Oppdragsnamn: Engebøprosjektet. Reguleringsplan for vassleidning Skorva - Engebø Oppdragsnummer: 601608-01 Skriven av: Kjell Arne Valvik Dato: 14.12.2018 Tilgang: Open

Reguleringsplan for vassleidning Skorva – Engebø, konsekvensvurdering fagtema kulturminne og kulturmiljø

1. PLAN- OG INFLUENSOMRÅDET ...... 1 1.1. Plan- influensområdet ...... 1 1.2. Tiltaket ...... 2

2. METODE ...... 3 2.1. Kriterier for verdi ...... 4 2.2. Kriterier for omfang (verknad) ...... 5 2.3. Kriterier for konsekvens ...... 5

3. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ ...... 6 3.1. Definisjon av tema ...... 6 3.2. Datagrunnlag ...... 7

4. KONSEKVENSVURDERING ...... 8 4.1. Verdi ...... 8 4.1.1. KM1 Hegreneset ...... 8 4.1.2. KM2 Vevring ...... 10 4.2. Vurdering av omfang og konsekvens ...... 14 4.2.1. Regulert alternativ for vassleidning ...... 14 4.2.2. Samanstilling av resultata ...... 15 4.2.3. Samla konsekvensvurdering for alternativet ...... 16 4.3. Anleggsfasen ...... 16 4.4. Avbøtande tiltak ...... 16

5. KJELDER ...... 16

1. PLAN- OG INFLUENSOMRÅDET

1.1. Plan- influensområdet Planområdet omfattar det totale området som vert påverka av dei vassleidningstraseen. I arbeidet med deltema kulturminne og kulturmiljø er det i tillegg naudsynt å sjå på eit litt større utgreiingsområde enn sjølve planområdet; influensområdet, slik at heilskapen og samanhengar i

side 1 av 17

NOTAT området kjem fram. Med influensområde meiner ein eit større område der verknadane av tiltaka kan virke inn på kulturminne og kulturmiljø.

1.2. Tiltaket Vassleidninga vert litt over 7 km lang frå Skorva (Nedre Markevatn kraftverk) til Vevringtunnelen, der planområdet vert avslutta. Det er avtalt med kraftselskapet SFE at ein høgspent kraftkabel skal følgje traséen heile vegen. Formålet med kabelen er å forsyne Engebøprosjektet, og samtidig auke forsyningssikkerheita både for gruveprosjektet og regionen elles. Følgjene av kraftkabelen er at luftlinja mellom Årsetfjellet og Indre Vevring skal fjernast. I tillegg skal luftlinja mellom Gjelsvika og Hegreneset takast vekk, då Hegreneset vert forsynt frå den nye kabelen. Med kraftkabelen kjem også fem nye trafostasjonar langs traséen. Desse tek spenninga ned til lågspentnettet. Kraftkabelstrekninga vert såleis totalt sett litt lengre, då den skal innom trafoane som er plassert med noko avstand frå vassleidningstraséen. Det er ønskeleg at telekablar i området også vert lagt i same grøfta, slik at ytterlegare luftlinjer kan sanerast. Det er førebels ikkje inngått avtalar med kabeleigarane. Planlagd vassleidning går frå Skorva rett i sjøen og kryssar Gjelsvika (1600 m) før den går på land ved Hegreneset. På Hegreneset (500 m) kryssar den hovudsakleg dyrka mark før den går ut att i Førdefjorden. Med 340 m djupne vert Førdefjorden kryssa (1400 m) før leidninga går i land igjen på Apalsetneset. Her ifrå fylgjer den Fylkesveg 611 gjennom Årset, Ytre og Indre Vevring og vidare til Vevringtunnelen. Vassleidninga vil vere eit heilsveist og elastisk røyr av polyetylenplast (PE). I sjø er det tenkt to parallelle røyr med ytre dimensjon på 250 mm. Desse vert vekta med betonglodd med ca. dobbel diameter i forhold til røyrdimensjonen. Lodda vert hekta på røyret for ca. kvar andre meter. På land på nordsida av Førdefjorden er det planlagt berre eitt vassrøyr – med ytre dimensjon på 315 mm. Dette vert lagt i grøft 1,5 – 2 m under terrenget. Kabelen kjem ein halv meter høgare. Kryssinga av Hegreneset vert utført etter same grøfteprinsipp, men med to 250 mm røyr slik som i sjø. Dette vert gjort for å unngå kummar ved landtaka, for å forenkla anlegget, og slik at landskapet skal framstå utan synlege tekniske installasjonar. Det vert fire landtak, der tre av dei er bratte svaberg i strandsona. Det fjerde er stranda sør på Hegreneset, der leidningane kan gravast ned i lausmassar både i vatn og på land, og slik sett etablerast utan at tiltaket i driftsfasen blir synleg i landskapet. For dei tre andre må det sprengast grøft frå ca. ein meter under lægste lågvatn (LLV), slik at leidningane ikkje vert synlege. Grøfta vert dekka med store stein. Sidan det er bratt, kan det hende at grøftefyllinga må utførast som plastring. Alternativt kan innstøyping i betong kombinerast med steinfylling. Utføringa må i alle tilfelle gjerast med omsyn til det beste visuelle intrykket. Frå ca. ein meter under LLV til minus 10 m, vert leidningane klamra fast med kjetting og fjellboltar, truleg to klammer per landtak. Langs traséen på land må det byggast vasskummar for å skape eit driftsoptimalt system og sikre god flyt. Førebels ligg det an til å bli totalt 5-6 vasskummar, ein ved høgbrekket på Hegreneset, ein ved landtaket på Apalsetneset, ein ved Vevring sentrum for mogleg uttak av vatn og 2-3 elles på høgbrekk langs traseén på Vevringsida. For alle kummar vil berre kumloket vere synleg. I somme tilfelle vil det vera aktuelt å dekka loka med jord/torv. Kraftkabelen vil ha behov for trekkekummar. Omfanget er førebels ikkje avklart. Anleggsarbeidet vil ta i bruk større areal enn sjølve anlegget. Det vil verte behov for riggområde, tilkomstar, areal for rankar med jord og stein, og det kan bli ein del køyring på etablerte vegar. Tilkomstane skal så langt som mogeleg basere seg på eksisterande bilvegar og landbruksvegar. Dei etablerte tilkomstane blir utbetra for å tåle større belastning og får soleis auka kvalitet. Døme på slike anleggstilkomstar er landbruksveg til høgbrekket på Hegrenes, landbruksveg til nausta på side 2 av 17

