Arkusz SULINOWO (198)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, GraŜyna Hrybowicz**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Plansza A – Redaktor regionalny: Olimpia Kozłowska*** Plansza B – Redaktor regionalny: Dariusz Grabowski we ***we współpracy z Joanną Szyborską-Kaszycką*** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka***

* – Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa *** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN......

Spis treści I. Wstę p – E. Krogulec ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – E. Krogulec...... 3 III. Budowa geologiczna – E. Krogulec...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – J. Wierchowiec ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – J. Wierchowiec ...... 9 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – J. Wierchowiec ...... 10 VII. Warunki wodne – E. Krogulec...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 17 2. Osady – I. Bojakowska ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 22 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 25 X. Warunki podłoŜa budowlanego – E. Krogulec ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Krogulec ...... 32 XII. Zabytki kultury – E. Krogulec...... 38 XIII. Podsumowanie – E. Krogulec, J. Wierchowiec, G. Hrybowicz ...... 39 XIV. Literatura ...... 41

I. Wstęp

Arkusz Sulinowo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został sporządzony w 2008 roku przez firmę SEGI-AT Sp. z o.o. w Warszawie (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym i Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL (plansza B) na zlecenie Ministerstwa Środowiska, zgodnie z Instrukcją (Instrukcja..., 2005). Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych oraz informacji uzyskanych podczas wizji terenowej. Mapa geośrodowiskowa zawiera informacje w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo, wody powierzchniowe i podziemne, zagroŜenia powierzchni ziemi w tym: geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa ta przeznaczona jest do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, planowania przestrzennego, szczególnie w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóŜ oraz środowiska przyrodniczego. Adreso- wana jest przede wszystkim do instytucji oraz samorządów terytorialnych i administracji pań- stwowej, zajmujących się racjonalnym zagospodarowaniem zasobów środowiska przyrodniczego. Przedstawione opracowanie wykonane zostało na podstawie prac terenowych, podczas których zebrane zostały zamieszczone poniŜej dane oraz prac kameralnych. Dla opracowania mapy wykorzystano materiały pochodzące z: Wydziału Rolnictwa i Środowiska Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego, Powiatowych Inspektoratów Ochrony Środowiska, Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych, Państwowej SłuŜby Ochrony Zabytków, Ministerstwa Środowiska w Warszawie, urzędów powiatowych i gmin oraz Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie. Informacje dotyczące złóŜ zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowa- nych dla komputerowej bazy danych o złoŜach. Do sporządzenia mapy wykorzystano dane z Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulinowo sporządzonej przez R. Chybiorza i innych w 1999 roku.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Sulinowo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 wyznaczają współ- rzędne 16º30’–16º45’ długości geograficznej wschodniej oraz 53º30’–53º40’ szerokości geograficznej północnej.

3 Arkusz Sulinowo, zgodnie z podziałem administracyjnym kraju, naleŜy do wojewódz- twa zachodniopomorskiego, a tylko jego niewielka, południowo-wschodnia część do woje- wództwa wielkopolskiego. W granicach województwa zachodniopomorskiego opisywany obszar naleŜy do powiatu szczecineckiego, gmin Borne Sulinowo i Szczecinek. Tereny wo- jewództwa wielkopolskiego to powiat złotowski, gmina Okonek. Zgodnie z regionalizacją fizyczno-geograficzną (Kondracki, 2002) arkusz Sulinowo po- łoŜony jest w obrębie prowincji niŜ środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południo- wobałtyckie. Północno-zachodnia część arkusza wchodzi w skład mezoregionu Pojezierze Drawskie, makroregionu Pojezierze Zachodniopomorskie, pozostała część to mezoregion Pojezierze Szczecineckie, makroregion Pojezierze Południowopomorskie (fig. 1). Północna część omawianego obszaru charakteryzuje się silnie urozmaiconą rzeźbą, z duŜą ilością kotlin wytopiskowych i jezior polodowcowych, natomiast na południe od tej strefy rozciągają się płaskie powierzchnie sandru Pilawy i Płytnicy. Jedynie w południowo- wschodniej części arkusza występuje recesyjna strefa czołowomorenowa, z szeregiem wzgórz i zagłębień wytopiskowych. Ukształtowanie powierzchni terenu wykazuje duŜe zróŜnicowanie form i posiada wy- raźny charakter rzeźby młodoglacjalnej (Lewandowski i in., 2005). Ostateczne ukształtowanie powierzchni nastąpiło w wyniku dwóch faz zlodowacenia wisły: leszczyńsko-poznańskiej i pomorskiej. Faza leszczyńsko-poznańska jest reprezentowana przez poziom glin zwałowych oraz strefę recesyjnych moren martwego lodu. Faza pomorska wyraŜa się obecnością w pełni rozwiniętej strefy czołowomorenowej oraz odrębnym poziomem glin zwałowych na jej zaple- czu. Zespół form marginalnych w postaci: akumulacyjnych moren czołowych, moren abla- cyjnych, moren martwego lodu, form kemowych i szczelinowych jest dobrze wykształcony. Na przedpolu strefy marginalnej rozwinął się potęŜny system sandrów. Cechy charakterystyczne ukształtowania terenu arkusza Sulinowo misy i zagłębienia wytopiskowe po mar- twym lodzie oraz róŜnej generacji rynny polodowcowe odgrywają znaczącą rolę w powierzchniowej budowie geologicznej. Obecnie są często zajęte przez jeziora. Na połu- dniu arkusza, formy ukształtowania powierzchni terenu związane ze starszą fazą zlodowacenia wisły w większym stopniu uległy denudacji. Według klasyfikacji Wosia (1999) opisywany obszar naleŜy do regionu środkowo- pomorskiego – RVII. WaŜną cechą klimatu są stosunki termiczne. Temperatura jest ściśle związana z hipsometrią terenu. Obszary zalesione charakteryzują się znacznie niŜszymi spad- kami temperatur nocnych, na skutek osłonięcia powierzchni granicznej i wysokiego promieniowania cieplnego podłoŜa.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Sulinowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice podprowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów, 4 – jeziora Podprowincja PobrzeŜa Południowobałtyckie, makroregion PobrzeŜe Koszalińskie, mezoregion 313.42 – Równina Białogardzka Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie, makroregion Pojezierze Zachodniopomorskie, mezoregion 314.45 – Pojezierze Drawskie makroregion Pojezierze Południowopomorskim, mezoregiony: 314.64 – Pojezierze Wałeckie, 314.65 – Rów- nina Wałecka, 314.66 Pojezierze Szczecineckie, 314.67 – Równina Charzykowska, 314.68 – Dolina Gwdy, 314.69 – Pojezierze Krajeńskie

Średnia temperatura roczna powietrza waha się w granicach 7,0–7,3°C, zaś średnia temperatura okresu maj-lipiec wynosi 14,4°C. Okres wegetacyjny (dni o temperaturze śred- niej > 5°C) trwa przeciętnie 208–215 dni, a jego początek przypada na 7–10 kwietnia. Prze- waŜają wiatry zachodnie, dominujące w okresach letnim i jesiennym. Średnia roczna wielkość opadów wynosi ok. 600 mm. Średni opad w miesiącach wegetacyjnych wynosi 554 mm. Przewaga średnich sum opadów w okresie wrzesień–październik nad analogicznymi wielko- ściami notowanymi w maju i czerwcu wskazuje na „suche” wiosny i „wilgotne” jesienie.

5 Obszar arkusza Sulinowo charakteryzuje duŜa lesistość, lasy zajmują ponad 60% powierzchni arkusza. Opiekę nad lasami sprawują: w północnej części arkusza nadleśnictwo Szczecinek, w południowo-zachodniej części arkusza nadleśnictwo Borne Sulinowo, w części centralnej nadleśnictwo Czarnogór, w części południowo-wschodniej nadleśnictwo Okonek. Dominującymi typami siedliskowymi są lasy świeŜe, lasy mieszane świeŜe i bory mieszane świeŜe. W drzewostanie przewaŜają: sosna zwyczajna, dąb szypułkowy, brzoza i olsza. Lasy pełnią na omawianym terenie znaczącą funkcję gospodarczą, która polega na zdolności do produkcji biomasy, co umoŜliwia trwałe uŜytkowanie drewna i surowców niedrzewnych. Bogactwa walorów krajobrazowych, związanych z charakterem rzeźby młodoglacjalnej oraz obecność licznych obiektów zabytkowych sprzyjają rozwojowi turystyki. W ciągu ostatnich lat na omawianym terenie powstało wiele podmiotów gospodarczych, których działal- ność ukierunkowana jest na usługi turystyczne, w tym: hotele, motele, gospodarstwa agrotu- rystyczne, restauracje, wypoŜyczalnie sprzętu rekreacyjnego. Turystyka stała się jedną z naj- lepiej rozwijających się dziedzin gospodarki. Największym ośrodkiem miejskim omawianego terenu jest Borne Sulinowo. Jako miasto funkcjonuje od 1993 roku. Wcześniej, do października 1992 roku, teren był miejscem Sta- cjonowania garnizonu wojsk radzieckich (do 1945 roku niemieckich), a okolice dzisiejszego miasta zajmował rozległy poligon wojskowy. Od czasu nadania miejscowości Borne Sulino- wo praw miejskich rozpoczął się proces zasiedlania i zagospodarowania pustego miasta i przyległego poligonu o powierzchni 18 tys. hektarów. Liczba mieszkańców miasta na prze- strzeni 15 lat jego istnienia zwiększyła się niemalŜe dziewięciokrotnie i wynosi obecnie 9 270 osób (wg GUS, 2007). Miasto utrzymuje kontakty gospodarcze ze Szczecinkiem – głównym ośrodkiem gospodarczym powiatu. Na jego terenie realizowane są inwestycje mają- ce na celu rozwój bazy turystycznej, z czym władze miasta wiąŜą szanse rozwoju. Poza Bor- nem Sulinowem na opisywanym obszarze nie ma większych miejscowości. Północno-wschodnia część obszaru, naleŜąca w większości do gminy Szczecinek, ma charakter rolniczy. PrzewaŜają tu grunty własności Agencji Rolnej Skarbu Państwa, obecnie wykupywane lub dzierŜawione przez spółki kapitałowe i prywatnych właścicieli. W północno-wschodniej części arkusza Sulinowo przebiegają waŜne szlaki komunikacyjne: droga krajowa nr 20 Stargard Szczeciński–Szczecinek–Gdynia oraz połączenie kolejo- we Szczecinek–Drawsko Pomorskie.

