O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

Ro’yxatgaolindi: «TASDIQLAYMAN»

O’quvishlariprorektori №______prof. N. B.Eshqobilov ______2013y. «___» ______«___»______2013 yil

2013 й. «___» ______«Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati»FANIDAN MA’RUZA MATNI

Bilimsohasi: 100000 – Gumanitarsoha Ta’limsohasi: 120000 – Gumanitarfanlar Ta’limyo’nalishi: 5120300-Arxeologiya, Tarix

Maruza matni kafedraning 2013-yil 28-avgustdagi majlisi qarori bilan tasdiqlangan.(1-son bayonnoma.)

Kafedra mudiri: dots.Djuraqulova.D.M

Maruza matni fakultet uslubiy kengashining 2013-yil 28-avgustdagi majlisi qarori bilan tasdiqlangan. (1-son bayonnoma.)

Tarixfakulteti O’quv-uslubiy kengashi raisi: t.f.n. B.G’oyibov

Maruza matni tarix fakulteti ilmiy kengashida 2013-yil 29 avgustda muhokama qilinib, tasdiqlangan. (1- son bayonnoma)

Ilmiy kengash raisi: prof. Sh.S.G’afforov

Samarqand 2013

1 Fanning ma’ruza matni na’munaviy o’quv dasturi va ishchi o’quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchi: SamDU, « Arxeologiya » kafedrasi dots.Xolmatov N.O’ Taqrizchilar: O’zFA Arxeologiya instituti etakchi ilmiy xodimi- t.f.n. Mirzaaxmedov J.K

2 Kirish. MarkaziyOsiyoningdevoriynaqshsan’atifanipredmeti, maqsadvavazifalari.

Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati fan sifatida. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’ati fani predmeti, maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati fanining san’atshunoslik fanlari sohasida tutgan o’rni. Markaziy Osiyo naqsh san’ati va arxeologiya. Arxeologiya fanining aloqadorligi. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’ati fani obyekti. Naqsh san’ati manbai. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’ati o’rganilish tarixi. Markaziy Osiyoning devoriy naqsh san’atining Vatanimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyati.

MarkaziyOsiyohududiSharqdunyosidaqadimgimadaniyatmaskanlaridanbirih isoblanadi. Bunimazkurzamindantopilganvatadqiqetilgantarixiymadaniyyodgorliklarserobligiv aulartadqiqotinatijalariisbotlabturibdi.Xalqimiz o’tmish tarixi, boy madaniy merosi borasida qimmatli manbalarni tarixiy, madaniy yodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilganarxeologikmanbalarberadi. Bu tarixiy, madaniy yodgorliklarning tadqiqotlari natijalari esa ajdodlarimizning jaxon xalqlari svilizasiyasiga qo’shgan munosib xissasini belgilashda muxim axamiyat kasb etmoqda. Respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng tarixiy, madaniy yodgorliklarni yanada batafsilroq o’rganish imkoniyati bo’ldi.Xususan, muxtaram Prezidentimiz Islom Karimov xalqimizning asl haqqoniy tarixini yaratish va shu tarix bilan xalqimizni tanishtirish masalasiga alohida e’tibor berdi. Bu e’tibor Prezidentimizning Respublikamiz taniqli tarixchi olimlari bilan bo’lgan o’z uchrashuvida (1998 yil) bo’lib, xaqqoniy tarix yaratilishida manbalar ahamiyati alohida ta’kidlangan edi. Prezidentimiz Islom Karimovning « Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» nomli asari (1998) biz tarixchi olimlarga xaqiqiy dastur omul bo’ldi.Shu nuqtaiy nazardan bizning «MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’ati» fanimizning dolzarbligi belgilanadi. Kursimiz mazmuni MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atiborasidayodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilgan san’atna’munalarinimanbasifatidaxalqlarimizo’tmishtarixi, moddiyvama’naviymadaniyati, madaniymerosinio’rganishdaahamiyatiniko’rsatishdaniborat. Haqiqatdanhamxalqimizmadaniymerosinio’rganishdagimanbalartizimidadevoriysu ratlar, naqshlarninghamo’rnibeqiyos. Sababibumanbalarajdodlarimizningintellektual, ma’naviykechinmalari, ijodiyfaoliyatlariningbevositamahsulihisoblanadi. Devoriysuratlar, naqshlarkelibchiqishio’ztarixiyshart-sharoitlarivatarixiyildizlarigaega. MazkuryodgorliknamunalariMarkaziyOsiyo ibtidoiy davr jamoalari moddiy madaniyati, shaxarsozlik madaniyati va davlatchilik tarixi, ilk o’rta asr, o’rtaasrsan’atitarixinio’rganishdao’zigaxosbirlamchimanbahisoblanadi.