NOTAT

Hegrenes og mogleg veg (i regulert anlegg/rigg-område) ned til nausta/bustaden ved sjøen på Apalset. På Hegreneset vil eit riggområde (3000 – 4000 m2) på udyrka mark bli planert for mellombels lager og tilverking. Etter anleggsperioden skal området dekkast med matjord for å kunne dyrkast. Ved Vevringtunnelen finst eit planert areal, eigna som riggområde. Dette vil truleg også takast i bruk i anleggsperioden. På Vevringsida og langs Fv 611 vert grøftetraséen så nær vegen som praktisk mogleg, men ikkje slik at køyrevegen kan ta skade av arbeidet. I fyllingsskråningar på nedsida av vegen, kan det bli aktuelt med oppfylling i terrenget slik at sideområdet med grøft vert liggande høgare enn i dag. I somme skjeringar vert fjellet fjerna slik at sikt- og sikkerheitssonene for køyrevegen vert betra. Ved sentrum og vidare austover kan arbeidet med røyr- og kabelgrøft gje moglegheit for å byggje fortau, men arbeidet med vegoverbygning til fortauet er førebels ikkje med i dette tiltaket.

Figur 1-1. Reguleringsplan for vassleidning Skorva - Engebø syner tiltaka som er konsekvensvurdert. Utkast 04.10.2018.

2. METODE Konsekvensvurderinga vert utarbeidd med utgangspunkt i Statens vegvesen si handbok V712 (2014). Planprogrammet stiller ikkje krav om at handbok V712 skal følgjast fullt ut. Konsekvensvurderinga for kulturminne og kulturmiljø vert vurdert ved ein systematisk gjennomgang av verdi, omfang og konsekvens.

side 3 av 17

NOTAT

2.1. Kriterier for verdi Det første steget i konsekvensutgreiinga er å skildre og vurdere området sine karaktertrekk og verdi innafor temaet. Verdien blir fastsett langs ein trinnlaus skala som spenner frå liten til stor verdi.

Liten Middels Stor |------|------|------| ▲

Vurdering av verdi er grunna på kriteria i Statens vegvesen si handbok V712. Eit utdrag av dei relevante kriteria er vist i tabellen under. Tabell 2-1. Kriterier for verdisetting av kulturminner og kulturmiljø (HB V712).

Kulturminnelova gjev ein brei definisjon av kva som er kulturminne og kulturmiljø. Dette betyr ikkje at alle kulturminne eller kulturmiljø kan eller skal vernast. I forvaltninga av kulturminne vert det lagt vekt på at mangfaldet av kulturmiljø og kulturminne skal takast vare på, og at eit representativt utval skal prioriterast for vern. Det skal leggast vekt på kulturhistoriske samanhengar framfor enkeltobjekt. Grunnlaget for å verne kulturminne og kulturmiljø er at dei har verdi som kjelder til kunnskap, som grunnlag for oppleving og som ressurs for bruk. Ved vurdering av kulturminnet sin kunnskapsverdi skal representativitet, samanheng/miljø, autentisitet og fysisk tilstand vurderast. Menneska opplever

