H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R Cymdeithas Hynafiaethwyr a Naturiaethwyr Môn YN DATHLU CAN MLYNEDD

A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y

CELEBRATING ONE HUNDRED YEARS OF The Antiquarian Society & Field Club H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y Y dyddiau cynnar Early days ymhell cyn sefydlu Cymdeithas hynafiaeth - Tad archaeoleg fodern ym Môn oedd Yr Anrhyd - Long before the foundation of the Anglesey wyr Môn cyfeiriai haneswyr at yr ynys wrth eddus WILLIAM OWEN STANLEY , Penrhos Antiquarian Society the island held a no - ysgrifennu am y cyfnod cynhanesyddol ym (1802-84). Er ei fod yn dirfeddiannwr gweithgar table place in people’s appreciation of Brit - Mhryd ain. adroddwyd hanes concwest yr iawn ac yn AS dros yr ynys am nifer o flynyddoedd, ish prehistory. The Roman historian Tacit us ynys yn O.C.60 gan Tacitus, yr hanesydd rhuf - neilltuodd amser i astudio, cloddio a chyhoeddi had provided a dramatic account of its con - erthyglau o’r safon uchaf. Gyda nifer o gyfeillion einig, ac yn sgil hyn fe ddaeth ynys Môn neu quest in AD60, so every educated person oedd yn archaeolegwyr blaenllaw ym Mhrydain, ‘Mona Insula’, fel y cyfeirid ati yn Lladin, yn llwyddodd i ddwyn sylw cenedlaethol i’w waith knew of ‘Mona Insula’, as the Isle of Anglesey gyfarwydd i bob person dysgedig. ar aneddiadau cynnar yng Nghaergybi. was known in Latin. Rhwng 1536 a 1539 teithiodd John Leland, yr The antiquary John Leland travelled Tair tudalen o lyfrau nodiadau W O Stanley hanesydd trwy Gymru, ac yn ei Deithlyfr cyfeiri - (Casgliad Gwasanaethau Archifau Ynys Môn) , a through between 1536 and 1539, and odd at y siambrau cerrig phortread o Stanley gan G F Watts, 1876 in his Itinerary commented on the great stone mawr a ddatgelwyd wrth i (trwy garedigrwydd Arglwydd Stanley o Alderley) chambers exposed by farmers as they re - fferm wyr symud cerrig o’r Engrafiad o ‘Dderwydd’ dychmygol moved cairns to build field walls. In the late carneddau i godi waliau i’r o Mona Antiqua Restaurata , 1723 seventeenth century Edward Lhuyd and his Three pages from the notebooks of W O caeau. Erbyn diwedd yr ail Stanley (Anglesey Archives Service collection), correspondents were noting inscriptions and ganrif ar bymtheg roedd and a portrait of Stanley, by G F Watts, 1876 monuments across the island. (by courtesy of Lord Stanley of Alderley). Edward Lhuyd, ac eraill yn But i t was in the eighteenth century that an - The father of modern archaeology in Anglesey The engraving of an imagined ‘’ is was The Honourable William OWen Stanley yr un maes, yn cofnodi ar- glesey gained a particular importance in the from Mona Antiqua Restaurata, 1723. of Penrhos (1802-84). ys grifau a henebion drwy’r national view of the past — as the centre of Despite a very active career as a landowner and Edward Lhuyd, 1660-1709 ynys. druidic learning. In his book Mona Antiqua as MP for the island for many years, he found time Ond erbyn y ddeunawfed ganrif roedd Restaurata (‘ancient anglesey restored’), the to study, excavate and publish to the highest arwydd ocâd arbennig i Ynys Môn yn ein hanes reverend henry rowlands of standards. With many friends among the leading — a hynny fel canolfan ddysg y Derwyddon. (1655-1723) described the island’s antiqui - archaeologists of Britain, he brought his work on Dan ddylanwad Tacitus aeth y Parchedig Henry ties. Inspired by his reading of Tacitus, his early settlements at to the forefront of Rowlands, Llanidan, (1655-1723) ati i lunio’r speculations about the captured the national debate. gyfrol Mona Antiqua Restaurata ac ynddi mae’n public imagination and influenced people’s disgrifio hynafiaethau’r ynys. Cydiodd ei syl - views of the past. wadau am y Derwyddon yn nychymyg pobl From the mid-nineteenth century, gan liwio eu barn am y gorffennol. welsh antiquaries had their own debating O ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, society. The Cambrian archaeological as - roedd gan hynafiaethwyr Cymru eu cymdeithas sociation was founded in 1847 and pub - drafod eu hunain. Sefydlwyd Cymdeithas Hyna - lished a journal named Archaeologia fiaethau Cymru yn 1847 a chyhoeddodd gylch - Cambrensis (‘archaeology of wales’). grawn o’r enw Archaeologia Cambrensis (‘Arch - From then on information about monu - aeoleg Cymru’). O hynny ymlaen rhannwyd ments and artefacts, and an under - gwybodaeth am henebion ac arteffactau, ac am standing of their true date and role, be - eu gwir ddyddiad a’u pwrpas. came much more widespread. Roedd sawl erthygl am Ynys Môn yn y cyfro - anglesey featured strongly in the lau cynnar, yn sôn am waith maes a dargan - early volumes, recording the fieldwork fydd iadau ysgolheigion clerigol o bwys, W and discoveries of notable clerical Wynn Williams Menaifron (1798-1882), Harry scholars, w wynn williams of Menai - Longue ville Jones (1806-70) a Hugh Prichard fron (1798-1882), harry Longueville Jones (1807-1907). (1806-70) and hugh Prichard (1807-1907). H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y Cymdeithas i Fôn A Society for Anglesey yn y blynyddoedd cyn y rhyfel Byd Cyntaf ugain mlynedd nesaf, a dan ei olygyddiaeth In the years before the First World War (1914- Baynes (1861-1951), and Samuel J Evans (1914-18), roedd diddordeb cynyddol yng gadarn ef bu’n gyfrwng i ehangu gwybodaeth 18), there was a growing fascination with (1870-1938) the headmaster of ngorffennol ynys Môn, ac roedd yr ynys yn am hanes cymdeithasol a gwleidyddol yr Angle sey’s past, inspiring many amateur his - County School. an island-wide membership destun ysbrydoliaeth i nifer o haneswyr am - ynys. roedd pob un o’r awduron yn aelodau, torians. Welsh history itself was under the developed quickly. atur. roedd hanes Cymru o dan y chwydd - yn gyf uniad o haneswyr amatur a phro ff esi- spotlight and being re-evaluated. The new society had a priority — to halt fur - wydr ac yn cael ei ail-werthuso. ynol yn cynnwys Nesta Evans, Syr J E Lloyd, One expression of the new enthusiasm for ther destruction of the island’s historic mon - un enghraifft o’r diddordeb brwd hwn Syr Ifor williams, E Neil Baynes, Lucy williams, local history in Wales was the pioneering uments. Local observers were established in mewn hanes lleol yng Nghymru oedd cym - harold hughes, E Gwynne Jones, a’r ddau Angle sey Antiquarian Society & Field Club. fifteen districts. Their resulting reports helped deithas arloesol — Cymdeithas hynafiaeth - athro T Jones Pierce a w Ogwen williams. It held its first meeting at Shire Hall in secure now famous sites such as Bryn Celli Uchod . Ar y chwith : Aelodau o Gymdeithas Above . Left : Visiting Cambrian Archaeological wyr a Naturiaethwyr Môn. Cynhaliwyd cyfar - Llangefni in November 1911. ddu, , and Pant y Saer. In parallel, Parhaodd brwdfrydedd y Gymdeithas ar ôl yr Hynafiaethau Cymru yn cyfarfod aelodau Society members meet early members of fod cyntaf y gymdeithas yn Neuadd y Sir yn cynnar o Gymdeithas Hynafiaethwyr Môn yn the Anglesey Antiquarian Society at the the Society’s Excavation Fund enabled fresh Ail Ryfel Byd (1939-45). Mae’r Gymdeithas yn dal safle Din Lligwy cyn iddo gael ei gloddio. Ar y unex cavated Din Lligwy site. The Society’s prime movers were George Irby Llan gefni ym mis Tachwedd 1911. archaeological explorations. i gyhoeddi llyfrau yn y gyfres