Prace Komisji Środkowoeuropejskiej Pau
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
PRACE KOMISJI ŚRODKOWOEUROPEJSKIEJ PAU POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI WYDZIAŁ HISTORYCZNO-FILOZOFICZNY PRACE KOMISJI ŚRODKOWOEUROPEJSKIEJ PAU TOM XXII POD REDAKCJĄ JANA MACHNIKA i IRENY STAWOWY-KAWKI KRAKÓW 2014 Recenzenci: Damir Agičić – Uniwersytet w Zagrzebiu, Wojciech Iwańczak – Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Jędrzej Paszkiewicz – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Jan Rychlík – Uniwersytet Karola w Pradze Rada Naukowa: Jerzy Wyrozumski – PAU, Krzysztof Baczkowski – PAU, Andrzej Essen – Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Antoni Furdal – Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Mirosław Dymarski – Uniwersytet Wrocławski, Jan Němeček – Instytut Historii Czeskiej Akademii Nauk, Katerina Todoroska – Instytut Historii Narodowej w Skopiu Redaktorzy naczelni: Jan Machnik, Irena Stawowy-Kawka Redaktor językowy i techniczny: Małgorzata Święch-Płonka Redaktor statystyczny: Mirella Korzeniewska-Wiszniewska Skład i łamanie: Edycja © Copyright by Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2014 Dystrybucja: PAU, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków e-mail: [email protected] www.pau.krakow.pl ISSN 1233-0558 Obj. ark. wyd. 13,5; ark. druk. 10,4 SPIS TREŚCI Janusz Smołucha, Kwestia turecka i jej wpływ na politykę państw Europy Środkowej w 2. połowie XV w. ..................................... 7 Tomasz Graff, Wizja polityczna Zbigniewa Oleśnickiego w okresie bezkrólewia po śmierci Władysława III ................................... 21 Makedonka Mitrova, The Balkan Wars and Ottoman Macedonia: the Spatial Context of the National Programmes of Serbia, Greece and Bulgaria ............... 45 Dragi Gjorgiev, Maria Pandevska, The Name and Labeling in Ottoman Macedonia as a Discourse of the Propagandas for the Balkan Wars ................. 59 Konrad Sebastian Morawski, Umowy polsko-jugosłowiańskie (1919–1934): partner- stwo słowiańskie a nieuregulowane kwestie międzynarodowe ............... 73 Antoine Marès, La perception de l’Europe centrale en France et la recherche historique au XXe siècle ........................................ 91 Józef Łaptos, Gdy UNRRA tworzyła katedry. Uniwersytet w Monachium dla środkowo- europejskich dipisów (1945–1948) ............................. 105 Irena Stawowy-Kawka, Miejsce ludności muzułmańskiej w Macedonii – przemiany i perspektywy ........................................ 121 Paweł Płaneta, Amerykańska „dyplomacja medialna” wobec konfl iktów zbrojnych na Bałkanach na przykładzie wojny w Bośni oraz interwencji NATO w Kosowie w latach 90. XX wieku .......................................... 137 POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI TOM XXII PRACE KOMISJI ŚRODKOWOEUROPEJSKIEJ PAU 2014 JANUSZ SMOŁUCHA KWESTIA TURECKA I JEJ WPŁYW NA POLITYKĘ PAŃSTW EUROPY ŚRODKOWEJ W 2. POŁOWIE XV W. Epoka późnych krucjat, tych z przełomu wieków średnich i epoki nowożytnej, od wielu już lat jest jednym z tematów wyjątkowo często poruszanych przez historyków. Wpływ na to zainteresowanie mają wieloaspektowe przemiany polityczne, kulturalne, religijne i gospodarcze, które dokonywały się na pograniczach cywilizacji chrześcijańskiej i muzułmańskiej. Turcja wraz z sukcesami swoich podbojów na Bałkanach pod koniec XIV w. dotarła do granic Królestwa Węgier. W następnych dziesięcioleciach jej potęga zagroziła również Polsce i Czechom. Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza podobieństw i różnic w podejściu do tureckiego zagrożenia w wymienionych wyżej kra- jach. Spróbuję też odpowiedzieć na pytanie, czy w ówczesnych warunkach istniała szansa na polityczne i militarne współdziałanie państw Europy Środkowej przeciwko Turkom. Znawcy przedmiotu zwracają uwagę na to, iż pod koniec wieków średnich zmienił się główny cel krucjaty, którym w pierwszym okresie było odzyskanie dla chrześcijan Jerozo- limy1. Wojny z Turkami przestały mieć związek z ochroną świętych miejsc w Palestynie2. Dla krzyżowców z XV w. zbrojne wyprawy na Wschód z lat 1096–1291 były jedynie da- leką inspiracją. Nie zapominano jednak o bohaterach doby pierwszych krucjat: Gotfrydzie z Bouillon, Rajmundzie z Tuluzy, czy Boemundzie z Tarentu. Ich imiona pojawiają się w pismach nawołujących do podjęcia wojny świętej z wyznawcami islamu jeszcze w XV i w XVI w.3 Jak przypuszcza Norman Housley, działo się tak dlatego, że sława współczes- 1 Na temat idei krucjat zob. C. Erdmann, Die Entstehung des Kreuzzugsgedankes, Stuttgart 1935; A. Dupront, La chrétienté et l‘idée de croisade, t. 1, Paris 1954; K.M. Setton, A History of the Crusades, t. 1, University of Pensylvania Press, 1955, s. 3 i n. 2 Wezwania do odzyskania Jerozolimy były formułowane na wszystkich soborach powszechnych w XIII i XIV w. Po raz ostatni na soborze w Vienne (1311–1312). J. D r a bina, Wezwania średniowiecznych soborów powszechnych do wypraw krzyżowych do Palestyny, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia Religiologica, 36, 2003, s. 104–106. Pod koniec średniowiecza zmienił się stosunek ludzi Zachodu do Jerozo- limy, która utraciła dawne znaczenie religijne i zarazem symboliczne. B. Hamilton, The Impact of Crusader Jerusalem on Western Christendom, The Catholic Historical Review, 80/4, 1994, s. 712–713. 