Rewolucja Myśli, Czyli Artysta Wobec Zła. Rzecz O Pieterze Hugo
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
doi:10.32020/ARTandDOC/20/2019/16 Varia Roman NIECZYPOROWSKI Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku REWOLUCJA MYŚLI, CZYLI ARTYSTA WOBEC ZŁA. RZECZ O PIETERZE HUGO. DEDYKOWANE ANDRZEJOWI TUROWSKIEMU Musimy przede wszystkim rozszerzyć definicję sztuki poza specjali- styczną działalność prowadzoną przez artystów aż po kształtowanie społeczeństwa przyszłości, opartego na całościowej energii owej jednostkowej kreatywności w ludziach, przez ludzi oraz dla ludzi (…) jako procesie twórczym. Joseph Beuys „O godzinie 3.30 nad ranem1 krążownik Auro- Zimowego stały się symbolami Rewolucji Paź- ra zarzucił kotwicę koło mostu Mikołajowskiego dziernikowej, rewolucji, która na swoich sztanda- i oddział marynarzy, przepędziwszy patrol Rządu rach niosła hasła emancypacji najniższych warstw Tymczasowego, zajął most. Pałac Zimowy, w któ- społecznych, która przyniosła zagładę dotychcza- rym zasiadał Rząd Tymczasowy, został odcięty sowego porządku społeczno-politycznego, która od miasta. (…) Aurora ślepą salwą dała twierdzy pochłonęła miliony ofiar i rozpoczęła proces prze- Pietropawłowskiej sygnał do rozpoczęcia ostrza- miany świata. W tym samym czasie3 dokonywała łu artyleryjskiego: wystrzeliwszy w Pałac [Zimo- się też inna rewolucja, którą Andrzej Turowski wy – RN] blisko 30 pocisków, artylerzyści zdołali nazwał potem rewolucją konstruktywizmu.4 Wła- weń trafić zaledwie dwa czy trzy razy. (…) Anto- dimir Tatlin, Kazimierz Malewicz, El Lissitzky, now-Owsiejenko wdarł się do pałacu, aresztował Aleksander Rodczenko wraz z rzeszą innych ar- członków Rządu Tymczasowego i wysłał depeszę tystów dokonali bowiem rewolucji w sztuce. Jak do Lenina: »O godzinie 14.04 Pałac Zimowy został zauważa Sheila Fitzpatrick: „wszystkie rewolucje zdobyty«.”2 Wystrzał z Aurory i zdobycie Pałacu mają wypisane na sztandarach »Liberté, Égalité, Sztuka i Dokumentacja nr 20 (2019) │ Art and Documentation no. 20 (2019) • ISSN 2080-413X • e-ISSN 2545-0050 • doi:10.32020/ARTandDOC 147 Varia Fraternité« i inne szlachetne hasła. Wszyscy re- sztuki,10 jak również w jej funkcji katartycznej.11 wolucjoniści to entuzjaści, zeloci i utopiści śnią- I tu pojawia się kolejna ważna konstatacja Tu- cy o stworzeniu nowego świata, w którym na za- rowskiego, który wskazuje, że „dzieło jest zawsze wsze zapomni się o niesprawiedliwości, zepsuciu w jakiejś sytuacji, w jakiejś historii, w których głos i apatii.”5 Wielka Awangarda też chciała zmieniać i milczenie napotykają na oddźwięk. Niepodobna świat na lepsze, tyle tylko, że zmiana ta dokonać się z tego wywikłać »choćbyśmy siedzieli cicho się miała za pomocą działań artystycznych. Tym i bez słowa, jak kamienie, wówczas i tak działa- samym sztuka wprowadzona została na grząski libyśmy przez naszą bierność«. Toteż korelatem grunt polityki. Rosyjscy konstruktywiści nie byli zaangażowania nie jest autonomia dzieła i brak w tym pierwsi. Za otwierającego plejadę twór- zaangażowania artysty, lecz cała gama sprzecz- ców kultury zaangażowanych politycznie uważa nych możliwości, zawarta między nieudanym się Emila Zolę, który w roku 1898 ujął się za nie- oporem i niewyrażonym sprzeciwem, a