2017 - 4 / december 6). 34). Schelfhout'. 20). Museum. Het 10). Amsterdamse Den Wachtkamer 'Lodewijk 2). 25). Hendrikus Wilhelmus

Amersfoort op 27 januari 39). bezoek Haags Hist. 37). Scriptprijzen uitreiking. Symposium op 22 oktober (pag. Amsterdam

12). 38). de over Vier boeken HOLLANDS SPOOR - Een Koninklijk 2018: 4).

symposium 'Lodewijk Open Universiteit Scriptieprijzen en lezing/ Uitreiking bezoek Haags Historisch Museum op 24 Activiteiten en tentoonstellingen (pag.

bezoek Borne en Enschede op 22 Auto-Palace in Nijmegen (pag.13). maart Nederlands eerste kubist' op 14 maart 2018 3). 14

7). bezoek aan Fotoimpressie kunst: nieuwe van architectonische Een juweel servicestation mededelingen (pag. Korte Fotoimpressie: 2017 (pag. november (pag. Tentoonstellingsagenda (1): Boekbespreking – Kathedraal van de techniek (pag. treinstation (2): Boekbespreking (pag. School in Noord-Nederland 2018: 27 januari Zaterdag 2018: 24 februari Zaterdag (1): Evenementen 2018 (pag. (2): Evenementen (3): Evenementen kunstenaarsmonografie: Nieuwe 100 jaar De Stijl: Zaterdag het bestuur Van bezoek aan Koninklijke Fotoimpressie 2017 (pag. Haag HS op 9 november Eemgebied in rondwandeling 2018 (pag. februari de Zwart Johannes (1862-1931) (pag. Petrus Schelfhout. (pag. gezocht (pag. Onderdak • • • • • • • • • • • • • • • • • • IN DIT NUMMER BELANGRIJKE DATA nieuws- en informatiebladnieuws- VERENIGING VRIENDEN NIEUWE KUNST 1900 VERENIGING VRIENDEN NIEUWE KUNST VAN HET BESTUUR Onze buitenland excursie in mei a.s. EVENEMENTEN (1) Na de lunch krijgen we een lezing over naar Riga blijkt een schot in de roos. Door de ontwikkelingen in het Eemgebied waarna het grote aantal aanmeldingen is besloten we zelf gaan kijken. Els van Veggel de reis zelfs tweemaal aansluitend achter Zaterdag 27 januari 2018 in elkaar te organiseren. Voor de 2e reis van Amersfoort Beschrijving excursie Het is al weer bijna 2018. 9 t/m 13 mei zijn nog aanmeldingen Uitreiking scriptieprijzen voor Wij komen bijeen in een bijzondere mogelijk. Info bij Thea de Hilster (0299 bachelor- en masterstudenten. bestemming: Zandfoort aan de Eem, We kunnen terugzien op een mooi en 432 522). Lezing over het Eemgebied en een vooral in de zomer druk bezochte vooral ook bijzonder verenigingsjaar waarin rondwandeling horecaplek in Amersfoort met 'strandje' aan de SSK zichzelf heeft opgeheven en de Op dit moment wordt hard gewerkt aan de oevers van de Eem. Hier zullen voor de bruikleenovereenkomst met het Drents de nieuwe website. Deze zal waarschijnlijk lunch de scriptieprijzen worden uitgereikt Museum is omgezet in eigendom. Het op de Algemene Ledenvergadering in 2018 en de winnaars zullen een presentatie geven museum zorgt er nu voor als ware het haar worden gepresenteerd. van hun scriptie. eigen collectie en dat is een veilig gevoel. We Na de lunch zal Sjoerd Hekking, een houden daarbij de vinger aan de pols. Voorts is het bestuur op zoek naar twee kenner van het gebied en bestuurslid van de nieuwe bestuursleden. Een van hen gaat Stichting Industrieel Erfgoed Amersfoort – Uiteraard zijn we al bezig met de samen met Irene van Geest de excursies Op zaterdag 27 januari worden de Siesta - spreken over het Eemkwartier. evenementen voor 2018. Allereerst is er organiseren. Weet u iemand of heeft u zelf tweejaarlijkse scriptieprijzen uitgereikt. in januari de uitreiking van de prijs voor interesse, meldt u dan bij Els van Veggel, tel. Deze keer voor het eerst voor zowel Tijdens de industriële revolutie is dit de beste masterscriptie, nu aangevuld met 06 183 178 71 of [email protected] bachelor- als masterscripties. De jury's gebied grenzend aan de oude binnenstad een nieuwe prijs, namelijk voor de beste onder leiding van Lieske Tibbe hebben en gelegen langs de Eem, volgebouwd met bachelorscriptie. We zijn verheugd dat er in Het bestuur wenst u mooie feestdagen deze scripties beoordeeld en de winnaars grote silo's, een gasfabriek, fabriekshallen. totaal 9 scripties zijn ingediend. toe en de allerbeste wensen voor 2018. bepaald. De winnaars zullen een presentatie Ook was er een zeer armoedig woonwijkje, houden over hun onderwerp. het Sasje.

Programma Amersfoort Bezoek Koninklijke Wachtkamer Den Haag HS. 11:00 uur Koffie met iets lekkers erbij (geen groot gebak). Foto's Eef de Hilster. 11:30 uur Welkom door de voorzitter. 11:35 uur Juryvoorzitter Lieske Tibbe zal de inhoud van de bachelorscripties bespreken en de winnaars bekend maken. 11:45 uur Uitreiking scriptieprijzen voor bachelorstudenten. 11:50 uur Iezing door de winnaar van de bachelorscriptie. 12:10 uur Juryvoorzitter Lieske Tibbe zal de inhoud van de masterscripties bespreken en de winnaars bekend maken. 12:30 uur Uitreiking scriptieprijzen voor masterstudenten. 12:35 uur Lezing door de winnaar van de masterscripties. 13:00 uur Lunch (buffet). 14:00 uur Lezing over verandering industrieel erfgoed in Amersfoort. 15:00 uur Wandeling door het Eemgebied.

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 2 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 3 Programma Den Haag Heel lang lag het gebied er verwaarloosd Deze straat eindigt bij een grote rotonde. EVENEMENTEN (2) bij. Plannen stuitten op de forse Aan de overzijde ervan ligt het Eemplein 13:30 uur Ontvangst met koffie/ saneringskosten. In eerste instantie dacht (Pathé ligt op dit plein). Loop over het thee in het Museumcafé. men aan sloop gevolgd door nieuwbouw. Zo Eemplein naar de Eem toe. Ga voor de Zaterdag 24 februari 14:00 uur Lezing: 'De kunst in het is o.a. ook het Eemplein ontstaan. Dankzij Eem linksaf. Na circa 50 meter ligt links Haags Historisch Museum poppenhuis van Lita de met name de stichting Siesta zijn nog net op Zandfoort aan de Eem, herkenbaar aan het Ranitz' door Robert tijd een aantal beeldbepalende gebouwen strandje. Het is circa 10 á 15 minuten lopen. We brengen een bezoek aan de van Lit, conservator bewaard gebleven. Deze hebben inmiddels tentoonstelling 'De wereld achter het en samensteller van een andere bestemming gekregen en het Bus: ga het station uit aan de poppenhuis. Willem Tholen, Lita de Ranitz de tentoonstelling. De gebied langs de Eem tot een belangrijk Centrumzijde. Rechts op het plein zijn en vrienden' in het Haags Historisch lezing wordt gehouden onderdeel van het centrum gemaakt. de bushaltes. Onder andere de bussen Museum. We krijgen een inleiding over de in de Salon. Aansluitend Na de lezing van Sjoerd Hekking bestaat 76 (richting. Bunschoten) en 3 (richting tentoonstelling, waarna er gelegenheid is is er gelegenheid tot het er de mogelijkheid de ontwikkelingen in het Vathorst) stoppen bij het Eemplein. Zie deze op eigen gelegenheid te bezoeken. stellen van vragen. gebied te gaan bekijken. verder hierboven. Beschrijving excursie 14:45 uur Bezichtigen van de Aanmelding en kosten Auto: parkeren in de Eemgarage onder De fascinatie voor het kleine om ons tentoonstelling op eigen Aanmelding voor 13 januari via de het Eemplein. Let op: de rotonde bij het heen is van alle tijden. Dat illustreert de gelegenheid. Het museum website www.vvnk.nl/evenementen of alleen Eemplein is erg gevaarlijk, van alle kanten tentoonstelling 'De wereld achter het sluit om 17.00 uur. als dat niet kan via bijgaande aanmeldstrook. komen fietsers en wandelaars. Vanaf de poppenhuis. Willem Tholen, Lita de Ranitz De kosten voor deze excursie bedragen uitgang over het Eemplein naar de Eem en vrienden'. De exposite zoomt in de € 20 voor leden en € 23 voor introducees. lopen, zie verder hiervoor. publiekslieveling van het museum: het grote verzamelaars van miniatuurkunst. Er zijn Jongeren t/m 26 jaar betalen € 10. Betaling pronkpoppenhuis van Lita de Ranitz uit 1910. onder andere bijna 300 werken te zien uit geschiedt op de plaats van het evenement. Telefonische bereikbaarheid op de De VVNK heeft voor de restauratie van de de verzameling van Ria en Lex Daniëls. dag zelf miniatuurschilderijen van dit poppenhuis in Adres en bereikbaarheid Els van Veggel 06 183 178 71 2014 een financiële bijdrage geleverd. Enkele De Ranitz en Tholen Zandfoort aan de Eem: Eemlaan 100 Thea de Hilster 06 234 833 29 leden hebben toen de gelegenheid gekregen De Haagse Lita de Ranitz (1876-1960) (andere dagen 0299 432 522) deze miniaturen te bewonderen. Nu is het verzamelde haar leven lang poppen en Trein: In het station Amersfoort de poppenhuis in zijn geheel gerestaureerd poppenhuisspullen. Samen met vriendinnen uitgang Mondriaanplein nemen. Buiten en weer in volle glorie te bewonderen. Er trok ze geregeld door Europa op zoek naar gekomen, rechtsaf de Piet Mondriaanlaan af. worden in de tentoonstelling verbindingen nieuwe spulletjes. Dat leverde een unieke Grote Koppel, Amersfoort. gelegd met hedendaagse ontwerpers en collectie op. Lita deed meer dan verzamelen alleen: ze richtte zelf ook poppenhuizen en poppenkamers in. Lita de Ranitz correspondeerde tijdens de bouw van het bekendste poppenhuis uit het museum via miniatuurbriefjes met Willem Bastiaan Tholen (1860-1931), haar latere man. Tholen was een vermaard schilder van landschappen, stadsgezichten en portretten. In de tentoonstelling is een selectie opgenomen van zijn oeuvre en wordt zijn sociale netwerk geduid.

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 4 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 5 Aanmelding en kosten minuten naar het museum. Eventueel kunt Aanmelding voor 12 februari via de u eerst tram 16 of 17 nemen, halte Korte website www.vvnk.nl/evenementen of alleen Voorhout,. Dan is het nog drie minuten als dat niet kan via bijgaande aanmeldstrook. lopen. Aan deze excursie zijn geen kosten De dichtstbijzijnde parkeergarages verbonden, omdat de VVNK voor de zijn: Parkeergarage Museumkwartier, inrichting van deze tentoonstelling een Parkeergarage Plein en Parking Muzenplein. financiële bijdrage heeft geleverd. In Den Haag-centrum geldt overal betaald parkeren. Een bewaakte fietsenstalling vindt Maximum 40 deelnemers u aan de overkant, op het Buitenhof. Geen introducees Telefonische bereikbaarheid op de Adres en bereikbaarheid dag zelf Haags Historisch Museum. Irene van Geest 06 435 641 33 Korte Vijverberg 7, Den Haag Thea de Hilster 06 234 833 29 Vanaf Den Haag Centraal loopt u in tien (andere dagen 0299 432 52)

Bezoek Synagoge Obrechtplein een Rijksmuseum Foto's Eef de Hilster

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 6 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 7 Programma Laren EVENEMENTEN (3) in Frankrijk. Zijn levenslange voorliefde Lezing 3: voor het Zuid-Europese landschap blijkt uit Jos Pouls, kunst- en cultuurhistoricus, 13:30 uur Inloop. vele droge naalden en aquarellen, zijn beste universitair docent kunstgeschiedenis aan 14:00 uur Welkomstwoord door Woensdag 14 maart 2018 werk. de faculteit Cultuurwetenschappen van de prof. dr. P. van den Akker, Symposium 'Lodewijk Schelfhout. Open Universiteit. Zijn lezing gaat over het vice-decaan OU. Nederlands eerste kubist' in de Ter gelegenheid van de publicatie van spanningsveld tussen de katholieke en de Orangerie van Singer Museum, de eerste biografie over deze kunstenaar, avant-gardekunst tijdens het interbellum. 14:05 uur Lezing 1: Lisette Almering. Laren getiteld 'Lodewijk Schelfhout, Nederlands Het kerkelijk oeuvre van Lodewijk 14:35 uur Lezing 2: Marijke de Organisatie: Open Universiteit (OU), eerste kubist', organiseert Singer Museum Schelfhout wordt in die context geplaatst. Groot. Lisette Almering, biograaf Lodewijk Laren een expositie over het werk van 15:05 uur Gelegenheid tot vragen/ Schelfhout Schelfhout van 16 januari tot en met 6 mei Lezing 4: discussie. 2018. De Open Universiteit Nederland Anne van Lienden, conservator Singer 15:15 uur Koffie/theepauze. Beschrijving biedt in samenwerking met Singer Museum Laren, zal tijdens haar lezing inzicht geven Kunstenaar-graficus Lodewijk Schelfhout Laren een middagsymposium aan waar ook in de samenstelling van de Singercollectie 15:40 uur Lezing 3: Jos Pouls. (1881-1943), kleinzoon de leden van de VVNK welkom zijn. en het verwervingsbeleid van het museum, 16:10 uur Lezing 4: Anne van van landschap- meer specifiek ten aanzien van de aankoop Lienden . schilder Andreas Inhoud van de lezingen van Schelfhouts kubistische werk Rivage, 16:40 uur Gelegenheid tot vragen/ Schelfhout, speelde Lezing 1: Ardennes in 2014. Ook komt zijn werk in discussie en afsluiting. een belangrijke rol Lisette Almering, kunst- en overige museale collecties aan bod. 17:00 - Borrel. Zelfportret, 1909. Zelfportret, voor het Nederlandse cultuurwetenschapper en biograaf 18:00 uur modernisme. Tussen van Lodewijk Schelfhout, spreekt over Aanmelding en kosten 1903 en 1913 woonde Schelfhouts positie in de Nederlandse De kosten voor deze excursie bedragen en werkte hij in Parijs, kunstgeschiedenis. Zij geeft inzicht in de € 25 voor leden van de VVNK. Maximum aantal deelnemers 40. waar hij collega- gebruikte bronnen voor haar onderzoek, De aanmelding is voor dit symposium kunstenaar Piet Mondriaan introduceerde presenteert de meest opvallende anders dan gebruikelijk. U moet zich voor dit Heeft u geen e-mailadres dan kunt u een in internationale kunstcircuits. Schelfhout, uitkomsten van dat onderzoek en licht seminar aanmelden bij de Open Universiteit briefje sturen naar hr. K. van der Geer, De autodidact, entameerde de oprichting van haar keuze toe voor verwerking ervan in en niet bij de VVNK. Zeven Provinciën 1, 2253 XT Voorschoten. de Moderne Kunstkring (Amsterdam) in een biografie. Lisette Almering heeft een Inschrijving geschiedt door: Let op: uw inschrijving is pas definitief als u 1910. Deze kring werd een platform voor subsidie van de VVNK ontvangen voor de 1. een e-mail naar [email protected] met daarin ook betaald hebt ultramoderne kunst. Zijn werk hing er publicatie over Lodewijk Schelfhout. vermeld naam, adres, woonplaats en de naast schilderijen van Jan Sluijters en Leo vermelding 'Aanmelding Symposium Adres en bereikbaarheid Gestel. Schelfhout experimenteerde volop Lezing 2: Schelfhout – lid VVNK' Singer Laren, Oude Drift 1, en creëerde uiteindelijk een eigen grafisch Marijke de Groot, kunsthistoricus, was 2. overmaking van het bedrag van 1251 BS Laren. kubisme. Eenmaal terug in Nederland in redactielid van het kunsttijdschrift 'Jong € 25 per persoon naar de Open Trein + bus: station Hilversum 1913 veranderden zijn stijl, werkwijze Holland', deed onderzoek naar schilder- Universiteit, bankrekeningnummer: busstation bus 108 richting Huizen via Laren. en thematiek drastisch. Symbolistische, criticus Kasper Niehaus en schreef met dr. NL89 INGB 0004 1165 53, Uitstappen op de Brink en dan enkele religieuze en romantische kunstwerken, Jan de Vries het boek 'Van sintels vuurwerk BIC: INGBNL2A, minuten lopen. bij voorkeur in droge naald uitgevoerd, maken. Kunstkritiek en moderne kunst o.v.v. 'Symposium Schelfhout Singer kenmerken het late oeuvre. 1905-1925' (Rotterdam 2015). Zij vertelt VVNK'. Inschrijving is definitief na Informatie Als getalenteerd graficus verloor hij over de rol van Lodewijk Schelfhout en ontvangst van uw betaling. Kees van der Geer 06 538 112 60 na 1918 de aansluiting met de moderne, kunstcriticus-schilder Conrad Kickert bij Thea de Hilster 0299 432 522 Nederlandse kunstcircuits, worstelde met de introductie van de avant-gardekunst uit De termijn voor de inschrijving sluit op zijn artistieke identiteit en zocht inspiratie Parijs en de ontvangst ervan in Nederland. 1 februari 2018.