arbennig ‘Astud - dde : ‘Adroddiad gan Arsylwr’. Isod . Aelodau Right : An ‘Observers Report’. (6th Baron Boston, 1860-1941, an anglesey cyntaf. Ar y chwith : Arglwydd Boston (ar y pen Below . Founder members. Left : Lord Boston Tri gŵr allweddol y tu ôl i sefydlu’r gymdeith as iaethau Hanes Môn’ — prosiect sirol cyd - ar y chwith) ac E Neil Baynes (ar y pen ar y dde). (far left) and E Neil Baynes (far right). Right : S J landowner with a passion for geology and ar - By the early 1930s the Society had become a oedd George Irby (6ed Barwn Boston, 1860- na bydd edig sydd wedi ennill clod eang. Ar y dde : S J Evans a thîm hoci’r Ysgol y Sir. Evans and a County School hockey team. chaeology), his relative by marriage E Neil focal point for keeping Anglesey’s historical (Trwy garedigrwydd Archifau Ynys Môn) (All images courtesy of Anglesey Archives) 1941, tirfedd iannwr o Fôn oedd â diddordeb records. Church documents, wills, enclosure brwd mewn daeareg ac archaeoleg) , E Neil deeds and historic diaries were being col - Baynes (1861-1951) oedd yn perthyn iddo trwy lected and studied. This resulted in a grow - briodas, a Samuel J Evans (1870-1938) oedd yn ing body of learned articles in the Society’s brifathro Ysgol y Sir Llangefni. Yn fuan iawn, annual Transactions. This journal, edited roedd gan y gymdeithas nifer fawr o aeloda u o from 1919 for twenty years by the formida - bob cwr o’r ynys. ble Hugh Owen (1880-1953), extended Blaenoriaeth y gymdeithas newydd oedd atal knowledge of the island’s social and political henebion yr ynys rhag dirywio ymhellach. history. The writers, all members, were both Dewiswyd arsylwyr lleol mewn pymtheg ardal, amateur and professional historians. They a gyda chymorth eu hadroddiadau hwy, llwydd - included Nesta Evans, Sir J E Lloyd, Sir Ifor wyd i achub safleoedd fel , Din Williams, E Neil Baynes, Lucy Williams, Lligwy a Phant y Saer. Yr un pryd, aethpwyd ati Harold Hughes, E Gwynne Jones, and Profes - i gloddio o’r newydd gyda chymorth ariannol sors T Jones Pierce and W Ogwen Williams. Cronfa Gloddio’r Gymdeithas. Following the Second world war (1939-45), Erbyn dechrau’r 1930au the Society’s momentum continued. Its pub - roedd y Gymdeithas lication of books in the celebrated ‘Studies in wedi datblygu’n ganol- anglesey history’ series continues to expand bwynt ar gyfer — an authoritative county project which has cofnodion hanes yddol won wide praise. ynys Môn. roedd dogfennau eglwysi, ewyllysiau, gweith redoedd a dydd iaduron hanesyddol yn cael eu casglu a’u hastudio. ar - weiniodd hyn at gorff cynyddol o erthyglau dysgedig yn Nhra fodion blynyddol y Gymdei - thas. yn 1919 dewi siwyd hugh Owen (1880- 1953) yn olygydd y cyfnodolyn hwn am yr H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y Partneriaid cenedlaethol National partners amgueddfa i Gymru pasiwyd Deddf Gwarchod Henebion 1882 a daeth A Museum for Wales Pitt rivers was a friend of w O Stanley of Pen - Sefydlwyd Amgueddfa Cym - y wladwriaeth yn gyfrifol am warchod safleoedd amgueddfa Cymru — National Museum rhos and in the wake of the 1910 ancient Monu - ru yng Nghaerdydd yn 1907, hanesyddol. wales — was founded in in 1907 af - ments act the Stanley family, encouraged by the ar ôl llawer o lobïo a thrafod. Roedd Pitt Rivers yn gyfaill i William Owen ter much lobbying and debate. during the anglesey antiquarian Society, offered several im - Yn ystod y bedwaredd ganrif Stanley Penrhos ac ar ôl i Ddeddf Henebion 1910 nineteenth century, the obvious reposi - portant sites for state care, including the holyhead ar bymtheg, Yr Amgueddfa Brydeinig yn Llundain gael ei phasio cynigiodd y teulu Stanley, dan tory for the archaeological finds of william Mountain hut circles. This has given anglesey an oedd yr ystorfa amlwg ar gyfer darganfyddiadau anogaeth Cymdeithas Hynafiaethwyr Môn, nifer o Owen Stanley had been in , at The exceptional number of Guardianship sites. These archaeolegol W O Stanley. Roedd yn rhaid i hen atig safleoedd pwysig i’r wladwriaeth eu gwarchod, yn British Museum. Other antiquaries had to public sites are just the tip of an iceberg, for pro - neu ddrôr wneud y tro ar gyfer hynafiaethwyr eraill. cynnwys cytiau’r Gwyddelod ar Fynydd Twr. O make do with the more vulnerable attic or tection, control and advice also extends to many BBellach roedd cartref naturiol i gasgliadau o ganlyniad mae gan Ynys Môn nifer sylweddol o a drawer and occasional displays. private sites. a large number of anglesey’s Guard - bwysigrwydd cenedlaethol i Gymru, hyd yn oed os safleoedd sy’n cael eu gwarchod. Nid dyma’r unig Now there was a natural home for collec - ian ship sites were excavated in the 1970s, increas - oedd lleoliad yr amgueddfa bron cyn belled â safleoedd o bell ffordd, gan fod nifer o safleoedd tions of national importance for wales, even ing knowledge and improving public access. Bloomsbury i haneswyr Ynys Môn. Fodd bynnag, preifat hefyd yn cael eu gwarchod, eu rheoli a’u if it was still almost as distant as Bloomsbury Today the work of Cadw centres on education llwyddodd yr Amgueddfa Genedlaethol, o dan cynghori. Cloddiwyd nifer fawr o’r safleoedd hyn yn for anglesey’s people. Nevertheless the National and interpretation, to ensure that future genera - gyfarwyddwyr nodedig fel Syr Mortimer Wheeler y 1970au, gan ychwanegu at ein gwybodaeth Museum, under notable directors like Sir Mortimer tions will appreciate and understand the value of (1890-1976) a Syr Cyril Fox (1882-1967), i ledaenu ei amdanynt a hwyluso mynediad atynt. wheeler (1890-1976) and Sir Cyril Fox (1882-1967), their heritage. dylanwad drwy Gymru gyfan gan gynnig cymorth Heddiw mae gwaith Cadw yn canolbwyntio ar made its influence felt across wales with advice i ddatblygu amgueddfeydd rhanbarthol ynghyd â addysg a dehongli, i sicrhau y bydd cenedlaethau’r and encouragement to smaller local collections, The Recorders chyngor ac anogaeth i gasgliadau lleol llai, yn dyfodol yn gwerthfawrogi ac yn deall gwerth eu including that of the anglesey antiquarian Soci - The work of the anglesey antiquarian Society was cynnwys casgliad Cymdeith as Hyna fi aethwyr Cymru. treftadaeth. ety, and in the development of regional museums. greatly helped by another state body, the royal Yn 1943, pan godwyd yr arfau o’r Oes Haearn o In 1943, when Iron age weapons were dredged Commission on the ancient & historical Monu - Lyn Cerrig Bach a’u gosod ar hyd rhedfa newydd y Cofnodwyr from and found scattered across ments of wales. Established in 1908, this was re - Awyrlu’r Fali, Cyril Fox oedd y gŵr a sylweddolodd Cyfrannwyd yn helaeth at a new runway at raF Valley, it was Cyril Fox who quired to make an inventory of historical sites and yn syth eu harwyddocâd a threfnodd eu bod yn waith Cymdeithas Hynafi aeth - immediately recognised their significance and or - buildings, county by county, and to offer advice on wyr Môn gan gorff gwlad ol their preservation. cael eu trosglwyddo’n ddiogel i Gaerdydd. Maes o Un o’r darnau efydd o’r celc a godwyd o Lyn The bronze plaque from the Iron Age hoard of ganised their safe transfer to Cardiff where they law cyhoeddodd ei astudiaeth o’r celc addunedol arall, Comisiwn Brenhinol Cerrig Bach. (Amgueddfa Cymru – National Llyn Cerrig Bach. (Amgueddfa Cymru – National were conserved. his subsequent publication of the The initial reports