6 III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Sulinowo została opracowana, przede wszystkim, na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulinowo au- torstwa J. Lewandowskiego i innych wykonanej w 2005 roku. Obszar arkusza jest połoŜony w osiowej części wału pomorskiego (Marks i in. 2006). PodłoŜe pokrywowego piętra kenozoicznego tworzą utwory jury wykształcone jako piaskow- ce i iłowce (miejscami z wkładkami węgla brunatnego), mułowce wapniste i margle. Erozyjny strop osadów eocenu (mułki, iły i piaski z wkładkami węgla brunatnego) wy- stępuje na wysokości około 40–74 m p.p.m. PowyŜej osadów eoceńskich występują oligoceń- skie mułki, iły i piaski z glaukonitem o miąŜszości przekraczającej 20 m. Strop tych osadów ma charakter erozyjny. Utwory mioceńskie występują na całym obszarze arkusza, stanowiąc podłoŜe osadów czwartorzędowych. Są to piaski, mułki i iły z węglem brunatnym osiągające maksymalną miąŜszość ponad 95 m w miejscowości Ciemino. Strop miocenu jest zróŜnico- wany hipsometrycznie (Mojski, 1974, Mojski, 1978). Osady czwartorzędowe przykrywają cały obszar arkusza Sulinowo (fig. 2) osiągając średnią miąŜszość od 80 do 120 m. Zmienna miąŜszość osadów czwartorzędowych jest uwa- runkowana obecnością obniŜeń dolinnych i egzaracyjnych oraz silnym zróŜnicowaniem współczesnej powierzchni terenu – deniwelacje sięgają tu 80–100 m. Na powierzchni przedczwartorzędowej zalega od 4 do 6 poziomów glacjalnych rozdzielonych seriami piaszczysto-Ŝwirowymi i mułkowymi. Poziomy glacjalne są lokalnie zredukowane przez system kopalnych dolin rzecznych o przebiegu równoleŜnikowym. Najstarszymi stwierdzonymi osadami czwartorzędowymi na analizowanym terenie są piaski i Ŝwiry rzeczne interglacjału augustowskiego występujące w południowo-wschodniej części arkusza, w formie kopalnej doliny rzecznej o przebiegu równoleŜnikowym. Zlodowa- cenia południowopolskie pozostawiły dwa poziomy glin zwałowych oraz osady zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Interglacjał wielki zapisał się na omawianym terenie w formie piasków rzecznych, o miąŜszości 8–14 m, wypełniających obniŜenia dolinne. Pierwsze ze zlodowaceń środkowopolskich, zlodowacenie odry, pozostawiło osady o róŜnej genezie i cechach litologicznych: osady zastoiskowe, piaski wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe występujące powszechnie w granicach arkusza Sulinowo. Piaski i Ŝwiry rzeczne zachowanych w kopalnych dolinach rzecznych reprezentują in- terglacjał lubawski. Wśród osadów zlodowacenia warty występują osady zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe, o miąŜszości około 20 m, występujące niemal

7 na całym obszarze arkusza. Piaski i Ŝwiry rzeczne interglacjału eemskiego wypełniają kopalne doliny rzeczne. Występują na wysokości około 100–115 m n.p.m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Sulinowo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). Czwartorzęd Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły Plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Drobne formy akumulacji lodowcowej: kemy zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły Zachowano oryginalną numerację i oznaczenia z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Dwa kompleksy glacjalne zlodowacenia wisły, rozdzielone serią międzyglinową, repre- zentują dwie fazy stadiału górnego: leszczyńsko-poznańską i pomorską. Najstarszymi utworami zaliczanymi do fazy leszczyńsko-poznańskiej są piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz

8 piaski i Ŝwiry rynien subglacjalnych, będące istotnym elementem budowy geologicznej arkusza Sulinowo. Subglacjalna rynna pochodząca ze wspomnianego okresu, o przebiegu połu- dnikowym, wypełniona piaskami i Ŝwirami, przebiega przez cały obszar arkusza i odwzoro- wana jest na powierzchni ciągiem jezior rynnowych Rybno – Rokitno – Kopiel – Dziki – Rymierzewo – Przełęg – Kniewo oraz doliną Płytnicy. Na młodszych osadach fazy leszczyń- sko-poznańskiej zalega ciągła warstwa glin zwałowych o miąŜszości od 8 do 25 m, odsłania- jących się w rejonie Wilczych Lasków. Do tej fazy zlodowacenia zaliczono równieŜ występu- jące w południowej części arkusza osady kemów i tarasów kemowych. W północnej części arkusza, na osadach fazy leszczyńsko-poznańskiej występują gliny zwałowe fazy pomorskiej, o miąŜszości od kilku do kilkunastu metrów, tworzące falistą wysoczyznę polodowcową za- kończoną linią akumulacyjnych moren czołowych (Kręgi – Dziki). Na południe od pasa moren rozciąga się obszar zbudowany z piasków i Ŝwirów sandrowych o miąŜszości dochodzącej do 20m. Utwory piaszczyste, Ŝwirowe i piaszczysto-mułowe występują równieŜ w kemach, wałach wytopiskowych, morenach martwego lodu. Najmłodszymi osadami analizowanego terenu są holoceńskie piaski i Ŝwiry rzecznych tarasów zalewowych w dolinach rzek oraz osady jeziorne i bagienno-torfowe występujące w zagłębieniach wytopiskowych i misach jeziornych.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Sulinowo występują dwa kompleksy litologiczno- surowcowe – okruchowy, na który składają się piaski i Ŝwiry oraz piaski, stanowiące kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa oraz torfowy (torfy dla rolnictwa). Na powyŜszym obszarze nie udokumentowano jednak dotychczas Ŝadnego złoŜa kopaliny. Podstawową przyczyną tego stanu było pozostawanie znacznej części obszaru arkusza pod jurysdykcją byłych wojsk radzieckich. JeŜeli nawet badania geologiczne były wykony- wane dla potrzeb wojskowych, ich wyniki nie zostały przekazane władzom polskim po osta- tecznym opuszczeniu Bornego Sulinowa przez wojska radzieckie w roku 1993.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Sulinowo nie znajduje się Ŝaden zakład górniczy. Od lat osiem- dziesiątych na niewielką skalę eksploatację kopalin prowadzono w kilku punktach zlokalizowanych w północnej części obszaru arkusza. RównieŜ obecnie miejscowa ludność eksploatuje okresowo piaski do sezonowych napraw lokalnych dróg oraz dla celów budowlanych w okolicach jeziora Śmiadowo i na południe od Wilczych Lasek. Eksploatowane dawniej (jeszcze