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 8 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 9 Nieuwe kunstenaars- Zwart zag zichzelf als een naturalistisch- monografie impressionistische schilder. Zijn werk ging om het creëren van 'karakterbeelden'. Hij wilde stemmingsbeelden oproepen Aan de serie kunstenaarsmonografieën van het landschap en van de stad, waarbij op de website van de VVNK is weer een zijn bijzondere belangstelling uitging naar nieuw item toegevoegd: Willem de Zwart, rijtuigen met paarden en koetsiers. Deze geschreven door Karlijn de Jong. Hier volgt belangstelling ontstond mogelijk door De de tekst die natuurlijk ook te raadplegen is Zwarts vriendschap met George Hendrik op www.vvnk.nl Breitner (1857-1923). De twee kunstenaars hadden elkaar in 1885 leren kennen en Wilhelmus Hendrikus Petrus maakten in dat jaar samen een studiereis Willem de Zwart, Veemarkt in Hilversum, Johannes de Zwart, (Den Haag naar Drenthe. Hier leerde De Zwart van ets, ca, 1880. 1862 - 1931 Den Haag), zijn schildersvriend het contrasterende Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. aquarellist, etser, schilder, tekenaar, kleurgebruik dat altijd aanwezig bleef in zijn plateelschilder. schilderijen. De Zwart leek daar overigens zelf niet altijd even blij mee te zijn: 'Ik laat Karlijn de Jong me altijd te veel door de kleur verleiden, waar het er op aankomt de kleur en het en dat is niet goed'.4 Toch werd juist dat licht door te voeren, wat vaste schildering Willem de Zwart was veertien jaar opvallende kleurgebruik zo gewaardeerd in betreft en prachtige gebondenheid, daar toen hij in de leer ging op het atelier van zijn werk. G.H. Marius schreef erover: '(…) behoort de Zwart in zijn eerste Haagsche Jacob Maris (1837-1899). Op aanraden van periode, evenals Breitner, tot de grootste zijn leermeester volgde hij daarnaast in Willem de Zwart, Zelfportret, ca. 1910. meesters der XIXe eeuw.'5 de avonduren tekenlessen aan de Haagse Verblijfplaats onbekend. academie van Beeldende Kunsten. Op het Willem de Zwart, Gevallen engel, De Zwarts verhuizingen naar Soest atelier van Maris ging het er anders aan olieverf op doek, niet gedateerd. (1894), Hilversum (1897) en Laren toe dan op de traditionele academie: De Het nauwe contact dat hij onderhield met Rijksmuseum, Amsterdam. (1898) veranderden zijn kleurgebruik. In Zwart zag de werken van zijn leraar tot Philip Zilcken (1857-1930), een van de Soest werden de tegenstellingen in zijn stand komen, hij ontmoette gevestigde oprichters van de Etsclub, zal hierin ook kleuren groter, terwijl hij in het Gooi kunstenaars als Anton Mauve (1838-1888) een stimulans zijn geweest.3 Met zijn vlotte met een lichter palet aansluiting leek te en Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) impressies van voornamelijk landschappen, zoeken bij de Larense schilders. Wellicht en hij leerde gedetailleerde natuur- en maar ook dieren, figuren en stedelijke vloeide dit lichtere kleurgebruik voort dierstudies en stillevens te maken.1 Dankzij hoekjes oogstte hij vrijwel onmiddellijk uit de adviezen van E.J. van Wisselingh, de een Koninklijke subsidie kon de jonge groot succes. Amsterdamse kunsthandelaar bij wie De kunstenaar na het afsluiten van zijn leertijd Zwart in 1892 onder contract kwam. In in 1880 korte tijd op eigen benen staan, maar Met zijn toekomstige vrouw Maria Helena zijn nieuwe leefomgeving veranderden ook al gauw ging hij aan de slag bij de Haagse Reevers, met wie hij een dochter (1889) en zijn onderwerpen. Hij schilderde en etste plateelfabriek Rozenburg. Hier beschilderde een zoon (1892) zou krijgen, vestigde De het Gooise landschap, de lokale bevolking hij vermoedelijk van 1884 tot 1886 tegels Zwart zich in 1889 in Loosduinen, op de en de veemarkten. Na van 1900 tot 1905 met landschappen en schilderachtige grens met Den Haag. Hier kwamen tussen in Amsterdam gewoond te hebben, waar stadshoekjes.2 1889 en 1894 zijn belangrijkste werken hij was aangesloten bij Arti et Amicitiae, Na zijn toetreding tot de Nederlandsche tot stand: op groot formaat geschilderde het St. Lucasgilde en de Hollandsche Etsclub in 1885 ging De Zwart meer etsen. Haagse stadsgezichten en landschappen. De Teekenmaatschappij, vestigde De Zwart

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 10 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 11 kwaliteit van voorheen niet meer. Na een Een juweel van architec- door de huidige bewoner, de architect Koos hersenbloeding overleed Willem de Zwart tonische nieuwe kunst: van Lith, is het gebouw een lust voor het op 11 december 1931 in Den Haag. Het servicestation oog voor hen die de nieuw-zakelijke kunst Auto-Palace in Nijmegen1 een warm hart toedragen. Noten Niet alleen de luifel met een doorsnee 1 'In zijne beoordeling mijner studiën, van maar liefst zeventien meter was waarmee ik thuis kwam', vertelde De Zwart Marijke Roukens bijzonder, het hele ontwerp was een later aan Théophile de Bock, 'verraste hij altoos noviteit. Het middelpunt van de ronde luifel door de raakheid zijner opmerkingen. Het leek Verscholen achter bomen en een bevond zich precies op een hoek van het dan wel, of hij het voorbeeld zelf in de natuur hoge woontoren, staat in een eenvoudige vierkant dat het huis en de bedrijfsruimte vóór zich had.' Théophile de Bock, Jacob Maris, straat in Nijmegen een architectonisch, vormt. De wachtruimte onder de luifel Willem de Zwart, Rijtuigen met wachtende Amsterdam 1902/1903, p. 115. 2 nieuw-zakelijk juweeltje: het voormalige was cirkelvormig en bestond geheel uit koetsiers, olieverf op doek, ca. 1890-'94. A. de Meester-Obreen, 'Willem de Zwart', Rijksmuseum, Amsterdam. Elsevier's geïllustreerd maandschrift 19 (1909) Dl. tankstation Auto-Palace. Vanaf de bouw in staal en glas. De hoge toren met inwendige XXXVII, p. 145-156 . Volgens R W.A. Bionda, 1936 tot het begin van de jaren zeventig stalen constructie, bedekt met opaalglas, Willem de Zwart 1862-1931, Haarlem 1984, p. van de vorige eeuw was het tankstation was vierkant en inclusief koperen punt 25 20 vonden ook andere schilders, zoals Breitner, een baken voor de stad. Toen die rol daarna meter hoog. Deze diende vooral als een zich met zijn gezin in Bloemendaal. Hij Blommers en Toorop hierin een tijdelijke was uitgespeeld, dreigde het pand gesloopt 'landmark' met 'stopping power' voor de bleef hier slechts een jaar en ging gebukt bijverdienste en was het allerminst een bezigheid te worden, maar dankzij de inzet van een automobilist.2 Woonhuis en kantoor hadden waarop neergekeken werd. De Zwart vertrok onder zware depressies. De somberheid Nijmeegse student werd dit voorkomen. er na drie jaar, naar eigen zeggen omdat zijn verdween niet toen hij begin 1906 met onderwerpen uitgeput waren. Het voormalige tankstation heeft zelfs de financiële steun van Van Wisselingh een huis 3 De Zwart huurde in 1886 het koetshuis status van gemeentelijk- en rijksmonument in Scheveningen kocht. Zijn werk leed onder gekregen. Na een voorbeeldige restauratie Het Auto-palace, ca 2010, Muldersweg 16-16A van het Kleine Loo, waarvan Zilcken de eigenaar Nijmegen, foto Koos van Lith. de depressies en in correspondentie uitte was. hij zijn onvrede over de wisselende kwaliteit 4 De Meester-Obreen 1909, p. 154. ervan.6 Na enige tijd verpleegd te zijn in 5 G.H. Marius, De Hollandsche schilderkunst in een psychiatrische kliniek verhuisde De de negentiende eeuw, Den Haag 1920 (2e ed.), p. Zwart in 1907 naar Veur (nu: Leidschendam). 202. 6 Bionda 1984, p. 51-52. Hier zou hij langere tijd verblijven, maar verlost van de 'kwelgeesten' die hij in 1924 nog op het doek zou zetten, was hij niet. Het leidde waarschijnlijk tot de scheiding van zijn vrouw in 1911. Een jaar eerder had hij het contract met Van Wisselingh beëindigd, mogelijk omdat hij een grotere onafhankelijkheid wilde. De Zwart bleef tot 1917 in Veur, waar hij veel landschappen met melkende boeren schilderde en een inkomen verdiende als portretschilder, Onderdak gezocht om daarna terug te keren naar Den Haag. Voor een verzamelend VVNK-lid: Geldzorgen en een slechte lichamelijke en enkele jaargangen van de bladen Vormen geestelijke gezondheid maakten het hem uit Vuur, Keramika en Tegels. Voor nadere moeilijk en binnen Den Haag verhuisde informatie: [email protected] hij nog zeer geregeld. Zijn werk haalde de

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 12 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 13 werden, behoorden tot de kernwaarden.8 In naam kreeg als het garagebedrijf, gaven ze 1933 hadden Meerman en Van der Pijll al een Nijmegen een stukje nieuw architectonisch eigenzinnige verbouwing van een historisch en toekomstgericht elan. De stad had een houtfabriekje tot een radiocentrale in historische oude kern en - na de sloop nieuw-zakelijke stijl gerealiseerd.9 In 1936 van de vestingmuren eind negentiende pasten zij alle nieuw-zakelijke elementen op eeuw - een profilering als parkstad. Er consequente wijze toe in het benzinestation. waren singels en wijken met herenhuizen De directie van het garagebedrijf gekomen in de stijl van neorenaissance en Auto-Palace had hen gevraagd om een eclecticisme. Hekken, balkons, torens en ontwerp inclusief woonhuis te maken naar veranda's waren populair. In mindere mate Amerikaans voorbeeld. Het architectenduo ontstonden er arbeiders- middenstands- en had behalve de radiocentrale al veel industriewijken. Gedomineerd echter werd (aantekening van Van der Pijl) Nijmegen op hun vakgebied veel ervaring ontwerpen geleverd voor Nijmegen. het stadsbeeld door de vele bakstenen opgedaan bij het architectenbureau van Zo ontwierpen ze arbeiderswoningen, neoromaanse en gotiserende katholieke Charles Estourgie die evenals Meerman herenhuizen, winkels en katholieke kerken en kloosters die op burchten leken. wit gepleisterde bakstenen muren en een en Van der Pijll katholiek was en in gebouwen waaronder een parochiehuis dat Afgezet tegen dit stadsprofiel plat dak. De plinten van de gevels waren Amsterdam was geboren. Estourgie had ook op de gemeentelijke monumentenlijst is het intrigerend om te weten hoe het rood, de deuren en vensters blauw. Op de gebouwen in verschillende stijlen in is komen te staan. Zij hadden inmiddels ultramoderne tankstation gebouwd kon toren en de zijmuur van het gebouw stond Nijmegen ontworpen, van Hollandse een goede reputatie opgebouwd bij in rode letters respectievelijk 'N.V. Auto- renaissance, via de Amsterdamse School tot opdrachtgevers en bij de afdeling Bouw- Parochiehuis Van Slichtenhorststraat Nijmegen,1935, Palace' en 'Texaco'. De verlichting onder de de traditionalistische Delftse School.4 Qua en Woningtoezicht van de gemeente. Met architecten Meerman en van der Pijll, luifel en in de toren zorgde 's avonds voor bouwstijl hadden Meerman en Van der Pijll het tankstation Auto-Palace, dat dezelfde foto Marijke Roukens. een feeërieke sfeer. Zelfs vanuit de stad met hun gezamenlijke eigen bureau vanaf Grave was de toren te zien. Dit kwam mede begin jaren dertig een voorkeur voor een doordat het tankstation op een heuvel meer zakelijke, functionele vormgeving, stond. zoals het zakelijk expressionisme en de Was het ontwerp uniek? Ja, op één deel nieuwe zakelijkheid.5 Zij bonden zich niet na: de toren. In 1931 en 1933 verrezen aan één stijl, getuige een aantekening van dergelijke torens op de gebouwen van Van der Pijll uit 1939: 'De waarde van warenhuis V&D in Haarlem en Dordrecht, architectuurwerken hangt af van den geest, ontworpen door de architect Jan Kuijt die erin tot uiting komt; welk materiaal (1884-1944), zwager van de bekende daarbij gebruikt is, is van minder belang architect Charles Estourgie (1884-1950). En […]'.6 Deze opvatting sproot mede voort eerder in 1930 stond een vergelijkbare toren uit hun instelling dat ze primair in dienst van op het Telegraaf-gebouw in Amsterdam van de opdrachtgever ontwierpen.7 de architecten J.F. Staal en G.J. Langhout. Dat neemt niet weg dat de samenstelling van het De nieuwe zakelijkheid deed na de gehele ontwerp uniek was.3 De architecten Eerste Wereldoorlog opgang door toedoen waren B.J. Meerman (1901-1982) en J. van van de nieuwe constructieve elementen der Pijll (1904-1974). staal en beton. Elementaire vormen, zoals de kubus en de cirkel en een dynamische, De architecten heldere uitstraling van glas, ijzer en beton, Meerman en Van der Pijll hadden in waarbij de muren vaak wit gepleisterd