were published with more gwych gan roi Môn ar fap yr Oes Haearn unwaith Hen ebion Cymru. Fe’i sefydlwyd yn 1908, er mwyn Museum Wales.) Museum Wales.) great votive hoard put anglesey back on the Iron speed than scholarship, but the landmark angle - eto mewn ffordd a fyddai wedi bod wrth fodd llunio rhestr o safleoedd ac adeiladau hanesyddol, Mae safleoedd a Chastell Barclodiad y Gawres and are age map in a way which would have pleased sey volume set new standards of thoroughness. It Biwmares yn cael eu gwarchod gan Cadw. Cadw guardianship sites. Henry Rowlands ei hun. Ers hynny, mae’r fesul sir, a chynnig cyngor ynglŷn â’u gwarchod. henry rowlands himself. Since then the objects, did receive some criticism on publication in 1937, gwrthrychau hardd hyn wedi cael lle teilwng yn yr Rhoddwyd mwy o bwyslais ar frys nag ysgol - many of great beauty, have been displayed as but it remains an essential baseline for informa - arddangosfa ymysg trysorau pennaf Cymru. heictod wrth gyhoeddi’r adroddiadau cychwynnol, befits one of the great treasures of wales. tion on many aspects of the island’s past. ond roedd y gyfrol bwysig ar Ynys Môn yn treiddio’n Today the royal Commission, based in aber yst - y Gwarcheidwaid fanylach nag erioed o’r blaen i’w hanes. Pan The Guardians wyth, remains the investigation body and national Wrth i Gymdeithas Hynafiaeth - gyhoeddwyd y gyfrol yn 1937 roedd rhai’n The development of the anglesey antiquarian So - archive for the historic environment in wales. The wyr Môn ddatblygu, aeth ati i feirniadol ohoni, ond mae’n dal i gynnig sylfaen ciety encouraged — and interacted with — the Commission has published over 100 books. Its Na - annog ymdrech gynyddol y werthfawr o wybodaeth am sawl agwedd o hanes growing involvement of the state in protecting the tional Monuments record holds details of some wladwriaeth, a chydweithio â hi, yr ynys. island’s heritage. Over the years this vital work has 90,000 sites, including 1.5 million photographs. It i warchod treftadaeth yr ynys. Bellach Aberystwyth yw cartref y Comisiwn been carried out by the Office of works, the Min - maintains an online database: www.coflein.gov.uk Dros y blynyddoedd mae’r Brenhinol a hwn yw’r corff ymchwilio a’r archif istry of works, the ancient Monuments Branch of gwaith allweddol hwn wedi bod genedlaethol ar gyfer yr amgylchedd hanesyddol the welsh Office, and currently by Cadw: many dan ofal y Swyddfa Gwaith , y yng Nghymru o hyd. Mae’r Comisiwn wedi cyhoeddi changes of name but still the same protective role! Weinyddiaeth Gwaith, Cangen Henebion y Swyddfa mwy na 100 o lyfrau. Mae ei Gofnod Henebion The state first became involved in the protection Gymreig, a bellach Cadw: newidiwyd yr enw Cenedlaethol yn cynnwys manylion am tua 90,000 of historic sites under the ancient Monuments droeon ond yr un yw’r gwaith, sef gwarchod! o safleoedd, a 1.5 miliwn o ffotograffau. Protection act of 1882. This legislation followed Ar ôl ymgyrchu cyson gan yr archaeolegwyr Syr Mae’n cynnwys ‘Coflein’, sef cronfa ddata ar-lein: persistent campaigning by the archaeologists Sir John Lubbock ac Is-gadfridog Augustus Pitt Rivers www.coflein.gov.uk John Lubbock and Lt-General augustus Pitt rivers. Safleoedd hanesyddol Historic sites (DETHOLIAD ByCHAN) (A SMALL SELECTION) Medieval times — 1,000 to 500 years ago Cyfnod Mesolithig / Neolithig / Oes Efydd Mesolithic / Neolithic / Bronze Age 25 Tywyn y Capel, — o 8,000 i 3,000 o flynyddoedd yn ôl — From 8,000 to 3,000 years ago 26 Church of St Patrick, 1 Gwersyll hela, Trwyn Du Aberffraw 1 Hunters’ camp, Trwyn Du, Aberffraw 27 Church of St Pabo and graveyard, Llanbabo 2 Siambr gladdu Trefignath 2 Trefignath burial chamber 28 Church of St Cadwaladr, Llangadwaladr 3 Meini hirion Bryngwyn 3 Bryngwyn stones 29 Llys , Newborough 4 Bedd cyntedd Barclodiad y Gawres 4 Barclodiad y Gawres passage grave 30 5 Siambr gladdu Din Dryfol 5 Din Dryfol burial chamber 31 Hafoty, Llansadwrn 6 Siambr gladdu 6 Bodowyr burial chamber 32 Aberlleiniog motte and bailey 7 Bedd cyntedd Bryn Celli Ddu 7 Bryn Celli Ddu passage grave 33 Church of St Eilian, 8 Siambr gladdu Presaddfed 8 Presaddfed burial chamber 34 Church of St Dwynwen, Llanddwyn 9 Siambr gladdu Lligwy 9 Lligwy burial chamber 35 Gwenfaen’s Well, 10 Meini hirion Penrhos-feilw 10 Penrhos-feilw standing stones 36 : priory / church / well 11 Crug crwn Bedd Branwen 11 Bedd Branwen round barrow From Henry VII to John Wesley 12 Meini hirion 12 Llanfechell standing stones — 500 to 250 years ago yr Hen Geltiaid, y Rhufeiniaid a’r Llychlynwyr 37 Church of St Gredifael, — 3,000 i 1,000 o flynyddoedd yn ôl 38 Llanfair-yng-Nghornwy (Evan Thomas, bonesetter) 13 Bryngaer Caer y Twr 39 Porth 14 Llyn Cerrig Bach 40 Mynydd Parys 15 Caer bentir Dinas Gynfor 41 Beaumaris courthouse 16 Cytiau ‘Gwyddelod’ Tŷ Mawr 42 Llanfair Mathafarn Eithaf (Goronwy Owen, poet) 17 43 Melin Llynon, Llanddeusant 18 Anheddiad Oes Haearn Din Lligwy 44 Morris Brothers (memorial), Dulas 19 Anheddiad Caer Lêb 45 20 Safle llynges Rhufeinig 46 Plas Coch 21 Bryngaer Din Silwy (Bwrdd Arthur), 47 Capel Cildwrn, Llangefni (Christmas Evans, preacher) 22 Cerrig hynafol Eglwys Sant Caffo, Llangaffo 48 Capel Ebenezer, Rhos-meirch 23 Anheddiad Llychlynnaidd, Trefadog From the Industrial Age to modern times 24 Castell Bryn Gwyn — From 250 to 100 years ago 49 Swtan, Porth Swtan y Cyfnod Canoloesol 42 Llanfair-mathafarn-eithaf (Goronwy Owen) 50 Beaumaris Gaol — 1,000 i 500 o flynyddoedd yn ôl 43 Melin Llynon, Llanddeusant 51 Marquess of Anglesey column 25 Tywyn y Capel, Trearddur 44 Morrisiaid Môn (cofgolofn), Dulas 52 26 Eglwys Sant Padrig, Llanbadrig 45 Plas Newydd 53 Llannerch-y-medd (market town) 27 Eglwys Sant Pabo a’r fynwent, Llanbabo 46 Plas Coch 54 Royal Charter shipwreck, Porth Helaeth 47 Capel Cildwrn, Llangefni (Christmas Evans) 28 Eglwys Sant Cadwaladr, Llangadwaladr 55 lighthouse 48 Capel Ebenezer, Rhos-meirch 29 , Niwbwrch 56 Point Lynas lighthouse 30 Castell Biwmares O’r Cyfnod Diwydiannol hyd at heddiw Ancient Celts, Romans and Vikings 57 Fairbairn & Stephenson’s Britannia bridge 31 Hafoty, Llansadwrn — o 250 i 100 o flynyddoedd yn ôl — 3,000 to 1,000 years ago 58 Thomas Telford’s suspension bridge 32 Castell mwnt a beili Aberlleiniog 49 Swtan, Porth Swtan 13 Caer y Twr hillfort 59 Mona coaching inn 33 Eglwys Sant Eilian, Llaneilian 50 Carchar Biwmares 14 Llyn Cerrig Bach 60 Gwalchmai A5 tollhouse 34 Eglwys Santes Dwynwen, Llanddwyn 51 Cofgolofn Môn 15 Dinas Gynfor promontory fort 35 Ffynnon Gwenfaen, Rhoscolyn 52 Morglawdd Caergybi 16 Tyˆ Mawr hut group 36 Penmon : priordy / eglwys / ffynnon 53 Llannerch-y-medd (tref farchnad) 17 Porth Dafarch 54 Llongddrylliad Royal Charter , Porth Helaeth 18 Din Lligwy hut group O Harri VII hyd at John Wesley 55 Goleudy Ynys Lawd 19 Caer Lêb settlement — 500 i 250 o flynyddoedd yn ôl 56 Goleudy Trwyn Eilian 20 Caer Gybi Roman naval base, Holyhead 37 Eglwys Sant Gredifael, Penmynydd 57 Pont Britannia, Fairbairn a Stephenson 21 Din Silwy (Bwrdd Arthur), Llanddona 38 Llanfair-yng-Nghornwy 58 Pont Borth, Thomas Telford 22 Early stones at Church of St Caffo, Llangaffo (Evan Thomas, y meddyg esgyrn) 59 Gwesty Mona, Thomas Telford 23 Trefadog Viking site 39 Porth Amlwch 60 Tolborth A5, Gwalchmai 24 Castell Bryn Gwyn 40 Mynydd Parys 41 Llys Biwmares © Llyfrau Magma 2011