9 pod koniec lat dziewięćdziesiątych) wyrobiska piasków ze Ŝwirami w okolicach Wilczych Lasek ulegają stopniowej samorekultywacji. Stosunkowo mała ilość punktów eksploatacji kopalin wynika ze słabego zaludnienia obszaru arkusza.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na podstawie analizy archiwalnych sprawozdań z prac poszukiwawczych (Drwal, Sza- pliński 1975; Jędrzejewski, 1971), zwiadu terenowego i Szczegółowej mapy geologicznej (Lewandowski i in., 2000) na obszarze arkusza Sulinowo wyznaczono siedem obszarów perspektywicznych dla udokumentowania złóŜ piasków i Ŝwirów, dwa piasków oraz jeden tor- fów. PowyŜsze materiały, po skonfrontowaniu z kryteriami bilansowości złóŜ kopalin usta- lonymi przez Ministra Środowiska (Rozporządzenie..., 2007), dały podstawy do wytypowania takŜe obszaru prognostycznego dla udokumentowania złoŜa piasków (tabela 1). Zaznaczono równieŜ obszary rozpoznane jako negatywne dla perspektyw surowcowych w zakresie: Ŝwi- rów, surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz kredy jeziornej. Budowa geologiczna obszaru arkusza Sulinowo daje przesłanki dla udokumentowania duŜych zasobów kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego. Dość rozległy obszar perspektywiczny dla udokumentowania piasków i Ŝwirów wyznaczono w okolicach miejscowości Jelenino, w obrębie piasków wodnolodowcowych i formy czołowo-morenowej. Wyniki prac poszukiwawczych za kruszywem Ŝwirowym (Drwal, Szapliński 1975) oraz obserwacje po- czynione w czasie zwiadu terenowego wskazują na występowanie w tym rejonie piasków i Ŝwirów o miąŜszości szacunkowej kilku metrów i parametrach jakościowych odpowiadają- cych piaskom i Ŝwirom dla drogownictwa. Osady piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe w formie utworów kemowych występują równieŜ na południe od miejscowości Dziki, zarówno po zachodniej stronie Jeziora Rymie- rowo (piaski i Ŝwiry), jak teŜ w obrębie przebadanej wstępnie strefy poszukiwań piasków do produkcji cegły silikatowej po wschodniej stronie Jeziora Rymierowo. W trzech, połoŜonych obok siebie otworach natrafiono na pokład piasków o miąŜszości od 6 do 8 m (średnio 7 m) i punkcie piaskowym (zawartości ziaren <2 mm) >70% wag. (Jędrzejewski, 1971). Na podstawie powyŜszych danych wyznaczono w tym rejonie obszar prognostyczny (nr I) dla udokumentowania złoŜa kruszywa piaskowego o powierzchni około 20 ha (tabela 1). Obejmuje on tereny nieuŜytków rolnych oraz gleb niskich klas bonitacji. Zasoby geologiczne obliczone w kategorii D1 do stwierdzonej średniej głębokości 7,0 m wynoszą ponad 2 500 tys. ton piasków. Zasoby prognostyczne oszacowano przyjmując do obliczeń średnią

10 arytmetyczną miąŜszości kompleksu litologiczno-surowcowego pomnoŜoną przez pole jego powierzchni (w metrach kwadratowych) oraz cięŜar właściwy 1,8 Mg/m3. Szczególnie rozległe i zasobne w kruszywo naturalne są osady sandru Płytnicy zalega- jące wzdłuŜ wschodniego brzegu jezior rynnowych: Rymierowo, Przełęg i Kniewo. Na podstawie wykopów pozostawionych w efekcie działań wojskowych moŜna szacować, Ŝe miąŜ- szość osadów piaszczystych z wkładkami Ŝwirów przekracza 4 metry (Lewandowski i in., 2000). W obszarze powyŜszego sandru wyznaczono trzy obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów. Druga strefa sandrowa na obszarze arkusza Sulinowo rozciąga się na południe od Jezio- ra Pile, obejmując znaczną część dawnego poligonu wojsk radzieckich. MiąŜszość osadów piaszczystych w strefie sandru Pilawy waha się od kilku do ponad 20 metrów. W strefie bez- pośrednio przylegającej od południa do Jeziora Pile wyznaczono obszar perspektywiczny piasków. Na podstawie wykonanego otworu wiertniczego wiadomo, Ŝe do głębokości 10,0 m występuje tu seria róŜnoziarnistych piasków z niewielką domieszką Ŝwirów. Osady te pod- ścielone są mułami (Lewandowski i in., 2000). Opisywane utwory sandrowe wykazują zróŜnicowanie facjalne osadów od drobnoziar- nistych piasków do Ŝwirów. Grubsze frakcje są zwłaszcza typowe dla wzgórz o charakterze ostańców erozyjnych, których wysokości względne przekraczają 20 m. Dwa wiercenia wykonano na bezimiennym wzgórzu sięgającym wysokości 178,9 m n.p.m., połoŜonym na połu- dniowy zachód od Warniej Góry. Zarówno w partii szczytowej jak teŜ na krawędzi erozyjnej tego wzgórza stwierdzono występowanie róŜnoziarnistych piasków, piasków i Ŝwirów oraz podrzędnie Ŝwirów. W otworze zlokalizowanym na krawędzi ostańca utwory piaszczyste stwierdzono do głębokości 16, m (do spągu otworu) (Lewandowski i in., 2000). W opisywanym obszarze wyznaczono obszar perspektywiczny o powierzchni około 180 ha. Jest wysoce prawdopodobne, Ŝe podobną budowę mają inne analogiczne genetycznie formy morfologiczne występujące w obrębie sąsiednich dwóch obszarów perspektywicznych wyznaczonych w strefie na południe od Jeziora Pile i miejscowości Borne Sulinowo.

11 Tabela 1 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Średnia grubość Numer Wiek kompleksu Parametry Zasoby Powierzchnia Rodzaj grubość kompleksu litologiczno - Zastosowanie obszaru litologiczno- jakościowe w kategorii D (ha) kopaliny nadkładu surowcowego 1 kopaliny na mapie surowcowego (% wag.) (tys. t) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ziarna <2 mm I 20 p Q 0,3 śr. 7,0 2 520 Skb od 70 do 100

Rubryka 3: p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych

12 12

Na podstawie przeprowadzonych w latach 70. na szeroką skalę prac geologiczno- poszukiwawczych za złoŜami kruszywa naturalnego Ŝwirowego i surowców ceramiki budowlanej wyznaczono obszary, w których wyniki rozpoznania glin ceramiki budowlanej oraz Ŝwi- rów okazały się negatywne. Znajdują się one w okolicach miejscowości: Jelenino i Jeleń, na północ od Kragów (Ŝwiry), oraz w rejonie wsi Wilcze Laski (gliny ceramiki budowlanej). W okolicach Wilczych Lasek nawiercono gliny zwałowe o duŜym zamargleniu oraz piaski gliniaste, niemające cech surowca mineralnego (Jędrzejewski, 1971). W rejonie Jelenina nawiercono głównie piaski ze Ŝwirem oraz piaski. W pozostałych, rozpoznanych obszarach dominują piaski gliniaste lub piaski drobnoziarniste. Piaski i Ŝwiry występują tylko lokalnie, w formie gniazd o niewielkim rozprzestrzenieniu i znikomych zaso- bach (Drwal, Szapliński 1975). Takie wykształcenie osadów nie kwalifikuje tych rejonów jako perspektywicznych dla udokumentowania bilansowych złóŜ kruszywa naturalnego piaskowo-Ŝwirowego. Trudno określić moŜliwości występowania nagromadzeń złoŜowych torfu i kredy jeziornej w licznych zagłębieniach wytopiskowych. Na większości obszaru znane są one wy- łącznie z obserwacji powierzchniowych. Nie określono ich miąŜszości ani parametrów ja- kościowych (OstrzyŜek, Dembek 1996). Bardziej szczegółowe dane istnieją jedynie w odniesieniu do nieregularnego obniŜenia pomiędzy Turowem a Raciborkami. Trzema sondami badawczymi stwierdzono, Ŝe miąŜszość torfu przekracza tu 3 metry, sięgając maksymalnie 4,5 m. PowyŜszy obszar uznano za perspektywiczny dla udokumentowania złóŜ tej kopaliny. Obszar arkusza Sulinowo znajduje się w strefie wału kujawsko-pomorskiego, z którym związanych jest szereg drobnych złóŜ ropy naftowej i gazu ziemnego. Nie moŜna wykluczyć, Ŝe takie złoŜe moŜe znajdować się takŜe w strukturach antyklinalnych cechsztyńskiego dolo- mitu głównego występującego w podłoŜu na tym obszarze, zwłaszcza, Ŝe w niedalekiej odle- głości (na sąsiednim arkuszu Okonek) jest eksploatowane złoŜe ropy naftowej i gazu ziemnego „Brzozówka”. Jednak bez dodatkowych badań, typowanie perspektyw występowania złóŜ ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarze arkusza Sulinowo nie ma merytorycznych podstaw.