side 4 av 17

NOTAT kulturminne og kulturmiljø på kvar sin måte. Opplevingane heng blant anna saman med kunnskap, haldningar og tilknyting til staden. Kulturminna er med på å vise kontinuitet og endring i det fysiske miljøet og gir staden karakter. Mange kulturminne og kulturmiljø er i dagleg bruk, og har på denne måten verdi som bruksressurs i seg sjølv. I samband med friluftsliv og turisme inngår kulturminna som ein del av opplevingane, og kan såleis også ha pedagogisk verdi. Kulturminna er med andre ord ein indirekte ressurs som gir grunnlag for næringsutvikling. Dei ulike kriteria knytt til vurderinga av kunnskaps- og opplevingsverdiar kan ofte overlappe kvarandre. Kva kriterium som det vert lagt mest vekt på, er derfor avhengig av dei aktuelle kulturminna eller kulturmiljøa. Kunnskapsverdiane vert vektlagt ved vurderingar av nasjonale interesser. Verdivurderinga er halden på eit generelt nivå.

2.2. Kriterier for omfang (verknad) Del to i vurderinga består i å vurdere omfanget eller verknaden av tiltaket. Med omfang meiner ein ei vurdering av kor og i kva grad eit område vert påverka. Omfanget vert vurdert for dei same områda som er verdivurdert, og vert vurdert i forhold til dagen situasjon (0-alternativet). Omfangsvurderinga vert vist på ein glidande skala frå stort negativt til stort positivt omfang. Vurderinga skal visast på ein figur der omfanget vert markert med ei pil på ein linjal, sjå figur under. Det kan vere behov for å nyansere omfangsvurderingane ytterlegare. Det kan ein gjera ved at pila vert flytta til høgre eller venstre innan ein kategori. Linjalen er samanfallande med y-aksen i konsekvensvifta vist under. Figuren under viser dei ulike kategoriane som omfangsvurderinga kan delast inn i. Ved ei positiv vurdering, skal det takast stilling til om tiltaket fører til noko forbetring, forbetring eller stor forbetring for eit delområde. Ved ei negativ vurdering skal det takast stilling til om tiltaket vil føre til noko forringing, forringing eller øydelegging for eit delområde.

Figur 2-2-1: Skala for vurdering av omfang. Skalaen er glidande og pila skal flyttast oppover eller nedover for å nyansere omfangsvurderingane. Pila illustrerer graden av påverknad på området.

2.3. Kriterier for konsekvens Med utgangspunkt i verdi og omfang, vert konsekvensen fastsett for det enkelte delområdet ved hjelp at konsekvensvifta i Statens vegvesen si handbok V712, sjå figur under. Konsekvensen vert vist på ein skala frå svært negativ til svært positiv konsekvens. Med utgangspunkt i fastsett konsekvens for dei enkelte delområda, fastset ein samla konsekvens av tiltaket.

side 5 av 17

NOTAT

Figur 2-2. Konsekvensvifte, her finn ein konsekvensgrad ved samanstilling av verdi og omfang. Handbok V712

Meget stor positiv konsekvens + + + + Ingen / liten negativ konsekvens 0 / - Stor / meget stor positiv konsekvens + + +/ + + + + Liten negativ konsekvens - Stor positiv konsekvens + + + Liten / middels negativ konsekvens - / -- Middels / stor positiv konsekvens + + /+ + + Middels negativ konsekvens - - Middels positiv konsekvens ++ Middels / stor negativ konsekvens - - / - - - Liten / middels positiv konsekvens + / ++ Stor negativ konsekvens - - - Liten positiv konsekvens + Stor / meget stor negativ - - - / - - - - konsekvens Ingen / liten positiv konsekvens 0 / + Meget stor negativ konsekvens - - - - Ubetydelig konsekvens 0 Ikke relevant / det kartlagte området blir ikke berørt Figur 2-3. Karakteristikkar og fargekodar for konsekvens. Handbok V712.

Til slutt skal det gjerast greie for uvisse knytt til plan og vurderingar som kan ha innverknad på avgjerder i plansaka, og for forslag til avbøtande tiltak som kan redusere eventuelle negative verknader. Vi har elles samla inn data ved synfaring i felt, nytta tilsendt materiale frå fylkeskommunen/Bergens sjøfartsmuseum (rapportar frå kml. §9 registreringar) og søk i digitale og skriftlege kjelder for å tilføre utgreiinga eit godt datagrunnlag. I tillegg til Bergen sjøfartsmuseum sine dykkeundersøkingar ved landfalla, har det blitt utført ROV og Multistråle for vassleidningstraseen på sjøbotn. Dette har også vore eit nyttig grunnlag for utgreiinga og planarbeidet.

3. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ

3.1. Definisjon av tema Kulturminnelova definerer kulturminne som ”alle spor etter menneskelig aktivitet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til”. Dette kan vere side 6 av 17

NOTAT buplassar, graver, dyrkingslag, fangstanlegg, jernvinneanlegg, kyrkjer og kultstader, samt restar av mellomalderbyar. Med kulturmiljø meiner ein område der eitt eller fleire kulturminne inngår som ein del av ein større heilskap eller samanheng. Ei samla vurdering av eit område si kulturhistorie, kulturminne og tidsdjupne vil danne grunnlag for avgrensing av kulturmiljø. Omgrepet kulturmiljø famnar den samanhengen dei inngår i. Denne samanhengen er viktig for deira verdi som kulturminne. Det er ein nær samanheng mellom kulturmiljø og landskapstype. Forvaltninga skil mellom automatisk freda kulturminne (også kalla fornminne) og etterreformatoriske kulturminne. Fornminne er kulturminne eldre enn 1537 (reformasjonen). Også ståande bygningar og myntar eldre enn 1650 er å rekna som automatisk freda. Det same gjeld samiske kulturminne eldre enn 1917 og kulturminne i vatn og vassdrag som er eldre enn 100 år. Automatisk freding gjeld sjølve kulturminnet og ei sikringssone på minst fem meter omkring det, inntil rette forvaltningsmyndigheit har bestemt noko anna. Etterreformatoriske kulturminne, frå tida etter 1537, kan fredast etter vedtak. At eit kulturminne er freda betyr at det er underlagt kulturminnelova. Det finst ulike paragrafar i lova til bruk for ulike typar kulturminne og kulturmiljø. Freding vert vedteke av staten ved Riksantikvaren og gir kulturminnet eit sterkt vern. Ved nyare fredingsvedtak vil det liggje føre detaljerte føresegner for freding. Konsekvensvurderinga er gjennomført i samsvar med planprogrammet. Utgreiinga er ei samanfatning av dei opplysningar det er offentleg tilgang på i høve til kjente kulturmiljø i plan- og influensområdet. Metodisk bygger konsekvensutgreiinga på Statens vegvesen «håndbok V712» (Statens vegvesen 2014). Trinn 1 i ei konsekvensutgreiing er kartlegging og vurdering av verdiar, trinn 2 er omfangsvurdering og trinn 3 er konsekvensvurdering. Retningsliner i Riksantikvarens veileder (rapport nr. 31-2003) om ”Kulturminne og kulturmiljø i konsekvensutgreiingar” har vore rettleiande i dei faglege vurderingane som er gjort. Plan- og influensområde er delt inn i til saman to kulturmiljø som er presentert i kapittel 4.1, Desse er vurdert kvar for seg ut frå verdi, omfang (tiltakets påverknad) og konsekvens. Kriteria for avgrensing av kulturmiljø følgjer Riksantikvarens anbefalingar om at kulturminne har størst verdi i ein større heilskap. Inndelinga av kulturmiljøa viser at kulturminne som enkeltobjekt inngår i større kulturhistoriske strukturar som må sjåast i samanheng, og som står i en nær relasjon til kulturlandskapet dei er en del av. Gjenkjenning og avgrensing av kulturminne er basert på ei fagleg grunna vurdering og tolking av landskap og kulturhistoriske spor. Dei kulturhistoriske verdiane i området, og vurderingane knytt til desse, er lagt til grunn ved utvikling, val av alternativ og justeringar i planprosessen.

3.2. Datagrunnlag Som grunnlag for vurderingane er det henta inn dokumentasjon av kulturminne og kulturmiljø. Dokumentasjonen er basert på tilgjengelege kjelder og litteratur; Riksantikvarens nasjonale kulturminnebase «Askeladden» (https://askeladden.ra.no/Askeladden), nyare tids kulturminne (SEFRAK-registeret) og kulturlandskap (Miljødirektoratet, http://kart.naturbase.no/). I arealdelen til kommuneplanen for Askvoll er Hegreneset vist med omsynssone, bevaring kulturmiljø. Det har vore tett kontakt med kulturminneforvaltninga i Sogn og Fjordane fylkeskommune og Bergens sjøfartsmuseum. Kml. § 9 registreringar er gjennomført både på land og i sjø tidleg i planprosessen slik at resultata av desse kunne leggast til grunn i konsekvensvurderinga. Planområdet er synfare med omsyn på verdivurdering av kulturminne og avgrensing av kulturmiljø.

side 7 av 17

NOTAT

4. KONSEKVENSVURDERING

4.1. Verdi

4.1.1. KM1 Hegreneset Hegreneset er eit langt flatt nes på vestlege enden av halvøya på sørsida av Førdefjorden. Gjelsvika strekker seg inn på sørsida av neset.

Figur 4-1. Kulturmiljø 1, Hegreneset.