CMYK H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y Partneriaid lleol Local partners Prifysgol Bangor henebion i bwrpas cynghori’r Awdurdodau Cynllu - Bangor University nio Lleol. Mae’r Cofnodion Amgylchedd Hanesyddol Yn 1960 crëwyd darlithyddiaeth mewn Archaeoleg In 1960 a lectureship in archaeology was creat ed hyn, fel y’u gelwir bellach, hefyd ar gael i’r cyhoedd yn yr Adran Hanes yng Ngholeg Prifysgol Gogledd within the department of history at the university eu defnyddio. Cymru ym Mangor (Prifysgol Bangor bellach). Dyma College of in Bangor (now Bangor Mae’r gwaith yn parhau hyd heddiw — mae’n un o’r enghreifftiau cyntaf o sefydliad academaidd university). This was one of the first academic re - rhan hanfodol o warchod a rheoli archaeoleg. Trwy yn ymateb i’r diddordeb cyhoeddus cynyddol mewn sponses to the growing public interest in archae - wneud hyn mae’n cynnal y rôl a gyflawnwyd mor archaeoleg ac o fewn deng mlynedd roedd nifer o ology and within ten years several new archaeol - gyd wybodol gan aelodau Cymdeithas Hynafiaeth - gyrsiau archaeoleg newydd ar gael drwy Brydain. ogy courses had sprung up around Britain. wyr Môn yn y blynyddoedd cyn bod unrhyw gym - Roedd prifysgolion eraill, Lerpwl yn bennaf, eisoes anglesey had already been the subject of great orth proffesiynol ar gael. wedi dangos diddordeb mawr yn Ynys Môn, ond interest from other universities, notably Liverpool, Gwynedd Archaeological Trust bellach roedd grŵp bach o staff a myfyrwyr oedd yn but there was now a small group of staff and stu - Economic development in the 1960s and ’70s was ymchwilio’n benodol i hanes yr ynys. Y darlithydd dents for whom the island was an obvious labora - undertaken alongside an increasing awareness of cyntaf oedd Robin Livens, yn fuan iawn ymunodd tory. The first lecturer was robin Livens, soon the need to balance environmental impact with Frances Lynch ag ef a Dr Nancy Edwards yn ddiwedd - joined by Frances Lynch and later by dr Nancy Ed - regeneration. rescue groups responded to the arach. Roedd gan bob un ohonynt eu harbenigedd wards, all with differing specialisms. pressure on archaeological sites. Four welsh ar - eu hunain. In the days when excavations were cheaper to chaeological Trusts were established by the then Mewn cyfnod pan nad oedd gwaith cloddio mor Prifysgol Lerpwl a arweiniodd y gwaith cloddio Liverpool University led the excavation of the run, several rewarding investigations were made department of the Environment to deal with the gostus, gwnaed nifer o gloddiadau llwyddiannus ar ym medd cyntedd Barclodiad y Gawres ( uchod Barclodiad y Gawres passage grave ( above ) at prehistoric monuments which usefully filled growing problems of rescue archaeology. safleoedd henebion a lenwodd fylchau mewn ar y dde ) yn 1952/53. Roedd myfyrwyr o Brif - in 1952/53. The Bangor university students gaps in previous knowledge and enlarged on the The Gwynedd archaeological Trust, with richard ysgol Bangor ( ar y chwith ) yn rhan o’r tîm a fu’n (far left ) were part of the team excavating gwybodaeth flaenorol gan ychwanegu at waith rhai cloddio crug crwn Bedd Branwen yn 1967. the Bedd Branwen round barrow in 1967. work of some of the founders of the anglesey an - white as its first director, was responsible for the o sylfaenwyr Cymdeithas Hynafiaethwyr Môn. Mae ffotograffau eraill yn dangos arolygon, Other photographs show surveys, excavations tiquarian Society. In 2011 the staff is still relatively former counties of anglesey, and Yn 2011 mae nifer y staff yn dal yn gymharol fach, gwaith cloddio ac ymchwil a wnaed gan and desk-based research undertaken by the small, but the students are numerous. Merioneth, and members of the anglesey anti - Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd. Gwynedd Archaeological Trust. er bod nifer fawr o fyfyrwyr. quarian Society’s committee were invited to serve Menter Môn Mae gwella mynediad i safleoedd Menter Môn Access to historic sites as Trustees. Excavation of sites threatened by nat - hanesyddol yn chwarae rôl mewn adfywio economaidd. Ail-luniad © Menter Môn , plays a growing role in economic regeneration. yr ymddiriedolaeth archaeolegol gyda nawdd gan Gronfa ural forces or development was undertaken. Gyda nawdd gan ffynonellau fel Cronfa Dreftadaeth Dreftadaeth y Loteri, Cadw a Funding from sources such as the Heritage Yn ystod y 1960au a’r ’70au gwelwyd datblygiadau y Loteri a Cadw mae Menter Môn wedi gallu creu Llywodraeth Cynulliad Cymru Lottery Fund and Cadw have enabled Menter In 1990 changes in planning guidelines resulted economaidd ochr yn ochr ag ymwybyddiaeth gyn - llwybrau trwy’r dref ym Miwmares a Chaergybi, Môn to provide town trails at Beaumaris and in an increase in developer-funded archaeology. a darpariaeth i ymwelwyr yn Llys Rhosyr, Holyhead, and visitor infra structure at Llys yddol o’r angen i gydbwyso effaith amgylcheddol ag Eglwys Llangadwaladr a Chaer Lêb. Rhosyr, Llangad waladr Church and Caer Lêb. From the outset, however, a key task of the new adfywio. Ymatebodd grwpiau achub i’r pwysau ar Mae prosiect y ‘Deyrnas Gopr’ hefyd The ‘Copper Kingdom’ project has also Trusts was the development of regional records of safleoedd archaeolegol. Sefydlwyd pedair Ymddirie - wedi elwa ar gymorth ariannol a benefited from funding and advice. all sites and monuments to be used to advise Local chyngor. Prosiect diweddar arall Conservation of the Norman motte-and-bailey Planning authorities. These historic Environment dolaeth Archaeolegol yng Nghymru gan Adran yr sydd wedi bod yn llwyddiant castle at Aberlleiniog, now owned by Menter Amgylchedd ar y pryd i ymateb i’r problemau cyny - yw prosiect y castell Môn, is a recent success. records, as they are now called, are also available ddol yn gysylltiedig â gwarchod safleoedd archae - Normanaidd yn Aber - Reconstruction drawing © Menter Môn , with funding from the for public use. lleiniog a brynwyd Heritage Lottery Fund, Cadw and Welsh Assembly Government olegol. gan Fenter Môn. This work continues today — a crucial compo - Richard White oedd Cyfarwyddwr cyntaf Ym - nent in the preservation and management of ar - ddirie dolaeth Gwynedd ac roedd yn gyfrifol am chaeology. In so doing it continues the role carried siroedd Môn, a Meirionnydd. Gwahodd - out so assiduously by Society members in the wyd aelodau