3 MarkaziyOsiyohududitarixiymadaniyyodgorliklaritadqiqotidadevoriynaqshs an’atiborasidaqimmatlimanbalarqo’lgakiritilgan. Xususan, devoriysur’atlarnamunalariko’plabtopilgan. Bulartarixiytaraqqiyotbosqichlariijtimoiy-iqtisodiy, siyosiytaraqqiyoti, ma’naviymadaniyatiborasidamuhimma’lumotlarberadi. Devoriysuratlarningpaydobo’lishitarixiyshart- sharoitlarivatarixiyildizlarikishiliktarixitaraqqiyotiilkbosqichlarihisoblanganibtidoi ydavrjamoalarimoddiymadaniyatigaboribtaqaladi.Buborada O’zbekiston arxeologiyasi fani qo’lga kiritgan yutuqlarhammuhim. Ayniqsa, Respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng arxeologik tadqiqotlar ko’lami kengaydi. Yodgorliklar tadqiqotida jahonning yetuk ilmiy markazlari bilan hamkorlik ishlari yo’lga qo’yildi. Tadqiqotlarda eng zamonaviy tadqiqot metodikasi qo’llanildi. Xususan, Afrosiyob, Ko’ktepa yodgorliklarida O’zbekiston-Fransiya ekspedisiyasining tadqiqotlari natijalari jahonshumul ahamiyat kasb etdi. Jumladan, Ko’ktepada « sak malikasi» qabrining o’rganilishi muhim bo’ldi, Afrosiyobda amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijalari esa Samarqand shahrining 2750 yillik tantanalarini o’tkazish imkonini berdi. MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifansifatidaekanligimasalasigakelganimiz dakishiliktarixitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishlitarixiy- madaniyyodgorliklartadqiqotidatopilganvao’rganilgandevoriysuratlarningo’shadav rodamlarima’naviykechinmalari, ijtimoiytuzumi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniytaraqqiyotiborasidabirlamchimanbaligimuhimahamiyatkasbetadi. MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifanipredmetitarixiymadaniyyodgorliklartadqiqo tidaqo’lgakiritilgandevoriyrasmlar, naqshlarmazmun, mohiyoti, ahamiyatibilanifodalanadi. Fanningmaqsadidevoriynaqsh, rasmlarningmanbasifatidaodamlarma’naviymadaniyatishakllanishivarivojidagiaha miyativao’rniniko’rsatishdaniborat. Fanningvazifasidevoriynaqshvarasmlarajdodlarimizningboymadaniymerosinio’rga nishdao’zigaxosmanbaekanligigatayanganholda, yoshavlodniVatanimizga, xalqimiztarixi, madaniymerosigahurmatruhidatarbiyalashdaahamiyatiniifodalashdaniborat. Mavzu: Devoriynaqshlarshakllanishishart-sharoitlarivarivojlanishomillari Reja 1. Ibtidoiydavrjamoalarima’naviykechinmalari-devoriynaqshlar, suratlarshakllanishitarixiyshart-sharoitlarivaomillariekanligi 2. So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi. Petrogliflartarixiymanbasifatida 3. Mezolit-neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi.

So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi. Insonvatabiat. Ovchilik. Kishilarongidamagiktasavvurlarningshakllanishi. Ovjarayonitasvirlarlashkishilardiniydunyoqarashiin’ikosisifatida. Naqshsan’atiinsoniyatoliytafakkuriningmahsulisifatida. So’nggipaleolitdavriqoya- toshtasvirlari. Petrogliflar. Rang-bo’yoq. Mezolit-neolitdavriqoya-toshtasvirlari. MezolitdavriZarautoyvaShaxtaqoyalaritasvirlari. NeolitdavriSarmishsoy,