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Głównymi elementami bogatej sieci hydrograficznej na obszarze arkusza są liczne jeziora polodowcowe, z których większość włączona jest w system trzech zlewni IV rzędu – Pilawy, Płytnicy oraz Czarnej (dopływy Gwdy). WaŜnym elementem systemu hydrograficz- nego są równieŜ rowy i kanały melioracyjne funkcjonujące na tym terenie od XIX wieku (Ra- port…,2008). Zachodnia część omawianego terenu bezpośrednio odwadniana jest przez Piławę (pra- wy, najdłuŜszy dopływ Gwdy) i jej dopływy. Rzeka wypływa z podmokłych terenów na po- łudnie od wsi Jelenino, przepływa przez jeziora Jeleń i Pile. Centralna, zachodnia i południo- wa część omawianego terenu leŜy w obrębie zlewni Płytnicy, która bierze swój początek w okolicach wsi Dziki, a następnie drenuje system jezior: Kopiel, Staw, Dzicze, Rymierzewo, Przełęg i Kniewo. Południowo – zachodnia część omawianego terenu połoŜona jest w zlewni rzeki Czarnej, której źródła znajdują się poza obszarem arkusza. Północna część analizowanego terenu naleŜy do obszaru bezodpływowego, a częściowo jest połoŜona w Zlewni Nizicy. WaŜnym elementem sieci hydrograficznej arkusza Borne Sulinowo są liczne jeziora polodowcowe, zwykle o charakterze rynnowym. Największe z nich, jezioro Pile, o łącznej powierzchni 980,1 ha i średniej głębokości 11,7 m charakteryzuje się dobrze rozwiniętą linią brzegową, urozmaiconym dnem oraz czystą wodą (II klasa jakości–2005 rok) (Raport… 2008), a przez to obfitością fauny. Lustro wody połoŜone jest na rzędnej 130 m n.p.m. Naj- większym dopływem jeziora jest rzeka Piława. Drugim co do wielkości jeziorem, o powierzchni 241,7 ha i średniej głębokości 6m, jest jezioro Ciemino. Lustro wody połoŜone jest na rzędnej 141,2 m. Północno-wschodni brzeg jeziora stanowi granicę rezerwatu Ciemińskie Bagna. Niezwykle cenne przyrodniczo bezodpływowe Jezioro Śmiadowo, o powierzchni 129,9 ha, średniej głębokości 5,6 m objęte jest ochroną w ramach sieci Natura 2000. Lustro wody znajduje się na rzędnej 140 m n.p.m. Wśród mniejszych jezior występujących na terenie arkusza wymienić moŜna: Remierzewo, Przełęg, Kniewo, Dzicze, Sarcze, Świdno i Jelonek. Wody jeziora Pile naleŜą do II klasy jakości (2006 r.), pozostałe jeziora zostały objęte monitoringiem w ostatnich 5 latach.

14 2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne arkusza Sulinowo zostały scharakteryzowane głównie na podstawie informacji zawartych na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulinowo (Rubin, Rubin, 2004). Według regionalizacji zwykłych wód podziemnych wg Paczyńskiego (1995) arkusz Ka- lisz Pomorski naleŜy do regionu pomorskiego (V). Na obszarze arkusza Sulinowo występują trzy, a lokalnie cztery poziomy wodonośne. Czwartorzędowe poziomy wodonośne na terenie arkusza Sulinowo związane są z powierzch- niowymi piaskami fluwioglacjalnymi, występującymi wśród glin morenowych utworami piaszczysto-mułkowymi oraz piaszczysto-Ŝwirowymi osadami izolowane nadległym, najstar- szym pakietem glin. Osady podglinowe zalegają na mułkach i piaskach mioceńskich, pozosta- jąc z nimi w kontakcie hydraulicznym i tworząc jedną warstwę wodonośną. Przypowierzchniowy poziom wodonośny budują w części wschodniej arkusza piaski fluwioglacjalne występujące na glinach fazy poznańsko-leszczyńskiej. W części centralnej, przypowierzchniowy poziom wodonośny stanowią piaszczysto-Ŝwirowe osady sandru Piławy, których miąŜszość lokalnie przekracza 20 m. Zwierciadło swobodne poziomu przypowierzch- niowego kształtuje się na rzędnych 130–140 m n.p.m. Poziom ten drenowany jest przez rzeki Piławę i Płytnicę oraz jezioro Pile. Poziom przypowierzchniowy ujmowany jest w okolicach Turowa i w Bornem Sulinowie. Jego parametry hydrogeologiczne są zmienne. Wydatki jednostkowe przyjmują wartości od 0,61 m3/hm–5,5 m3/hm w Turowie do 71 m3/hm w Bornem Sulinowie, a współczynnik filtracji przyjmuje wartości od 4x10-5 m/s do 5,9x10-4 m/s. Poziomy środkowe, międzymorenowe, związane są z piaskami wodnolodowcowymi, piaskami i mułkami zastoiskowymi oraz piaskami i Ŝwirami rzecznymi akumulowanymi w okresie interglacjałów (kopalne formy dolinne tworzą tu rozbudowany system o przebiegu równoleŜnikowym). ZróŜnicowanie genetyczne powoduje, Ŝe miąŜszość i rozprzestrzenienie tych utworów jest zmienne. Poziomy międzymorenowe, zwykle izolowane od powierzchni, charakteryzuje zwierciadło napięte, które stabilizuje się na rzędnych 140–145 m n.p.m. w okolicach Turowa, 133–137 m n.p.m. w rejonie: Jeleniowa, Śmiadowa i Łączna. Na terenie arkusza Sulinowo poziomy śródmorenowe są najpowszechniej ujmowane. Współczynnik filtracji warstwy wodonośnej wynosi od 9,3x10-5 m/s od 2,8x10-4 m/s średnio 1,8x10-4 m/s, wydatki jednostkowe mieszczą się w granicach 2,8 m3/hm–12,25 m3/hm. Zasilanie poziomów międzymorenowych odbywa się przez przesączanie przez utwory słabo przepuszczalne, a w czę-

15 ści południowo-zachodniej moŜliwe jest zasilanie bezpośrednie. DrenaŜ następuje w strefie jezior rynnowych Pile i Komorze oraz poprzez rzekę Piławę. Dolny poziom wodonośny związany jest z piaszczystymi utworami podglinowymi, któ- re nie tworzą na terenie arkusza ciągłej warstwy, a ich miąŜszość jest zróŜnicowana. Czwarto- rzędowe osady wodonośne podścielone są przez utwory mioceńskie (mułki i piaski) o miąŜszości od 20 do 70 m. Osady podglinowe i osady mioceńskie tworzą jeden poziom wo- donośny zasilany poprzez przesączanie z wyŜszych poziomów wodonośnych, a drenowany w głęboko wciętej strefie jezior rynnowych Pile – Komorze. Omawiany poziom, we wschodniej części arkusza, wchodzi w skład międzymorenowo-trzeciorzędowego Głównego Zbior- nika Wód Podziemnych 126 – Szczecinek (fig. 3). Dotychczas nie została sporządzona do- kumentacja hydrogeologiczna dla tego zbiornika, dlatego jego granice nie zostały naniesione na mapę. W miejscowości Turowo (północno-wschodni fragment arkusza) zlokalizowany jest punkt monitoringowy sieci krajowej Państwowego Instytutu Geologicznego o numerze 417/1 (tabela 2). Tabela 2 Zestawienie informacji o lokalizacji punktu sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych Państwowego Instytutu Geologicznego Stan średni Stan maksymalny w Rząd/ Układ Stan minimalny w Nazwa Numer Rzędna w IV kwartale IV kwartale nr punktu współrzędnych IV kwartale 2008 r. punktu JCWP terenu 2008 r. 2008 r. /nr otworu x/y [m p.p.t] [m p.p.t] [m p.p.t] 349719,5132/ II/417/1 Turowo 28 158,96 5,32 5,15 5,29 645050,2210

Największy, składający się z 12 otworów studziennych, system ujęć wód podziemnych na terenie arkusza znajduje się w Bornym Sulinowie. Łączne zasoby eksploatacyjne systemu ujęć wynoszą ponad 150 m3/h. Ujęcie posiada wyznaczoną strefę ochronną (informacja w urzędzie powiatowym, brak dokumentacji). W miejscowości Turowo znajduje się ujęcie wód podziemnych składające się z 6 stud- ni. Poza wspomnianymi ujęciami na obszarze arkusza nie ma większych ujęć wód podziemnych posiadających zatwierdzone zasoby powyŜej 25 m3/h.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Sulinowo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym; 3 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 120 – Zbiornik międzymorenowy Bobolice, czwartorzęd (Q); 125 – Zbiornik międzymorenowy Wałcz–Piła, czwartorzęd (Q); 126 – Zbiornik Szczecinek , czwartorzęd, trzeciorzęd (Q, Tr); 127 – Subzbiornik Złotów–Piła–Strzelce Krajeńskie, trzeciorzęd (Tr)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 198 – Sulinowo, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze-

17 ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

18 Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Wartość prze- Wartość przecięt- zawartości w ciętnych (me- nych (median) Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie glebach na dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporządzenie Ministra arkuszu 198 – na arkuszu 198 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Sulinowo – Sulinowo Polski 4) N=3 N=3 N=6522 Metale Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–30 26 27 Cr Chrom 50 150 500 3–8 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 27–37 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 4–16 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–5 4 3 Pb Ołów 50 100 600 10–14 13 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–< 0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 198 – Sulinowo 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru As Arsen 3 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 3 Prawo wodne, Cr Chrom 3 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 3 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 3 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 3 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 3 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające Ni Nikiel 3 ze stanu faktycznego, 2) Pb Ołów 3 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych Hg Rtęć 3 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod ś Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty le ne oraz zadrzewione i zakrzewione, Ŝ Ŝ arkusza 198 – Sulinowo do poszczególnych grup uŜyt- nieu ytki, a tak e grunty zabudowane i zurbanizowa- ą Ŝ kowania (ilość próbek) ne z wył czeniem terenów przemysłowych, u ytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 3 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3).

