Stosunki Narodowościowe Na Śląsku Cieszyńskim W Latach 1945-1950
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Title: Stosunki narodowościowe na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945-1950 Author: Alicja Pylypenko-Czepczor Pylypenko-Czepczor Alicja. (2013). Stosunki narodowościowe Citation style: na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945-1950. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski UNIWERSYTET ŚLĄSKI WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH INSTYTUT HISTORII Alicja Pylypenko - Czepczor „Stosunki narodowościowe na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945 - 1950” Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Ryszarda Kaczmarka Katowice 2013 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów........................................................................................................................ 3 Wstęp........................................................................................................................................ 6 1.Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku... 10 1.1.Geneza podziałów religijnych i narodowościowych................................................... 10 1.2..Dylematy polityki narodowościowej i wyznaniowej przed I wojną światową .........16 1.3. W państwach polskim i czechosłowackim .................................................................37 1.4. Dziedzictwo podziałów narodowościowych i wyznaniowych................................... 57 2. Polska administracja wobec skutków niemieckiej polityki narodowościowej na Śląsku Cieszyńskim w pierwszych powojennych miesiącach.....................................................59 2.1. Wyzwolenie i kształtowanie się polskiej administracji............................................ 59 2.2. Skutki niemieckiej polityki narodowościowej realizowanej podczas II wojny światowej.......................................................................................................................... 75 3. Dylematy rehabilitacji: Polacy, Niemcy czy Ślązacy?.....................................................82 3.1. Problemy narodowościowe powojennej Polski..........................................................82 3.2. Niemcy w powiatach cieszyńskim i bielskim po zakończeniu wojny...................... 84 3.3. Rehabilitacja.............................................................................................................. 92 3.4. Odniemczanie.......................................................................................................... 108 4. Wysiedlenia Niemców.......................................................................................................116 5. Inne narodowości..............................................................................................................144 6. Osadnictwo po II wojnie światowej................................................................................170 6.1. Osadnictwo w powiecie cieszyńskim.......................................................................177 6.2. Osadnictwo w powiecie bielskim.............................................................................191 Zakończenie...........................................................................................................................199 Wykaz źródeł i literatury.....................................................................................................203 WYKAZ SKRÓTÓW AGWŻ BB Archiwum Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku- Białej AIPN Ka Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach AK Armia Krajowa AL Armia Ludowa AP BB Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej APC Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Cieszynie AP Kat Archiwum Państwowe w Katowicach BCh Bataliony Chłopskie CKŻ Centralny Komitet Żydowski DVL Deutsche Yolksliste (Niemiecka Lista Narodowościowa) GKP Główny Komitet Plebiscytowy GRN Gminna Rada Narodowa KC PZPR Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej KM PPR Komitet Miejski Polskiej Partii Robotniczej KP PZPR Komitet Powiatowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej KRN Krajowa Rada Narodowa KW PPR Kat. KW PPR Komitet Powiatowy Cieszyn KW PPS Kat. KW PPS Powiatowy Komitet Cieszyn MAP Ministerstwo Administracji Publicznej MBP Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego MKP Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa MSZ Ministerstwo Spraw Zagranicznych MO Milicja Obywatelska MRN Miej ska Rada Narodowa MUBP Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego NKN Naczelny Komitet Narodowy NKWD Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) NSDAP Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) NSZ Narodowe Siły Zbrojne ORMO Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej OUL Okręgowy Urząd Likwidacyjny PCK Polski Czerwony Krzyż PK MO Powiatowa Komenda Milicji Obywatelskiej PK PPS