4 Saymolitosh, Takalisoyvaboshqaqoya-toshtasvirlari. Mezolit- neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi. Tasvirlarningg’oyaviy- xo’jalikfaoliyatinio’rganishdagiahamiyati. Neolitdavriishlabchiqaruvchixo’jalikshakllariningvujudgakelishi. Sun’iyuy- joyimoratlarbarpoetishningboshlanishi. Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaritasvirlari. Eneolitdavrimonumentalimoratlarningpaydobo’lishi. Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi qarishsamaradorliginingo’sishibadiiymadaniyatrivojlanishidagimuhimomillaridanb irisifatida. MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit- bronzadavrlaridayirikmarkazlarningvujudgakelishi. Mahobatliuy-joy, diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishningkuchayishi. Oltindepa, Yassidepa, Qoradepa (JanubiyTurkmaniston), Sarazm (YuqoriZarafshon) yodgorliklarivaulardagiimoratlaridevoriynaqshlari. Plyastrlar. Devoriynaqshlarningbadiiykompozisiyasi. Ibtidoiydavrjamoalarima’naviykechinmalari-devoriynaqshlar, suratlarshakllanishitarixiyshart-sharoitlarivaomillariekanligi. Ma’lumki, arxeologiya fani insoniyat tarixini quyidagi davrlarga bo’lib urganadi; tosh, mis- tosh, bronza( jez) va temir asrlari. Bu bo’linishlar asosida ishlab-chiqarish vositalarning rivojiga nisbatan malum bir obyektiv tarixiy omillar, shart-sharoitlar, texnologik yutuqlar, o’ziga xoslilik xususiyatlar, sosial jarayonlar yotadi. Jumladan, tosh asri bosqichlari xar birida ham muhim sosial o’zgarishlar ro’y berganki, ular shu bosqichlarning o’ziga xoslilik xususiyatlarini ifodalaydilar. Masalan ; Ibtidoiy diniy e’tiqodlar-o’rta paleolitda; ibtidoiy galadan urug`chilik jamoasiga o’tish jarayoni – so’nggi paleolitda ro’y bergan. Demak, har bir bosqichda o’ziga xos muhim sosial voqyeiliklar ro’y bergan. Albatta, bu jarayonlarning barchasi ibtidoiy odamzodning biologik jihatdan rivojlanishida, uning jamiyatida ro’y bergan tub sosial o’zgarishlarga omil bo’lgan. Xususan, so’nggipaleolitdavrigakelibhozirgizamonqiyofasidagiodamzodshakllangan ( «Aql, idrokliodam»). Endiodamzodo’ziyashabturganatrof- muhitgaongliravishdamunosabatqilaboshlagan. Mehnatjarayonidabilimko’nikmalarishakllanaborgan. Turar- joylarquraboshlashganlar. Tabiatningstixiyalikuchlarinitushunishgaharakatqilishgan. Mehnatjarayonidaixtiro, kashfiyotlarqilaboshlaganlar. Jumladan, ibtidoiyodamlaro’zkunlikturmushtarzida, mehnatjarayonidaolganta’surotlarinio’zlariyashayotgang’orlardevorlarigatushirishg aharakatqilgan. Shuboisso’nggipaleolitdavridane’tiboranpetrogliflarshakllanaboshlaganki, ularodamlarma’naviykechinmalarinio’zidaaksettirgan. Qoyatoshsur’atlaritasvirlanishiishlarimezolit, neolitdavrijamoalarihayotidahamdavometgan. O’zbekistonneolitjamoalarima’naviymadaniyatiborasidaqimmatlima’lumotlarbe ruvchiqoyatoshrasmlariyodgorliklarihamjudako’plabtopilgan. Keyingiyillardabuboradaqiziqarlitadqiqotishlariamalgaoshirilib, yangidan-

