeilijk te herkennen. Het Rama of buitenaards ruimteschip in FM-radio-uitzendingen. Volgens de is pas sinds kort dat survey-telescopen, Het zeer korte bezoek van ‘Oumuamua SETI-astronomen vallen deze zendver- zoals Pan-STARRS, krachtig genoeg zijn noopte de waarnemers na ontdekking mogens ruim binnen de mogelijkheden om een kans te hebben ze te ontdekken. tot snel handelen. Olivier Hainaut van de van menselijke technologieën en zijn De objecten blijven ook voor de huidige ESO, in Garching, zei, “‘Oumuamua was daarom aannemelijk voor buitenaardse radiotelescopen meestal te ver weg om het dichtste punt van de zon al gepasseerd beschavingen. Er werden echter geen te bestuderen, maar toekomstige tele- en ging terug de interstellaire ruimte in. kunstmatige radiosignalen van ‘Oumua- scopen zoals de Square Kilometre Array Dit leek erg op het begin van ‘Rendezvous mua ontvangen. Dat ‘Oumuamua een (SKA), die in Australië en Zuid-Afrika met Rama’”. In Arthur C. Clarke’s science interstellair ruimteschip zou zijn werd wordt gebouwd, kunnen SETI-astrono- fiction boek met die naam uit 1973 vliegt zeker gezien de nieuwste ontdekkingen men helpen deze interstellaire objecten een buitenaards ruimteschip met verge- verworpen: de waargenomen snelheids- te onderzoeken. lijkbare karakteristieken - interstellaire veranderingen wezen niet op enige vorm “For decades we’ve theorized that such oorsprong, hyperbole baan, langwerpig - van aandrijving, de karakteristieken van interstellar objects are out there, and door ons zonnestelsel. Voordat de officië- het oppervlak lijken op die van sommige now - for the first time - we have direct le naam ‘Oumuamua werd gekozen werd asteroïden, en ook de chaotische tui- evidence they exist.” – Thomas Zurbu- daarom de naam Rama voorgesteld. melbeweging spreekt tegen dat het een chen, hoofd NASA Science Missions Geen wonder dat het reacties regende kunstmatig object betreft. Directorate.