19 Przeciętne zawartości analizowanych pierwiastków w glebach arkusza są mniejsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali, wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstających na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a takŜe składników wytrącających się z wody oraz osadzania się materiału docierającego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związ- ków organicznych trafiających do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mogą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poru- szenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania. TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowiązujące w Polsce dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek,

20 kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartoś ci PEL. Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporządzenie MŚ* PEL** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów jeziornych pobrano z głęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, Ŝadnego pierwiastka nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypad-

21 ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior Ciemina, Sarcz i Śmiadowa. Osady tych jezior charakteryzują się podwyŜszoną zawartością potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porównaniu do wartości ich tła geochemicznego, zwłaszcza, chromu, cynku, miedzi, niklu i ołowiu. JednakŜe są to zawartości niŜsze od ich dopuszczal- nych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawartość pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Ciemino Sarcz Śniadowo Pierwiastek (1998r.) (1999 r.) (2002 r.) Arsen (As) 11 5 9 Chrom (Cr) 39 28 24 Cynk (Zn) 139 221 161 Kadm (Cd) 1 2 1,7 Miedź (Cu) 20 27 21 Nikiel (Ni) 25 22 20 Ołów (Pb) 81 89 85 Rtęć (Hg) 0,09 0,281 0,129

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km.

22 Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od około 12 nGy/h do około 48 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niŜ- sza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego war- tości promieniowania gamma zmieniają się od około 25 do około 45 nGy/h i przeciętnie wy- noszą takŜe około 30 nGy/h. W profilu zachodnim obserwuje się podobne zakresy wartości promieniowania gamma dla glin zwałowych (25–48 nGy/h) i osadów wodnolodowcowych (25–45 nGy/h). NiŜsze wartości promieniowania gamma (<25 nGy/h) są związane z osadami lodowcowymi, lub rzecznymi. W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma są dość wy- równane, co świadczy o tym, Ŝe występujące wzdłuŜ profilu utwory (gliny zwałowe, utwory wodnolodowcowe i torfy) cechują się zbliŜonym poziomem radioaktywności. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0,4 do 4,6 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0 do 2,9 kBq/m2.

23 198W PROFIL ZACHODNI 198E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5949829

5932845 5947753 m m 5945671 5931822

5943622

0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

24 24

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5949829

5932845 5947753 m m 5945671 5931822

5943622

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3

kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Sulinowo (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmody- fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜliwiające póź- niejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej.

25 Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące Typ naturalnej bariery geologicznej składowiska miąŜszość współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 6), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wybranych wier- ceń, których profil geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń trenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Sulinowo Mapy hydrogeologicz-

26 nej Polski w skali 1:50 000 (Rubin, Rubin, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Sulinowo bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości składowania odpadów podlegają: ─ zabudowa Bornego Sulinowa będącego siedzibą urzędów miasta i gminy oraz zabudowa Turowa, Wilczych Lasków, Jelenina i Sitna, ─ fragment poligonu wojskowego (południowo-zachodnia część terenu), ─ lasy o powierzchni powyŜej 100 hektarów zajmujące ponad 70% powierzchni analizowanego terenu, ─ rezerwaty przyrody: „Bagno Ciemino” i „Diabelskie Pustacie” (florystyczne) oraz „Młyńskie Bagna” (florystyczno- torfowy), ─ obszary objęte Europejską Siecią Ekologiczną NATURA 2000: „Bagno i jezioro Ciemi- no” PLH 320036, „Jezioro Śmiadowo” PLH 320042, „Dolina Piławy” PLH 320025, „Poligon w Okonku” PLH 300021, „Diabelskie Pustacie” PLH 320048 (ochrona siedlisk), ─ strefa ochrony pośredniej ujęcia wód podziemnych Borne Sulinowo, ─ obszary podmokłe, bagienne, łąki wykształcone na glebach organicznych, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Sowia Struga, Piława (Piła), Płytnica, Czarna i mniejszych cieków, ─ tereny (do 250 m) wokół jezior: Ciemino, Łączno, Śmiadowo, Długie, Pile, Świdno (More), Sarcze, Jeleń (Jelonek), Lipno, Rybno, Rokitno, Remierzewo (Remierowo), Kopiel, Staw, Dzicze, Przełęg, Kniewo, Bagienny Staw oraz mniejszych akwenów, ─ lotnisko sportowe w Bornem Sulinowie,

27 ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi (rejony jeziora Pile, jeziora Ciemino, Remierze- wa, rejon na północny zachód od miejscowości Turowo i rejony miejscowości Skotna Góra, Glejnik, Wróbla Góra, Laskowa Góra i Czarcia Góra), ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10°. Obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów zajmują ponad 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniające wymagania dla składowania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tab. 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Pod kątem składowania odpadów obojętnych rozpatrywano obszary występowania glin zwałowych zlodowacenia północnopolskiego budujących powierzchnię wysoczyzn morenowych: płaskiej i falistej. Są to utwory dwóch faz stadiału górnego tego zlodowacenia – lesz- czyńsko-poznańskiej i pomorskiej. Poziom glin zwałowych fazy leszczyńsko-poznańskiej występuje na całym terenie obję- tym arkuszem. Utwory te odsłaniają się na powierzchni w rejonie Wilczych Lasków, tworząc równoleŜnikowo skierowane garby. Są to gliny piaszczysto-pyłowate, z około 10% zawarto- ścią frakcji Ŝwirowej, szare, w stropie brunatne, mocno wapniste (10–14%). Ich miąŜszość wynosi od kilku do ponad 30 m. Na pozostałym obszarze poziom glin przykrywają młodsze osady fazy pomorskiej. Gliny zwałowe fazy pomorskiej tworzą ciągły poziom o miąŜszo- ściach od kilku do ponad 20 m. Są to gliny pyłowato-piaszczyste, brunatne, lokalnie w par- tiach stropowych z cienką pokrywą piaszczysto-gliniastą moreny ablacyjnej (Lewandowski i inni, 2006). Niekiedy gliny obu faz leŜą bezpośrednio na sobie tworząc miąŜszy pakiet izo- lacyjny. W miejscach, w których gliny zwałowe przykryte są piaskami wodnolodowcowymi, piaskami i Ŝwirami lodowcowymi lub glinami wodnomorenowymi o miąŜszości do 2,5 m właściwości izolacyjne mogą być mniej korzystne (zmienne). Obszary predysponowane do składowania odpadów znajdują się na terenie gminy Szczecinek w rejonach: Jelenino–Sitno–Dziki, Turowo, PGR Spotkanie, Kolonia Wilcze La- ski–Wilcze Laski–do granicy z Lasem Wilcze Doły oraz przy granicy gmin Szczecinek i Bor- ne Sulinowo w rejonie Grzywnik–Grabowo.

28 Wytypowane obszary mają duŜe powierzchnie, połoŜone są przy licznych, lokalnych drogach oraz liniach kolejowych Piła–Szczecinek i Szczecinek–Runowo Pomorskie. UmoŜ- liwia to lokalizację składowisk odpadów w dogodnej odległości od zabudowań miejscowości. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w rejonie Grzywnik–Grabno jest po- łoŜenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Drawskiego.

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie głębokości do 2,5 m p.p.t. na obszarach, na których moŜliwe jest składowanie odpadów nie występują osady, których właściwości izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składowania odpadów komunalnych. Analizowany teren jest dobrze rozpoznany, wykonano tu duŜo otworów wiertniczych. W rejonie miejscowości Wilcze Laski w profilach dwóch otworów występują czwartorzę- dowe iły. W otworze odwierconym w centrum miejscowości iły o miąŜszości 5,3 m występują bezpośrednio pod 5 m nadkładem glin; w otworze oddalonym o 1250 m w kierunku południo- wym od miejscowości pod 3,5 m nadkładem glin występują iły o miąŜszości 5 m i 16 m, prze- dzielone 1,5 m warstwą piasków. Tereny w sąsiedztwie wykonanych otworów moŜna dodatkowo rozpoznać pod kątem składowania odpadów komunalnych. W rejonie Sitna w gminie Szczecinek nawiercono gliny o miąŜszości około 18 m. Tere- ny w bezpośrednim sąsiedztwie otworu równieŜ moŜna rozpoznać pod kątem składowania odpadów komunalnych. Konieczne będzie potwierdzenie rozprzestrzenienia glin o duŜych miąŜszościach i ustalenie ich faktycznych właściwości izolacyjnych. W Bornem Sulinowie funkcjonuje gminne składowisko odpadów komunalnych. Ma ono uregulowaną stronę formalno-prawną. Dno składowiska zabezpieczono folią PEHD, prowadzony jest drenaŜ odcieków, zainstalowano urządzenia odgazowujące. Nie prowadzi się monitoringu wód podziemnych. Wydzielono tu kwaterę, w której deponowane są odpady przemysłowe (głównie gruz, odpady wielkogabarytowe, szkło, plastiki, opony i drewno). W miejscowości Turowo i Jelenino znajdują się wiejskie punkty gromadzenia odpadów. Poza zapisem w planie zagospodarowania przestrzennego mają nieuregulowany stan formalno- prawny, odpady składowane są bez zabezpieczeń chroniących środowisko gruntowo-wodne. Miasto Borne Sulinowo posiada komunalną oczyszczalnię ścieków. Analizowane tereny były uŜytkowane w specyficzny sposób, co doprowadziło do znacznego zanieczyszczenia gruntów i wód podziemnych substancjami ropopochodnymi, substancjami chemicznymi i metalami cięŜkimi. Łączną powierzchnię skaŜonych wód pierw- szej warstwy wodonośnej oceniono na ponad 1000 hektarów. Sukcesywnie prowadzone prace