4.1.1.1. Freda kulturminne På Hegreneset ligger 8 lokalitetar med automatisk freda gravrøyser, to av dei er røysfelt med fleire røyser i samanheng. 5 av dei enkelståande røysene er tidfesta til bronsealder-jernalder, ei til jernalder. Dei to gravfelta med røyser er tidfesta til jernalder, det eine består av to røyser, og på det andre blei det på 50-talet registrert 18 røyser. Her er truleg fleire røyser på feltet. Røysene ligger på sørsida av den aust-vestgåande høgderyggen. Frå fleire av røysene og røysfelta er det godt utsyn i alle himmelretningar synslinjer. Dei fleste gravrøysene og områda de ligg i er i dag noko tilgrodd.

side 8 av 17

NOTAT

Figur 4-2. Gravhaugen ID 45717 sett frå gravfeltet ID 16056. Tunet på Hegrenes kan skimtast bak til høgre i biletet.

I seinare tid er det gjort gjenstandsfunn (m.a. steinøks) frå steinalder ute på Hegreneset.

4.1.1.2. Nyare tids kulturminne Det er registrert mange bygningar knytt til jordbruksbusetnaden på Hegreneset langt tilbake i tid. I tunet på Hegrenes er det bygningsmiljø med bygningar i hovudsak frå siste halvdel av 1800-talet. Tunet ligg fint til med det kulturhistorisk jordbrukslandskapet som strekker seg ned til sjøen i Nesavika i sør og ut mot Hegreneset i vest.

Figur 4-3. Tunet på Hegrenes med kulturhistorisk bygningsmiljø frå siste halvdel av 1800-talet.

side 9 av 17

NOTAT

Figur 4-4. Nesavika og Litleneset. På Litleneset ligg det automatisk freda langrøys og gravrøyser (ID 25749 og 16055). Skorven, med bygningsmiljø frå 1800-talet, på andre sida av Gjelsvika.

Det er nokre gamle segner knytt til Hegreneset. Til stadnamnet Kyrkjeberget er det knytt ei segn om ei kyrkje som skulle byggjast der i mellomalderen. Ein tømmerflake losna ei mørk haustnatt og dreiv bort til Vevring. Difor vart kyrkja reist der. På Rettarhogen skal ein bjørn ha teke ei kone av dage.

4.1.1.3. Samla verdivurdering Gardsstrukturen og det kulturhistoriske jordbrukslandskapet på Hegreneset er til dels godt bevart og i stor grad halde i hevd. Dei mange gravrøysene i området gir kulturmiljøet stor tidsdjupne, og viser områdets betyding langt tilbake i tid. Dette er det største røysfeltet langs Førdefjorden. Det er fleire røyser langs fjorden, spesielt lenger ut mot havet, men mange av dei er registrert som enkeltliggande og ikkje samla i felt. Landskapet røysene ligg i er i stor grad intakt, utan større nyare inngrep. Bevaringsverdien for gravrøysene på Hegreneset er difor svært høg. Verdi: Stor.

4.1.2. KM2 Vevring Vevring ligg like vest for Engebøfjellet. Garden Vevring er den største, og truleg ein av dei eldste gardane i området. På grunn av det avgrensa landskapsrommet, og dei mange historiske samanhengane, er gardane Apalset og Årset i vestre del av det samanhengane kulturlandskapet inkludert i same kulturmiljø. Apalset er første gang nemnd i skriftlege kjelder i 1350, medan Årset første gang er nemnd i 1427. Garden Vassbotnen ligg i dalen langs Årsetelva, og blei truleg skilt ut frå Årset seinare. Det har tidlegare ikkje vore gjort omfattande arkeologiske undersøkingar her, men funn av avslag frå steinalderen og klart markerte kulturlag viser at Vevringområdet blei brukt også før jordbruket dukka opp. Namnet Vevring er kjend frå omlag 1350. I ei jordebok frå 1427 går det fram at garden var gods under Munkeliv kloster i Bergen. I 1626 høyrde halvparten av Vevring til klosteret, saman med Årset og Vassbotnen. Dette var då dei einaste gardane i området som høyrde til Munkeliv. Mindre delar av Vevring var fordelt på godseigar Rosenkrantz, Vevring kyrkje og Førde prestebord (prestens eigedom/inntektsgrunnlag). Utover på 1700-talet kom meir av garden på brukaranes hender. Garden har gjennom mange hundre år vore ein av dei mest folkerike i området. Utover på 1800-tallet var det mange husmenn på Vevring, og i 1900 hadde 90 personer tilhald på Vevring. I de siste hundreåra har det vore drive med husdyrhald, korndyrking og pelsdyr. Vevring har også gode fjellbeite i motsetnad til dei fleste andre gardane langs fjorden, og det blei drive stølsdrift fram til 1950-talet.

side 10 av 17

NOTAT

Figur 4-5. Kulturmiljø 2, Vevring.