konformi- słusznie oskarżonym o zdradę Alfredem Dreyfu- zmem instytucjonalnym i oportunizmem ideolo- sem. Dokonał tego, publikując na pierwszej stro- gicznym. Zaangażowanie i autonomia (niezaan- nie paryskiej, nomen omen, L’Aurore list otwarty gażowanie) wiążą się tutaj z siłą sztuki i postawą do prezydenta Félixa Faure. W swoim tekście, artysty, który zaangażowanie lub jego brak repre- opatrzonym znamiennym tytułem „J’Accuse…!” zentuje. Nie znaczy to, że artysta w tej dziedzinie (fr. Oskarżam!) pisarz pokazał, że „problem de- nie ma nic do powiedzenia i jest niewinnym na- mokracji i republiki, z punktu widzenia artystów, rzędziem w rękach obcej mocy.”12 Realizację tego był zagadnieniem estetycznej i etycznej politycz- postulatu Turowskiego widać doskonale w dzia- ności, czyli gotowości do interwencji publicznej łaniach wielu współczesnych artystów.13 Często w momentach nadużyć prawa i konfliktów spo- odnieść można wrażenie, że przyświeca im myśl łecznych.”6 sformułowana przez Josepha Beusa, mówiąca Refleksja intelektualna, która towarzy- o tym, że „(…) jedynie sztuka oraz idea twórczo- szyła przemianom społeczno-politycznym, do- ści i samookreślenia w trakcie procesu twórczego konującym się w pierwszych dziesięcioleciach zdolna jest doprowadzić do społeczeństwa alter- dwudziestego wieku, była niezwykle ważnym natywnego.”14 Można więc za Turowskim uznać, etapem na drodze przemian myślenia o sztuce. że w wieku dwudziestym dokonuje się rewolucja Ale moim zdaniem to dymiące kominy Auschwitz myślenia o sztuce, której skutki widoczne są za- radykalnie zmieniły postrzeganie świata, stały się równo w teorii, jak i praktyce artystycznej. Dosko- „momentem granicznym” w dziejach cywilizacji nałym przykładem ilustrującym główne założenia Zachodu,7 który wymusił zarówno zmiany este- Manifestu Turowskiego, tę „rewolucję myśli,” jest tyczne, jak i tematyczne. W obliczu tragedii Ho- twórczość Pietera Hugo. Mimo, iż od kilkunastu locaustu sztuka musiała podjąć nowe wyzwania, lat jego fotografie pokazywane są w galeriach ca- musiała się zmienić, nie mogła trwać w swoim łego świata, to nadal, szczególnie w Polsce, jest on dawnym paradygmacie. Tuż po zakończeniu II artystą mało znanym. wojny światowej swoim słynnym pytaniem zwró- Pieter Hugo urodził się w 1976 roku w Jo- cił na to uwagę Theodor Adorno.8 Po doświad- hannesburgu, w Republice Południowej Afryki,15 czeniach Holocaustu, po zagładzie Hiroszimy dorastał w Cape Town końcowego okresu apart- i Nagasaki, świat wymagał oczyszczenia. Aby tak heidu.16 Fotografią zainteresował się przez przy- się stało, artysta nie mógł przejść obojętnie obok padek: jednym z prezentów, jakie dostał na swo- zła. Dlatego dziś, jak zauważa Andrzej Turowski, je dwunaste urodziny był aparat fotograficzny.17 rolą sztuki „może być tylko czynne uczestnictwo Jego pierwsze samodzielnie zrobione zdjęcia nie w niepewności, prowadzące do wyostrzenia wąt- różniły się niczym od tych, jakie robi każdy po- pliwości, pomnażania alternatyw, pokazywania czątkujący fotograf. I pewnie nigdy nie usłyszeli- zagrożeń, ujawniania wykluczeń, demaskowania byśmy o Pieterze Hugo, gdyby nie wiatr historii, pozorów.”9 Źródeł takiej postawy doszukiwać się który wepchnął siedemnastoletniego wówczas można zarówno