5 yangiyodgorliklarkashfetilmoqda.Buturdagiyodgorliklarningaksariyatijezdavrijamo alarivaundanso’nggitaraqqiyotbosqichlaridayashaganjamoalar, xususan, saklardavrigataalluqlibo’libchiqmoqda. Ularorasida, kamroqbo’lsa-da, neolitvaqismanmezolitjamoalarigategishlibo’lganyodgorliklarmavjud. ShularichidanafaqatO’zbekiston, balkiO’rtaOsiyomiqyosidailmiyjihatdanahamiyatlisiZarautsoydarasidantopilganqo yatoshsuratlarihisoblanadi. Zarautsoyyodgorligimamlakatimizningjanubiytomonidajoylashganyodgorlikbo’lib, qoyatoshdagitasvirlarmezolit, neolitdavrlarvaundankeyingitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishli. Daraningikkiyontomonianashundayrasmgato’la. Ibtidoiyodamlar, odatda, suratlarchizishuchunkeng, tekissathliqoyatoshlarnitanlashgan. Tasvirlarasosanovjarayonibilanbog’liqholdachizilgan. Suratlardaodamlarningitlaryordamidabuqa, jayron, to’ng’iz, taka, olqarkabijonivarlarniovqilishiifodaetilgan. Tasvirlardanovchilarningkamon, nayza, bolta, extimolbumerangkabiovqurollaribo’lganliginibilibolishimizmumkin. Nafaqathayvonlar, balkiodamlarrasmlarihamko’plabuchraydi. Hattoki, jarohatlangan odamlar tasvirlari bor. Ulardan odamlar to’dasi ov o’ljasi uchun o’zaro qurolli to’qnashuvlar qilishganliklari haqida fikr yuritish mumkin. Zarautsoy qoyatosh suratlari tarkibida yanada qiziqarli bo’lgan tasvirlar - niqob kiygan odamlarning rasmlari mavjud. Niqoblar keng konussimon yopqichlar va tuyaqush ko’rinishiga ega bo’lgan. Hayvonlar va qushlar ko’rinishidagi niqoblar kiyib olgan odamlar tasvirlari bo’lgan qoyatosh suratlari O’rta Osiyoning boshqa hududlaridan, xususan, Tojikistondagi Shaxta g’ori va Qizilqum ichki hududlarida joylashgan Qirbukan daralarida topilgan. Zarautsoy va Shaxta yodgorliklaridagi qoyatosh suratlari tabiiy bo’yoqlar yordamida tasvirlangan bo’lib, nodir san’at yodgorliklari hisoblanadi. Qolgan yodgorliklar tasvirlari esa qoyatosh sathiga maxsus moslama qurollari yordamida o’yish yoki tirnash usulida bajarilgan. O’zbekiston miqyosida yana neolit jamoalariga tegishli bo’lgan petrogliflar Nurota tog’ tizmasidagi Sarmishsoy, Chotqol tog’ tizmasidagi Xo’jaksit, Bukantovdagi Orqar darasidan topilgan. Bu petrogliflar va qoyatosh suratlari qaysi mintaqada joylashgan bo’lmasin, ularning manzarasida umumiylik, o’xshashlik xususiyatlari ko’p. Bu turdagi san’at yodgorliklarining qadimiyrog’ida hayvon tasvirlari, taraqqiyotning keyingi bosqichlariga oid bo’lgan tasvirlarda esa odamsimon ko’rinishdagi rasmlar ko’proq ifodalangan. Yovvoyi hayvonlardan – buqa, kiyik, qulon, jayron, to’ng’iz, arxar, tulki; yirtqich hayvonlardan – yo’lbars, bo’ri, arslon, sirtlonkabilar ko’plab tasvirlangan. Shuningdek, ilon, qushlarning ham rasmlari bor. Ma’lumki, qoyatosh suratlari tadqiqida e’tibor, avvalo, o’rinda haqiqiy hayotni tasvirlovchi manzaralarni o’rganishga qaratiladi. Shu ma’noda, neolit davridagi ov jarayoni bilan bog’liq bo’lgan manzaralar tadqiq etish qiziqarli natijalar berdi. Shuningdek, mezolit, neolit davri tasviriy san’atiga xos bo’lgan umumiylikdan tashqari, qoyatosh suratlari bir-birlaridan manzaraning naqadar tabiiyligi, yuksak badiiy mahorat bilan bajarilganligi jihatidan ham farq qiladi. Hayotiy jarayonni oddiy elementlarigacha ko’rsatishiga intilish kuchli bo’lganligidan petrogliflarning

6 qadimgi aholi turmush tarzi, xo’jalik yumushlarini o’rganishda g’oyat ahamiyatli manba bo’lib hisoblanadi. Qoyatosh suratlari nafaqat haqiqiy, real vaziyatni aks ettirib qolmasdan, balki ularda ibtidoiy odamzodning real, fantastik, diniy xayoli, o’yi, tasavvuri bir-biri bilan uyg’unlashib ketgan holda tasvirlangan. Shuning uchun ham qoyatosh suratlari o’z davrining noyob san’at yodgorligidir. Ayrim tadqiqotchilar yirik qoyatosh suratlari jamoa a’zolari uchun dastavval muqaddas sajdagoh, turli diniy marosimlarni o’tkazadigan, sig’inadigan joy bo’lganligi uchun olisroq, chet, lekin odam borishiga qulay bo’lgan joylar tanlangan deb hisoblashadi. Ba’zi manzaralarda jamoaning himoyachisi, ofatlardan saqlovchisi – totemi sharafiga (totem – biron-bir hayvon sig’inish timsolida) bajariladigan afsungarlik xatti-harakati tasvirlari uchrab turadi. Jumladan, hosildorlik va quyoshga sajda qilish tasvirlari nisbatan ko’proq tarqalganligini ko’ramiz. Odam va hayvon ko’rinishidagi tasvirlarni shu darajada uyg’unlashtirganki, ulardan unumlilik, foydalilik, hosildorlik hissini sezamiz. Quyoshga sig’inishni bildiruvchi tasvirlar, odatda doira, krest, doira ichidagi krest kabi belgilarda keltirilgan. Ikkala sig’inishning kelib chiqish ildizi bir-biri bilan bog’liq, ikkalasi ham hosildorlik, tabiatning tiklanishi kabi g’oyalarni o’zlarida aks ettirgan. Etnografik manbalar yoki mumtoz tarzdagi obrazlar orqali bizga ma’lum bo’lgan ko’plab mifologik lavhalar, mutaxassislarning fikricha, o’z mazmun - mohiyati, ildizi bilan ibtidoiy davr qoyatosh suratlari lavhalariga borib taqaladi. Qoyatosh suratlarining bir joyga turkum holatda jamlanishidan ibtidoiy odamzod uchun muqaddas, sajdagoh joy bo’lganligi to’g’risida fikr yuritish mumkin. Bunday joylar tabiatan manzarali joylar bo’lib, ular yaqinida albatta ichimlik suvi manbai mavjud bo’lgan. Bejizga bunday qoyatosh sur’atlarining ko’pchiligi tik, qoyatoshli daralarga ega bo’lgan joylardan topilmagan. Tadqiqotlardan shu narsa aniq bo’ldiki, sajdagohlar ming yillar davomida an’analarga tayangan holda aholi tomonidan foydalanib kelingan. Tasvirlardagi lavhalarning asrlar davomida ba’zan biroz o’zgartirilgan holda, qayta ishlanib avloddan-avlodga o’tib kelganligi ham sezilib turibdi. Neolit jamoalariga tegishli bo’lgan qoyatosh suratlari nafaqat aholi turmush tarzi, xo’jalik mashg’ulotlari, diniy e’tiqodlari, balki ijtimoiy tuzilmalari borasida ham qimmatli manba bo’lib hisoblanadi. Vatanimizhududiqadimgimadaniyatmarkazlaridanbirihisoblanadi. Bunimamlakatimizhududidantopilganarxeologikyodgorliklarniserobligihamisbotla bturibdi. Bumadaniyyodgorliklarko’hnasivilizasiyamizjonliguvohlaribo’lib, o’zmazmuni, mohiyatibilanxalqimizo’tmishmadaniyativaboymadaniymerosinio’rganishdao’ziga xostarixiymanbahisoblanadi. AnashundayyodgorliklardanbiriNurotatog’tizmasijanubiyyonbag’ridajoylashganQ oraqiyasoyqoyatoshrasmlaridir. BujoyIshtixontumanigaqarashlibo’lib, TusinsoysuvomboriningjanubiyqismdagiQoraqiyasoyqishlog’iatrofigajoylashgan. Qoraqiyasoydaolibborilganilmiytadqiqotizlanishlarshunikursatdikibuyerdarasmlarj udako’pchiliknitashkiletadivaularbirbirlaridanishlanishtexnikasivauslubi, mazmuni, katta-kichikligivasaqlanishdarajasibilanfarqqiladi.