4.1.2.1. Freda kulturminne Det blei bygd ei kyrkje i Vevring på 1300-talet, truleg var dette ei stavkyrkje. Kyrkja var sentrum for eit eige kyrkjesokn. Truleg kan kyrkja ha hatt ein forgjengar, reist som ei gardskyrkje ved Vevring gard. I 1722 stod berre koret igjen. Det blei bygd ei tømmerkyrkje inntil det gamle koret. I 1846 blei ei ny kyrkje oppført. Kyrkja blei oppført etter mønsterteikning av arkitekt Linstow. Nytt kor og sakristi blei bygd på i 1940-åra. I kyrkja står eit alterskåp frå seinmellomalderen. Alterskåpet er laga i Nord- Tyskland, og det viser Jomfru Maria, Jesusbarnet og helgenar, og har eit klart førreformatorisk trusuttrykk.

Figur 4-6. Vevring kyrkjestad frå mellomalder, fornminnelokalitetar og gjestgjevarstaden på Tingnes.

side 11 av 17

NOTAT

Figur 4-7. Vevring kyrkje og kyrkjestad frå mellomalderen. Oppmura elveløp.

Frå tidlegare er det kjend ein steinalderbuplass (Askeladden id 33587) i Vevring. Denne ligg på nedsida av fylkesvegen ved utløpet av elva som kjem ned frå Bjørndalen. Ved fylkeskommunen sine § 9 registreringar, knytt til reguleringsplan for vassleidning Skorva – Engebø, vart det påvist tre automatisk freda kulturminnelokalitetar som tidlegare ikkje var kjent. Dette er ei kokegrop (Askeladden id 239964) frå bronsealder aust for Apalset. Nede ved fylkesvegen, rett nedanfor mellomalderkyrkjestaden på Vevring, er det registrert ein lokalitet med busetnads- og aktivitetsspor frå bronsealderen (Askeladden id 239965). Her vart det funne dyrkingslag, ardspor og ein eldstad. Lenger aust på Indre Vevring, på oppsida av fylkesvegen, er det påvist ein lokalitet med dyrkingslag frå yngre bronsealder og førromersk jernalder.

4.1.2.2. Nyare tids kulturminne

Figur 4-8. Bygningsmiljø og hage på Tingneset, like nedanfor kyrkja, høyrde inn under Vevring gard. side 12 av 17

NOTAT

På Tingneset har det vore skysstasjon frå 1600-talet, og gjestgjevarstad og ein liten landhandel frå første del av 1700-talet. Frå Vevring kommune blei oppretta i 1838 til området blei ein del av Naustdal kommune i 1963, var Tingneset også kommunalt sentrum. Både prest, fut og sorenskrivar tok inn her når dei hadde ærend i området. I dag står det eit våningshus, kårhus/handelshus, eldhus, sjøbu og naust på Tingneset. Hovudhuset på Tingnes er frå 1790, og blei utvida og bygd om i 1858. Tingneset var sjølvsagt som stoppestad for båttrafikk på Førdefjorden, men dårlege hamnetilhøve gjorde at ein måtte ro ut til dampbåten fram til skikkelig kai blei bygd i 1920-åra. Haugianarbevegelsen stod sterkt i bygdene langs Førdefjorden, og ein av dei første misjonsforeiningane blei stifta i Vevring i 1844. Erik Olsen, haugianar med tilknyting til trusfellene på Svanøy gods, kjøpte Tingneset i 1830, og det blei ein viktig samlingsstad for bevegelsen. Det blei oppretta skulehus i Vevring i 1896. Namnet Banemyra viser til perioden det var reperbane i Vevring. Tidlig på 1900-tallet blei det også drive meieri på Vevring.

Figur 4-9. Gardstunet på Ytrevervring, oppe ved Vevring kyrkje.

Det står framleis eldre bygningar fleire stader i Vevring, både sjøbuer, naust, våningshus, eldhus og driftsbygningar. Dei fleste er frå 1800-talet, men enkelte går attende til 1700-talet. Dei fleste eldre bygningane ligg i vestre del av kulturmiljøet, og er påbygd og modernisert i ulik grad. Langs Årsetelva, Stølselva og elva ned frå Bjørndalen er elvebreidda gjennom bygda fint oppmura, og dette sikrar mest mogleg utnytting av knappe jordressursar.

Figur 4-10. Apalset, Noreviktunet. Bygningsmiljø frå første del av 1800-talet. side 13 av 17

NOTAT

Figur 4-11. Apalset, Inn i tunet. Bygningsmiljø frå siste del av 1800-talet. Hegreneset i bakgrunnen.

Figur 4-12. Indre Vevring. Engebøfjellet i bakgrunnen.