29 rekultywacyjne (sczerpywanie produktów ropopochodnych z gruntów, wypompowywanie zanieczyszczonych wód gruntowych, wymiana i odkaŜenie gruntów) oraz likwidacja i rekul- tywacja składowisk odpadów pozwoliły na przywrócenie dobrego stanu środowiska wodno- gruntowego. Obecnie zanieczyszczenia mają charakter lokalny i będą systematycznie maleć (Rubin, Rubin, 2004). Miasto Borne Sulinowo i okoliczne tereny było potęŜną i ściśle tajną bazą wojskową, nieistniejącą na oficjalnych mapach. Najpierw stacjonował tu garnizon niemiecki, a po II woj- nie światowej Armia Czerwona. Dopiero od 1992 r. tereny te znalazły się pod polską jurys- dykcją. Południowo-zachodnia część terenów objętych arkuszem przez prawie 50 lat znajdo- wała się w granicach poligonu wojskowego. Zostały one silnie zdewastowane, pozbawione roślinności i gleby, zniekształcone okopami i wybuchami pocisków, wypalone poŜarami. Od 1993 roku są intensywnie rekultywowane i zalesiane przez słuŜby leśne. Badania nad stanem radiologicznym byłego poligonu wykazały brak skaŜeń i anomalii promieniotwórczych. DuŜym problemem na tych terenach jest składowanie gruzu i azbestu ze zrujnowanych i zdewastowanych obiektów wojskowych. Azbest często nielegalnie wywoŜony jest na tereny leśne.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki geologiczne, ocenione na podstawie dostępnych danych geologicznych ma obszar wyznaczony w rejonie Wilczych Lasków, gdzie nawiercono pakiety gliniasto-ilaste. Według przekroju hydrogeologicznego wykonanego dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 korzystne warunki geologiczne moŜe mieć obszar wyznaczony na północny zachód od miejscowości Dzikie, gdzie występują gliny o miąŜszo- ściach 40–50 m. Gliny o duŜych miąŜszościach nawiercono w rejonie Sitna (18 m). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są korzystne. Obszary predysponowane do ewentualnego składowania odpadów znajdują się na terenach o bardzo niskim, podrzędnie niskim stopniu zagroŜenia wód uŜytkowych poziomów wodonośnych zanieczyszczeniami antropologicznymi (południowy fragment obszaru – mię- dzy Jeleniem i Dzikami). Dobrze izolowane poziomy uŜytkowe – czwartorzędowy (międzyglinowy) i mioceński występują na głębokościach 50–100 m i 100–150 m.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach, na których moŜliwa jest budowa obiektów typu składowiska odpadów nie ma udokumentowanych złóŜ.

30 Pod kątem ewentualnego składowania odpadów moŜna rozpatrywać wyrobisko niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne zlokalizowane na połu- dnie od miejscowości Sitno. Konieczne będzie wykonanie sztucznych barier izolujących pod- łoŜe i skarpy ewentualnego obiektu. Pozostałe punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne znajdują się na terenach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpa- dów i nie powinny być rozpatrywane pod tym kątem.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Ocenę obszaru arkusza Sulinowo pod względem warunków budowlanych wykonano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulinowo (Le- wandowski i in. 2005), opracowania Grabowskiego i innych (2007) „System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ru- chów masowych w województwie zachodniopomorskim” oraz analizy map topograficznych.

31 Warunki podłoŜa budowlanego zostały określone zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski, z pominięciem obszarów występowania złóŜ kopalin, przyrodniczych obszarów chronionych, terenów leśnych i rolnych w klasie I – IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego i zabytkowych zespołów architektonicznych. Wyznaczono dwie kategorie obszarów – o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. Obszary o korzystnych dla budownictwa warunkach wyznaczono w miejscach gdzie występują grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz grunty niespoiste śred- niozagęszczone i zagęszczone, na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a głębokość do zwierciadła wody podziemnej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Obszary o korzystnych dla budownictwa warunkach występują głównie w północnej i północno-zachodniej części arkusza Sulinowo, w okolicach miejscowości Borne Sulinowo, Krągi, Śmiadowo, Dąbrowica, Łączno, Jeleń, Jelenino, Jelonek, Dziki, Wilcze Laski, Turowo, Sitno i Kolonia Borki. Obszary o niekorzystnych dla budownictwa warunkach związane są z występowaniem gruntów słabonośnych, w których zwierciadło wody podziemnej znajduje się na głębokości mniejszej niŜ 2 m, występowaniem podmokłości oraz terenów predysponowanych do wystę- powania ruchów masowych. Niewielki obszar niekorzystnych warunków dla budownictwa występuje w północno-wschodniej części arkusza.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Cechy charakterystyczne obszaru arkusza Sulinowo takie jak urozmaicona rzeźba mło- doglacjalna oraz rozbudowana sieć hydrograficzna sprawiają, Ŝe obszar ten posiada unikato- we walory przyrodniczo-krajobrazowe. W obrębie arkusza obserwowana jest duŜa lesistość (około 75% powierzchni arkusza zajmują grunty leśne). Skład gatunkowy lasów jest zróŜni- cowany, powierzchnie sandrowe są porośnięte przez bory z dominacją sosny (o duŜym znaczeniu gospodarczym), na podłoŜu gliniastym występują kompleksy bukowo-dębowe oraz olchowo-brzozowe (spotykane szczególnie w pobliŜu linii brzegowych jezior). Zespoły leśne o charakterze zbliŜonym do naturalnego występują jedynie w małych enklawach na terenach niedostępnych. W południowej części arkusza obecne są niezamieszkałe tereny śródleśne, o duŜej powierzchni, zajęte obecnie przez zespoły roślinne z duŜym udziałem wrzosów. Są to tereny nieistniejącego dziś poligonu wojskowego, o duŜym stopniu degradacji środowiska przyrodniczego, przeznaczone w znacznej części pod zalesienie. Grunty orne wysokich klas bonitacyjnych klasy (I–IVa), występujące w północnej i północno-wschodniej części arkusza, zajmują około 10% powierzchni omawianego terenu.

32 Są to gleby bielicowe i pseudobielice na podłoŜu piaszczystym oraz gleby brunatne, często wyługowane, na podłoŜu gliniastym. Ponadto na obszarach podmokłych, głównie w sąsiedz- twie cieków powierzchniowych bądź jezior wykształciły się gleby torfowe i murszowe. Większe kompleksy gleb dobrej jakości (klasy I–IVa) występują w północnej części arkusza, w rejonie miejscowości Śmiadowo, Kręgi, Łączno, Jelenino, Wilcze Laski i Turowo. System obszarów chronionych na obszarze arkusza tworzą rezerwaty, obszar chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000 oraz pomniki przyrody oŜywionej i nieoŜywionej. W północnej części arkusza projektowany jest Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Drawskiego oraz zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina rzeki Płytnicy”. Rezerwat leśno-torfowiskowy „Bagno Ciemino” charakteryzuje się obecnością unika- towej roślinności leśnej i bagiennej. Rezerwat znajduje się w północno-zachodniej części arkusza, utworzony został w 1997 roku w celu ochrony torfowiska wysokiego na północnym brzegu jeziora Ciemino. Rezerwat „Diabelskie pustacie” powstał w 2008. Chroni się tu unikatowy obszar z mozaiką wrzosowisk, śródleśnych torfowisk i wilgotnych borów trzęślicowych. Na opisywanym obszarze połoŜone jest nieco ponad 90% całkowitej powierzchni rezerwatu. Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Numer obiektu Forma Gmina Rodzaj obiektu (powierzchnia w Miejscowość Rok zatwierdzenia na mapie ochrony Powiat ha) 1 2 3 4 5 6 Borne Sulinowo T-L Bagno Ciemino 1 R Silnowo Górne 1997 szczecinecki (400,29) Borne Sulinowo Fl, Diabelskie Pustacie 2 R Kłomio 2008 szczecinecki (932,53) Szczecinek 3 P Jelenino 1998 PŜ, olsza szara szczecinecki Szczecinek PŜ, dąb szypułkowy, 4 P Sitno 1997 szczecinecki obwód 4,30 m, wysokość 36 m, Szczecinek PŜ, dąb szypułkowy, 13 sztuk, 5 P Sitno 1999 obwód 4,35-149 m, wysokość szczecinecki 18-30 m, Szczecinek PŜ, dąb szypułkowy, 6 P Sitno 1997 szczecinecki obwód 360 m, wysokość 28 m, Szczecinek 7 P Sitno 1997 PŜ, lipa drobnolistna, szczecinecki Szczecinek PŜ, lipa drobnolistna, obwód 8 P Sitno 1997 szczecinecki 2,05 m, wysokość 28 m, Borne Sulinowo PŜ, modrzew europejski, obwód 9 P Grabno 2002 szczecinecki 3,62m, wysokość 28m,