Ruimtevaart 2018 | 4 41 Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen in 5 mei 2018 | 11:05 uur de ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 19 april Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Vandenberg en 31 juli 2018. Tevens zijn alle lanceringen vermeld waar- • Mars Insight • COSPAR: 2018-042A bij een of meerdere satellieten in een baan om de aarde of Amerikaanse Marslander bedoeld voor het onderzoek aan de op weg naar verder in de ruimte gelegen bestemmingen zijn inwendige structuur van de rode planeet. Mars Insight heeft gebracht. een Frans seismometer-instrument aan boord. Technische pro- Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordinated blemen met deze seismometer hebben er eerder toe geleid dat Universal Time). de lancering van Mars Insight van 2016 naar 2018 is uitgesteld. Eerste lancering van een interplanetaire missie vanaf de west- 25 april 2018 | 17:57 uur kust van de VS. Draagraket: Rokot • Lanceerplaats: Plesetsk Na een omloop in een parkeerbaan wordt de sonde in een he- • Sentinel-3B • COSPAR: 2018-039A liocentrische baan (1,0 AE x 1,4 AE x 2,3°) gebracht. Mars Insight Europese aardobservatiesatelliet, onderdeel van het Co- zal op 26 november 2018 bij Mars arriveren. pernicus programma van de Europese Unie. De 1200 kg we- • MarCO-A & -B • COSPAR: 2018-042B & -042C gende kunstmaan heeft een vijftal instrumenten aan boord Twee Amerikaanse CubeSats welke Mars zullen passeren op voor oceanografisch onderzoek. In een zonsynchrone baan het moment dat Mars Insight daar arriveert. Bedoeld voor (803 km x 821 km x 98,6°). communicatie-experimenten tijdens de afdaling en landing van Bradford heeft een drukopnemer en een aantal zonnesen- Mars Insight. soren geleverd. 5 mei 2018 26 april 2018 | 04:42 uur Het vrachtschip Dragon CRS-14 wordt losgekoppeld van het ISS Draagraket: Chang Zheng-11 • Lanceerplaats: Jiuquan en keert terug naar de Aarde. De capsule maakt een parachutelan- • OVS-2 • COSPAR: 2018-040A ding op zee voor de kust van Baja California. Chinese civiele aardobservatiesatelliet van Zhuhai Orbita Control Engineering Ltd. De 90 kg zware kunstmaan maakt 8 mei 2018 | 18:28 uur HD-video-opnamen met een resolutie van 0,9 meter. In een Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Taiyuan zonsynchrone baan (496 km x 511 km x 97,4°). • Gaofen-5 • COSPAR: 2018-043A • OHS-2A, -2B, -2C & -2D • COSPAR: 2018-040B, -040C, -040D & Chinese civiele aardobservatiesatelliet. In een zonsynchrone -040E baan (682 km x 688 km x 98,1°). Chinese civiele aardobservatiesatellieten, net als OVS-2 ook van Zhuhai Orbita Control. De OHS-2 satellieten maken detail- 11 mei 2018 | 20:14 uur opnamen in verschillende spectraalgebieden. Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Kennedy Space Center Eerste vlucht van de verbeterde Block-5 versie van de Falcon-9 3 mei 2018 | 16:06 uur raket. De eerste trap maakt een landing op het drijvende platform Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang in de Atlantische Oceaan. • Apstar-6C • COSPAR: 2018-041A • Bangabandhu-1 • COSPAR: 2018-044A Chinese civiele geostationaire communicatiesatelliet, gebouwd door CAST gebaseerd op hun DFH-4 bus. De kunstmaan is ei- gendom van AST Satellite.

Midden mei maakte TESS haar eerste testopname. De afbeelding ISS astronaut Andrew Feustel aan het werk tijdens zijn ruimtewande- geeft een stuk hemel weer van 24 bij 24 graden, gecentreerd op het ling van 16 mei. [NASA] sterrenbeeld Centaurus. [NASA/MIT/TESS]