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 14 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 15 dat het benzinestation door haar imposante, weinig bescheiden'.16 Ook meenden velen katholieke bouwverenigingen, realiseerden moderne en servicegerichte uitstraling zelfs dat een toren alleen thuishoorde bij een zij een functioneel, op de toekomst gericht buiten de landsgrenzen voor Nijmegen een kerk of een raadhuis.17 De toren was door nieuw-zakelijk benzinestation, geënt op toeristische aanwinst zou zijn en hoop zou de eeuwen heen en vooral tijdens het Amerikaans voorbeeld. bieden op een betere toekomst. Ook paste interbellum, zowel het symbool van een het krijtwitte gebouw bij de achtergrond verlangen naar een hechte gemeenschap Anno 2017 van het beboomde landschap.11 Het Auto- als voor een letterlijk en figuurlijk spiritueel Na de Tweede Wereldoorlog bleef Palace zou dus niet alleen inkomsten reiken naar 'hogere' idealen.18 Met name het tankstation functioneren, maar de genereren voor de eigenaren en de door religieuze groeperingen werd deze bebouwing rondom het tankstation Het Rooms Katholieke Gildenhuis 'Benvenuto', oliemaatschappij Texaco, maar ook voor symboliek sterk ervaren. Platte daken rukte op en de verkeersdruk nam op Canisiussingel Nijmegen, de stad. Bouw- en Woningtoezicht en de symboliseerden voor hen bovendien een alle wegen sterk toe. Er kwam een nieuw foto Regionaal Archief Nijmegen, doc.nr. F 18245. Schoonheidscommissie gaven zeer snel letterlijke vervlakking van het goddelijk bestemmingsplan voor dit gebied dat erin toestemming voor de bouw.12 Bouwkundig hogere. De katholieke architecten resulteerde dat de Graafseweg ter plekke en esthetisch kon niets aangemerkt worden Meerman en Van der Pijll, uiteraard op de in 1977 werd verdiept en verlegd. Het worden in een periode dat er bovendien op de bouwtekeningen en bovendien hoogte van de katholieke bouwtheorieën, Auto-Palace als tankstation hield daardoor een economische crisis was. Nijmegen zorgde de bouw voor werkgelegenheid. verwezenlijkten desondanks hun eigen op te bestaan. In 1985, het jaar waarin kampte met een werkloosheidspercentage Een van de voorwaarden daarbij was dat ideeën. Zij zullen door hun eerdere een sloopvergunning voor het pand werd van 29% en stond financieel onder curatele arbeidskrachten sinds 1 mei 1933 ingezetenen verdiensten voor het katholieke Nijmegen afgegeven, voerde de Nijmeegse student van de Provinciale Gedeputeerde Staten.10 van Nijmegen moesten zijn en door middel een vertrouwenvolle, positieve invloed op Yop Segers actie voor behoud van het pand. Toch werden er ook grote utiliteitswerken van de gemeentelijke arbeidsbeurs moesten de totstandkoming van de bouw gehad Hem was tijdens zijn doctoraalscriptie over uitgevoerd, zoals de bouw van de Waalbrug worden aangetrokken.13 hebben. Maar zij stonden a priori in dienst de geschiedenis van de benzinedistributie en een nieuwe elektriciteitscentrale. Het lijkt opmerkelijk dat het van hun opdrachtgevers en richtten zich de grote cultuurhistorische waarde van modernistische ontwerp dat zo afweek bij voorkeur op vernieuwende vormgeving. Hoe kon de bouw tot stand komen? van alle overige bebouwing van Nijmegen, Ondanks behoudende bouwvisies van Het servicestation Auto-Palace is vooral zo snel door de esthetische beugel van destijds gezaghebbende instituten als de Klooster Albertinum, uit pragmatische overwegingen ontstaan. de Schoonheidscommissie kon. Men moet Provinciale Schoonheidscommissie en architectenbureau Eduard Cuypers, 1935, Economische en artistieke omstandigheden echter beseffen dat het welstandsartikel foto Regionaal Archief Nijmegen, doc.nr. GN 4829. waren de drijfveer. waarop de Schoonheidscommissie De Waalbrug die op 16 juni, drie dagen zich moest baseren, beperkt en multi- na de opening van het Auto-Palace, geopend interpretabel was.14 Maar dat niet alleen: het werd door koningin Wilhelmina, was de tankstation paste in het gemeentelijk beleid belangrijkste reden voor de bouw van het de mobiele toegankelijkheid van Nijmegen tankstation. Het gemotoriseerde verkeer te vergroten, waarbij de witte kleur en zou sterk toenemen over de weg die, vanaf de hoge toren dienst deden als stedelijk de Waalbrug in het noorden, door Nijmegen aantrekkings- en herkenningspunt. zuidwaarts richting Grave en Den Bosch Overigens was er ook kritiek op het zou leiden. De garagehouders kozen een pand. De Provinciale Schoonheidscommissie strategische en markante plek uit, namelijk schreef: 'Voor benzinestations moet […] op een verhoging aan de Graafseweg, waar de eis gelden: Weg met alle bonte kleuren! tot 1928 de Sint Teunismolen had gestaan. Weg met de overtollige luifels! Weg Het was de plek waar automobilisten met alle overbodige reclameborden!'15 de stad verlieten en binnenkwamen. Het Bovendien was het Auto-Palace 'Een katholieke dagblad De Gelderlander schreef benzinetempel, romantisch, onzakelijk en

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 16 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 17 Marijke Roukens op 04-01-2016). en instandhouding van de schoonheid van stad 6 Notitie van de heer Johan van der Pijll, in en land, 'De vormgeving van dienstgebouwen in bezit van Ina Kouters-van der Pijll. de stad en op het land', Jaarverslag 1938 (Arnhem 7 Aldus opgetekend in de gesprekken met Ina 1939) 13-15, aldaar 14, 15. Kouters-van der Pijll en Wim Meerman. 16 Gelders Genootschap tot bevordering en 8 M.C. van Hövell tot Westerflier-Speyart van instandhouding van de schoonheid van stad en Woerden, Jonge bouwkunst. Nijmegen (Nijmegen land, 'Reclame vroeger en nu', Jaarverslag 1939 1988) 26. (Arnhem 1940) 24-31, aldaar 24. 9 Tijs Tummers, Architectuur in Nijmegen. Een 17 Yop Segers, 'Het 'Auto-Palace' en de overzicht van architectuur en stedebouw na 1900 Gelderse Schoonheidscommissie. Benzinepomp- (Nijmegen 1995) 142. nostalgia in Nijmegen', Nijmeegs Katern 7 (juni 10 Na de Tweede Wereldoorlog waren de 1993) 2-4, aldaar 4. nieuwe bioscopen Scala van Van der Pijll en 18 Rajesh Heynickx, 'A law of inertia. The Luxor van Meerman eveneens modernistische tower as site and symbol in interwar Flanders' bezienswaardigheden; Rob Camps e.a., Het grote in: Pouls, J. en Koopmans, Y., Kunst en identiteit in geschiedenisboek van Nijmegen (Zwolle 2010) 260. het interbellum (Heerlen 2013) 223-238, aldaar 11 Anoniem, 'Groot Nijmegen. Service Station 223-224. Kaartje bij bloemstuk en affiche verspreid bij de opening van het benzinestation, op: http://www. aan den Graafscheweg. Modernst tankstation in 19 Brief d.d. 14-12-1986 van Yop Segers aan noviomagus.nl/Gastredactie/Groot/Garage/Autopalace.htm; het affiche is getekend door J. van de Pijll. Nederland.', De Gelderlander, vrijdag 12 juni 1936 Ina Kouters-van der Pijll, in bezit van laatst (Nijmegen) 10. genoemde. 12 De aanvragen, vergunningen, 20 Anoniem, 'Gemeente redt gebouw uit het pand opgevallen.19 De gemeente en de het monument zal ook marginaal zijn.23 Het bouwtekeningen en technische berekeningen handen van sloper. Benzinepomp monument', De landelijke overheid gingen hier uiteindelijk is hoog tijd voor Nijmegen om dit nieuw- van het servicestation aan de Graafscheweg Gelderlander (10-06-1988). 21 in mee: in 1988 en 1990 kwam het Auto- zakelijke juweel meer te laten stralen voor 481 (tegenwoordig Muldersweg 16) zijn Rijksdienst voor het cultureel erfgoed, gedigitaliseerd te vinden bij het Digitale Loket Benzinestation Auto Palace in Nijmegen, op: Palace respectievelijk op de gemeentelijke- het grote publiek. van Bouw- en Woningtoezicht van de Gemeente rijksmonumenten.nl/monumenten/auto-palace/ 20 en de rijksmonumentenlijst te staan. De Nijmegen, Archief Bouwvergunningen 1830- 22 Gemeente Nijmegen, Nota Cultureel Erfgoed motivering daarbij was de volgende: 'De Noten 1975, Hoofdcategorie 6: Ruimtelijke Ordening, (Nijmegen 2013) 40, 64. 1 afgewogen verhoudingen en detaillering Dit artikel is een verkorte en aangepaste Subcategorie 6.3: Volkshuisvesting, Inv.nr. 5070. 23 Op pagina 64 in Architectuur in Nijmegen. van de vlakken en volumes maken het versie van een eerder geschreven artikel, dat 13 De verordening om bij de aanbesteding Een overzicht van architectuur en stedenbouw geheel tot een belangrijk voorbeeld van de verscheen in het Jaarboek 2017 van 'Numaga', de van bouwwerken slechts werknemers in dienst na 1900 van de auteur Tijs Tummers (Nijmegen Nieuwe Zakelijkheid. Qua vormgeving is het Historische vereniging Nijmegen. te nemen die in Nijmegen woonachtig waren, 1995) staat te lezen: 'De meest verstedelijkte 2 Yop Segers, 'Vlucht der snelheid', De benzinestation bovendien een hoogtepunt in stamde van 6 oktober 1931. RAN, Archiefnr. 52, van de vier uitvalswegen is van oudsher de Architect, 12 (1986) 12, 66-69, aldaar 67, 69. Inv.nr. 298. Graafseweg geweest; een positie die enkele jaren de ontwikkeling van benzineverkooppunten. 3 Roland Blijdenstijn e.a., Buiten bedrijf. 14 Artikel 80, het welstandsartikel van de geleden alleen maar versterkt werd […]'. 'De Vanwege de typologische en architec- Benzinestations (Zeist 1995) 17 bouwverordening voor de gemeente Nijmegen historische bebouwing is in alle ontwikkelingen 4 tonische kwaliteit en zeldzaamheid is het Hettie Peterse, Charles Estourgie (1884- van 29 november 1933, luidt: '1. Het uiterlijk letterlijk naar de achtergrond geschoven. Zo benzinestation met kantoor, garage en 1950). Een bevlogen vakman (Architectuur van nieuw te maken of naar den uitwendigen […] ligt ook het beroemde tankstation (1936) woning een evident monument van cultuur- Centrum Nijmegen 2006) 9. vorm te veranderen gebouwen, alsmede muren, van de architecten Meerman en Van der Pijll na 5 en architectuurhistorische waarde'.21 Uit de gesprekken met Ina Kouters-van hekken of andere terreinafscheidingen, moet een reconstructie van de Graafseweg niet langer Dankzij de inzet van inwonende burgers der Pijll en met Wim Meerman is bekend dat zoodanig zijn, dat het noch op zichzelf, noch in langs de drukke uitvalsweg.' is de stad Nijmegen anno 2017 in het bezit beide architecten voor hun eigen interieur verband met de omgeving uit een oogpunt van modernistisch meubilair maakten, soms in van dit bijzondere monument en maakt het welstand, aanstoot kan geven. 2. Te dien aanzien primaire kleuren; noemenswaardig is ook het Auto-Palace deel uit van Nijmegens culturele kunnen nadere eisen worden gesteld.' De feit dat Meerman en van der Pijll in de jaren bouwverordening is aanwezig in het Regionaal erfgoed.22 Als stedelijk herkenningspunt is dertig meededen aan een prijsvraag voor het Archief Nijmegen (RAN), Archiefnummer 52, Inv. de rol echter geheel uitgespeeld gezien de ontwerp voor een nieuw stadhuis in Amsterdam nr. 298. verscholen ligging. De belevingswaarde van (telefonische mededeling van Wim Meerman aan 15 Geldersch genootschap tot bevordering