Powiatowy Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej PKWN Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PO PUR Powiatowy Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego PPR Polska Partia Robotnicza PPS Polska Partia Socjalistyczna PRN Powiatowa Rada Narodowa PRN Ciesz. Powiatowa Rada Narodowa w Cieszynie PSL Polskie Stronnictwo Ludowe PSN Polskie Stronnictwo Narodowe PSPR Polska Socjalistyczna Partia Robotnicza PTL Polityczne Towarzystwo Ludowe PUBP Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego PUR Państwowy Urząd Repatriacyjny PUR Woj. PUR Wojewódzki Oddział w Katowicach PUZ Powiatowy Urząd Ziemski PZN Polskie Zjednoczenie Narodowe PZZ Polski Związek Zachodni PZZ Ciesz. Polski Związek Zachodni. Obwód w Cieszynie RNKC Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego SA Sturmabteilungen (Oddziały Szturmowe) SD Stronnictwo Demokratyczne SEN Stowarzyszenie Ewangelickich Niewiast SL Stronnictwo Ludowe SRR Socjalistyczna Republika Radziecka St. Pow. Bielsko Starostwo Powiatowe w Bielsku Star. Pow. Ciesz. Starostwo Powiatowe w Cieszynie TD Towarzystwo Demokratyczne TEOL Towarzystwo Ewangelickiej Oświaty Ludowej TOZ Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce TZP Tymczasowy Zarząd Państwowy UB Urząd Bezpieczeństwa UBP Urząd Bezpieczeństwa Publicznego UW Urząd Wojewódzki UWŚ1 Urząd Wojewódzki Śląski UWŚl/Og. Urząd Wojewódzki Śląski w Katowicach Wydział Ogólny UWŚl/Sp-Pol. Urząd Wojewódzki Śląski Wydział Społeczno Polityczny WBW Wojska Bezpieczeństwa Wewnętrznego WBW-UB Wojska Bezpieczeństwa Wewnętrznego - Urząd Bezpieczeństwa WO PUR Wojewódzki Oddział Państwowego Urzędu Repatriacyjnego WOP Woj ska Ochrony Pogranicza WRN Wojewódzka Rada Narodowa WUBP Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego ZEM Związek Ewangelickiej Młodzieży ZNV Zemsky Ndrodni Vybor pro Slezsko (Krajowy Komitet Narodowy dla Śląska) ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZŚK Związek Śląskich Katolików WSTĘP Praca poświęcona została stosunkom narodowościowym na terenie polskiej części Śląska Cieszyńskiego w latach 1945-1950. Celem pracy było ukazanie powojennej rzeczywistości na płaszczyźnie narodowościowej, a w szczególności problemu rozwiązania volkslisty, przeprowadzania wysiedleń ludności niemieckiej i osadnictwa repatriantów, przesiedleńców oraz reemigrantów, jak również sytuacji poszczególnych grup narodowościowych. Pozwolić to miało na odpowiedź na pytanie - jaka była sytuacja narodowościowa na Śląsku Cieszyńskim w pierwszych powojennych latach? Opracowanie to ma wypełnić istniejącą lukę badawczą występującą w badaniach dziejów Śląska Cieszyńskiego po II wojnie światowej w zakresie problematyki narodowościowej. Ramy chronologiczne opracowania obejmują okres od początku 1945 roku do końca lat 40. Cezura początkowa wyznaczona została wyzwalaniem ziemi śląskiej i przejęciem tego obszaru przez polskie władze. Wtedy też rozpoczął się proces rozwiązywania problemu, jaki stworzyła niemiecka polityka narodowościowa realizowana w okresie okupacji. Cezurą końcową pracy jest rok 1950. Wówczas to nastąpiła reforma administracyjna państwa, która wprowadziła zasadniczą reorganizację Śląska. Jego terytorium zostało podzielone na trzy województwa: wrocławskie, opolskie i katowickie, w ramach którego znalazły się powiaty cieszyński i bielski. W tym samym roku dotychczasowe urzędy wojewódzkie, starostwa powiatowe, zarządy miejskie i gminne zostały zastąpione radami narodowymi odpowiednich szczebli z uprawnieniami terenowych władz administracyjnych. Zakończył się więc okres kształtowania nowej władzy w powojennej Polsce. Przyjęcie w 1950 roku ustawy amnestyjnej stanowiło jednocześnie cezurę końcową dla postępowań rehabilitacyjnych oraz zamykało bezpośrednie skutki wysiedleń z lat 40. Praca uwzględnia terytorium Śląska Cieszyńskiego, które po II wojnie światowej znalazło się w granicach państwa polskiego, czyli powiat cieszyński i powiat bielski. Obszar ten przed odzyskaniem niepodległości przez Polskę w 1918 roku należał do monarchii austriackiej. Po I wojnie światowej, na mocy postanowień Komisji Międzysojuszniczej, Śląsk Cieszyński został podzielony. Czechosłowacji przyznano część zachodnią, tzw. Zaolzie, Polsce pozostałe obszary. Obydwie strony traktowały ten podział jako niesprawiedliwy. Trudne relacje w stosunkach polsko - czechosłowackich pogorszył jeszcze rok 1938, kiedy to wojska polskie zajęły sporne terytorium. Konflikt o Zaolzie na nowo rozgorzał po II wojnie światowej. Wtedy to powrócono do stanu granicznego sprzed 1 października 1938 roku. I dopiero naciski Stalina zakończyły zaogniający się spór. Umowa graniczna między Polską i Czechosłowacją została jednak podpisana dopiero w 1958 roku. Tak zdefiniowany cel badawczy spowodował konieczność sięgnięcia przede wszystkim po źródła archiwalne dostępne w Archiwum Państwowym w Katowicach (zespoły: PUR Wojewódzki Oddział w Katowicach, KW PPS Powiatowy Komitet Cieszyn, KW PPR Komitet Powiatowy Cieszyn,