42 Ruimtevaart 2018 | 4 Bengalese geostationaire commerciële communicatiesatel- 1 mei 2018 | 08:44 uur liet. De 3700 kg zware kunstmaan is gebaseerd op het Space- Draagraket: Antares • Lanceerplaats: Wallops Bus-4000 platform van Thales Alenia Space. • Cygnus OA-9 • COSPAR: 2018-046A Bradford heeft een zonnesensor voor de Bangabandhu-1 Amerikaans onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. geleverd. Het toestel arriveert drie dagen later bij het ruimtestation en wordt aan de nadir-poort van de Unity module gekoppeld. 16 mei 2018 Bradford heeft een cabineventilator en drie druksensoren ISS bewoners Arnold en Feustel maken een 6,5 uur durende ruim- geleverd. tewandeling. Ze verplaatsen een defecte koelpomp op een extern opslagplatform, installeren enkele handrails op de S1 Truss, en 22 mei 2018 | 19:48 uur voeren voorbereidingen uit voor het vervangen van flexibele koel- Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Vandenberg leidingen die door het grote scharnier in het Truss lopen. • GRACE FO-1 & FO-2 • COSPAR: 2018-047A & -047B Amerikaans-Duitse wetenschappelijke satellieten met als doel 17 mei 2018 het zwaartekrachtsveld van de Aarde in kaart te brengen. Deze De op 18 april gelanceerde TESS passeert de Maan op een hoogte metingen worden verricht door nauwkeurig de variatie in de van ongeveer 8100 km. Deze zwaartekrachtsslinger is nodig om onderlinge afstand tussen de op 220 km van elkaar vliegende de satelliet later deze maand in haar operationele baan te kunnen satellieten te meten. Elke 580 kg zware satelliet is gebouwd plaatsen. door Airbus en het project is een voortzetting van de in 2002 gelanceerde GRACE satellieten. In een zonsynchrone baan 20 mei 2018 | 21:28 uur (485 km x 504 km x 89,0°). Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Xichang • Iridium NEXT-51 t/m -55 • COSPAR: 2018-047C t/m -047G • Queqiao • COSPAR: 2018-045A Amerikaanse commerciële communicatiesatellieten. De kunst- Chinese communicatiesatelliet die in een halobaan rondom manen, elk met een massa van 800 kg, zijn gebouwd door Thales Langrangepunt 2 van het Aarde-Maan systeem geplaatst zal Alenia Space en Orbital ATK. Uiteindelijk zullen de satellieten in worden, op ongeveer 64.500 km achter de Maan. Queqiao een operationele baan op 780 km met een inclinatie van 86,7° zal de communicatie gaan verzorgen met de nog te lanceren geplaatst worden. Chang’e-4 sonde, die als eerste toestel zal pogen een landing op Bradford heeft acht zonnesensoren aan elk van de satellieten de van de Aarde afgewende zijde uit te voeren. geleverd. Aan boord bevindt zich een radioantenne ontwikkeld door een team van de Radboud Universiteit, ASTRON en ISIS- 25 mei 2018 pace. Het bijzondere van de radioantenne is dat hij laagfrequente De Chinese communicatiesatelliet Queqiao, op weg naar L2, pas- radiogolven kan opvangen over een groot frequentiebereik, een tot seert de Maan op een hoogte van 100 km. nu toe weinig onderzocht deel van het astronomische spectrum. Op ongeveer hetzelfde moment manoeuvreert de astronomi- • Longjiang-1 & -2 • COSPAR: 2018-045B & -045C sche satelliet Longjiang-2 zich in een omloopbaan om de Maan Twee astronomische satellieten (45 kg), ook bekend onder de (350 km x 13.800 km x 21°). naam DSLWP (Discovering the Sky at Longest Wavelengths Pathfinder). 30 mei 2018 Het contact met Longjiang-1 gaat daags na de lancering verlo- TESS voert de laatste manoeuvre uit om in de gewenste operati- ren. onele baan te komen (99.037 km x 366.905 km x 36,6°). Deze baan

De Marswagen Curiosity heeft op 20 mei met succes haar eerste gat De zuidpool van de planeet Jupiter vastgelegd vanuit een ongebruike- geboord sinds de problemen met het boormechanisme in december lijke hoek door de sonde JUNO. Deze foto is a.h.v. de ruwe data bewerkt 2016. [NASA] door “citizen scientist” Kevin M. Gill. [NASA/JPL/Caltech/SwRI/MSSS]

Ruimtevaart 2018 | 4 43 De RemoveDebris satelliet wordt door ISS bewoner Scott Tingle in Fotograaf Joel Kowsky legde de start van de Soyuz MS-9 in infrarood licht vast. [NASA] de wetenschappelijke luchtsluis van het Japanse Kibo-laboratorium geplaatst. • Fengyun-2H • COSPAR: 2018-050A Chinese geostationaire civiele weersatelliet met een massa van heeft een 1:2 resonantie met de omloopbaan van de Maan, zodat 1380 kg. Dit is het laatste exemplaar van de 2de generatie van spin- deze over een langere periode stabiel blijft. gestabiliseerde Fungyun weersatellieten.

2 juni 2018 | 04:13 uur 6 juni 2018 | 11:12 uur Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan Draagraket: Soyuz-FG • Lanceerplaats: Baykonur • Gaofen-6 • COSPAR: 2018-048A • Soyuz MS-9 • COSPAR: 2018-051A Chinese civiele aardobservatiesatelliet met een massa van 1080 Russisch bemand ruimteschip met aan boord Sergei Prokopev kg. In een zonsynchrone baan (632 km x 647 km x 98,1°) (Rusland), Serena Aunon-Chancellor (VS) en Alexander Gerst • Luojia-1 KSW-01 • COSPAR: 2018-048B (Duitsland). Twee dagen later koppelt de Soyuz aan de Rassvet Chinese aardobservatie CubeSat van de Universiteit van Wuhan. module van het ISS.