33 1 2 3 4 5 6 Borne Sulinowo PŜ, lipa drobnolistna, klon zwy- 10 P Jeleń 1999 czajny, obwód 3,30m, wysokość szczecinecki 28m, 2szt, Szczecinek PŜ, dąb szypułkowy, 11 P Dziki 2003 szczecinecki obwód 460 m, wysokość 23 m, Szczecinek PŜ, dąb szypułkowy, obwód 4,40 12 P Dziki 2003 szczecinecki m, wysokość 26 m, Szczecinek PŜ, jesion wyniosły, 2 sztuki, 13 P Dziki 1999 obwód 3,96-4,65m, wysokość szczecinecki 30,28 m, Szczecinek PŜ, klon jawor, 14 P Dziki 2003 szczecinecki obwód 2,82 m, wysokość 20 m, Szczecinek PŜ, klon zwyczajny, 15 P Dziki 2003 szczecinecki obwód 4,68 m, wysokość 27 m, Szczecinek PŜ, klon zwyczajny, 16 P Dziki 2003 szczecinecki obwód 3,33 m, wysokość 25 m, Szczecinek PŜ, lipa drobnolistna, 17 P Dziki 2003 szczecinecki obwód 3,74 m, wysokość 25 m, Szczecinek PŜ, lipa szerokolistna, 18 P Dziki 2003 szczecinecki obwód 3,35 m, wysokość 16 m, Borne Sulinowo PŜ, topola czarna, 19 P Borne Sulinowo 1997 szczecinecki obwód 4,03 m, wysokość 34 m, Borne Sulinowo PŜ, świerk sitkajski, obwód 20 P Borne Sulinowo 1997 szczecinecki 1,04m, wysokość 16 m, Borne Sulinowo PŜ, świerk sitkajski, 21 P Borne Sulinowo 1997 szczecinecki obwód 1,17 m, wysokość 18 m, Borne Sulinowo PŜ, świerk pospolity, 22 P Borne Sulinowo 1997 szczecinecki obwód 2,48 m, wysokość 25 m, Borne Sulinowo PŜ, kasztanowiec pospolity, 23 P Borne Sulinowo 1997 szczecinecki obwód 1,70 m, wysokość 25 m, Borne Sulinowo 24 P Borne Sulinowo 1997 PŜ, sosna kosodrzewina, grupa szczecinecki Borne Sulinowo PŜ, modrzew europejski, obwód 25 P Borne Sulinowo 1998 szczecinecki 3,50 m, wysokość 30 m, Szczecinek PŜ, lipa drobnolistna, obwód 26 P Wilcze Laski 1999 szczecinecki 3,29 m, wysokość 34 m, Okonek 27 P Okonek 1997 PŜ, dąb szypułkowy Złotowski Okonek 28 P Okonek 1997 PŜ, dąb szypułkowy Złotowski Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny; T-L – torfowo-leśny; rodzaj pomnika przyrody: PŜ– Ŝywej

W północno-zachodniej części obszaru arkusza funkcjonuje Obszar Chronionego Kra- jobrazu Pojezierze Drawskie. OChK Pojezierze Drawskie charakteryzuje się malowniczym

34 krajobrazem polodowcowych z duŜą ilością jezior i cieków wodnych, płoŜonych w zagłębie- niach i dolinach. Południowa część arkusza podlega ochronie w ramach Obszaru Chronionego Krajobra- zu „Dolina Piławy”. Fragment terenu dawnego poligonu w Bornem-Sulinowie oraz dolina rzeki Pilawy na odcinku tzw. Zalewów Nadarzyckich (sztuczne rozlewiska utworzone przed II wojną światową jako część linii umocnień Wału Pomorskiego, obecnie bardzo cenne przyrodniczo) zostały objęte ochroną ze względu na doskonale zachowane, zróŜnicowane torfowiska. Na szatę roślinną obszaru składa się około 200 zespołów, w znacznym stopniu naturalnych. Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina rzeki Płytnicy” obejmuje dolinę rzeki Płytnicy wraz z dwoma długimi rynnowymi jeziorami Przełęg i Kniewo w południowo-zachodniej części arkusza. Teren obszaru chronionego krajobrazu jest zróŜnicowany, znajdują się tu rów- niny sandrowe z wyŜej wyniesionymi pasmami wzgórz wysoczyznowych, rozciągającymi się zarówno wzdłuŜ zachodniej jak i wschodniej granicy obszaru chronionego krajobrazu. Obszar Pojezierza Drawskiego to waŜny element w systemie ECONET (fig. 5). Teren ten uznany został za obszar węzłowy (symbol M6) o znaczeniu międzynarodowym. Węzeł Pojezierza Drawskiego bezpośrednio łączy się na południowym zachodzie z obszarem wę- złowym sieci 7M – węzłem Drawy, a na wschodzie, poprzez międzynarodowy korytarz ekologiczny 5m (Pojezierza Szczecineckiego) z obszarem węzłowym 9M (Pojezierze Kaszub- skie). Ponadto, analizowany obszar ma połączenie z terenami sąsiednimi przez wyznaczone korytarze ekologiczne o randze krajowej. Elementem sieci Natura 2000 funkcjonującymi na obszarze arkusza Sulinowo są Spe- cjalne Obszary Ochrony Siedlisk: Bagno i Jezioro Ciemino, Jezioro Śmiadowo, Diabelskie Pustacie, Poligon w Okonku, Dolina Piławy (tabela 8). Bagno i Jezioro Ciemino PLH320036 obejmuje dawne torfowisko wysokie porośnięte zwartym borem bagiennym i przylegające do niego jezioro lobeliowe. Ponad połowa obiektu jest chroniona w rezerwacie przyrody „Bagno Ciemino” z opracowanym planem ochrony. Ostoja Jezioro Śmiadowo PLH320042 obejmuje obszar Jeziora Śmiadowo o powierzchni 132,7 ha (maksymalna głębokość 15 m, długość – 2,4 km, szerokość – 0,8 km) z wąskim pasem lasu i zarośli porastających brzegi akwenu. Tafla oligotroficznego jeziora Śmiadowo połoŜona jest na rzędnej 140 m n.p.m. Jezioro charakteryzuje się przeźroczystą, średnio kwaśną wodą.

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Sulinowo na tle systemów ECONET (Liro, (red.), 1997) 1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym i jego numer: 6M – Pojezierza Drawskie; 9M – Pojezierze Ka- szubskie 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym: 5m – Pojezierze Szczecineckie 3 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym i jego numer: 5K – Gwda 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 15k – Piława, 4k – Parsęta 5 – jeziora

Ostoja Diabelskie Pustacie PLH320048 obejmuje tereny dawnego poligonu „Borne- Sulinowo” oraz przylegającą do niego rynnę rzeki Płytnicy wraz z jeziorami. Na dawnym poligonie zachowały się rozległe przestrzenie bezleśne, pokryte wrzosowiskami. Część terenu została zalesiona, jednak znaczne przestrzenie wrzosowisk są świadomie i czynnie chronione przez administrację leśną. Rynna Płytnicy to dolina rzeki Płytnicy z Jeziorem Przełęg i Jeziorem Kniewo, a takŜe układy biocenotyczne otaczających ją równin sandrowych. Rynnie rzeki towarzyszą liczne zagłębienia wytopiskowe o owalnym lub podłuŜnym kształcie, wypełnione torfem.

Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu Nazwa obszaru PołoŜenie administracyjne obszaru w obrębie arkusza Typ Kod obsza- obszaru Powierzchnia Lp. i symbol ozna- obszaru ru Długość Szerokość obszaru (ha) czenia na mapie Kod NUTS Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH32003 Bagno i Jezioro 1 B 16° 33’25’’E 53° 38’40’’N 787,35 PLOG2 zachodniopomorskie szczecinecki Borne Sulinowo 6 Ciemino(S) PLH32004 Jezioro Śmiado- 2 B 16° 33’37’’E 53° 37’6’’N 213,43 PLOG2 zachodniopomorskie szczecinecki Borne Sulinowo 2 wo (S) PLH32004 Diabelskie Pusta- PLOG2 Borne Sulinowo, 3 B 16° 29’20’’E 53° 32’34’’N 3232,08 zachodniopomorskie szczecinecki 8 cie (S) PLOF1 Szczecinek PLH32002 Poligon w Okon- PLOG2 4 B 16° 44’49’’E 53° 31’29’’N 2180,21 wielkopolskie złotowski Okonek 1 ku (S) PLOF1 37 37 PLH32002 PLOG2 Borne Sulinowo 5 B Dolina Piławy (S) 16° 29’23’’E 53° 31’44’’N 2187,39 zachodniopomorskie szczecinecki 5 PLOF1

Rubryka 2: B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Ostoja Poligon w Okonku PLH300021 są to rozległe przestrzenie bezleśne, pokryte wrzosowiskami i murawami napiaskowymi. Część terenu została zalesiona, jednak znaczne przestrzenie wrzosowisk są świadomie i czynnie chronione przez administrację leśną (m. in. usuwanie nalotu drzew i krzewów). Dolina Piławy PLH320025 to fragment terenu dawnego poligonu w Bornem-Sulinowie oraz dolina rzeki Pilawy na odcinku tzw. Zalewów Nadarzyckich. Jest to niepowtarzalny, w pasie Pojezierzy Pomorskich, ciąg ekosystemów wodnych i torfowiskowych związanych z rynną wytopiskową. Występują tu liczne jak na stosunkowo niewielki obszar, doskonale zachowane torfowiska. Cechuje duŜa zmienność wynikająca ze zróŜnicowania morfologii wytopisk, w obrębie których powstały. W dalszej perspektywie planowane jest utworzenie uŜytków ekologicznych na terenie gminy Borne Sulinowo, ale brak jest dokładnych informacji w tym zakresie. Na terenie arkusza, w miejscowościach Wilcze Laski i Jeleń funkcjonują parki podwor- skie objęte opieką konserwatorską.