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 18 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 19 boekbespreking (1) Wachtkamer is een kathedraal van (1880), Santpoort-Zuid (1898), Beverwijk kunst en techniek. Nog steeds staat er in (1898), Bloemendaal (1899), Beukelsdijk pontificale letters 'HOLLANDSE IJZEREN (1903) en Lisse (1905) staan er nog. Dirk Eddy Engelsman SPOORWEG MAATSCHAPPIJ' op de gevel. Margadant is bekender geworden door zijn Je ziet dat bijna over het hoofd door de 'modernere' station in Haarlem (1906) dat HOLLANDS SPOOR - Een enorme lichtbak met modern NS-logo en nog steeds bestaat. Volgens Havelaar 'zijn Koninklijk treinstation – Kathedraal 'Den Haag HS' [Afb.11]. Het station was meest glorieuze station'. van de techniek de ideale aankomstlocatie voor artiesten Auteur: Koos Havelaar (research: Koos als Josephine Baker, Duke Ellington en Functie en Jannie Havelaar) Sara Leander, op weg naar het theater. Aan het eind van de 19e eeuw nam het Uitg.: Eindeloos ontwerpen en uitgeven, Hoge bezoekers, zoals de Belgische koning Afb. 12 Dakconstructie met pijlers van Pletterij spoorwegverkeer enorm toe. Den Haag Den Haag, 2017, 178 pg., geïll. (foto's in Leopold en Britse minister Chamberlain, Enthoven. breidde uit, en het station, overigens al het deze boekbespreking: Paul Lunenberg), werden er met alle égards ontvangen, en drie tweede station op die plek, werd ingesloten geb. € 35. Zuid-Afrikaanse generaals die de Engelsen door woonwijken. De stedenbouwkundige De VVNK heeft deze uitgave financieel zo dapper hadden bestreden gingen per Margadant, (1849-1915) genoemd. Ruim inpassing in de Stationsbuurt en de stad, en mede mogelijk gemaakt. Daarom is open rijtuig door de stad. Enthousiast dertig bladzijden verder komt er pas een de ontwikkeling van de omliggende buurten de prijs voor verzending € 35 incl. toegejuicht door duizenden burgers. Een beschrijving van hem. In minder dan één beslaan een wetenswaardig hoofdstuk. verzendkosten bij [email protected] (VVNK- zwarte bladzijde was in 1942 het grootse bladzijde. Dat is wat laat en weinig, maar Daarin worden ook het ontstaan en de rol lidmaatschap vermelden!). vertrek van vrijwilligers naar het Oostfront. dat betekent niet dat het doorlezen van de van het station in het sociale en economische bladzijden daarvóór voor kunstliefhebbers leven beschreven. Het was in de omgeving Station Hollands Spoor in Den Architect Margadant een worsteling is. Integendeel. Koos van het station een en al bedrijvigheid. Haag met zijn neorenaissance-stijl, zijn Het boek gaat niet alleen over het Havelaar zet het station op boeiende wijze Tot zijn opheffing in 1890 zat in die buurt ornamentiek en symboliek, zijn imposante gebouw, maar over HS in al zijn facetten, in zijn historisch perspectief. Hij heeft het Gebr. Horrix, de grootste meubelfabriek perronoverkappingen en zijn Koninklijke zoals het gebruik van het station. Sterker allemaal in detail beschreven, met veel van Nederland. IJzergieterij en -pletterij L.I. nog, het gebouw zelf komt pas vanaf prachtige afbeeldingen erbij. Het boek heeft Enthoven & Co, tegenover het Zieken, die bladzijde 65 aan bod. Daar wordt ook voor ook een schitterende vormgeving. de metalen constructie voor het station Afb. 11. Ontwerptekening voorgevel station, het eerst de architect van HS, Dirk (D.A.N.) Overigens is er over Dirk maakte, had op een steenworp afstand Het Utrechts Archief. Margadant niet zo veel bekend. Hij was een industrieel complex. De meegegoten van 1870 tot 1909 de huisarchitect naam 'PLETTERIJ DEN HAAG' plus jaartal van de Hollandsche IJzeren Spoorweg in de gietijzeren pijlers op de perrons en Maatschappij (HIJSM). In vakbladen werd in de pilaren op het Stationsplein is nog nauwelijks over hem geschreven. Ook niet altijd zichtbaar [Afb.12]. De tweede grote nodig, want hij heeft tijdens zijn carrière ijzergieterij, Prins van Oranje, was eveneens alleen voor de HIJSM gewerkt. Margadant in het stationsgebied gevestigd en hield in ontwierp verscheidene stations, waarvan 1897 op te bestaan. Van al die bedrijven een aantal ook weer is gesloopt. Zijn vroege passeren in het boek hun 'levenslopen' de stations ontwierp hij in de stijl van de revue. Delftse renaissance. Zijn latere stations zijn beïnvloed door H.P. Berlage, zoals Haarlem Station en Amersfoort. Van Amersfoort (1902) Bij veel stations in die tijd ontwierp de bestaan alleen nog de perrongebouwen architect het gebouw. De meer utilitaire tussen de rails. Gelukkig heeft de NS niet alle onderdelen, zoals de perronoverkappingen stations vernield. Vogelenzang-Bennebroek rustend op een enorme metalen constructie,

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 20 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 21 "Zandsteen werd gebruikt voor de 1921) vervaardigde alle reliëfs. Eind 1948 van het station, met een overdaad aan imposten, halfcirkelvormige archivolten, werd de entreehal geheel 'gemoderniseerd' decoraties. Het Bouwkundig Weekblad sprak architraven, panelen en frontons." Het hele waarbij ook de oorspronkelijke details van over "veel te kleine reliëfs … met onnozele stationscomplex werd in 1893 opgeleverd. het plafond geheel verdwenen. Veel later attribuutjes, heel slecht uitgevoerd." 'Het kreeg de hal haar oude allure terug. Helaas Vaderland' noemde de Wachtkamer Decoraties waren de oorspronkelijke tegeltableaus op daarentegen een 'sieraad voor de residentie'. De voorgevel van het entreegebouw is beide zijwanden, gemaakt door Rozenburg, De wachtkamer omvat niet één kamer, rijk aan details. De auteur noemt het zelfs al verwijderd. Een grote brand in 1989 maar verscheidene ruimten voor zowel de een horror vacui (= vrees voor het lege), een legde een deel van de overkapping en het vorstelijke personen (met toilet) als het overdaad aan kleine decoratieve elementen restauratiegebouw in de as. Een algehele hofpersoneel. Het is meer een 'minipaleisje'. Afb. 13. Gebouw op het 'perroneiland'. waarbij vrijwel geen vlak leeg bleef. Boven restauratie bracht het station terug in De Wachtkamer mag dan overgedetailleerd de grote ramen in het entreegebouw redelijk authentieke staat. In 1991 werd het zijn, de talrijke versieringen in het interieur komen allegorische reliëfs voor met station Rijksmonument. en hun tot in detail verfijnde bewerkingen waren het terrein van de ingenieur. De voorstellingen van de Wetenschap, Handel, behoren niettemin tot de best bewaarde architect was minder 'modern'. Hij greep Nijverheid en Kunst, en boven de kleine Koninklijke Wachtkamer voorbeelden van de toen overheersende terug op oude schoonheidsidealen. In het vensters Energie, tussen hemel en aarde, en De in 2005-2007 geheel gerestaureerde neorenaissance architectuur. stationsgebouw werd een symbolische de Stoomkracht tussen water en vuur. De Koninklijke Wachtkamer uit 1893 is het Een 'royalty' komt natuurlijk niet binnen vormentaal in reliëfs en schilderingen beeldhouwer P.E. van den Bossche (1849- pronkstuk van HS. Maar net als bij de rest via de hoofdentree van het station, om aangebracht. Dat is in HS goed te zien. Aan zich niet met het gewone volk te hoeven de gebouwen zitten symbolen van handel, encanailleren. Nee, die treedt binnen via "een industrie, arbeid en snelheid. Het zijn grootse entree vanaf het Stationsplein met kleine, sprekende beeldhouwwerkjes als een magnifiek trappenhuis met staatsietrap gereedschappen, griffioenen en gevleugelde in Belgisch marmer en met bronzen spoorwielen. De spoorwielen zijn traliewerk…". [Afb.14] De symboliek van kenmerkend voor 'het spoor'. De ingenieurs deze Wachtkamer is gericht op aspecten stonden met hun voeten in het heden en en deugden van het koningschap. De met hun blik naar de toekomst gericht. ontvangsthal heeft grote glas-in-loodramen Ze pasten de modernste technieken toe. van het Delftse atelier Prinsenhof van HS is gebouwd in fasen. Het 'perroneiland' Jan Schouten. De wandbetimmering van met gebouwen, zoals bergruimten voor de salon, de meubels en de plafonds zijn goederen, en wachtkamers, tussen de rails, gemaakt door Meubelfabriek Mutters; de was als eerste klaar [Afb. 13]. Het grootste firma die ook vele stoomschepen van de gebouwenblok daar, met de aanduiding 'Holland Amerika Lijn' en de beroemde 'ANNO 1888', was 67 meter lang en had 'Titanic' heeft ingericht. Het plafond van wachtkamers en restauraties voor de 1e de salon is voorzien van een rondlopende en 2e klasse. De 3e klasse moest het alleen koof met de provinciewapens en veel met een wachtkamer doen. Liefhebbers van decoratief schilder- en houtsnijwerk. Aan architectuur kunnen hier hun hart ophalen, weerszijden van twee schouwen bevinden want de gebouwen worden minutieus zich tegeltableaus van de firma Rozenburg. beschreven, in prachtig architectenjargon. De talrijke figuratieve wandschilderingen in de betimmering en boven de schouwen zijn gemaakt door de Vlaamse kunstschilder Afb. 14. Trapportaal Koninklijke Wachtkamer. Michel Antoine Hendrickx (1847-1906).

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 22 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 23 Niets is teveel gezegd, want het zien van deze tekeningen… was een historische sensatie. Hier doe je het voor! U ziet zelf het resultaat van onze ontdekkingstocht." [Afb.11]. Hij geeft hier een prachtig inkijkje in wat een kunsthistoricus emotioneel ervaart als hij een verrassende ontdekking doet. Een pareltje in het boek, dat verder zakelijk, maar in een vlotte stijl is geschreven.

Kunsthistoricus Koos Havelaar heeft Afb. 15. Michel Antoine Hendrickx, voor dit boek met Jannie Havelaar boekbespreking (2) Hoewel de provincie Groningen niet de De Nederlandse Maagd. uitgebreid onderzoek gedaan. Dat moet bakermat van de Amsterdamse School is, een flink karwei zijn geweest. Maar ze zou je dat bijna gaan denken. Zoveel boeken hebben ruime ervaring. De Havelaars zijn Eddy Engelsman zijn er onlangs over die stijl verschenen. Op één schilderstuk boven de schoorsteen namelijk de drijvende kracht achter de Zeer verschillend, maar elk met zijn staat een jonge vrouw die de Nederlandse Stichting Haags Industrieel Erfgoed (SHIE) Vier boeken over de Amsterdamse specifieke merites. Alle vier nodigen ze uit maagd symboliseert [Afb.15]. Je kunt er die al menig industrieel erfgoed heeft gered, School in Noord-Nederland om die gebouwen op te zoeken. ook de jonge koningin Wilhelmina in zien, en vele publicaties het licht heeft doen met de Nederlandse leeuw en opkomende zien. Met dit complete boek heeft station Pronkjuwelen van baksteen – Voor mensen die niet in 'het Noorden' zon als symbool van het begin van het Hollands Spoor eindelijk zijn verdiende Amsterdamse School in Groningen wonen is Groningen 'ver weg'. Het is koningschap. De ingang van de Wachtkamer standaardwerk gekregen. Auteurs: Norma van der Horst (incl. verbazingwekkend hoeveel mensen in 'het aan de perronzijde heeft ook koninklijke fotografie) en Eric Bos. Westen' denken er een wereldreis naar allure gekregen [Afb. 16]. Een aantal VVNK-leden heeft op 9 Uitg.: boekwerk & partners, Groningen, Siberië voor te moeten maken. Gelukkig november jl. een bezoek gebracht aan 2017, geb., 253 blz., € 34,50. denkt de VVNK er anders over, want in Persoonlijke noot station Hollands Spoor. Zie voor een virtuele De Ploeg, het expressionisme en 2015 heeft ze een excursie georganiseerd De trots van de auteur zijn de uitvouwbare rondleiding: koninklijkewachtkamers.ns.nl de architectuur naar gebouwen van Egbert Reitsma ingekleurde ontwerptekeningen. Maar Auteur: Kees van der Ploeg. (1892-1976) die ook van binnen bekeken liefst drie A4-pagina's breed. Ook nog Uitgevers: WBooks, Zwolle / Groninger konden worden. Hoogtepunten waren de eens driemaal, omdat er tijdens het hele Museum, Groningen, 2017, geb., 160 blz., € 33. gereformeerde kerk in Appingedam uit ontwerpproces drie tekenversies zijn Albert Wiersema, 1895-1966 – 1928 [Afb.1] en het voormalige Noorder gemaakt. Op de achterkant van een van die Architect te Bedum, gedegen en ontwerpen geeft Havelaar een persoonlijke Afb. 16. Perrongevel van de Koninklijke Wachtkamer. creatief Afb.1. E. Reitsma, detail plafond Gereformeerde beschrijving van de zoektocht naar die Auteur: Bertus Fennema. Kerk, Sint Annastraat, Appingedam, 1928. tekeningen. Hem werd aanvankelijk verteld Uitgever: NoordPRoof Producties, dat ze in slechte staat zouden zijn, en 'ver Bedum, 2017, paperback, 96 blz., € 15. weg', hij kon het wel vergeten. Toch heeft De Amsterdamse School in de standvastige onderzoeker ze uiteindelijk Groningen - Vier wandel- of boven tafel gekregen. De originelen bleken fietsroutes door de stad er nog prima uit te zien. Havelaar: "De Auteurs: Ronald Elink Schuurman & Bob tekeningen worden gevonden en ik mag Lodewijks (incl. fotografie). langskomen in het Utrechts Archief. Dus Uitgever: Lecturium Uitgeverij, Zoetermeer, de trein gepakt en op naar de studiezaal. 2017, ringband, 205 blz., € 19,95.