4.1.2.3. Samla verdivurdering Kulturminna i Vevring viser stor tidsdjupne, med funn frå steinalder, jernalder, mellomalder og nyare tid. Plasseringa og ressurstilgangen har gjort dette til et sentrum for nærområda. Det er bevart ein del eldre tun og enkeltbygningar med kulturhistorisk verdi. Strandsona er prega av ei blanding av eldre og nyare bygg. Bygningsmiljøet har også preg av utvikling i landbruket det siste århundre, med utskiftinga av jord, nyare driftsbygningar, bustadhus og delvis ny vegtrase. Vevring er eit typisk døme på utviklinga i ei lita jordbruksbygd langs kysten, men med eit særleg velhalde kulturlandskap. Området skil seg historisk sett ut som eit knutepunkt i midtre del av Førdefjorden. Dei nyregistrerte lokalitetane under flat mark er vurdert til å ha høg kunnskapsverdi, men låg opplevingsverdi. Vevring kyrkje, kyrkjestaden frå mellomalder, Tingnes og det samanhengande kulturhistoriske jordbrukslandskapet i Vevring er vurdert til både stor bruks-, kunnskaps- og opplevingsverdi. Verdi: Stor.

4.2. Vurdering av omfang og konsekvens Tiltaket, jf. tiltaksskildringa i kap. 1.2, er vurdert for driftsfasen (ferdig utbygd anlegg) og i anleggsfasen.

4.2.1. Regulert alternativ for vassleidning

side 14 av 17

NOTAT

Tabell 4-1. Konsekvensvurdering for kulturminne og kulturmiljø Nr. Delområde Omfangsvurdering Konsekvens 1 Hegreneset Tiltaket kjem ikkje i konflikt med kjente Ubetydeleg kulturminnelokalitetar innanfor kulturmiljøet. konsekvens Vassleidningen blir lagt ned i grøft, i hovudsak over (0) dyrka mark, på Hegreneset. I anleggsfasen blir det etablert eit riggområde nordvest for tunet. Dette blir opparbeidd som dyrka mark etter anleggsfasen. Eksisterande landbruksvegar frå tunet og bort til vassleidningsgrøfta vert forsterka for å tole anleggsmaskiner. Dei permanente tiltaka vil i driftsfasen ha liten negativ visuell innverknad på kulturminneverdiane på Hegraneset. At høgspentlinja som i dag går frå Gjelsvika og ut til Hegreneset vert lagt ned i vassleidningsgrøfta er positivt for kulturmiljøet og kulturlandskapet på staden. Denne linja går tett på ei gravrøys (ID 25751) og fleire verneverdige bygningar. I tillegg blir delar av lågspentlinja inne i tunområdet med verneverdig bygningsmiljø på Hegrenes lagt ned. Tiltaket er samla vurdert til intet omfang. 2 Vevring Alternativet kjem i direkte konflikt med tre nyregistrerte Ubetydeleg automatisk freda kulturminnelokalitetar (ID 239966, til liten 239965 og 239964). Dette er alle lokalitetar under flat positiv mark. Som del av tiltaket blir delar av eksisterande konsekvens høgspentlinje (SFE) som går gjennom kulturlandskapet (0/+) med verneverdige bygningsmiljø på Vevring lagt ned i vassleidningsgrøfta. I tillegg blir deler av lågspentlinja fleire stader på Vevringsida lagt ned. Busetnadsspora under flat mark er vanleg førekommande kulturminne. Den positive verknaden av å legge ned kraftleidningar som går i det verdifulle kulturhistoriske jordbrukslandskapet i Vevring, på begge sider av Vevring kyrkjestad og ved Tingnes, er vektlagt i vurderinga. Den positive visuelle innverknaden på viktige kulturminnelokalitetar og landskap er samla vurdert til å gje ei betring for kulturmiljøet, sjølv om tiltaket rører ved tre mindre lokalitetar med automatisk freda kulturminne. Tiltaket er vurdert til intet til lite positivt omfang.

4.2.2. Samanstilling av resultata

Tabell 4-2. Samanstilling av total konsekvensgrad for regulert alternativ Nr. Delområde Verdivurdering Konsekvensar Reguleringsalternativ 1 Hegreneset Stor (0) 2 Vevring Stor (0/+) Samla konsekvensvurdering (0)

side 15 av 17

NOTAT

4.2.3. Samla konsekvensvurdering for alternativet Dei samla konsekvensane for kulturminne og kulturmiljø er vurdert som ubetydelege for kulturminne og kulturmiljø i planområdet. Innafor kulturmiljøet på Vevring er det negative konsekvensar knytt til inngrep i ikkje synlege lokalitetar, men den negative konsekvensen for desse lokalitetane blir utjamna av dei positive konsekvensane saneringa av høgspentlinja i Vevring har for synlege kulturminnelokalitetar og kulturlandskapet, særleg kring den gamle kyrkjestaden. Også på Hegreneset vil sanering av kraftlinjer ha positiv verknad på kulturmiljøet og kulturlandskapet.