o bwyllgor Cymdeithas yr Hynafiaeth - years before professional help was available. wyr i fod yn Ymddiriedolwyr. Aethpwyd ati i gloddio safleoedd oedd dan fygythiad oherwydd grymoedd naturiol neu ddatblygiadau. Yn 1990 gwnaed newidiadau i ganllawiau cynllu - nio a dechreuodd datblygwyr gyfrannu’n ariannol tuag at waith cloddio. O’r cychwyn, fodd bynnag, un dasg allweddol i’r Ymddiriedolaethau newydd oedd datblygu cofnodion rhanbarthol o’r holl safleoedd a H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y Y Gymdeithas heddiw The Society today yn 2011 mae’r Gymdeithas yn Dysgwch fwy am Hanes ac The year 2011 is the one hundredth Learn more about Anglesey’s dathlu ei chanmlwyddiant. Archaeoleg ddiddorol Môn. anniversary of the Society’s creation. fascinating History and Archaeology. Mae’r Trafodion yn gyfres I write books on historical heddiw, mae treftadaeth hanesyddol yMUNWCH Â NI ! Today, Anglesey’s historical heritage is COME AND JOIN US ! ‘‘o erthyglau gafaelgar sydd ‘‘topics for young people: my ynys Môn yr un mor bwysig i economi wedi eu hysgrifennu’n dda daughter is a useful guide important to the island’s economy as a diwylliant yr ynys. Mae'n denu Fel aelod o Gymdeithas hynafiaethwyr much as to its culture. It draws visitors as a Society member, you will receive: môn byddwch yn derbyn: ar bob agwedd a chyfnod o when it comes to the interests ymwelwyr o bob cwr o’r byd, ac mae’r hanes y Fam ynys. Dros y of today's teens. from around the world, and recent ❖ The annual Transactions , the county’s Cyngor Sir a Menter Môn wedi ymateb ❖ Trafodion blynyddol y Gymdeithas, blynyddoedd mae’r rhain The transactions help to keep initiatives by the County Council and leading historical journal, respected across i’r diddordeb cynyddol hwn trwy prif gylchgrawn hanes y sir, sydd yn fawr yn creu llyfrgell ryfeddol a me abreast of archaeological Menter Môn are providing an wales. weithredu cynlluniau sy’n golygu bod ei barch ledled Cymru. helaeth. Mae'n anochel bod discoveries on the island. increasingly interested public with Two issues a year of the Society’s mwy nag erioed o adeiladau, safleoedd y darlithoedd a’r teithiau’n They also provide a wide range ever-greater access to historic ❖ dau rifyn y flwyddyn o Gylchlythyr Newsletter. ac arteffactau hanesyddol ar gael i’w ❖ ychwanegu at ein gwybod - of fascinating articles which buildings, sites and artefacts. In this Newyddion y Gymdeithas. gweld. O ganlyniad, ehangwyd aeth o hanes cyfoethog ein inspire new trains of thought way, the concerns pioneered by the ❖ access to regular lectures, talks and gorffennol. and direct me to new areas gweledigaeth y Gymdeithas ac y mae ❖ Mynediad i ddarlithoedd, sgyrsiau ac Society have now widened to become field visits, exploring aspects of anglesey’s bellach nid yn unig yn gwar chod ein ymweliadau maes rheolaidd, i ddarganfod — HUW LLEW WILLIAMS , Bangor of the island. part of the mainstream. past with fellow enthusiasts and experts. (aelod ers mwy na 30 mlynedd). — PHILIP STEELE , (a member since treftadaeth ond hefyd yn hwyluso agweddau ar orffennol Môn gyda hoff safle : Ar ôl darganfod bod pedair 2000). Favourite sites : Barclodiad y Gawres; as the county’s foremost historical ❖ The chance to take part in the Society’s chymdeithion brwd ac arbenigwyr. cenhedlaeth o fy nheulu wedi bod yn mynediad i’r cyhoedd. Hafoty (Llansadwrn); Aberlleiniog Castle. day Conferences. felinwyr yno, Melin Llynon (Llanddeusant). association, the Society also welcomes y cyfle i gymryd rhan yng Fel prif gymdeithas hanes y sir, mae’r ❖ the recent emergence of new family and ❖ The opportunity to help develop the Gym deithas hefyd yn croesawu’r grwpiau Nghynadleddau undydd y Gymdeithas. local history groups across anglesey, Society’s activities in new directions in hanes lleol a’r grwpiau teulu sydd wedi reflecting people’s broaden ing interest the future. ❖ y cyfle i helpu i ddatblygu eu sef ydlu’n ddiweddar drwy Ynys Môn, gweithgareddau’r Gymdeithas mewn and commitment. The richer our shared sy’n dyst i ddiddordeb ac ymrwymiad cyfeiriadau newydd yn y dyfodol. historical knowledge of particular Fuller details of the Society’s activities, cynyddol pobl. Po fwyaf y rhennir Mae darlithoedd y Gymdeithas We were both born and places, the better the prospects for publications and database services can be found on our website: gwybodaeth hanesyddol am leoedd Gellir gweld manylion llawn am ‘‘ar faterion archaeolegol a ‘‘brought up on Anglesey but sensitive future planning. penodol, gorau oll fydd y rhagolygon o weithgareddau, cyhoeddiadau a hanes yddol yn rhagorol ac left the island in our twenties. www.hanesmon.org.uk safbwynt cynllunio sensitif yn y dyfodol. gwasanaethau cronfeydd data’r mae’r cyhoeddiadau’n ffynhon - On retiring we returned here In its hundredth year, the Anglesey Honorary General Secretary: Gymdeithas ar ein gwefan: nell gyfeirio werthfawr. Roedd to live and we joined the Antiquarian Society is as active as ever, Siôn Caffell a hithau’n dathlu ei chanmlwyddiant, sgwrs Neil Fairlamb ar aelod Society to learn more about with regular lectures and field trips, 1 Fronheulog, Sling, Tregarth www.hanesmon.org.uk o deulu’r Bulkeley, yng hyd â’i our home island. mae Cymdeithas hynafiaethwyr Môn Day Schools and on-line information Bangor, Gwynedd LL57 4RD yr un mor weithgar ag erioed, gyda Ysgrifennydd Cyffredinol Mygedol: daith dywys o amgylch Eglwys We have benefited greatly from aids — as well as its annual ¥ 01248 600083 darlithoedd a theithiau maes cyson, Siôn Caffell y Plwyf Biwmares, yn arbennig the many talks and field visits Transactions, and its acclaimed book ysgolion undydd a chymhorthion 1 Fronheulog, Sling, Tregarth o ddiddorol ac addysg iadol. we have been able to attend. series, ‘Studies in Anglesey History’. e-mail [email protected] gwybodaeth ar-lein — yn ogystal â’i Bangor, Gwynedd LL57 4RD — PAT ANN ROBERTS , Penrhyd, amlwch — JOHN & ENID WALTERS , Caim, Penmon ¥ (aelod ers mwy na 30 mlynedd). (members since 2007). Thrafodion blynyddol, a’i chyfres lyfrau 01248 600083 hoff safleoedd : Din Lligwy; cofgolofn Favourite sites : Penmon Priory; adna byddus, ‘astud iaethau hanes Môn’. e-bost [email protected] Morrisiaid Môn (Dulas); Eglwys Sant Gredifael Church of St Mary & St Nicholas, Beaumaris. (Penmynydd); Eglwys Sant Eilian (Llaneilian).