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 24 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 25 Ook hier overvloedig kleurgebruik, veel kleurrijke glas-in-loodramen, geglazuurde tegels en mooi houtwerk. Die kenmerken van de Amsterdamse Schoolstijl vind je zelden allemaal tegelijk in één gebouw. Soms alleen met een paar kenmerken. Bovendien hadden de architecten uiteenlopende voorkeuren en waren er waren nu eenmaal verschillende richtingen. De Groninger variant is wat ingetogener, wat zakelijker en strenger met strakkere horizontale en verticale lijnen. Soms ook zien we meer invloed van de Nieuwe Zakelijkheid of het Nieuwe Bouwen. De architecten lieten zich hierbij inspireren door de bouwstijl van de Afb. 4. S.J. Bouma, Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright. Dienst Gemeentewerken, Ingetogen, maar tegelijkertijd waren de Ged. Zuiderdiep, Groningen, 1925. gebouwen in Groningen uitbundiger dan in andere provincies. Zo is toch ook onstuimige expressie te vinden, zoals in de kerken van Afb. 4A. Trapportaal Dienst Gemeentewerken Egbert Reitsma, en de vele openbare werken [uit Vd Ploeg]. en scholen in de stad Groningen van Siebe Jan Bouma (1899-1959), zoals zijn gebouw voor Afb. 2 en 3. E. Reitsma, Noorder Sanatorium, Gemeentewerken uit 1925 [Afb. 4 en 4A]. Stationsweg, Zuidlaren, 1935. Particuliere opdrachtgevers Kritiek was er op de uitbundige stijl Sanatorium in Zuidlaren uit 1935, dat eerder ook. Berlage (1856-1934) ergerde zich aan als 'Dudokstijl' dan als Amsterdamse School dergelijke architectuur, met name van zijn kan worden betiteld [Afb. 2, 3]. Amsterdamse collega's. Hij miste de relatie Het is weliswaar geen Siberië, maar tussen vorm en functie, en vond het niets vooral 's winters kan het 'Hoogeland' in meer dan het 'beplakken' van het betonnen het Noorden van de provincie er somber er in die stijl nog lustig op los, al werd skelet met allerlei losse vormideeën. uitzien. Gelukkig maar dat je er vrolijk het allengs wat eenvoudiger en minder Michel de Klerk (1884-1923) die in 1916 makende gebouwen in Amsterdamse expressief. De kenmerkende ambachtelijke het woningbouwcomplex 'Het Schip' in de Schoolstijl tegenkomt. De verspringende uitvoering, zoals het mooi metselen, en Amsterdamse Spaarndammerbuurt had daken, forse schoorsteenpartijen, kunstig al die 'onnodige' versieringen werden te ontworpen speelde de bal terug. Hij vond dat gemetselde rode, gele, blauw geglazuurde, duur. In het begin nog niet, de gevels zijn Berlage zelf 'het fonkelnieuwe product van en donkere gesinterde (heter en langer een en al versiering: gemetselde golvende de cement-ijzerbouw verstopte achter een gebakken en daardoor vervormde) hoeken, beeldhouwwerk van baksteen, gordijn van niet-functionele baksteentjes', bakstenen, zijn kenmerkend voor die school. siersmeedijzerwerk, laddervensters, erkers aldus Eric Bos. Voor de Amsterdamse De bloeiperiode lag tussen 1910 en 1930. en vooral spectaculair gebruik van kleur. De School-architecten stonden de vorm Maar ook in de jaren dertig bouwde men architecten ontwierpen ook de interieurs. en de inhoud los van elkaar. Niettemin

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 26 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 27 streefden ze wel naar een ambachtelijk Bos hebben gekozen voor korte maar Amsterdamse groep rond Michel de Klerk gemaakt Gesamtkunstwerk. Ondanks de krachtige inleidende teksten plus wat blijkt niet het enige referentiepunt voor uiteenlopende opvattingen tussen het uitvoeriger bijschriften met details bij de de Groninger vertegenwoordigers van het strenger uitziende rationalisme van Berlage ruim 500 schitterende foto's (jammer architectonisch expressionisme geweest en de uitbundige Amsterdamse School dat de letters van die bijschriften wat te zijn. Ze waren geen 'filiaal' van hun ontwierpen vertegenwoordigers van beide aan de kleine kant zijn). Qua hoeveelheid Amsterdamse School-broeders maar qua stijlen ook voor de sociale woningsector, en kwaliteit van de foto's is dit wel het opvattingen en filosofie veeleer geïnspireerd vooral in Amsterdam. In de stad Groningen mooiste boek. Heel aantrekkelijk is dat bij door het Duitse expressionisme. Daarmee veel minder, en ook nog soberder, zoals elke foto van een gebouw ook foto's van Afb. 6. J. Boer, complex woningen met winkels, bestonden in cultureel opzicht sterke in de Oosterparkwijk en de Oranjewijk details zijn opgenomen. Het boek begint Stadhouderslaan/Koninginnelaan, Groningen, 1930 banden. Expressionistische kunstenaars (zie afb. 6). In de provincie worden dankzij met een hoofdstuk over de Amsterdamse [uit Vd Ploeg]. zoals die van Die Brücke en Der blaue particulier opdrachtgeverschap kerken, School in Amsterdam zelf. De architecten Reiter probeerden op een directe, spontane duurdere herenhuizen en boerderijen die daar ontwierpen, zoals Van der Meij, dankzij de kunstenaarsvereniging 'De Ploeg'. manier hun ervaringen en innerlijke gebouwd. Ze staan vooral in het Hoogeland, oud-Groninger Jan Gratama en de latere Een aantal leden van 'De Ploeg' was behalve gevoelsleven tot uitdrukking te brengen. ten Noorden van de stad Groningen. Ed Cuypers bouwden vrijwel niet in de schilder ook architect, zoals Egbert Reitsma, Van der Ploeg stelt algemeen aanvaarde Niettemin zien we ook kapitale villa's in de provincie Groningen. Een aantal Groningse Siebe Jan Bouma, Wobbe Alkema, en Job waarheden ter discussie. In een hoofdstuk armere veenkoloniale gebieden in Zuidoost- architecten ging wel bij hun Amsterdamse Hansen, die bovendien menig heftig pamflet over de relatie tussen expressionisme Groningen. In dat gebied, in Ter Apel, staat collega's in de leer, zoals Egbert Reitsma en heeft geschreven. De meeste waren aan het en romantiek zegt hij bijvoorbeeld volgens de auteurs van het eerste boek Evert van Linge (1895-1964). In het boek eind van de jaren twintig al geen lid meer. dat modernistische architecten als zelfs het hoogtepunt van de Amsterdamse passeren zij en andere architecten de revue. Dat betekende overigens niet dat er geen Walter Gropius, auctor intellectualis School in het Noorden. De RHBS uit De bekendste zijn de eerdergenoemde contacten met bijvoorbeeld schilders uit van het avantgardistische Bauhaus, een 1924 van Gart Westerhout (1893-1976) is Siebe Jan Bouma, Willem Reitsema (1885- 'De Ploeg' waren. Maar die contacten waren expressionistische voorgeschiedenis volgens hen 'Een feest van architectuur en 1960), Albert Wiersema (1895-1966) en er altijd al. De architecten konden trouwens hadden, met nog verder terug in het vormgeving' [Afb. 5]. Evert Rozema (1892-1964). Helaas komt weinig eer behalen aan gemeentelijke verleden ondubbelzinnige wortels. Jo Boer (1895-1971) in het boek niet voor. opdrachten voor volkswoningbouw. De Fotoboek Gelukkig wel in het boek van Kees van der particuliere markt en kerken gaven hen Voor wie van veel afbeeldingen houdt Ploeg. Daar noemt de auteur hem, met alleen meer kansen en boden hen ook meer Afb. 7. S.J. Bouma, voormalige Lagere School, is het eerste boek over de 'Pronkjuwelen al in de stad Groningen twaalf bouwwerken, vrijheden in het ontwerp. Alleen Bouma Rabenhauptstraat, Groningen, 1929. van baksteen' een absolute aanrader. Het 'een buitengewoon bepalende factor slaagde er als gemeentelijk architect in boek is ingedeeld naar plaatsnaam met voor het expressionistische stadsbeeld'. om openbare gebouwen, zoals zijn talrijke adressen. Norma van der Horst en Eric Aan hem is ook in 2006 een afzonderlijk scholen, pleinen, parkaanleg en openbare boek gewijd (zie onderaan). In Boers toiletten te realiseren. Hij was in de stad woningcomplex aan de Stadhouderslaan/ Groningen koploper met 35 bouwwerken Afb. 5. G. Westerhout, voormalige Rijks H.B.S., Ter Apel, 1924 [uit Horst & Bos]. Koninginnelaan heb ik negen jaar gewoond [Afb. 7]. ([Afb. 6] Rijksmonument; sinds 1997 Over het expressionisme in de 'Pythagorascomplex' genoemd). architectuur van kunstenaarsvereniging 'De Ploeg' heeft Kees van der Ploeg de De Ploeg monografie De Ploeg, het expressionisme De Amsterdamse School kon in en de architectuur, geschreven. Dit boek Groningen tot bloei komen dankzij onderscheidt zich van de anderen omdat sociaaldemocratische (SDAP-) politici en het dieper graaft, en daardoor minder het kunstzinnige en experimentele klimaat een 'kijkboek' is. Hij plaatst 'De Ploeg' in in de stad Groningen. Sinds 1918 vooral een brede cultuurhistorische context. De

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 28 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 29 architectuurcritici gebeurd. Inderdaad, stijlen de Goede Herderkerk in Bedum die door lopen nu eenmaal door elkaar, en grenzen Egbert Reitsma was ontworpen (1938). Van zijn niet duidelijk te trekken. Boeiend is zijn 1925 tot 1966 (ver)bouwde hij honderden gedachte dat er alle aanleiding is om in de bouwwerken. In de jaren twintig en dertig Nederlandse architectuurgeschiedenis de was hij door de Amsterdamse School term expressionisme te heroverwegen. Die geïnspireerd. Hij deed dat echter op zijn zou dan in de plaats kunnen komen van de Gronings: ingetogen en zakelijk, met een strikt geografisch beperkte en daardoor zeer artistiek oog voor de details. Daarmee wat misplaatste aanduiding 'Amsterdamse was hij duidelijk een expressionist. Het School'. metselwerk met de kleurrijke Groninger De auteur besteedt speciale aandacht baksteen, kleine ornamenten, glas-in-lood aan architecten als Siebe Jan Bouma, Evert met geometrische motieven, rondbogen Afb. 10. A. Wiersema, woonhuis, Schultingastraat 2, Bedum, 1937. Afb. 8. E. Reitsma, villa, Nassaulaan 6, Groningen, 1928. van Linge [zie Afb. 13], het duo Bonne en decoratie in de vorm van beton- en Kazemier (1875-1967) & Tonko Tonkens steenstrippen op gevels en schoorstenen (1889-1945) en het duo Jan Kuiler (1883- behoorden tot zijn repertoire. Dat is goed geboorteplaats Bedum, waar hij ook tot Zogezien is het modernisme uiteindelijk 1953) & Lucas Drewes (1870-1969). te zien in een van zijn bekendste werken: zijn dood zijn bureau had, en de omliggende vooral geradicaliseerde romantiek. Over In een apart hoofdstuk wordt Egbert de gereformeerde kerk in Onderdendam gemeenten. Alleen al in Bedum bouwt hij de parabolen die Egbert Reitsma in zijn Reitsma, naast Bouma, verreweg de met een waaiervormig bankenplan ruim honderd bouwwerken [Afb. 10]. Hij kerken hanteerde stelt Van der Ploeg dat hij belangrijkste expressionistische architect uit 1932. De kerk, het hekwerk en de ontwierp daarnaast scholen en kerken in de hiermee in wezen teruggrijpt op de gotiek. in Groningen genoemd. En de enige die ernaast liggende pastorie zijn samen een rest van de provincie en daarbuiten. In het Dat het expressionisme veel verder gaat wellicht 'school' heeft gemaakt. Dat is te Rijksmonument. In de toekomst wordt de boek is een overzicht met foto's gemaakt dan alleen architectuur wordt uitvoerig zien in het werk van Berend Jager (1884- kerk het 'centrum voor het inventariseren, van al zijn bouwwerken, opnieuw met behandeld, zoals het gedachtegoed van de 1945) en het duo Cornelis van Wijk (1996- rubriceren en exposeren van Amsterdamse adressen. Duitse architect Bruno Taut (1880-1938) 1952) en Derk Broos (1898-1982). Egbert School-gebouwen en -architecten op het Auteur Bertus Fennema typeert die utopische fantasieën had. Reitsma is vooral bekend geworden door Hoogeland' [Afb. 9]. Zijn omvangrijke, architect Albert Wiersema als iemand Er waren wijdvertakte netwerken tussen zijn spectaculaire kerken, met als hoogtepunt veelzijdige oeuvre bestaat uit woonhuizen, die gedegen en creatief was. Dat is in zijn kunstenaars en architecten. Ze passeren in zijn gereformeerde kerk in Andijk (N-H). woon-winkelhuizen, voorhuizen van werk goed te zien. Het gedegene kwam het boek allemaal de revue. De persoonlijke Daarnaast heeft hij ook een aantal woningen boerderijen, scholen en kerken. Zes waarschijnlijk omdat Wiersema zijn carrière contacten waarin men concepten en ontworpen, zoals de dubbele villa's met bouwwerken zijn Rijksmonument. Het als timmerman begon. Evenals trouwens opvattingen uitwisselde waren voor de opvallende steile, verticale pannendaken in werkgebied van Wiersema was vooral zijn de eerdergenoemde Bouma. Het is de Groningers even belangrijk als tijdschriften de Nassaulaan in Groningen, die de VVNK verdienste van de auteur dat hij met dit boek en boeken. Kees van der Ploeg zet in 2015 ook heeft bezocht [Afb. 8]. Voor Afb. 9. A. Wiersema, Geref. Kerk, Hoofdstraat, Wiersema's indrukwekkende oeuvre weet overtuigend uiteen dat de Amsterdamse wie niet alleen in mooie afbeeldingen is Onderdendam, 1929 [uit Fennema]. te ontsluiten. We komen nu ook meer aan School niet de enige exponent van geïnteresseerd en meer wil weten is dit de weet over de persoon Albert Wiersema. architectonisch expressionistisme was. boek een aanrader. Aanvankelijk was er slechts verbrokkelde Vandaar dat hij het werk van Jan Gerko informatie over de architect te vinden. Wiebenga (1886-1974) en het Nieuwe Albert Wiersema Fennema plaatst zijn werk in de context van Bouwen in Groningen de revue laat Een van de leerlingen van Reitsma was de Amsterdamse School en betrekt hier ook passeren. Hij vindt dat architectuur teveel ook Albert Wiersema (1895 – 1966) uit andere bouwstijlen als het Nieuwe Bouwen in hokjes is gestopt waardoor belangrijke Bedum. Daar gaat het boek van Fennema, bij. Vanwege al die kerken verduidelijkt architecten die daar niet inpasten ten Albert Wiersema, 1895-1966 – Architect het hoofdstukje 'Gereformeerd' in welke onrechte onderbelicht zijn gebleven. Het te Bedum, gedegen en creatief, over. wereld de architecten hun weg moesten indelen in stijlen is immers pas achteraf door Wiersema was de uitvoerend architect van vinden. Daarmee stijgt dit boek zeker uit

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 30 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 31 beeldhouwwerken bijvoorbeeld. Er is niet aangegeven of de gebouwen ook van binnen te bezichtigen zijn. Maar gewoon aanbellen kan tot verrassend vriendelijke ontvangsten leiden. De gids is zeker een aanrader.