7 Qoyatoshrasmlariorasidagibufarqlartasodifiybo’lmasdanbalki, ularningturlidavrlardaishlanganligidandalolatberadi. Buyodgorlikqoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdabirqanchaomillarnihisobgaol ishzarur. Ulardanbirirasmlarsirtiniquyoshnurivaboshqatabiiyhodisalarta’siridaqorayishinio’r ganishuslubihisoblanadi. Ma’lumki, tog’toshlarisirtitemirvamarganeskimyoviybirikmalarita’siridajudanozikpardabilanq oplanadivaochqo’ng’ir, jigarranghamdaqoramtirtovlanadi. Bundantashqariularshamol, qorvayomg’ir, issiqvasovuqta’siridao’zgaradi. Shuninguchuntoshsathidagiba’zitasvirlarnidarholpayqab, ajratibolishbirmunchamushkuldir. Demak, judaqorayibketganrasmlarqadimgihisoblanadi. Bundaytabiiyqoplamalarnio’rganish, rasmlarniqiyosiyo’rganishdamuhimahamiyatgaegadir. Ayniqsa, birxilsharoitdaturgantoshlarsirtigaikkirasmsolinganbo’lsayu, ularbirme’yordapardabilanqoplanmaganbo’lsabutasvirlarniturlidavrlardaishlangan, debaytishmumkin. Lekinularbirbiridannechayiloldinyokikeyinishlanganliginianiqaytibbo’lmaydi. Qoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdagimuhimomillardanbiritasvirlarningishla nishuslubivatexnikasinio’rganishbilanbog’liqdir. San’attarixidanma’lumkiqadimgiodamlartabiatdagibarchanarsanio’zholicha, ya’niqandayko’rishsashuholdachizibqoldirishgaharakatqilishgan. Davrlaro’tishibilanbuaniqlikholatisoddalashibboradi. Demak, turlidavrlardachizilganrasmlarningishlanishuslublarihamo’zgaribborgan. BundayholatniQoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningchizilishtexnikasivauslublariustid aolibborilgankuzatishlarimizhamtasdiqladi. Birrasmustidanikkinchirasmningishlanishihamrasmlarningturlidavrlardaishlanganli gidandalolatberadi. Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlarito’rttatarixiydavrga, ya’nijez, sakskif, ilkvakeyingio’rtaasrlargata’luqlibo’libchiqdi. Birinchiikkidavrrasmlariuribcho’kichlabishlanganbo’lib, sharpako’rinishidagikonturhamdanafisnaqshliuslubidachizilgandir. Ilkvao’rtaasrdavriqoyatoshrasmlariningko’pchiligikesish, tirnashuslubidatasvirlangan. Budavrrasmlariorasidaoddiysxematikuslubikengqo’llanilgan. Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariustidaolibborilganilmiytadqiqotishlarinatijalari shuniko’rsatadiki, ularorasidaer. avv. 1 mingyillikgachabo’lgandavrdaishlanganqadimiyrasmlarko’pchiliknitashkiletadi. Burasmlarorasidaodam, ibtidoiybuqa, kiyik, qulon, jayron, tog’echkisi, mushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar (qoplon, leopard, gepard), it, bo’rivaboshqashukabihayvonlarko’pchiliknitashkiletadi. Undantashqarigeometrikrombshaklidagibelgilar, soddavamurakkabyoytasvirlarimavjuddir. Budavrgamansubbo’lganrasmlarningsirtiquyoshnuri, shamol, yog’ingarchilikvaxilmaxiltabiathodisalarinatijasidatoshningtabiiysirtikabiqorayib,