w emocjonalistycznych teoriach młodzieńca w objęcia artystycznej i profesjo- 148 Sztuka i Dokumentacja nr 20 (2019) │ Art and Documentation no. 20 (2019) • ISSN 2080-413X • e-ISSN 2545-0050 • doi:10.32020/ARTandDOC Varia nalnej fotografii. Przełom lat osiemdziesiątych na/Musina, Nollywood czy Permanent Error, i dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku był jednak moim zdaniem najbardziej dramatyczna czasem wielkich zmian, zachodzących na poli- i wstrząsająca zarazem jest jego seria poświęcona tycznej mapie świata. Tego samego czerwcowego ludobójstwu w Rwandzie zatytułowana Vestiges dnia roku 1989, w którym na placu Niebiańskie- of a Genocide.22 go Spokoju18 doszło do masakry protestujących Jak już wspomniałem, początkowo artysta studentów, w Polsce odbyły się pierwsze od wie- pracował jako fotoreporter dla prasy południowo- lu lat, wolne (w miarę) wybory parlamentarne. afrykańskiej, jednak pragmatyczna natura otrzy- Rozpędzająca się lawina przemian politycznych mywanych zleceń szybko pozbawiła go złudzeń, rozlewała się po Europie Środkowo-Wschodniej, co do istoty tego zawodu. Przełomowym w jego obalano Mur Berliński, rozpadał się Związek karierze było zadanie, jakie dostał w roku 2004. Radziecki, powiew wolności zwiastujący koniec Jeden z pracodawców zlecił mu, by wyruszył do starego porządku powoli docierał do Republiki Rwandy, odnalazł dziewczynę, która – zgwałcona Południowej Afryki. Iskrą rozpalającą protesty, w czasach trwającego tam dziesięć lat wcześniej które doprowadziły do upadku apartheidu było ludobójstwa – została zarażona wirusem HIV, za- wydarzenie z 10 kwietnia 1993 roku. Wtedy to szła w ciążę, urodziła dziecko i (przyjmując leki na oczach Nomakhwezi, swojej piętnastoletniej retrowirusowe) wiedzie w miarę szczęśliwe ży- wówczas córki, przed swoim domem w Dawn cie.23 Absurdalność tego zlecenia sprawiła, że kie- Park19 został strzałem w głowę zamordowany dy Hugo – w dziesięć lat po rzezi dokonanej przez Chris Hani.20 Wieść o zabójstwie tego działacza lud Hutu na ludzie Tutsi – pojechał do Rwandy, politycznego wyzwoliła w Johannesburgu falę zrobił serię zdjęć całkowicie odbiegającą od ocze- protestów, które zmiotły dawny porządek w RPA. kiwań jego zleceniodawcy.24 Tak się złożyło, że siedemnastoletni wówczas Pie- 6 kwietnia 1994 r. na lotnisku w Kigali ter Hugo dokumentował swoim aparatem prze- został zestrzelony samolot schodzący do lądo- bieg południowoafrykańskiej rewolucji. Podjęcie wania. W przeprowadzonym przez nieznanych takiego wyzwania – opowiedzenie się po stronie sprawców ataku zginęli wówczas prezydent prześladowanej, dyskryminowanej i pogardzanej Rwandy Juvénal Habyarimana oraz towarzy- rdzennej ludności Afryki – wymagało wówczas szący mu prezydent sąsiedniej Burundi, Cyprien cywilnej odwagi oraz politycznej dojrzałości, stąd Ntaryamira. Odpowiedzialnością za tę zbrodnię fotografie wówczas wykonane uznać można za rządzący oboma krajami politycy Hutu obarczyli symboliczny początek jego artystycznej kariery. Tutsich.25 Trudno dziś jednoznacznie stwierdzić, To właśnie m.in. dzięki tym zdjęciom młody ar- jakie siły stały za tym zamachem,26 faktem jest tysta zdobył kilka lat później pracę fotoreportera jednak, że wydarzenie to dało impuls do rozpo- w jednej