ymunWch â ni , cefnogwch ni ac ewch ati i annog JOin uS , support us and encourage younger cenedlaethau iau i ddysgu am hanes eu hynys! generations to know their island’s history! H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y Darganfod hanes Môn Discovering Anglesey’s history

Mae eitemau pwysig sy’n perthyn i Cyfeillion ymddiriedolaeth archaeolegol STUDIES IN Significant artefacts from the island’s Talwrn Archaeology Group CYMDEITHAS HYNAFIAETHWYR MÔN ANGLESEY ANGLESEY ANTIQUARIAN SOCIETY ¥ HISTORY ¥ orffennol yr ynys i’w gweld yn yr Gwynedd www.heneb.co.uk, 01248 352535 A STUDIAETHAU HANES MÔN 12 STUDIES IN ANGLESEY HISTORY past are on permanent display in Oriel ann Benwell 01248 712967 arddangosfa barhaol yn Oriel ynys Môn. Clwb archaeolegwyr Ifanc Gwynedd M ynys Môn. Others can be seen in Bangor Gwynedd Family History Society, Anglesey www.gyac.org.uk RETOSIUS UMBRACULI insectat quinquennalis rures. parsimonia E Branch dave wilson ¥ 01248 450310 Gallwch weld rhai eraill yn Amgueddfa matrimonii adquireret suis. Adlaudabilis matrimonii agnascor per- D at the Gwynedd Museum, in holyhead at spicax ossifragi, quod Aquae Sulis deciperet concubine, quam quam Esther Roberts ¥ 01248 353368 P I www.gwyneddfhs.org Gwynedd ym Mangor, yn yr Amgueddfa Pompeii amputat rures, etiam aegre pretosius circumgrediet incredibiliter E the Maritime Museum, and further afield Cymdeithas hanes Teuluoedd Gwynedd, Cangen perspicax suis, quod apparatus bellis spinosus corrumperet lascivius ossi. V Menter Mechell History Society, Llanfechell Arforol yng Nghaergybi, ac yn Amgueddfa Tremulus quadrupei infeliciter praemuniet concubine, utcunque zothe- A MedievalMedieval in Cardiff at amgueddfa Cymr u–National ¥ Môn Dave Wilson 01248 450310 cas agnascor Medusa, fiducias verecunde adquireret vix tremulus oratori. L www.cymdeithashanesmechell.co.uk