3 juni 2018 10 juni 2018 De Soyuz MS-7, met aan boord de ruimtevaarders Shkaplerov, Het contact gaat verloren met het Marswagentje Opportunity, als de Tingle en Kanai, ontkoppelt van de Rassvet module van het ISS. zonnepanelen door een planeetwijde stofstorm onvoldoende energie Enkele uren later maken zij een behouden parachutelanding op de opwekken. Opportunity is met meer dan 14 jaar het oudste operatio- steppen van Kazachstan. nele toestel op Mars, en heeft sinds haar landing 45,13 km afgelegd. Aan boord van het ISS beginnen Feustel, Artemev en Arnold aan Curiosity, die zich aan de andere kant van de planeet bevindt, wordt Expeditie-56. ook getroffen door de stofstorm, maar heeft daar door haar nucleaire batterij geen last van. 4 juni 2018 | 04:45 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral 12 juni 2018 | 04:20 uur • SES-12 • COSPAR: 2018-049A Draagraket: H-2A • Lanceerplaats: Tanegashima Geostationaire commerciële communicatiesatelliet voor het in • IGS R-6 • COSPAR: 2018-052A Luxemburg gevestigde SES. De 5300 kg zware kunstmaan is ge- Japanse militaire spionagesatelliet, uitgerust met een radarsys- bouwd door Airbus en gebaseerd op het Eurostar-E3000 ontwerp. teem. In een zonsynchrone baan (490 km x 511 km x 97,5°).

5 juni 2018 | 13:07 uur 13 juni 2018 Draagraket: Chang Zheng-3A • Lanceerplaats: Xichang Het nu onbewoonde Chinese ruimtelaboratorium Tiangong-2

44 Ruimtevaart 2018 | 4 Fotograaf Joel Kowsky legde de start van de Soyuz MS-9 in infrarood licht vast. [NASA] Het eerste vluchtexemplaar van de bemanbare Dragon-v2 capsule van SpaceX wordt in de thermische vacuümkamer van NASA Plum Brook Station in Ohio geplaatst. [SpaceX] verlaagt haar omloopbaan van 388 km x 391 km x 42,8° naar 293 km x 299 km. Negen dagen later wordt de baan weer ver- hoogd naar 390 km x 399 km. 27 juni 2018 De Japanse sonde Hayabusa-2 arriveert bij de planetoïde 1999 JU3 14 juni 2018 Ryugu, en gaat er op een afstand van 20 km mee in formatie vlie- ISS bewoners Arnold en Feustel maken een bijna 7 uur durende gen. Ryugu is een Apollo-type planetoïde die de baan van de Aarde ruimtewandeling vanuit de Amerikaanse luchtsluis Quest. Ze kruist. Het onregelmatig gevormde object heeft een doorsnede van installeren onder andere antennes en camera’s rond de koppel- ongeveer 1 km. Later zal Hayabusa-2 een kleine lander op het op- poort PMA-2. Hier zullen de komende jaren de bemande capsules pervlak plaatsen en een bodemmonster nemen. van Boeing en SpaceX aankoppelen. Het in Leiden gevestigde cosine heeft een optisch navigatiesysteem ontwikkeld en geleverd waarmee de lander MASCOT 16 juni 2018 | 21:46 uur haar positie op de planetoïde zal kunnen bepalen. Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Plesetsk • Cosmos-2527 • COSPAR: 2018-053A 27 juni 2018 | 03:30 uur Russische militaire navigatiesatelliet, onderdeel van het Glo- Draagraket: Chang Zheng-2C • Lanceerplaats: Xichang nass netwerk. In een hoge omloopbaan (19.116 km x 19.155 km x • XJS-A & -B • COSPAR: 2018-054A & -054B 64,8°). Twee Chinese technologische satellieten, bedoeld om intra-satelliet communicatietechnieken te demonstreren. 20 juni 2018 Beide kunstmanen worden in een lage omloopbaan geplaatst Het RemoveDebris experiment wordt vanuit de wetenschappe- (470 km x 480 km x 35°). Begin juli bedraagt de onderlinge afstand lijke luchtsluis van de Japanse Kibo-module in een zelfstandige ongeveer 1100 km. omloopbaan uitgezet. RemoveDebris is in april 2018 met een Dragon naar het ISS gebracht. Met 100 kg is dit de zwaarste sa- 29 juni 2018 | 09:42 uur telliet die tot nu toe vanuit het ISS is uitgezet. Later zullen door Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral RemoveDebris nog een tweetal kleinere subsatellieten worden Omdat het een oudere Block-4 versie van de eerste trap betreft, uitgezet, welke als “ruimtepuin” zullen fungeren tijdens de tes- wordt geen poging gedaan deze te bergen. ten. • Dragon CRS-15 • COSPAR: 2018-055A Aan boord van RemoveDebris bevinden zich koele-gasge- Amerikaans onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. neratoren van zowel TNO als CGG Technologies, terwijl Tweede vlucht van deze Dragon capsule, die eerder in juli 2017 al CubeSat deployers zijn aangeleverd door ISISpace. bij de CRS-9 missie gebruikt is.