De Gemeente Groningen adverteert met: 'Er gaat niets boven Groningen'. Dat klopt, maar vraagt om een kleine correctie. Ook bóven Groningen is er in de provincie Afb. 11 en 12. A. Wiersema, Gereformeerde Kerk, genoeg te ontdekken. Op naar Groningen! Kosterijweg, Westeremden, 1934 [uit Fennema]. Afb. 13. E. van Linge, woonhuis-atelier architect (nr.1) en huizen (nrs. 3 en 5) van de W.A. Scholtenstraat, Groningen, 1923 [uit Elink Schuurman & Lodewijks]. Enkele eerder verschenen boeken Routes stad Groningen over de Amsterdamse School in het Voor wie in de stad Groningen die Noorden: gebouwen wel eens in het echt wil zien, de ringband is de gids gemakkelijk te maar geen zin heeft om dat allemaal zelf uit hanteren. De routes beginnen en eindigen Jo de Boer (1895-1971) – te zoeken hebben Ronald Elink Schuurman alle bij het hoofdstation. Het boek begint Architect uit Groningen en Bob Lodewijks een handige en prettige met een zeer overzichtelijke opsomming Rita Overbeek en Marieke van gids geschreven: De Amsterdamse School van alle kenmerken van de Amsterdamse der Heide, Uitgeverij Noordboek, in Groningen - Vier wandel- of fietsroutes School. Heel aardig zijn in het overzicht van Groningen, 2006. door de stad. Het is hen opgevallen dat de bouwkundige termen de tekeningen van de Versteende welvaart – kozijnen van ramen en deuren in felle kleuren verschillende metselverbanden, essentieel Amsterdamse School op het boven een beperkte beschrijving van het zijn geschilderd, anders dan bij Amsterdamse voor de Amsterdamse Schoolstijl. Ook geven Groningse Hoogeland leven en oeuvre van Wiersema. Er staan School-gebouwen in Amsterdam, waar Elink Schuurman en Lodewijks een overzicht Anja Reenders, Uitgeverij Noordboek, veel afbeeldingen in het boek, maar ze zijn meestal het wit overheerst. Ongetwijfeld van belangrijke websites en instellingen die Groningen, 2007. niet alle van even hoge kwaliteit. Niettemin komt dat doordat de architecten zijn met deze bouwstijl te maken hebben. Een Willem Reitsema Tzn. (1885- een aanwinst voor de architectuurliteratuur beïnvloed door de andere kunstenaars interessante: www.amsterdamse-school.nl is 1963) – architect op het Hogeland over Groningse architecten. van 'De Ploeg', die weer beïnvloed waren de website van Wendingen, digitaal platform Bertus Fennema, Annelike Brinkman Van andere auteurs is er ook nog door de kleurtegenstellingen van de voor de Amsterdamse School, een initiatief en Henk Bolt, Uitgeverij Noordboek, een brochure 'Amsterdamse School in Duitse expressionisten. Dit kleurgebruik van museum 'Het Schip'. Groningen, 2008. Bedum', met een wandeling langs huizen, past - als complement - veel beter dan wit Nuttig is de biografie van Bouma. Egbert Reitsma, architect 1892- niet alleen van Wiersema, en een brochure bij de gebruikte baksteen, waardoor het In hun ogen steekt hij kwalitatief en 1976 – Meester in baksteen, met een fietsroute (kan ook per auto) bouwwerk meer één geheel is. Dit is te kwantitatief boven de anderen uit. Ook Kees van der Ploeg, Uitgeverij langs vier Amsterdamse Schoolkerken zien aan woonhuis-atelier van Evert van in dit boek een compleet register met Noordboek, Groningen, 2014 (zie in Onderdendam, Westeremden [Afb. Linge [Afb. 13]. De oorspronkelijke kleuren adressen van de gebouwen. Een register boekbespreking in Rond 1900 2014 nr. 4). 1, 9, 11 en 12], Bedum en Appingedam. zijn later met het contrasterende wit met de namen van de architecten ontbreekt Sierlijk Bouwen – Jugendstil en Deze brochures zijn te bestellen te op overgeschilderd. echter. Alle routes zijn met nummers van de Amsterdamse School in Friesland www.dekerkonderdendam.nl/webwinkel Alleen de eerste route is een gebouwen op plattegrondjes aangegeven. 1900-1940 (evenals de eerste drie van de hier wandelroute, maar de andere drie In de tekst staat ook bij elk gebouw een Peter Karstkarel, Friese Pers boekerij, besproken werken en het boek van Van der fietsroutes kunnen deels ook te voet, en korte beschrijving van de details. Daardoor Leeuwarden, 2011. Ploeg over Reitsma, zie hieronder). zelfs per auto worden afgelegd. Dankzij is er meer te zien als je naar boven kijkt,

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 32 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 33 100 jaar De Stijl: Activiteiten 'Mirakels Amersfoort' zal plaatsvinden onderwerp is belangwekkend genoeg om en tentoonstellingen van 26 t/m 30 december 2017 en van 2 t/m achteraf nog te vermelden. Er werden 6 januari 2018.Kaarten: volwassenen €.10., lezingen gehouden over Til Brugmans kinderen vanaf 6 jaar €.7,50, kinderen tot 6 (schrijfster en opdrachtgeefster), Marlow Amersfoort – Ontdekkingstocht jaar gratis. Moss (vrouwelijke kunstenaar van 'De Stijl'), 'Mirakels Amersfoort', Truus Schröder-Schräder (opdrachtgeefster 26 dec. 2017 – 6 jan. 2018 Amersfoort – Snelfietsroute en partner van Rietveld), Annie Oud-Dinaux 'Mirakels Amersfoort' is een interactieve Amersfoort – Utrecht (als weduwe van Oud hoedster van diens ontdekkingstocht, door de geboortestad én Gerrit Rietveld (Utrecht 1888) en Piet nalatenschap), en de met elkaar bevriende de belevingswereld van Piet Mondriaan. De Mondriaan (Amersfoort 1872), destijds Nelly van Doesburg (concertpianiste wandeling start in het Mondriaanhuis aan de allebei verbonden met De Stijl, hebben elkaar en derde vrouw van Van Doesburg) en Kortegracht. Acteurs nemen je vervolgens tijdens hun leven nooit ontmoet. Met de Peggy Guggenheim (galeriehoudster en mee langs spectaculaire projecties en aankomende realisatie van een kunstwerk kunstverzamelaarster). Van de lezing 'De digitale technieken die de historische van Boris Tellegen zullen zij elkaar als het Stijl-kamers van Til Brugman' door Ludo van binnenstad van Amersfoort betoveren. ware treffen tussen Utrecht en Amersfoort. Halem (conservator 20ste-eeuwse kunst Ondertussen kom je meer te weten over Tussen deze steden komt een nieuw Rijksmuseum) is een uitgebreider versie (in Mondriaans leven, werk en zijn invloed op snelfietspad met een kunstwerk van Tellegen, het Engels) gepubliceerd in The Rijksmuseum kunst en design. dat bestaat uit verschillende, samenhangende Bulletin 65 (2017) nr.2. Dit nummer is gewijd onderdelen. Dit landmark verwijst naar aan 'De Stijl', met verder bijdragen van Alied Afb. 1. de denkbeelden en uitgangspunten van Ottevanger en Cees Hilhorst over werk De Stijl en wordt gerealiseerd in het kader van de viering van honderd jaar De Stijl. Woensdag 2 november werd bij Afb. 3. NS-station Amersfoort het eerste beeld Afb. 2. onthuld van de toekomstige snelfietsroute tussen Amersfoort en Utrecht. Dit traject Rijksmuseum is een speciale presentatie 'Het zal een symbolische verbinding gaan debuut van De Stijl' opgesteld rondom het vormen tussen de geboortesteden van eerste nummer van De Stijl, dat in november Piet Mondriaan en Gerrit Rietveld. Een 1917 verscheen. Getoond worden brieven, tiental bijzondere beelden van kunstenaar foto's en documenten; bijzondere aandacht Boris Tellegen markeren straks deze bijna wordt gewijd aan de twee bijlagen bij dit twintig kilometer lange fietsroute, waarvan nummer: van Bart van der Leck en van Chogokin de eerste is. Ze kunnen worden architect J.J.P. Oud [afb. 2]. geassocieerd met grenspalen, totempalen of heipalen. Alle beelden hebben een zelfde Op 19 november werd in het contour, maar zijn ontworpen voor de plek Rijksmuseum een symposium gehouden waar ze staan. De schaalmodellen van deze ter gelegenheid van deze presentatie, en sculpturen zijn te zien in het Mondriaanhuis tevens ter gelegenheid van de verschijning van het boek Peggy Guggenheim en Nelly Amsterdam – Rijksmuseum van Doesburg. Voorvechters van De Stijl presentatie 'Het debuut van De door Doris Wintgens (Rotterdam, Nai010 Stijl' en publicaties uitgevers, [Afb.3]). Dit symposium was In de afdeling 20ste eeuw van het getiteld 'Vrouwen in De Stijl', en dit

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 34 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 35 van respectievelijk Van Doesburg en Van der presentatie is vormgegeven door Gielijn Noord-Nederland; t/m 7 januari Leck in de collectie van het Rijksmuseum, en Escher. 2018. nieuwe aanwinsten op Stijl-gebied. [afb. 4]. In de vorige aflevering van Rond Harderwijk – Stadsmuseum Laren – Singer Laren 1900 besproken en nog lopende Huszár van De Stijl; t/m 7 januari tentoonstelling 'De Stijl – grafische tentoonstellingen i.v.m. '100 Jaar 2018. vormgeving'; De Stijl': 23 nov. 2017 t/m 7 jan. 2018. Otterlo – Kröller-Müller Museum In samenwerking met het Affichemuseum Amersfoort – Rietveldpaviljoen De mecenas en de 'verversbaas'; laat Singer Laren zien op welke manier De Stijl voorbij. Gerrit Rietveld en t/m 2 april 2018. De Stijl van betekenis is geweest voor de de jaren vijftig; t/m 8 januari 2018. grafische vormgeving en op welke wijze de directe en functionalistische beeldtaal Drachten – Museum Dr8888 in afficheontwerpen werd ingezet. Deze De Stijl & Constructivisme in tentoonstelling is samengesteld door Martijn Le Coultre, voorzitter van Stichting het AfficheMuseum, met ondersteuning Korte mededelingen Activiteiten in België van kunsthistorica Lisette van Dinther. De Van het Gentse tijdschrift Interbellum, uitgegeven door de 'Vereniging voor de Restauratie glasnegatieven Pierre studie van de vernieuwende creativiteit Cuypers tussen de twee Wereldoorlogen' is een Afb. 5. Bart van der Leck, Afb. 4. affiche voor de Batavier-lijn, 1916. Het Museum Cuypershuis in Roermond nieuw nummer verschenen (jg. 37 nr.5. is gestart met een restauratieproject 'Breng nov./dec. 2017). Belangwekkend voor Cuypers in beeld!'. Het is de bedoeling geïnteresseerden in kunst rond 1900 is om een collectie originele glasnegatieven, vooral het artikel 'Albert Van Huffel & Turijn afkomstig uit de kunstwerkplaatsen van 1902' door Marc Dubois (de internationale Cuypers, te herstellen. Hoewel zeker is tentoonstelling in Turijn in 1902 geldt als een dat deze glasnegatieven een schat aan van dè manifestaties van de Art Nouveau). informatie bevatten over het functioneren Te bestellen bij InterbeIlum, OIijfstraat69, van de ateliers van de Roermondse 9000 Gent; [email protected] . architect en ontwerper Pierre Cuypers, Ook het Brusselse Réseau Art Nouveau zijn ze nu niet bruikbaar. Ze verkeren in Network heeft weer een nieuwe Art slechte staat en zijn uiterst kwetsbaar, met Nouveau Newsletter uitgebracht, met een als gevolg dat onderzoek onmogelijk is. Het lijst van Art Nouveau-tentoonstellingen en Cuypershuis wil hier samen met het Huis - manifestaties door heel Europa (www. voor de Kunsten Limburg verandering in artnouveau-net.eu. Ook via de site van de brengen. Dankzij succesvolle crowdfunding VVNK). kan met de uitvoering van het project worden gestart. Het restauratieatelier van het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam heeft de opdracht gekregen om de collectie glasnegatieven te restaureren en te digitaliseren.

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 36 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 37 haar vader en zijn vrouw Leven? of Theater? TENTOONSTELLINGagenda in Zuid-Frankrijk. Zij schonken het in 1971 per december 2017 aan het Joods Historisch Museum. Het museum zal nu voor het eerst het werk in zijn totaliteit – ruim 800 gouaches – tonen. Samenstelling: Ben Stork Het complete werk is nu ook online te bekijken via de website van het museum, Amsterdam - Joods Historisch Museum voorzien van de bijbehorende transparante 020-5310311 / www.jhm.nl tekstbladen, de muziek, alle teksten, en Charlotte Salomon. Leven? Of relaties tussen de gouaches. Ook de in 2012 theater? t/m 25 maart 2018. verschenen documentaire van Frans Weisz Charlotte Salomon was 22 jaar toen over het leven van de jonge kunstenares is ze in december 1938 vanuit Berlijn als online te zien. vluchteling bij haar grootouders in Zuid- Frankrijk aankwam. Toen bij het uitbreken Amsterdam - Museum Het Schip van de Tweede Wereldoorlog haar 020-4182885 / www.hetschip.nl grootmoeder zelfmoord pleegde, begon Egbert Reitsma: KLEUR & VORM, zij aan een 'totaal waanzinnig project' om bouwen met bezieling; t/m 28 mentaal te overleven. In vele honderden januari 2018. gouaches herschiep ze haar leven als een Museum het Schip staat de komende geschilderd theaterstuk. Charlotte Salomon maanden in het teken van het Noorden. werd in 1943 in Auschwitz vermoord. De tentoonstelling is een portret van Na de Tweede Wereldoorlog vonden de Groningse architect Reitsma die in Groningen vele kerken in Amsterdamse School-stijl heeft ontworpen [Zie hiervoor ook de boekbespreking door Eddy Engelsman in dit nummer]. De kerken staan symbool voor de bloei van de gereformeerde gemeenschap na de Eerste Wereldoorlog. De gebedshuizen, waar zowel het samenkomen als de individuele geloofsbeleving centraal staan, worden gekenmerkt door een expressief kleurgebruik en een uitgesproken Bezoek Bussemakershuis, Borne vormentaal. en Synagoge, Enschede. De expositie was afgelopen zomer te Foto's Eef de Hilster bezichtigen in Reitsma's kerk in Bedum. Door middel van Virtual Reality zijn ook zijn kerken in Appingedam, Kollum en Andijk tot eind januari te 'bezoeken' in Museum Het Schip. De VVNK heeft excursies voor de leden naar deze regio georganiseerd; in september