Cymru yng Nghaerdydd. Mae gan Matrimonii iocari plane bellus umbraculi, etiam chirographi deciperet Museum wales. The County archives A www.gwyneddfhs.org matrimonii, iam Aquae Sulis insectat umbraculi. Cathedras conubium santet Carol Jones, [email protected] Wasanaeth Archifau’r Sir yn Llangefni N Service in Llangefni keeps a collection of matrimonii, et saburre libere iocari Antony Carr prae- ANGLESEY

Cymdeithas hanes Menter Mechell, Llanfechell G National Trust, Menai Association pretosius oratori, ut apparatus bel- muniet Pompeii. gasgliad o ddogfennau hanesyddol ac mae Quadrupei iocari las- historic documents and Bangor university www.cymdeithashanesmechell.co.uk lis senesceret umbraculi, iam Pomp civius oratori, quam L Peter Simpson ¥ 01248 853184 deunydd pwysig ychwanegol gan Brifysgol eii saburre. Gulosus zothecas decip quam saburre fru- E holds additional important material. galiter fermentet S Carol Jones: [email protected] eret saburre, utcunque optimus par Augustus, ut appara- Gwynedd young Archaeologists Club Bangor. Mae deunydd cyfeirio defnyddiol i simonia ossifragi circumgrediet tus bellis conubium E The shelves of the County Library Service

Gr wˆ p archaeoleg Talwrn santet pessimus parsimonia zothecas, Y Esther roberts ¥ 01248 353368 zothecas. quamquam fiducias divinus circumgrediet haneswyr lleol ar gael gan Wasanaeth chirographi, semper apparatus bellis insec- provide local historians with useful ¥ Ossifragi incredibiliter spinosus A Ann Benwell 01248 712967 tat Octavius. Tremulus syrtes spinosus www.gyac.org.uk miscere plane lascivius oratori, iocari plane parsimonia suis. Caesar negle- . Llyfrgelloedd y Sir. D sources of reference material. Cymdeithas Morrisiaid Môn quam quam utilitas cathedras cor- genter fermentet perspicax fiducias,

quamquam tremulus saburre conubium .

rumperet tremulus suis, iam fidu- C santet Augustus. Agricolae infeliciter insec- BOOkS tat aegre perspicax rures, iam Aquae Sulis

www.morrisiaidmon.co.uk cias insectat Octavius. Syrtes com a LLEFyDD I yMWELD Â NHW spinosus imputat plane fragilis. PLACES TO VISIT iter agnascor. r the Society’s ‘Studies in anglesey history’:

¥ r Oriel ynys Môn, Llangefni ¥ 01248 724444 Ken Owen 01248 853700 Oriel ynys Môn , Llangefni ¥ 01248 724444 Prehistoric Anglesey , Frances Lynch (1991) amgueddfa Gwynedd, Bangor ¥ 01248 353368 Cymdeithas hanes Bro Goronwy Gwynedd Museum , Bangor ¥ 01248 353368 Myra Jones ¥ 01248 852993 Medieval Anglesey , a d Carr (2011) amgueddfa arforol Caergybi ¥ 01407 764374 Holyhead Maritime Museum ¥ 01407 764374 yr ymddiriedolaeth Genedlaethol, Cymdeithas Portraits of an Island , helen ramage (2001) Llofft hwyliau, Porth amlwch Sail Loft, Porth Amlwch (information about Menai Peter Simpson ¥ 01248 853184 Power, Politics & County Government in Wales: (gwybodaeth am ‘Y Deyrnas Gopr’) anglesey’s ‘Copper Kingdom’) ¥ 01407 832255 Anglesey 1780-1914 , w P Griffith (2006) www.copperkingdom.co.uk ¥ 01407 832255 www.copperkingdom.co.uk LLyFRAU Cymdeithas Hynafiaethwyr Môn A New Natural History of Anglesey , The Anglesey Antiquarian Society Anglesey ¥ Melin Llynon, Llanddeusant £17.95 ISBN 9–781872773–87–2 Antiquarian Llynon Mill , Llanddeusant 01248 730797 ‘astudiaethau hanes môn’ y Gymdeithas: Society A.D.Carr edited by w Eifion Jones (1990) ¥ 01248 730797 ¥ 01248 724444 Plas Newydd , (National Trust Prehistoric Anglesey , Frances Lynch (1991) Plas Newydd, Llanedwen property) ¥ 01248 715272 Books of general interest about the island: Medieval Anglesey , A D Carr (2011) (Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol) Beaumaris Castle (Cadw) ¥ 01248 810361 Môn Mam Cymru : the guide to Anglesey , Philip Portraits of an Island , Helen Ramage (2001) ¥ 01248 715272 Beaumaris courthouse /gaol ¥ 01248 811691 Steele & robert williams (Llyfrau Magma 2007) Power, Politics & County Government in Wales: Castell Biwmares (Cadw) ¥ 01248 810361 South Stack Lighthouse www.llyfrau –magma.co.uk Anglesey 1780-1914 , W P Griffith (2006) Llys a charchar Biwmares ¥ 01407 763207 ¥ 01248 724444 Anglesey : past landscapes of the coast A New Natural History of Anglesey ¥ 01248 811691 ¥ 01248 724444 GeoMôn , Porth amlwch (information about Frances Lynch, Mick Sharp & Jean davidson golygydd W Eifion Jones (1990) Goleudy ynys Lawd anglesey’s Geopark) www.geomon.co.uk (windgather Press 2009) ¥ 01407 763207 ¥ 01248 724444 llyfrau o ddiddordeb cyffredinol am yr ynys: ¥ 01407 832555 ¥ 01248 810287 Anglesey : the concise history , david Pretty, GeoMôn, Porth amlwch (gwybodaeth am Môn Mam Cymru: the guide to Anglesey , Philip Thomas Telford Centre , (university of wales Press 2005) Geoparc Môn) www.geomon.co.uk Steele a Robert Williams (Llyfrau Magma 2007) (information about the Menai bridges) Anglesey : a guide to the ancient monuments , ¥ 01407 832555 ¥ 01248 810287 www.llyfrau –magma.co.uk ¥ 01248 715046, www.prosiectmenai.co.uk M J yates & david Longley (Cadw 2001) Canolfan Thomas Telford, Porthaethwy Môn: tirluniau’r arfordir gynt , Frances Lynch, Mick kEEPERS OF DOCUMENTS ORDNANCE SURVEy EXPLORER MAPS (gwybodaeth am y pontydd dros y Fenai) Sharp a Jean Davidson (Windgather Press 2009) Anglesey County Archives , Llangefni 1: 25 000. 262 Anglesey West; 263 Anglesey East ¥ 01248 715046, www.prosiectmenai.co.uk Anglesey: the concise history , ¥ 01248 752080 ¥ 01248 750057 David Pretty (Gwasg Prifysgol Cymru 2005) CEIDWAID ARCHIFAU Archives & Special Collections, Bangor Anglesey: a guide to the ancient monuments , archifdy ynys Môn, Llangefni University ¥ 01248 382966 M J Yates a David Longley (Cadw 2001) ¥ 01248 752080 ¥ 01248 750057 www.bangor.ac.uk archifau a Chasgliadau arbennig, Prifysgol MAPIAU AROLWG ORDNANS GROUPS TO JOIN Bangor ¥ 01248 382966, www.bangor.ac.uk Mapiau ‘Explorer’ 1 :25 000 Anglesey Antiquarian Society & Field Club GrwPIau I yMuNO Â Nhw 262 Gorllewin Ynys Môn www.hanesmon.org 263 Dwyrain Ynys Môn ¥ Cymdeithas hynafiaethwyr a Naturiaethwyr Môn Siôn Caffell 01248 600083 www.hanesmon.org The Friends of Gwynedd Archaeological Trust Siôn Caffell ¥ 01248 600083 The Anglesey Antiquarian Society & Field Club’s www.heneb.co.uk aSTudIaEThau haNES MÔN ‘STUDIES IN ANGLESEy HISTORy’ ¥ 01248 352535 [email protected] H A N E S Y R H Y N A F I A E T H W Y R

A N T I Q U A R I A N A N G L E S E Y y r r a P

h t e r a G

, l l e ff a C

n ô i S

: s h p a r g o t o

Mae aelodaeth o’r Gymdeithas h p

n o yn cynnig cyfleoedd i ddysgu i s

‘‘ r u c x

mwy am ein hamgylch edd, E

/

u a ein tirwedd a’n cymuned o i h t i e d fewn cyd-destun amser. o

u a

Mae’r sgyrsiau, boed yn ff a r g o academaidd neu fel arall, t o f bob tro’n ysgogi’r meddwl ac F yn tanio trafodaeth fywiog. — ANN HUGHES , y Fali (aelod ers oddeutu 20 mlynedd). hoff safleoedd : Caer y Twr (Mynydd Twr) – datganiad cynnar o ymwybyddiaeth bro a hunaniaeth; Ffynnon Gwen faen (Rhoscolyn) – adlais o gyfnod pan yr unig amddiffynfa oedd ffydd; Morglawdd Caergybi – datganiad cyhyrog o hunan-hyder y gymuned a’i balchder yn ei llwyddiannau.

Being a member gives the Mae’n bleser gan Wylfa Magnox Ltd gyfrannu nawdd at ‘‘chance to meet like-minded Arddangosfa yn Oriel Ynys Môn i ddathlu Canmlwyddiant people and learn from them, Cymdeithas Hynafiaethwyr Môn. Mae Magnox Ltd yn gwmni arloesol blaenllaw ym maes as well as sharing knowledge. cynhyrchu trydan niwclear a datgomisiynu ym Mhrydain. Mae’r My interest is mainly in social gwaith a wneir gan Magnox Ltd yng Ngogledd Cymru’n cynnwys datgom isiynu’r cyn orsaf pŵer ar safle Trawsfynydd yng Ngwyn- and industrial history. edd; mae wedi bod yn cynhyrchu trydan carbon isel, diogel am The weekend excursion to the 40 mlynedd ar safle’r Wylfa ym Môn; a chynhyrchu pŵer trydan dŵr am 80 mlynedd ym Maentwrog, Gwynedd. National Waterfront Museum in Swansea to learn more about the connection with copper Magnox Ltd Wylfa Site is proud to contribute sponsorship to the Anglesey Antiquarian Society’s Centenary mining on Anglesey was Exhibition at Oriel Ynys Môn. particularly memorable. Magnox Ltd is both a pioneer and contemporary leader in nuclear electricity generation and decommissioning in the UK. — GARETH PARRy , Llangefni Magnox Ltd operations in North Wales include decommissioning (a member for more than 30 years) of the former power station at Trawsfynydd Site in Gwynedd; 40 F avourite sites : Parys Mountain; Porthwen years of safe, low carbon electricity generation at Wylfa Site on brickworks; the Rhoscolyn and Trearddur Anglesey; and 80 years of renewable hydro-electric power generation at Maentwrog, Gwynedd. coast (for its geology as well as its history). Cynhyrchwyd gan / Produced by LLyFRAU MAGMA , Llansadwrn. www. llyfrau –magma.co.uk