XII. Zabytki kultury

Na terenie arkusza Sulinowo obecne są liczne ślady działalności człowieka z róŜnych okresów, od epoki kamienia, poprzez kulturę łuŜycką, okres rzymski, średniowiecze, do cza- sów nowoŜytnych. NajwaŜniejsze stanowiska archeologiczne zostały zaznaczone na mapie. Do dobrze zachowanych przejawów osadnictwa naleŜy grodzisko nizinne, połoŜone przy pół- nocnym brzegu jeziora Jelonek (w odległości 100 m od brzegu), 400 m na południowy wschód od zabudowań wsi Jeleń. Grodzisko to datowane jest na wczesne i późne średniowie- cze. Zachowane są tu fragmenty wałów i fos. W okolicach wsi Jeleń, na wzgórzu nieopodal jeziora Sarczego, zachowały się równieŜ ślady grodziska wyŜynnego, otoczonego fosą i wa- łem zewnętrznym. W okolicach wsi Sitno, przy zachodnim brzegu jeziora Rybno usytuowane jest nizinne grodzisko o podkowiastym kształcie. Warstwa kulturowa związana z obiektem datowana jest na okres wczesnego średniowiecza. W odległości 100 m od opisanego grodziska połoŜona jest późnośredniowieczna osada otwarta. WyŜynne grodziska zlokalizowane są równieŜ w okolicach Wilczych Lasek i przy wschodnim brzegu jeziora Rymierzewo Historię osadnictwa średniowiecznego oraz z okresu XVII–XIX w. na obszarze arkusza zapisały się w postaci układów architektonicznych wsi, takich jak Stare Borno czy Przełęg (w znacznym stopniu zniszczonych w wyniku działań wojennych) oraz obiektów sakralnych i świeckich.

38 Na terenie arkusza Sulinowo zachowały się obiekty zabytkowe, które objęte zostały ochroną konserwatorską. Wśród nich znalazły się: • kościół ewangelicki prawdopodobnie z XVIII w., obecnie funkcjonujący jako kościół parafii rzymsko-katolickiej, pw. Matki BoŜej Nieustającej Pomocy w Jeleniu, • kościół p.w. Niepokalanego poczęcia w Jeleninie, zbudowany w 1887 roku, • kościół ewangelicki z początku XIX w., obecnie funkcjonujący jako kościół parafii rzymsko-katolickiej, pw. Świętego Antoniego w Krągach, • kościół ewangelicki zbudowany w latach 1870–1880., obecnie funkcjonujący jako kościół parafii rzymsko-katolickiej, pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Sitnie, • zespół pałacowy z 2. połowy XIX w. wraz z otaczającym go parkiem w Wilczych Lasach. Obiektem niezapisanym w rejestrze zabytków, jednak zasługującym na uwagę jest po- chodzący z końca XIX w. eklektyczny dwór w Jeleniu. WaŜnym elementem dokumentującym historię omawianego terenu są pozostałości bun- krów bojowych, obecnych na obszarze byłego poligonu wojskowego, związanych z funkcjonowaniem umocnień Wału Pomorskiego, czyli linii fortyfikacji niemieckich wybu- dowanych w latach 1938–1939 i 1944–1945, wykorzystywanych w późniejszych latach przez wojska radzieckie.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Sulinowo nie zostały dotąd udokumentowane złoŜa kopalin i nie działają zakłady górnicze. Stan rozpoznania złoŜowego arkusza Sulinowo jest w znacznym stopniu efektem pozostawania znacznej jego części aŜ do 1993 roku w jurysdykcji wojsk radzieckich. Na podstawie dotychczasowych badań terenowych duŜe perspektywy złoŜowe moŜna wiązać z kruszywem naturalnym. Szczególnie zasobne w kruszywo piaszczysto- Ŝwirowe są obszary sandrów Pilawy i Płytnicy rozciągające się w centralnej i południowej części arkusza. W strefach tych na podstawie płytkich otworów wiertniczych o głębokości od kilku do kilkunastu metrów wyznaczono trzy obszary prognostyczne dla udokumentowania kruszywa piaskowego (w rejonie Kolonii Wilcze Laski i Bornego Sulinowa) oraz piaskowo- Ŝwirowego (w okolicach Warniej Góry). Obszar arkusza Sulinowo charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą młodoglacjalną, obec- nością licznych jezior oraz duŜą lesistością szczególnie w centralnej i południowej jego czę- ści. Jest to teren o znaczących walorach przyrodniczych objęty róŜnymi formami ochrony przyrody: rezerwatami przyrody, pomnikami przyrody, obszarami chronionego krajobrazu. Wyznaczono tu równieŜ pięć obszarów wchodzących w skład sieci Natura 2000.

39 W obrębie arkusza połoŜony znajduje się jeden ośrodek miejski – młode miasto Borne Sulinowo. Gospodarka omawianego terenu związana jest głównie z przemysłem drzewnym oraz rozwijającą się turystyką. W południowej części arkusza znajdują się tereny byłego poligonu wojskowego, który przestał funkcjonować na początku lat 90. XX w., wraz z wyjazdem wojsk radzieckich. Teren ten wykorzystywany był do celów militarnych równieŜ przez wojska niemieckie – w czasach drugiej wojny światowej powstała tu linia umocnień Wału Po- morskiego. Na obszarze arkusza Sulinowo występują trzy, a lokalnie cztery poziomy wodonośne związane z osadami czwartorzędowymi oraz osadami neogenu. Na terenie objętym arkuszem Sulinowo wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów obojętnych. Wskazano je na terenie gmin Szczecinek i Borne Sulinowo, w miejscach występowania glin zwałowych zlodowacenia wisły budujących powierzchnie wysoczyzn. Otwory wiertnicze wykonane w rejonie Wilczych Lasków wykazały występowanie pa- kietów gliniasto-ilastych, a otwór wykonany w rejonie Sitna 18 m warstwę glin zwałowych. Bezpośrednie sąsiedztwo tych otworów moŜna dodatkowo rozpoznać pod kątem ewentualnego składowania odpadów komunalnych. RównieŜ obszar wyznaczony na północny zachód od miejscowości Dzikie, gdzie według danych z przekroju hydrogeologicznego moŜna spodzie- wać się występowania glin o miąŜszościach rzędu 40–50 m moŜna dodatkowo rozpoznać pod tym kątem. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod katem składowania odpadów są korzystne. Wyznaczone obszary znajdują się na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagroŜenia wód uŜytkowych poziomów wodonośnych. Pod kątem składowania odpadów, po wykonaniu dodatkowej izolacji podłoŜa i ścian bocznych moŜna rozpatrywać wyrobisko po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa w rejonie na południe od Sitna. Pozostałe, niewielkie punkty lokalnej eksploatacji kruszyw znajdują się na obszarach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

40 XIV. Literatura

CHYBIORZ R., HELIASZ Z., LEWANDOWSKI J., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulinowo (198), z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DRWAL E., SZAPLIŃSKI A., 1975 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w rejonie Jelenino, powiat Szczecinek, woj. koszalińskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYLĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007r., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKA K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. JĘDRZEJEWSKI W. 1971 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych z obli- czaniem zasobów perspektywicznych piasków kwarcowych do produkcji cegły syli- katowej w rejonie miejscowości Wilcze Laski – Dziki, powiat Szczecinek, powiat Koszalin. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1:500 000. Instytut Hydrogeologii i Geologii InŜynierskiej AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski., PWN, Warszawa. LIRO A. (red), 1998 – ECONET – Polska – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, Wyd. Fundacja ICUN Poland, Warszawa. LEWANDOWSKI J., HELIASZ Z., KLIMEK K., 2005 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000, arkusz Sulinowo (198), z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1. USA.

41 MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa Geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MOJSKI J.E., 1974 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Szczecinek, Instytut Geologiczny, Warszawa. MOJSKI J.E., 1978 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Szczecinek, Instytut Geologiczny, Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B. [red.], 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Część II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. [red.], 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski t. I Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2006–2007, 2008, Szczecin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre- zentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 stycznia 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie kryteriów bilansowości złóŜ kopalin. Dziennik Ustaw nr 7, poz. 57 z dnia 17 stycznia 2007 r.

42 RUBIN K., RUBIN H., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Su- linowo, Państw. Inst. Geol., Warszawa URBAN J., RÓśYŃSKA B., RACINOWSKA – RATAJSKA M., ZIĘTEK D., 2008, Pro- gram ochrony środowiska województwa zachodniopomorskiego na lata 2008 – 2011 z uwzględnieniem perspektywy 2012 – 2015, Szczecin. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.07.39.251). WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002 – Komisja Zasobów Kopalin, Minister- stwo Środowiska, Warszawa.