8 kuyibuniqibketgan, nuragan, yemirilibdarzketganvabirmunchasilliqlashgan. Shuninguchuntoshsathidagitasvirlarnidarholpayqab, ajratibolishmushkul. Qoyatoshrasmlaridagibukabitabiiyo’zgarishlartasvirningqadimiyligidandalolatbera di.

[0………15]

Bronzadavritasvirlariningo’zigaxosxususiyatlaridan yanabirinaqshdor-bezakliuslubbo’lib, bukeyingidavrtasvirlariishlanishuslublaridakuzatilmaydi. Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningqadimiyqatlamio’ziningmazmunijihatidanj udaboyligibilanhamajralibturadi. Qoyatoshlardaibtidoiydavrningiqtisodiyhayotibilanbog’liqba’zihodisalar, jonlimanzaralarko’plabuchraydi. Bularorasidaalohida- alohidatasvirlanganmushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar, odamlarhamda, ibtidoiybuqa, tog’echkisi, yirtqichhayvonlarningovqilinishsahnalariifodaetilganmanzaralarayniqsadiqqatgasa zovordir (1-rasm). Yuqoridaaytilganidek, ibtidoiybuqa, bizon, gepard, leopardlarningrasmlarivaularniovqilishifodaetilganmanzaratasvirlarifaqatginaQora

9 qiyasoydaemasbalkirespublikamizningBukantog’, Sarmishsoy, Yomboshsoy, Suratlisoyvayanaboshqaqoyatoshyodgorliklardahamuchraydi. Mutaxassislarningfikricha, mazkurjoylardagiqoyatoshrasmlariningaksariyatimil.avv. 7-4 va 3-2 mingyilliklardaishlangan. Qoraqiyasoydanvayuqoridanomlarizikretilganjoylardantopilganibtidoiybuqa, bizon, gepard, leopard, tog’echkisivaularniovqilishsahnalaritasvirlanganrasmlarchizilishuslublarijihatidanb ir-birigayaqinayrimlariesaaynano’xshashdir. Rasmlarorasidagibuo’xshashliktasodifiyhodisabo’lmay, ularningbirdavrdaishlanganligidandalolat Xususan, JanubiyTurkmanistonvaYaqinSharqningilkdehqonchilikbilanshug’ullanganqadimg iqabilalariqoldirganranglisopolidishlarningichkivatashqidevorlariqoplon, bars, gepard, leopardkabihayvontasvirlaribilanbezatilgan. Tanasitangasimonxollarbilanbezatilganbars, qoplonlarningrasmlariQoratepaningranglisopolidishlaridahammavjuddir. ShungayaqinuslubdagiyirtqichhayvonrasmlariQoraqiyasoyqoyalaridanbiriga mahoratbilanishlangan. UslubjihatidanQoraqiyasoydagibuyirtqichhayvonlartasvirigao’xshashrasmlarmil.av v. lV-lll mingyilliklargaoidbo’lganOldOsiyodagiZagros, Sialk lll, Suziana 1 vaTali- BakunAdantopilgansopolidishlarningichkivatashqidevorlaritasvirlariorasidahamuc hraydi.

0 20 [ ...... ] 2-rasm. Gepard.

Qoraqiyasoybronzadavrigaoidqoyatoshrasmlariorasidako’plabrombshaklidag ibelgilarhamuchraydi. Burombshaklidagibelgilarniboshqarasmlarbilanbirgalikdayokivayakkaholdachizilg aninikuzatishmumkin. Rombshaklidagibelgilarnafisnaqshli, soya- konturuslublaridaurib, cho’kichlabchizilgan. Ularningustijudaqorayibketganvamoxlishayniklarbilanqoplabolingan. Xuddishungao’xshashuslubdachizilganrombshaklidagitasvirlarbuyerdanunchauzoq bulmaganYonboshsoyqoyatoshyodgorligirasmlariorasidahamjudako’plabuchraydi. Butasvirlarmil. avv. 2 mingyillikva 1 mingyillikboshlarigaoidbo’lishimumkinligiaytibo’tilgan.

