I Et Europa Truet Av Krig Og Fascisme Fikk Kravet Om Frihet En Sentral Plass - Ikke Bare På Fasaden Av Det Gamle Folkets Hus I Oslo
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
* I et Europa truet av krig og fascisme fikk kravet om frihet en sentral plass - ikke bare på fasaden av det gamle Folkets Hus i Oslo. Få ante at 1. maidemonstrasjonen i 1939 skulle bli den siste i et fritt Norge. (Foto: Arbeiderbevegelsens Arkiv og Bibliotek) 9 TFAH nr. 2186 129 Etter fem okkupasjonsår ble Norge atter fritt i mai 1945, en uke etter arbeiderbeve gelsens store demonstrasjonsdag. Den kunne bare feires i Sør-Varanger i det befridde Øst-Finnmark. Da 1. maifeiringen i 1946 ble gjenopptatt, gjaldt demon strantenes takk dem som falt for friheten. (Foto: Arbeiderbevegelsens Arkiv og Bibliotek) 130 Tidsskrift for arbeiderbevegelsens historie,2, 1986 Hallvard Tjelmeland Politikk og Om ulike syn på dei sosiale drivkreftene bak dan ninga av regjeringa Nygaardsvold Vi har bak oss eit femtiårsjubileum for danninga av den første varige arbeidarregjeringa - regjeringa Nygaardsvold. Denne regjeringa fekk som kjend eit parlamentarisk arbeidsgrunnlag gjennom eit kriseforlik med Bondepartiet, ein av arbeidarrørslas argaste motstandarar i mellomkrigstida. 1 1935 vart også Hovud avtalen mellom LO og NAF inngått, ein avtale som varsla eit samarbeidsklima mellom representantane for dei to hovudklassane i samfunnet. 1935 er såleis eit årstalsom ruvari norsk arbeidar- rørslehistorie. Hovudavtalen og regjeringsskiftet i 1935 blir vel av dei fleste sett på som følgjer av endringar i parti og fagrørsle i tida før. Men i den politiske retorikken og som symbol er det året 1935 som står fram, og det er ikkje så merkeleg. For folk flest var det sjølve regimeskiftet og den nye politikken som verkeleg vart lagt merke til, og det er meir resultatet av ei utvikling enn årsakene til denne som vil stå i sentrum når politiske storhendingar skal få sin plass i det historiske medvitet. Temaet for denne artikkelen er dei ulike perspektiva regjerings- danninga og Hovudavtalen i 1935 har blitt sett i -frå den tida då dei strategiske diskusjonane omkring dette stod og fram til i dag. Særleg vil eg gå inn på dei ulike oppfatningane av det sosiale grunnlaget for det nye regimet, kva klassekrefter det representerte. Vi kan også seia at det dreier seg om forholdet mellom politikk og historie, for eit poeng i den vidare framstillinga er nettopp korleis vurderinga av kva grunnlag Nygaardsvoldregjeringa stod på slett ikkje er uavhengig av dei strategiske tankane til historikaren sjølv. 131 Dette vil jo særleg gjelda dei historikarane som på ein eller annan måte sjølv knyttar an til arbeidarrørsla. Eg meiner det skulle vera mogleg å sjå tre slike strategiske grunnhaldningar bak vurderinga av dei sosiale drivkrefter bak Nygaardsvold-regjeringa. Det er ei vurdering av både regjeringsdanning og Hovudavtale som eit kompromiss mellom ulike klassar, arbeidarklassen pa den eine sida og småborgar skap et (på det politiske planet) og borgarskapet (Hovudavtalen) på den andre sida. For det andre vil det vera somme som ser regjeringsovertakinga som ein seier for ein bestemt klasseallianse, ei frukt av ein raud-grønn allianse. Og endeleg vil det vera dei som ser regjeringsmakta som tufta på stemmemak- ein simeringsstrategi, som ein maktovertaking på grunnlag av ei fol- kefleirtalsline rett og slett. Det var klart for alle fløyar i Det norske Arbeidarpartiet etter valnederlaget og krisegjennomslaget i 1930 at den reine arbeidaris- men ikkje lenger dugde som ideologisk plattform. Trass i at arbeidarrørsla stod i ein defensiv situasjon fram til oppgangen starta på slutten av 20-talet, var det innkapslingsstrategien som herska. Samlinga i 1927 bar rett nok teikn til ei vending på dette punktet i retning av ein tradisjonell sosialdemokratisk kompromiss- strategi. Men oppgangen ga luft til venstretranmælismens segl, og taktikken i samband med regjeringsovertakinga i 1928 og dei utfordrande programendringane i 1930 bar bod om at det stadig var dei økonomiske organisasjonane som skulle sikra arbeidarklassens posisjonar. Edvard Bull advarte mot at partiet skulle bli eit «folke- hotell» som einkvar kunne innretta seg i som det måtte høva. Partiet måtte styrka profilen som eit klasseparti, og han under- strekte dette med dei kjende fråsegnene om det borgerlige demo kratiet som ei overtruisk frase. Valnederlaget og den sterkt aukande arbeidsløysa slo lufta ut av den offensive tranmælismen, og partiet gjekk inn i ein ransakingsfase. Vi kjenner alle til korleis partiet skifta strategi i regjeringsspørsmålet og satsa på ei politisk mobilisering etter at massearbeidsløysa hadde gjort den faglege utsiktslaus. Som i andre land var det også i Norge forlengst klart at arbeidarklassen ikkje kunna danna eit folkefleirtal på eiga hand. Det var ikkje slik at utviklinga ubønnhøyrleg gjekk