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 38 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 39 vrouwelijke kunstenaars op dit gebied. vereenvoudigen van natuurelementen tot Zij volgde haar opleiding tot kunstenaar ornamenten. De Graag ging vaak nog iets aan de Haagse academie. Maar veel meer verder in het abstraheren, maar niet zo ver leerde ze van kunstcriticus en -pedagoog als kunstenaars zoals Bart van der Leck Henk Bremmer. Hij raadde Julie aan om en Piet Mondriaan: in haar werk blijft de vooral houtsneden te gaan maken, het werkelijkheid altijd herkenbaar. De Graags liefst in kleur. Zij maakte fantastische dieren en portretten lijken wel een beetje houtsnedes, die je herkent aan de krachtige op die van Joseph Mendes da Costa. Dat is voorstellingen: strakke, zelfverzekerde lijnen niet zo gek, want De Graag bewonderde met eenvoudige vormen. Het weglaten deze beeldhouwer. van details, sterke kleurcontrasten en Haar hele leven heeft Julie de Graag een ongelofelijke technische beheersing met haar gezondheid getobd; ze had dragen bij tot de schoonheid van haar vaak last van depressiviteit. Ondanks de voorstellingen. Dat zijn vooral landschappen, aanmoedigingen van Bremmer, die haar groenten ook geveild worden, worden twee bloemstillevens, diertaferelen en portretten. werk verscheidene malen lovend besprak, grote conservenfabrieken opgericht: Bever Het werk past binnen het gedachtegoed en van de vele bevriende collega's, twijfelde Conserven en Docter. Gedurende vijftig jaar 2014 werd het Noordersanatorium, van de periode aan het begin van de twintigste ze voortdurend aan haar artistieke kunnen. bloeit de conservenindustrie. Er worden ontworpen door Egbert Reitsma, in eeuw, waarbij het streven was om werk te Ze pleegde uiteindelijk op 46-jarige miljoenen kilo's groenten en fruit ingeblikt Zuidlaren bezocht en in juli 2015 de door maken dat gestileerd en sober van vorm is. leeftijd zelfmoord. Het oeuvre dat zij heeft in de IJmond. Niet alleen voor verkoop Reitsma ontworpen kerken in Appingedam Eigenlijk staat zij met haar werk tussen de achtergelaten is niet groot. Het Drents in Nederland, maar ook daarbuiten. Veel en Bedum. Ook is er toen een bezoek Art Nouveau en De Stijl in. Kunstenaars Museum bezit exemplaren van een groot gezinnen verdienen in deze tijd wat extra's gebracht twee dubbele woningen van rond 1890-1900 begonnen al met het deel van de houtsneden die De Graag door thuiswerk te doen: bijvoorbeeld Reitsma in de stad Groningen gemaakt heeft. boontjes doppen voor de conservenfabriek. Op de tentoonstelling BLIK is alles te zien Ook te zien: Pronkjuwelen van Beverwijk - Museum Kennemerland over de opkomst en de ontwikkeling van de Jullie de Gaag, Oost-Indische Kers, houtsnede, 1925, baksteen - Norma van der Horst; 0251-214507 / conservenindustrie in de IJmond. Assen, Drents Museum. t/m 11 februari 2018 www.museumkennemerland.nl Fotograaf Norma van der Horst legt BLIK, Over de conservenindustrie Den Haag - Gemeente Museum Den Haag de Amsterdamse School in de provincie in de IJmond; t/m 28 januari 2018. 070-3381111 / www.gemeentemuseum.nl Groningen op de gevoelige plaat. Dit De IJmond is rond 1900 een belangrijk Art Deco Paris; t/m 4 maart 2018. resulteerde in het onlangs verschenen boek tuinbouwgebied. Maar al dat vers aan De decadentie en de luxe van de zo tot Pronkjuwelen van baksteen (Zie hiervoor de groenten en fruit is beperkt houdbaar. de verbeelding sprekende periode van de art boekbespreking door Eddy Engelsman in dit De grote uitdaging was daarom: wat te deco komen tot leven in Gemeentemuseum nummer). De gelijknamige foto-expositie is doen met de overschotten van de oogst? Den Haag. Stap in de wereld van de roaring tot en met 11 februari 2018 te bezichtigen Weggooien is natuurlijk zonde! twenties, ofwel les années folles. De in de lunchroom van Museum Het Schip. Huisvrouwen proberen de groenten en tentoonstelling bevat mode, toegepaste het fruit zo lang mogelijk te bewaren door kunst, schilderkunst, beeldhouwwerken, Assen - Drents Museum ze bijvoorbeeld te conserveren in potten juwelen, prenten, fotografie en film. Rode 0592-377773 / www.drentsmuseum.nl en weckflessen. Met de uitvinding van het draad in de tentoonstelling vormen de Julie de Graag, Uit fijn hout conservenblik is het opeens mogelijk om op ontwerpen van Paul Poiret. gesneden; t/m 4 maart 2018. veel grotere schaal te gaan conserveren. De Poiret was een van de grote vernieuwers Anna Julia (Julie) de Graag (1877- conservenindustrie komt op. van de mode aan het begin van de 20ste 1924) was graficus en een van de weinige In het centrum van Beverwijk, waar de eeuw. Hij bevrijdde dames van het korset,

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 40 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 41 Van manuscript tot app, de Den Haag - Panorama Mesdag gezinsman en een geliefde collega met promotie van het werk van Louis 070-3106665 / www.panorama-mesdag.com een vooraanstaande positie in de Haagse Couperus (1890-2017); t/m 12 mei Pieter de Josselin de Jong (1861- kunstwereld. 2018. 1906), een vergeten meester; t/m De afgelopen jaren zijn er veel werken De tentoonstelling visualiseert alle 11 februari 2018. van De Josselin de Jong op de markt mogelijke vormen van promotie van Het einde van de negentiende eeuw gekomen, waarvan ook een deel in museale het werk van de schrijver visualiseren, was een tijdperk waarin tradities en nieuwe collecties is terechtgekomen. Hierdoor is van affiches voor boeken, vertalingen, ontwikkelingen naast elkaar bestonden. Het een beter beeld van zijn oeuvre ontstaan lezingen en voordrachten tot audiovisueel is precies deze tegenstelling die zichtbaar is dan eerder getoond. De tentoonstelling materiaal zoals hoorspelen, interviews, in het werk van Pieter De Josselin de Jong. in het Panorama Mesdag toont vooral de Klok van Cartier, goud, email, onyx, 1928. toneelvoorstellingen, films en andere De Josselin de Jong portretteerde zijn tijd veelzijdigheid en technische begaafdheid van uitvoeringen naar het werk van de auteur, in de breedste zin van het woord: bekende de meester laten zien. Hij had een meesterlijk tot en met de in 2013 uitgebracht literaire en minder bekende tijdgenoten, boeren oog voor originele onderwerpen en wist ontwierp opvallende kimono-vormige wandel 'app'. De illustratie maakt deel uit werkend op het land maar ook arbeiders zijn observaties in alle media te vangen. mantels en was een meester in het draperen. van de 'decoraties' voor het aan Couperus zwetend in de net geopende fabrieken. Zijn invloed reikte veel verder dan de gewijde Boekenbal van 1974, die integraal De Josselin de Jong was een vermaard Den Haag - De Mesdag Collectie (v/h modewereld alleen: hij was een van de eerste bewaard worden in het Literatuurmuseum. kunstenaar in zijn tijd, maar na zijn Museum Mesdag) moderne couturiers die streefde naar een vroegtijdige dood en dankzij opeenvolgende 070-3621434 / www.demesdagcollectie.nl 'totaalkunstwerk'. Poiret omringde zich met vernieuwingen in de kunst raakte zijn naam Nederlanders in Barbizon. Maris, kunstenaars, vormgevers en architecten al snel op achtergrond. Met een grote Mauve, Weissenbruch; t/m 7 januari die hij allen inzette bij de ontwikkeling en Christiaan van Tol, Louis Couperus zittend voor solotentoonstelling wil Panorama Mesdag 2018. promotie van zijn eigen creaties. Hij werkte Pulchri Studio, gemengde techniek, 1974, coll. deze ten onterechte vergeten meester op Waarom trokken Nederlandse Literatuurmuseum Den Haag. onder anderen met Raoul Dufy, Erté, de kaart zetten. kunstenaars naar het Franse dorp Barbizon? George Lepape, Paul Iribe, Mallet-Stevens De tentoonstelling toont de kunstenaar En hoe werden zij daar geïnspireerd door de en Man Ray en hield van het moderne werk in de volle breedte van zijn kunnen, met een Franse schilders? De tentoonstelling vertelt van Brancusi, Robert Delaunay en Kees van selectie van zijn beste schilderijen, pastellen, het verhaal van Nederlandse kunstenaars Dongen. Poiret creëerde een eigen stijl die aquarellen en tekeningen. Brieven en foto's van (voornamelijk) de Haagse School die van grote invloed zou zijn op de westerse laten het publiek kennismaken met de mens naar de omgeving van Barbizon trokken. kunstwereld. achter de kunstenaar: een knappe, vrolijke Vanaf het midden van de negentiende Als onderdeel van de tentoonstelling eeuw wonnen de schilderijen van de School zijn er ook 35 topstukken uit de Cartier van Barbizon aan populariteit in Nederland. Collection te bewonderen. Het gaat om Pieter de Josselin de Jong, Koetsjes bij station Den Ze waren te zien op tentoonstellingen juwelen en kostbaarheden uit de jaren 10 Haag Hollands Spoor, 1886. en verzamelaars kochten de werken en 20 waarin de luxe en smaak van de art aan. Hendrik Willem Mesdag bracht de deco perfect worden weerspiegeld. Een belangrijkste collectie bijeen en vanaf 1887 aantal sieraden waren in 1925 te zien op konden Nederlandse kunstenaars ook in de beroemde Exposition Internationale des Museum Mesdag nader kennismaken met Arts Décoratifs et Industriels Modernes in het werk van deze Franse schilders. Parijs. Nederlandse kunstenaars als Jacob Maris, Jozef Israëls en Jan Hendrik Den Haag - Louis Couperusmuseum Weissenbruch reisden naar Barbizon om 070-3640653 / daar het Franse landschap te schilderen. www.louiscouperusmuseum.nl De nieuwe waardering voor het ongerepte

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 42 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 43 planten, stenen of natuurlijke fenomenen bewegende lijnen in zijn symbolistische in Frankrijk. Monet zei dat Jongkind hem had zoals donder, en geografische zoals bergen werken. Hij vermengde in zijn symboliek leren kijken: 'Hij zorgde voor de opvoeding en rivieren. De term 'animisme' in de invloeden van het westen met die van het van mijn oog'. Manet noemde hem 'de vader titel van deze tentoonstelling slaat er oosten. van het moderne landschap'. niet op dat Toorop zelf animist geweest Naast een omvangrijke collectie van Jan zou zijn, maar op de mystieke sfeer waar Toorop zal er briefwisseling tussen hem en Heerenveen - Museum Belvedère Toorop is opgegroeid in zijn prille jeugd. tijdgenoten getoond worden. Daarnaast 0513 - 644 999 / www.museumbelvedere.nl Jan Toorop (1858-1928) werd geboren te zijn er enige werken te zien van Annie Hall, Constructivistische Verbanden; t/m Poerworedjo, midden Java in het voormalige Toorops' vrouw en werk van een van zijn 28 januari 2018. Nederlands Indië. Hij groeide op te midden leerlingen, Mies Elout-Drabbe. In het Stijljaar 2017 vestigt Museum Jan Hendrik Weissenbruch, Huis van Millet te van de natuur, het oerwoud en Kejawen, Belvédère de aandacht op de relaties Barbizon, olieverf op doek, 1900, part.coll. een Javaanse religieuze traditie, bestaand Dordrecht - Dordrechts Museum tussen de 'zuivere beelding' in België en uit een versmelting van hoofdzakelijk 78 770 8708 / www.dordrechtsmuseum.nl het constructivisme in Noord-Nederland. animistische en boeddhistische invloeden. Jongkind & Vrienden; t/m 27 mei Het onderzoek dat in het kader van landschap leidde er ook toe dat kunstenaars De ongetemde en mysterieuze natuur van 2018. Constructivistische Verbanden werd in Nederland op zoek gingen naar het oerwoud op Banka waarmee zijn vader Johan Barthold Jongkind (1819-1891) uitgevoerd, toont vooral aan dat de schilderachtige plekken. hem liet kennismaken en het schaduwspel is een sleutelfiguur in de schilderkunst avant-garde in Noord en Zuid onterecht Schilders verlieten de stad en trokken de van wajang-poppen, hebben een blijvende van de 19de eeuw en pionier van het onderbelicht is gebleven. Tentoonstelling natuur in. De duinen, waterplassen, bossen indruk op Toorop achter gelaten. Deze impressionisme. Hij werd geboren in en boek geven inzicht in die onderlinge en heide werden een geliefd onderwerp ervaringen inspireerden het spel van Nederland, maar woonde het grootste deel relaties, maar laten vooral ook zien hoe rijk, bij de Nederlandse kunstenaars. Zij lieten van zijn leven in Frankrijk, waar hij bevriend gevarieerd en kleurrijk het constructivisme zich inspireren door het werk van grote raakte met kunstenaars als Monet, Boudin, uit de periode 1922-1927 is. Franse voorbeelden zoals Charles-François Daubigny en Pissarro. Jongkind schilderde Daubigny en Jean-François Millet. naast stadsgezichten vooral kust- en Frankrijk oefende in de 19de eeuw een rivierlandschappen. onweerstaanbare aantrekkingskracht uit Zijn rake observaties van de natuur en zijn op Nederlandse kunstenaars. Het resultaat directe, losse manier van schilderen waren van deze artistieke uitwisseling is vanaf dit een eye opener voor Franse kunstenaars. najaar in drie Nederlandse musea te zien: Vanuit de Hollandse, realistische traditie gaf In het Van Gogh Museum in Amsterdam Jongkind de aanzet tot het impressionisme Nederlanders in Parijs, 1789-1914, in het Dordrechts Museum Jongkind & vrienden en in De Mesdag Collectie Nederlanders in Johan Barthold Jongkind, De haven van Dordrecht, Barbizon. 1869, Dordrechts Museum.

Doesburg - Lalique Museum 0313-471410 / www.musee-lalique.nl Wobbe Alkema, En passant, 1921. Jan Toorop & het Animisme, t/m 3 juni 2018. Animisme (Latijn anima = 'geest', 'ziel') In de relaties tussen Noord en Zuid is het filosofisch, religieus of spiritueel hebben de tijdschriften Het Overzicht en De concept waarbij zielen of geesten niet alleen Driehoek een cruciale rol gespeeld. Onder bestaan in mensen en dieren, maar ook in aanvoering van redactieleden Jozef Peeters

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 44 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 45 kunstenaars. Zo is er ruim aandacht is gebleven uit 1906–1907. Een van de voor de Amsterdamse impressionisten boekjes wordt als facsimile uitgegeven, George Hendrik Breitner en Isaac Israels met een uitgebreide toelichting door Wiel met werken waarop zij het mondaine Kusters, die ook gastconservator van de Amsterdamse stadsleven vastlegden. tentoonstelling was.