Ruimtevaart 2018 | 4 45 Timelapse opname van de Dragon CRS-15 lancering gemaakt vanaf het dak van het Vehicle Assembly Building (VAB) op het Kennedy Space Center. [SpaceX]

2 juli 2018 Het vrachtschip Dragon CRS-15 arriveert bij het ISS en wordt aan de nadir-poort van de Harmony module gekoppeld.

6 juli 2018 De ruimtetelescoop Kepler, die al meer dan 2500 exoplaneten heeft gevonden, heeft bijna al haar stuwstof verbruikt en wordt uit voorzorg in een zogenaamde “veilige modus” geplaatst. Hierdoor kan de laatste set waarnemingen in augustus naar de Aarde worden gezonden. Mocht er daarna nog stuwstof over zijn, dan begint Kepler aan de volgende waarneemsessie. De kans dat die sessie succesvol zal kunnen worden afgerond is echter gering. Kepler was genoodzaakt meer stuwstof te verbruiken dan gepland na het falen van twee van haar vier reactiewielen in 2012 en 2013.

9 juli 2018 | 03:56 uur Draagraket: Chang Zheng-2C • Lanceerplaats: Jiuquan • PRSS-1 • COSPAR: 2018-056B Pakistaanse optische aardobservatiesatelliet, gebouwd door CAST in China. In een zonsynchrone baan (589 km x 625 km x 98,1°). • PakTes-1a • COSPAR: 2018-056A Pakistaanse optische aardobservatiesatelliet, ontwikkeld en gebouwd door SUPARCO in Pakistan in samenwerking met Het MARSIS radarinstrument van de in 2003 gelanceerde Europese Zuid-Afrika. sonde Mars Express heeft onder de zuidelijke poolkap een ongeveer 2 20 km groot meer met vloeibaar water ontdekt. Dat het water vloei- 9 juli 2018 | 20:58 uur baar blijft bij de extreem lage temperaturen duidt er op dat het meer een zeer hoog zoutgehalte heeft. [ESA] Draagraket: Chang Zheng-3A • Lanceerplaats: Xichang • Beidou DW-32 • COSPAR: 2018-057A

46 Ruimtevaart 2018 | 4 Astronaute Serena Auñón-Chancellor voert experimenten uit om ef- In juli naderde de Japanse sonde Hayabusa-2 de planetoïde 1999 JU3 fectievere en veiligere behandelmethoden voor kankertherapieën te Ryugu tot op 6 km. [JAXA] onderzoeken. [NASA]