i retning av eit 132 toklassesamfunn.1 Under dei rådande økonomiske og politiske forhold på 30-talet var det uråd å stå hardt på at arbeidarklassen skulle tvinga gjennom sine interesser på tvers av alle andre klassar og lag. Verken det reaksjonære klimaet i Norge eller utviklinga i Sovjetunionen oppmuntra til slike tankar. Forsvararane av tesen om proletariatets diktatur vart då også utover på 30-talet redusert til ei utgruppe.2 Det var altså klart at arbeidarklassen måtte søka forbundsfeller, for det var gjennom politisk mobilisering at arbeidarklassen kunne flytta posisjonane framover i denne krisetida. Vi kan identifisera i det minste tre hovudposisjonar, endå om dei delvis glir over i kvarandre. Det var ein tendens som ville understreka at partiet stod framfor andre parti i at det ikkje var bunde til klasseinteresser, men representerte den reine fornufta så å seia - til skilnad frå borgarleg ufomuft. Det vil seia ei retning som ville nedtona klassekamp- preget til fordel for ein meir allmenn appell. Det var vidare ein tendens som ville betona nødvendet av kompromiss mellom arbeidarklassen og andre klasseinteresser, men som nettopp såg det som eit medvite kompromiss mellom ulike interesser. Endeleg var det ein fløy som såg eit grunnleggjande interessefellesskap mellom arbeidarklassen og det landlege småborgarskapet. Vidare må vi tru at dei ulike strategiane og ulike ideane om kva som var det sosiale grunnlaget for ein ny politikk ikkje bare dreia seg om valtaktikk, men også om kva slags ideal og kva samfunn ein ville styra fram mot. Frå desse ulike samtidige vurderingane går det liner framover til etterkrigstidas historiske tilbakeblikk på den første varige arbeidarregjeringa, og etterkrigstidas politiske hald ningar. «Arbeider - bonde...» Ideen om at det er grunnlag for ein varig allianse mellom arbeidarklassen og bøndene var ikkje ny på 30-talet. Det var vanleg tankegods i den politiske agitasjonen, særleg når veljarane på landsbygda skulle mobiliserast. Men det er først og fremst til Halvdan Koht vi må venda oss når vi skal finna ideologen bak perspektivet med raud-grønn allianse i norsk arbeidarrørsle, og det 133 Arbeider, bonde, våre hære de største er, som stevner frem! 1. mai på Sel i Gudbrandsdalen i 1910. er hos han vi først og klarast ser regjeringsdanninga i 1935 i eit slikt perspektiv. Den berande tanken gjennom heile Koht sin forfattarskap var trua på at det var eit harmonisk mål for historia. Det var ein uunngåeleg tendens i retning av forsoning mellom samfunns- klassane etter kvart som dei lågaste klassane kjempa til seg del i statsmakta. På den måten vart nasjonen «større og rikare»3, og demokratiet stadig utvida i retning sosialisme - for sosialismen var nettopp den sterke staten som kunne forsona dei ulike klasseinteressene.4 Fram til vårt århundre var det bøndene som var «den trauste beremakta alt ifrå den tida aristokratiet sveik».5 På tvers av den unasjonale kapitalistklassen bidrog bonderørsla til at «Noreg tok til å bli norsk att». Den nasjonale samlinga var likevel ikkje fullenda før arbeidarklassen hadde kjempa til seg del i sam funnsmakta. Også arbeidarane si reising var klassekamp, men denne klassekampen førte ikkje nødvendigvis til uforsonlege mot setningar, for motsetningane var ikkje uforsonlege. Klassereising 134 . og Sporveisarbeidernes oppmarsj i Storgata i Oslo i 1934 (Foto: Arbeiderbevegelsens Arkiv og Bibliotek) gjennom politisk mobilisering måtte stå fram i «ein bunad av ålmenne prinsipp».6 Arbeidarrørsla sin kamp for sosialismen vart såleis eit historisk sluttprodukt i utviklinga fram mot nasjonal harmoni: «Arbeidarreisinga har heller ikkje kunna nøgje seg med berre klassekrav for arbeidarane; ho har skapt ein sosialistisk eller kommunistisk politikk som går ut på å samle heile folke i det økonomiske arbeide. Med andre ord: med bondereisinga fekk vi eit nasjonalt program i politikk og åndsliv, - med arbeidarreisinga har vi fått eit nasjonalt program i arbeids- og næringslive. Det er ei bein historisk line i folkevoksteren vår fram til kommunismen».7 Det er klart at Koht her ideologisk sett hadde eit bein både i bonderørsle og i arbeidarrørsle. Den historiefilosofiske konstruk sjonen var ein måte å sameina desse tendensane på. Det var ein freistnad på å skapa ein syntese av det nasjonale samlingsper- spektivet frå venstrehistorikaren J. E. Sars og ei meir konfliktorien- tert «marxistisk» tilnærming som klasseskjerpinga etter unions oppløysinga ga grunnlag for.8 Trass i det politiske engasjementet i 135 ei arbeidarrørsle som meir og meir kom i motsetnad til breie lag av bondestanden, heldt Koht fast på si romantiske dyrking av bonden. Den underliggjande anti-industrialismen kjem klart fram i føl gjande sitat frå 1921: «Kjærleiken til jorda, den seige ætte- og odelskjensla, er makter som ikkje berre har hjelpt til å halda oppe sjølve bondesamfundet, men som