Maastricht - Bonnefantenmuseum Rotterdam - Chabot museum 043-3290157 / www.bonnefanten.nl 010-4363713 / www.chabotmuseum.nl De hand van Pierre Kemp, Studies, De stijl van Chabot II – schilderijen schetsen, werken op papier; t/m 7 en beelden uit de eigen collectie; januari 2018. t/m 18 februari 2018. Op 21 juli 2017 was het vijftig jaar Op veler verzoek toont het Chabot geleden dat in Wyck-Maastricht de dichter Museum een brede selectie schilderijen Vilmos Huszár, Bridgers, 1932-1933, Pierre Kemp (1886-1967) overleed. Pierre en beelden van kunstenaar Henk Chabot olieverf op doek, particuliere collectie. Kemp, bekroond met diverse prijzen voor (1894-1949) uit eigen bezit.In dit De zijn dichterlijk oeuvre, was daarnaast een Stijljaar 2017 stond in de tentoonstelling begenadigd tekenaar en schilder, wiens De Stijl van Chabot I het symbolistisch kunst in de periode 1870-1940. Een periode werk deel uitmaakt van de kerncollectie en kubistisch getinte werk centraal uit de waarin kunststijlen zoals het Amsterdams Limburg van het Bonnefantenmuseum. Het vroege jaren twintig, waarin Chabot aansluit impressionisme, pointillisme, luminisme, heeft er in Kemps jonge jaren een tijdlang op de ontwikkelingen in de schilder- en kubisme, expressionisme en De Stijl elkaar naar uitgezien dat hij zijn levensvervulling beeldhouwkunst. Nu ligt het accent op de snel opvolgden. zou zoeken in de schilderkunst. De periode 1870-1940 is een tijd waarin Voor het eerst toont het Pierre-Louis Flouquet, De spelers met de rode bal, de economie, de wetenschap en kunsten Bonnefantenmuseum nu Kemps werken Henk Chabot, Zee, 1946, olieverf op doek, part. coll. 1919. bloeien: de zogenoemde tweede gouden op papier, merendeel schetsen en studies, eeuw. De Nederlandse kunst krijgt weer uit de jaren 1905 tot 1913. Een bijzonder een eigen gezicht en kent succes tot ver onderdeel van de tentoonstelling is en Michel Seuphor bracht het kunstenaars buiten de landsgrenzen. Er ontstaat een het drietal schetsboekjes dat bewaard samen uit Nederland en Vlaanderen. Onder opvallende trek van kunstenaars van de hen bevonden zich Wobbe Alkema, Karel steden naar het platteland. Daar vinden ze Maes, Jan van der Zee, Victor Servranckx hun inspiratie, in de natuur bij de 'gewone' Pierre Kemp, figuurstudie (Slapende man). en Carel Willink. De tentoonstelling man. Het Gooi, en Laren in het bijzonder, Constructivistische Verbanden omvat werk trekt kunstenaars van naam zoals Jozef en documenten van deze kunstenaars, maar Israëls, Albert Neuhuys, Anton Mauve, Bart vroege en midden jaren dertig. In deze jaren ook van onder meer: Jozef Peeters, Felix de van der Leck, Jan Sluijters en Leo Gestel. ontwikkelt Chabot in een paar, elkaar snel Boeck, Hendrik Werkman en Thijs Rinsema. Aangetrokken door het internationale opvolgende, schilderstijlen die hij elk op succes van de Larense schilders vestigt het eigen wijze verkent. Van dun en spaarzaam Laren - Singer Museum Amerikaanse echtpaar William en Anna naar pasteus en gelaagd opgebrachte 035-5393939 / www.singerlaren.nl Singer zich kort na 1900 in de Gooise verf, tot zijn uiteindelijk herkenbare en Mooiste Modernisten; t/m 7 januari kunstenaarskolonie. Hun nalatenschap uitgekristalliseerde manier van werken. 2018. vormt de basis voor de Singercollectie en Alle drie de hoofdthema's van Chabot 'Mooiste modernisten' toont de voor deze tentoonstelling. Maar er is veel komen aan bod: zijn dier- en figuurstukken ontwikkeling in de Nederlandse schilder- meer dan de schilderijen van deze Larense en de polderlandschappen.

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 46 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 47 In zeven kabinetten komen de zijn herkomstgeschiedenis, waarbij verschillende kanten van de kat naar voren. wordt ingegaan op de revolutionaire Van de verleidelijke kat die sinds het Parijs kunstopvattingen van de Duits van de 19e eeuw het Franse artistieke milieu expressionistische kunstenaarsgroep verovert als icoon voor het bruisende Der Blaue Reiter. Het gaat om een uniek, nachtleven tot de kat van het goede leven genummerd exemplaar van de luxe-uitgave - die spinnend en slapend zijn negen levens van de almanak, inclusief de originele doorbrengt. Ook de rebelse kat uit menig cassette en twee ingekleurde en gesigneerde slapstickachtig filmpje dat op internet houtsneden van Wassily Kandinsky en massaal geliket wordt is in de tentoonstelling Franz Marc. te zien. Een grote verzameling affiches en De Almanak Der Blaue Reiter werd in illustraties laat zien dat de kat vaak symbool 1911-1912 inhoudelijk en redactioneel staat voor vrouwelijkheid en elegantie. Paul Delvaux, De droom, olieverf op doek, 1935. voorbereid door Wassily Kandinsky en De tentoonstelling presenteert klassieke Franz Marc en bevat ook bijdragen van topstukken van Henriëtte Ronner-Knip, onder anderen August Macke en Arnold Théophile-Alexandre Steinlen, Karel Appel, rijkdom van zijn oeuvre, eerst beïnvloed Schönberg. De editie, verzorgd door Picasso en Walasse Ting naast werken van door het expressionisme van James Ensor, uitgever Reinhard Piper in München, blijkt hedendaagse kunstenaars zoals David Gustave de Smet en Constant Permeke. Zijn één van de belangrijkste kunstboeken van Shrigley en de majestueuze kattenfoto's van ontmoeting met het werk van tijdgenoten de twintigste eeuw te zijn geworden. De Marie Cécile Thijs. De gevarieerde selectie Giorgio De Chirico en René Magritte publicatie was bedoeld als eerste in een reeks kunstwerken geeft inzicht in de rol die de zorgt voor ongewone en surrealistische uitgaven die jaarlijks de stand van zaken zou Théophile Steinlen, affiche. kat speelt in de kunst en laat zien wat de kat invloeden in zijn werk. Delvaux ontwikkelt weergeven van de vernieuwing in de kunst zo aantrekkelijk maakt. een geheel eigen beeldtaal en laat een en een blik zou werpen op de toekomst. Rotterdam - Kunsthal Rotterdam De tentoonstelling is ontwikkeld in poëtisch oeuvre na. Het idee van vernieuwing en leiderschap 010-4400301 / www.kunsthal.nl samenwerking met le Musée du Chat, Het Veel werken zijn afkomstig uit de komt naar voren in de beelddrager van Kattenliefde, negen levens in de KattenKabinet en Gallery Delaive. privéverzameling van Pierre en Nicole de almanak: een triomferende, naar voren kunst; t/m 14 januari 2018. Ghêne-Rahm, die is ondergebracht bij springende ruiter. De Eerste Wereldoorlog Katten zijn populairder dan ooit. Ook te zien: Paul Delvaux, Meester Museum van Elsene in Brussel. De selectie maakte een abrupt einde aan Kandinsky's Wereldwijd worden foto's en filmpjes van van de droom; t/m 25 februari 2018. kunstwerken uit deze verzameling is plan om een jaarlijkse editie van Der Blaue katten massaal bekeken en gedeeld op De Kunsthal Rotterdam presenteert aangevuld met schilderijen uit andere Reiter te publiceren. Terwijl Kandinsky werd het internet. Dat katten bij hun baasjes ter gelegenheid van haar 25-jarig jubileum, museale en particuliere collecties gedwongen om Duitsland te verlaten als warme gevoelens losmaken daar bestaat een grote overzichtstentoonstelling van geen twijfel over, maar waar komt die Paul Delvaux (1897-1994), één van de Rotterdam - Museum Boijmans Van kattenliefde vandaan? Spreekt vooral het belangrijkste schilders uit de Belgische Beuningen Almanak Der blaue Reiter. rebelse karakter van de kat ons aan? Of is kunstgeschiedenis. Met negentig werken, 010-4419475 / www.boijmans.nl het de aaibaarheid die de kat zo beminnelijk waaronder schilderijen, tekeningen Almanak Der Blaue Reiter; t/m 14 maakt? In de tentoonstelling 'Kattenliefde. en aquarellen, brengt de Kunsthal een januari 2018. Negen levens in de kunst' is te zien hoe eerbetoon aan deze kunstenaar. Delvaux Museum Boijmans Van Beuningen toont de kat sinds halverwege de negentiende staat bekend om zijn karakteristieke en een bijzondere editie van de Almanak eeuw door kunstenaars is afgebeeld. In dit mysterieuze beeldtaal waarin elementen Der Blaue Reiter (1912), verworven uit interactieve kattenparadijs kan jong en oud uit verschillende kunststromingen als het de nalatenschap van Arthur Lehning zich een kat wanen door al sluipend en expressionisme, symbolisme en surrealisme (1899-2000). De Almanak Der Blaue spinnend de tentoonstelling te ontdekken. zijn verenigd. De tentoonstelling belicht de Reiter zal worden gepresenteerd vanuit

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 48 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 49 vijandelijke vreemdeling, werd Marc in 1916 Utrecht - Centraal Museum Utrecht creëren, sinister, en bijtend ironisch. Zijn in de buurt van Verdun gedood. 030-2362362 / www.centraalmuseum.nl Nocturne (1930) veroorzaakte een schandaal. De Almanak Der Blaue Reiter zal naast De wereld van Pyke Koch; t/m 18 Het tempeltje bij nacht, op een pleintje exemplaren van het tijdschrift i 10 worden maart 2018. ingeklemd tussen schaars aangelichte gevels, getoond in combinatie met werken uit de Pyke (Pieter Frans Christiaan) Koch is immers een urinoir, een beruchte homo- voormalige collectie van Arthur Lehning, (1901-1991) is een van de belangrijkste ontmoetingsplek. zoals een portretfoto van Lehning door de vertegenwoordigers van het neo- of In de tentoonstelling wordt Kochs werk fotograaf Erwin Blumenfeld, een zelfportret magisch realisme in Nederland. Kochs getoond in de context van dat van zijn van Charley Toorop uit 1928 en een tafelstoel schilderijen van vervaarlijke vrouwen tijdgenoten – niet alleen van Nederlandse van Gerrit Rietveld. Deze objecten zijn baarden opzien: met Mercedes de Barcelona kunstenaars als Carel Willink, Raoul Hynckes sporen van Lehnings nauwe betrokkenheid (1930), Bertha van Antwerpen (1931) en De en Charley Toorop, maar ook van Georg bij de internationale avant-garde. Als schiettent (1931) vestigde Koch zijn naam als Grosz, Anton Räderscheidt en Christian anarcho-syndicalist was Lehning intensief kunstenaar die met een perfecte techniek Schad, als vertegenwoordigers van de Neue betrokken bij de politieke ontwikkelingen een heel eigen voorstellingswereld wist te Sachlichkeit in Duitsland. Daarnaast schetsen in Europa tijdens het Interbellum en kan hij korte documentaires, samengesteld door beslist tot de avant-garde van zijn tijd worden Ad van Liempt, tijdsbeelden. gerekend. Door zijn actieve belangstelling Pyke Koch, Portret van H.M. Koch-de Geer, 1940. Koch werd na de oorlog veroordeeld voor literatuur, kunst en cultuur, zijn vele voor zijn fascistische sympathieën en mocht vrienden en kennissen uit de kunstwereld een jaar niet exposeren. Maar daarna en de publicatie van de internationale revue verwierf hij zich toch weer een artistieke i 10, plaatste hij zich tegelijkertijd in het Dolly Sisters met hoofdtooien, 1923. reputatie. Koch bleef actief als kunstenaar Foto James Abbe. centrum van het culturele leven van die tijd. tot 1980. Toonaangevende kunstenaars als Wassily Kandinsky en Piet Mondriaan leverden Veendam - Veenkoloniaal Museum bijdragen voor i 10. die zich uit in een nieuwe tijdgeest en een 0598-364224 / In 2016 heeft Museum Boijmans Van sterk toenemende welvaart. Van Parijs tot www.veenkoloniaalmuseum.nl Beuningen deze bijzondere uitgave van Londen, New York en Hollywood, in de De Ploeg: 100 jaar!; t/m 4 februari Der Blaue Reiter aangekocht, samen met periode na de Eerste Wereldoorlog valt 2018. het RKD - Nederlands Instituut voor de moderne vrouw voor een compleet In 2018 is het honderd jaar geleden dat Kunstgeschiedenis, het Gemeentemuseum nieuwe kledingstijl, die ook haar veroverde de Groningse kunstenaarskring De Ploeg Den Haag en het Stedelijk Museum vrijheid symboliseert. Van sportkleding, werd opgericht. Dit viert het Veenkoloniaal Amsterdam. De almanak is in zijn geheel fraai bedrukte japonnen, 'flapper' jurken Museum met twee exposities: over Geert online in te zien via het RKD (http://lab. met franjes en avondkledij met kraaltjes Hendrik Streurman en over de moderne picturae.pro/rkd/). tot fluwelen capes, kimono's en zijden Ploeg. Ook zijn dan de nog nooit eerder pyjama's; met meer dan 150 gevarieerde getoonde oprichtingsnotulen (cahier 1918- Tilburg - Nederlands Textielmuseum kledingstukken en accessoires uit een grote 1922) van De Ploeg te zien. 013-5367475 / www.textielmuseum.nl privécollectie biedt de tentoonstelling een Geert Hendrik Streurman (1892-1976) 1920s Jazz Age | Fashion & blik op de glamour, overdaad en frivoliteit was een van de eerste leden van De Ploeg Photographs; t/m t/m 27 mei 2018. van dit moderne decennium. De expositie en zat zelfs enkele jaren in het bestuur. Hij Vrouwen knippen hun haar, roken laat zien dat deze bruisende periode meer heeft het grootste gedeelte van zijn leven sigaretten in pijpjes en dragen lange biedt dan alleen de flapper dress met lage gewoond en gewerkt in Veendam, waar hij parelsnoeren. In de roaring twenties ontstaat taille die altijd met dit tijdperk wordt het Veenkoloniaal Museum heeft opgericht een radicale maatschappelijke verandering, geassocieerd. en een belangrijk promotor van het

VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 50 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 51 culturele leven was. De expositie toont de hoogtepunten uit het oeuvre van Streurman, in combinatie met werk van andere collega- Ploegleden uit zijn tijd. Het Veenkoloniaal Museum heeft veel schilderijen en tekeningen van Streurman in de collectie en beschikt ook over zijn dagboeken, waardoor een goed beeld kan worden gevormd over Streurman als kunstenaar en persoon.

Geert Hendrik Streurman, Het Koor, pastel, 1925.

Tentoonstellingen uitgebreid beschreven in eerder verschenen uitgaven van 'Rond 1900'

Amsterdam - Van Gogh Museum Nunspeet - Noord-Veluws Museum 020-5705200 / www.vangoghmuseum.nl 0341-250560 / www.noord-veluws-museum.nl Nederlanders in Parijs 1789-1914; Vrouwen, Uit de kunst! Kunstenaressen op t/m 7 januari 2018. de noordelijke Veluwe 1880-1950; t/m 4 maart 2018. Haarlem - Teylersmuseum 023-5160960 / www.teylersmuseum.eu Tilburg - Nederlands Textielmuseum De Lorentz formule in het Lorenz Lab; 013-5367475 / www.textielmuseum.nl t/m 18 mei 2020. Ornamentale Patronen | Trijpweefsels van Alles elektrisch; t/m 7 januari 2018. de Amsterdamse School; t/m 4 maart 2018. Lisse - Museum de Zwarte Tulp 052-417900 / www.museumdezwartetulp.nl Naar de bollen. Anton L. Koster, schilder van bollenvelden; t/m 29 april 2018.

secretariaat redactie Rond 1900 De Zeven Provinciën 1 teksten vormgeving 2253 XT Voorschoten Lieske Tibbe Eef de Hilster 071 - 576 46 08 020 - 683 9020 VVNK Nieuwsbrief 2017 nr 4 pagina 52 www.vvnk.nl [email protected] [email protected] [email protected]