4.3. Anleggsfasen Konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø i anleggsperioden er først og fremst knytt til arealinngrep, men også visuell påverknad, støy og støv. Anleggsperioden vil medføre større negative konsekvensar for kulturminne og kulturmiljø fordi anleggsområdet knytt til alternativet vil røre ved eit større areal enn det framtidige anlegget. Riggområder og anleggsvegar knytt til alternativet medfører ikkje direkte konflikt med kjende kulturminnelokaliteter. Det oppmura elveløpet i elva ned frå Bjørndalen ligg som omsynssone innafor riggområde.

4.4. Avbøtande tiltak I utforming av planar bør det vere eit generelt prinsipp å dempe negative verknader på kulturminne og kulturlandskap. Avbøtande tiltak knytt til kulturminne og kulturmiljø er nært knytt til både naturlandskap og kulturlandskap. Avbøtande tiltak knytt til landskap vil derfor i mange tilfelle ha verknad også for kulturminne og kulturmiljø innafor same landskapsrom. Dersom tiltak medfører direkte konflikt med automatisk freda kulturminne, og det ikkje let seg gjere med plantilpassingar og regulering til omsynssoner med bestemmelser om vern, vil det krevje dispensasjon frå kulturminnelova, jf. § 8, 4. ledd. Dersom dispensasjon blir gitt av Riksantikvaren/Fylkeskommunen, vil det normalt bli satt vilkår om arkeologiske utgravingar. Ved fjerning av automatisk freda kulturminne etter dispensasjonsvedtak, vil sikring av kunnskapsverdien som kulturminna har gjennom utgraving, vere et viktig avbøtande tiltak.

5. KJELDER Skriftlege kjelder Fylkesmannen i Sogn- og Fjordane og Sogn og Fjordane fylkeskommune. 2002. Fylkesdelplan for landbruk i Sogn og Fjordane. Gjelsvik, Oddvar. 2007. Kyrkjesoga for Vevring sørside. I Kvammen kapell 30 år 1977-2007. Askvoll sogenemnd, Askvoll. Johnson, Trine. 1992 Engebøvika – buplass for folk gjennom 5000 år. I Sogeskrift for Naustdal 1992. Kleiveland, Geir. 1995. Naustdal bygdebok. Gards- og ættesoge, Band 1, Gnr 20-99. Naustdal sogelag. Kultur- og næringsutvalet i samarbeid med Naustdal sogelag. 1995. Natur og kultur i Naustdal. Naustdal kommune. Nesbakk A, Molaug P, Lindblom I: 2008. Rapport Landskapsavdelingen 30/08. Konsekvensutredning for utvinning av rutil i Engebøfjellet, Naustdal kommune. Deltema kulturminner og kulturmiljø. NIKU. Nasjonal verneplan for veger, bruer og vegrelaterte kulturminner. Statens vegvesen, 2002. Sist oppdatert 2014.

side 16 av 17

NOTAT

Naustdal kommune og Naustdal sogelag. 1996. Naustdal 100 år Jubileumsskrift. Åsmund Berthelsen (red). ROV as. 2018. Prosjektrapport. Stiftelsen Bergens sjøfartsmuseum. Lokalitet: Førdefjorden. ROV as. 2018. Bunnkartleggingsrapport. Stiftelsen Bergens sjøfartsmuseum. Lokalitet: Førdefjorden. Sogn og Fjordane fylkeskommune. 2018. Rapport frå kulturminneregistrering. Reguleringsarbeid vassleidning Skorva-Engebø Gnr/bnr 26/2, 26/3, 27/1, 27/2, 29/1, 29/38, 29/41 og 90/5. Kommunane Askvoll og Naustdal. Sogn og Fjordane fylkeskommune. 2004. Fylkesplan 2005-2008. Vegen vidare for Sogn og Fjordane (Mål og strategiar). Statens vegvesen. 2014. Håndbok V712. Konsekvensanalyser. Stendal, Olav. Vevring – kyrkjer og kyrkjelyd. Vevring sokneråd. Stiftelsen Bergens Sjøfartsmuseum. 2018. Rapport fra marinarkeologiske registreringer. Vannledning Skorva – Engebø. Askvoll og Naustdal kommuner. Sogn og Fjordane fylkeskommune.

Internettkjelder Riksantikvarens kulturminnebase Askeladden, http://askeladden.ra.no/sok/ Fylkesatlas, http://www.fylkesatlas.no Miljøatlas Wikipedia

Informantar Grunneigarar Hegrenes og Vevring. Birgit Tansøy, Sogn og Fjordane fylkeskommune. Thomas Bjørkeland, Bergens sjøfartsmuseum. Søren Diinhoff, Universitetsmuseet i Bergen.

side 17 av 17