3 D. Mertens, Claromontani passagii exemplum. Papst Urban II. und der erste Kreuzzug in der Tür- kenkriegspropaganda des Renaissance-Humanismus, [w:] Europa und die Türken in der Renaissance, Hrsg. 8 JANUSZ SMOŁUCHA nych bojowników walk z Turkami: Jana Hunyadyego czy Jerzego Kastrioty Skanderbega nie zdołała się jeszcze utrwalić w powszechnej świadomości4. Kolejną ważną cechą późnych krucjat było wymknięcie się ich organizacji spod kontroli Stolicy Apostolskiej. Dostrzec to można na przykładzie postępów rekonkwisty w Hiszpanii, jak również analizując przebieg tzw. „krucjat północnych”, organizowanych w basenie Morza Bałtyckiego przez rycerstwo niemieckie. Także w organizacji krucjat przeciwko heretykom – m.in. katarom w południowej Francji, rola kurii rzymskiej ograni- czała się często jedynie do kwestii formalnych. Powodem tej sytuacji stał się zauważalny w późnym średniowieczu upadek autorytetu Stolicy Apostolskiej. Wkrótce po wycofaniu się krzyżowców z Ziemi Świętej papiestwo popadło w niewolę awiniońską, a następnie w kryzys wywołany wielką schizmą zachodnią. W konsekwencji przez długie dziesięcio- lecia kuria rzymska nie była zdolna do kontynuowania tradycyjnej polityki krucjatowej. Na odzyskanie dawnej pozycji papieży wpływ miało zakończenie wielkiej schizmy na soborze w Konstancji (1414–1418) i pojawienie się na tronie wybitnych jednostek dążą- cych do odzyskania przywódczej roli w świecie chrześcijańskim: Marcina V (1417–1431), a zwłaszcza jego następcy Eugeniusza IV (1431–1447). Papież ten krucjatę traktował jako ważne narzędzie polityki i wykorzystywał ją nie tylko do umocnienia swojej władzy monarchicznej, ale również do rozstrzygania spraw wewnętrznych w Kościele5. W tym czasie dla państw zachodniej Europy rozwiązanie wewnętrznych problemów było o wie- le ważniejsze niż walka na odległym froncie w obronie wiary. Dlatego w polityce kurii rzymskiej ich miejsce zajęły królestwa tzw. Młodszej Europy: Węgry, Polska i Czechy. W krajach tych w XIV w. rozpoczęły się przemiany polityczne, gospodarcze i kulturowe, które zadecydowały o ich awansie cywilizacyjnym. Zjawiska integracji w obrębie bloku państw środkowoeuropejskich przeważały nad odśrodkowymi i zdecydowały o odmien- ności kulturowej tego regionu6. Zarówno Węgry jak i Polska postrzegane były w późnym średniowieczu jako przykładne kraje katolickie. Kolejni władcy uznawali obediencję pa- pieży rzymskich, na znak czego ich poddani płacili daninę zwaną świętopietrzem. Jedy- nie Czechy – trawione w XV w. przez rewolucję społeczną i religijną, zapoczątkowaną wystąpieniem Jana Husa, wyłamywały się z tego idealnego obrazu. Ze względu jednak na olbrzymi potencjał militarny (najlepszą piechotę tamtej doby), Stolica Apostolska we wszelkich planach wojennych przeciwko Turcji uwzględniała udział bitnych oddziałów czeskich7. Państwa Europy Środkowej, choć rozległe terytorialnie, nie mogły się równać z potencjałem gospodarczym i militarnym Turcji osmańskiej. Na dodatek każde z nich borykało się z rozlicznymi problemami w stosunkach ze swoimi sąsiadami. Nawet najsil- B. Guthmüller, W. Kühlmann, Tübingen 2000, s. 65–78. O przywódcach I krucjaty przypomniał zebranym na antytureckim kongresie w Mantui w 1459 r. papież Pius II. N. B i saha, Pope Pius II and the Crusade, [w:] Crusading in the Fifteenth Century. Massage and Impact, ed. N. Housley, Basingstoke 2004, s. 43–44. 4 N. Housley, Crusading and the Ottoman Threat 1453–1505, Oxford 2013, s. 26–27. 5 Na temat polityki papieskiej wobec kwestii Wschodu zob. K. M. Setton, The Papacy and the Levant (1204–1571), t. 2, Philadelphia 1978, s. 39 i n. 6 Więcej na ten temat zob. K. Baczkowski, Specyfi ka rozwoju Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1386–1526, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne, 80, 1985, s. 25–42. 7 Przez wiele lat głównym celem dyplomacji papieskiej w odniesieniu do Królestwa Czech było zawar- cie takiego porozumienia, które umożliwiałoby udział jego armii w wojnie z Turcją. Więcej na ten temat zob. J. Smołucha, Polityka Kurii Rzymskiej za pontyfi katu Piusa II (1458–1464) wobec Czech i krajów sąsiednich. Z dziejów dyplomacji papieskiej w XV wieku, Kraków 2008, s. 63 i n. Kwestia turecka i jej wpływ na politykę państw Europy Środkowej w drugiej połowie XV wieku 9 niejsze z nich, Węgry miały nieustanne trudności w utrzymaniu zwierzchności nad mały- mi państewkami bałkańskimi. Przykładem na to są opozycyjne działania Wołoszczyzny oraz Serbii. Uciekały się one nieraz