Chinese navigatiesatelliet. De kunstmaan wordt in een geosyn- 26 Galileo satellieten in de ruimte zijn gebracht. De volgende chrone baan met een inclinatie van 55° geplaatst. Galileo lanceringen staan gepland voor 2020 met de Ariane 6. 9 juli 2018 | 21:51 uur Airbus NL heeft de zonnepanelen en Bradford de drukopne- Draagraket: Soyuz-2.1a • Lanceerplaats: Baykonur mers en twee verschillende typen zonnesensoren voor de • Progress MS-9 • COSPAR: 2018-058A Galileo-satellieten geleverd. Russisch onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. Al Airbus en APP hebben respectievelijk het motorframe en de ont- 3 uur en 39 minuten na de lancering koppelt de Progress aan de stekers van de eerste trap van de Ariane-5 gebouwd. Pirs module. Dit is de snelste vlucht ooit van een Progress naar een ruimtestation. 25 juli 2018 | 11:39 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Vandenberg 15 juli 2018 De eerste trap landt op een drijvend platform voor de kust. Het onbemande vrachtschip Cygnus OA-9, nu volgeladen met • Iridium NEXT-56 t/m -65 • COSPAR: 2018-061A t/m -061J afval, wordt losgekoppeld en begint aan een zelfstandige vlucht. Amerikaanse commerciële communicatiesatellieten. De kunstmanen, elk met een massa van 800 kg, zijn gebouwd door 22 juli 2018 | 05:50 uur Thales Alenia Space en Orbital ATK. Uiteindelijk zullen de satel- Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral lieten in een operationele baan op 780 km met een inclinatie De eerste trap landt op een drijvend platform in de Atlantische van 86,7° geplaatst worden. Oceaan. Bradford heeft acht zonnesensoren aan elk van de satel- • Telstar-19V • COSPAR: 2018-059A lieten geleverd. Amerikaanse commerciële geostationaire communicatiesatelliet, gebouwd door SSL. Met 7075 kg is dit de zwaarste geosta- 29 juli 2018 | 03:56 uur tionaire communicatiekunstmaan tot nu toe gelanceerd. Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang • Beidou DW-33 & -34 • COSPAR: 2018-062A & -062B 25 juli 2018 | 11:25 uur Twee Chinese navigatiesatellieten. De kunstmanen worden in Draagraket: Ariane-5ES • Lanceerplaats: Kourou een geosynchrone baan met een inclinatie van 55° geplaatst. Laatst geplande vlucht van de Ariane-5ES variant. Deze versie heeft een tweede trap op basis van niet-cryogene hypergolische 30 juli 2018 stuwstoffen, die dus nu haar laatste vlucht maakt. Het vrachtschip Cygnus OA-9 verlaat haar omloopbaan en ver- • Galileo-23, -24, -25 & -26 • COSPAR: 2018-060A, -060B, -060C brandt in de atmosfeer boven de zuidelijke Grote Oceaan. & -060D Europese civiele navigatiesatellieten. 10de Galileo lancering en 31 juli 2018 | 03:00 uur de 3de in een rij op een Ariane 5. De kunstmanen worden in een Draagraket: Chang Zheng-4B • Lanceerplaats: Taiyuan cirkelvormige operationele baan op een hoogte van 23.616 km • Gaofen-11 • COSPAR: 2018-063A met een inclinatie van 56° gebracht. Dit zijn de laatste satel- Chinese civiele aardobservatiesatelliet. In een zonsynchrone lieten uit de zogenaamde batch 2 order, waarmee in totaal baan (247 km x 693 km x 97,4°).

Ruimtevaart 2018 | 4 47 De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discus- sies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activiteiten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als wetenschapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaatschap en bedrijfslidmaatschap: zie website.