10 Shunialohidata’kidlashkerakki, Qoraqiyasoyqoyatoshyodgorligidagiba’zibiruribcho’kichlabishlanganrombshaklida gibelgilarningustidantabiiybo’yoq, ya’niqiziloxrabilanchizibchiqilgan. BundayuslubdachizilgantasvirlarVatanimizhududidagiboshqayodgorliklardauchra masligibilanxarakterlidir. O’rta Osiyo miqyosida neolit davri taxminan mil.avv 6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit geologik davrlashtirish bo’yicha golosen davriga to’g`ri keladi. Bu esa o’simlik va xayvonat dunyosi, hamda iqlim sharoiti xozirgi zamonga yaqinligi bilan xarakterlanadi. Bu davrga kelib, mezolit davriga qaraganda odamzod jamoalari tomonidan yangi, tabiatan maqul xududlarni o’zlashtirish jarayoni tezlashib, ular nisbatan kengroq mintaqalarda yashay boshladilar. Shuninguchun bu davrga kelib, O’rta Osiyoning barcha insoniyat yashashi uchun qulay ekologik sharoiti bo’lgan xududlari ibtidoiy odamzod tomonidan o’zlashtirilib bo’lingan. Endi, odamzod turli tabiiy iqlimiy sharoitlarga, muhitlarga tushib qola boshladiki, bu xususiyatlar ular moddiy – madaniyatida, xo’jalik asoslarida yorqin ifodasini topdi. To’g`ri, ilk neolit davrida mezolit davri madaniyat izlari kuchli saqlangan. Neolit davriga kelib, toshga ishlov berish texnikasida ancha ilg`or yutuqlar qo’lga kiritiladi. Jumladan, toshni silliqlash, parmalab teshish uslublari ixtiro qilindi. Mikrolit qurollar takomillashdi. Suyak, yog`ochlarga ishlov berish texnikasi o’z rivojining cho’qqisiga chiqdi. Sopol idishlarning, to’qimachilikning paydo bo’lishi va kishilar kundalik turmushida ishlatilishi bu davr moddiy madaniyatining eng muxim yutug`i hisoblanadi. Neolit davrida urug` jamoalari gullab yashnagan, urug` a’zolarining jamoa mexnati kunlik turmush tarzining asosiy mezoni bo’lib, ona urug`da hukmron edi. Ishlab- chiqarish vositalarining ijtimoy mulkliligi ishlab- chiqarish munosabatlarining asosini tashkil etgan. JanubiyTurkmanistonhududiKopettog’yonbag’ridatadqiqetilganJoyitunjamo alariilkdehqonchilikmadaniyatiningyaratuvchilaribo’lishgan (mil.avv. VII mingyillikoxiri – VI mingyilliklarboshlari – IV mingyillik). Tadqiqotlardae’tirofetilishicha, bumintaqaYaqinSharqdehqonchilikmadaniyatitarqalganhududningshimoli- sharqdagiengchekkaqismibo’lgan. Joyitunmadaniyatio’tganasrning 50- yillaridanboshlabB.A.Kuftin, A.A.Marushenko, V.M.Masson, O.K.Berdiyevkabiarxeologlartomonidano’rganildi. Ayniqsa, V.M.Massono’ztadqiqotlaridajoyitunliklarmadaniyatiniatroflichatadqiqetib, ularturmushidabirxonali, birxilo’lchamliuy-joylarqurilganliginianiqladi. Joyitun, Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaridatasvirlaro’rganilgan. Keyingitarixiytaraqqiyoteneolitdavridamonumentalimoratlarpaydobo’ldi. Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi qarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlanishiuch unmuhimomillaridanbiribo’lgan. MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit- bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi. Mahobatliuy-joy, diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan. Xususan, Oltindepa, Yassidepa, Qoradepa (JanubiyTurkmaniston), Sarazm (YuqoriZarafshon)

11 yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat kasbetadi. Mavzu: MarkaziyOsiyodabronzavaarxaikdavridevoriynaqshsan’ati

Reja 1. BronzadavridaBaqtriya- Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi. 2. Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiahamiyati. 3. Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari. Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti.Saroyimoratlaridevoriynaqshsan’ ati

BronzadavridaBaqtriya- Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi. Gonur, To’g’aloq (Marg’iyona) vaJarqo’ton, Dashli 3 (Baqtriya) yirikmarkazlari. Saroyvaibodatxonamahobatliimoratlarivaulardaaniqlangannaqshlar. Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiaham iyati. Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari. Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti. O’rtaOsiyoningarxaikdavrishaharmarkazlari. Shaharlarningma’muriy, madaniyvaiqtisodiymarkazsifatidagiahamiyatiningortibborishi. Saroyimoratlari. O’rtaOsiyoningilktemirvaarxaikdavrlaridevoriynaqshsan’ativertualrekonstru ksiyasi.

Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivais hlabchiqarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlani shiuchunmuhimomillaridanbiribo’lgan. MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit- bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi. Mahobatliuy-joy, diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan. Xususan, Oltindepa, Yassidepa, Qoradepa (JanubiyTurkmaniston), Sarazm (YuqoriZarafshon) yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat kasbetadi. Vatanimiz qadimgi sivilizasiyalaridan biri Baqtriya sivilizasiyasi hisoblanadi. Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya arxeologiyasi sohasida yirik kashfiyotlar kashf qilindi, Janubiy O’zbekiston va Shimoliy Afg’oniston territoriyasida qadimgi Sharq sivilizasiyasining yangi o’chog’i – markazi ochildi. Bronza davri qadimgi Sharq sivilizasiyasining Baqtriya markazini jahon ilmiy jamoatchiligiga yetkazishda A.A.Asqarov va V.I.Sarianidining xizmati katta bo’ldi. V.I. Sarianidi Sovet- afg’on arxeologik ekspedisiyasi sostavida yaqin 10 yil davomida Shimoliy Afg’onistonda keng dala tadqiqot ishlari olib borib, 30 dan ortiq bronza davri yodgorliklarini o’rgandi. Anna shular orasidan V.I.

12 Sarianidining Dashli vohasi yodgorliklarida olib borgan ilmiy ishlarining yakuni alohida diqqatga sazovordir. A.A.Asqarov qadimgi Baqtriya bronza davri sivilizasiyasini o’rganish ishini V.I.Sarianidi Bilan bir vaqtning o’zida Janubiy O’zbekistonda boshladi. U Sopollitepa, Jarqo’ton, Bo’ston kabi yodgorliklarda keng arxeologik qazish ishlari o’tkazib, O’zbekistonning Janubiy rayonlari miloddan avvalgi II minginchi yillikda qadimgi Sharq sivilizasiyasi zonasiga tortilganligini isbotladi. Qadimgi Baqtriyaning Sopollitepa va Dashli tipidagi yodgorliklarida olib borilgan ilmiy arxeologik tadqiqoti natijalariga ko’ra, bu o’lkaning bronza davri sivilizasiyasining shakllanishida Janubiy Turkmaniston dehqon jamoalarining roli katta bo’lgan. Qadimgi dehqon jamoalari Baqtriya yerlariga bevosita Murg’ob vohasidan kelgan. Murg’oblik dehqonlar Janubiy O’zbekistonda avval Sherobod cho’lini o’zlashtirganlar. Ularning birinchi qarorgohi Ulanbuloqsoy suvi bazasidi tashkil topgan Sopollitepa bo’ldi. Sopollitepaliklar asta- sekin Kuxitong va Boysun tog’ etaklari bo’ylab shimoli – sharqqa siljidi. Natijada Sherobod daryosining quyi havzasi tarmoqlari bo’ylab qadimgi dehqonlarning yangidan- yangi qishloqlari qad ko’tara boshladi. Ana shunday qishloqlarning katta bir gruppasini Sherobod daryosining qadimgi irmog’i Bo’stonsoy sohillarida, uning Jarqo’ton punktida shakllanganligini ko’ramiz. Keyinroq, qadimgi dehqonlar yangidan - yangi yerlar qidirib Bandixonsoy, Xo’jaipok, Saigardak daryolarining quyi havzalariga, undan Regar va Nurek rayonlarigacha borib yetadilar. Shunday qilib, milodiy eradan avvalgi II minginchi yillik davomida Namozgoh madaniyati merosxo’rlarining shimoliy Baqtriya yerlarida qator qishloqlari qad ko’tardi, dehqonchilik mikrovohalari tashkil topdi. 1969-1974 yillar davomida Sopollitepada olib borilgan keng arxeologik qazishmalar vaqtida yodgorlik to’liq ochildi, uning turar- joy komplekslari, qadimgi qishloqni o’rab olgan mudofaa sistemasi va qishloq doirasida joylashgan jamoa xilxonalari keng o’rganildi. Natijada uning tarixiy topografiyasi va stratigrafiya davriy sistemasi aniqlandi. Sopollitepaning umumiy maydoni 4 gektarga yaqin. Uning markaziy qismi kvadrat shaklida, u o’z balandligi va aniq planlashtirilishi bilan ajralib turadi. Sopollitepaning ancha ixcham va baland markaziy qismi to’liq ochilib, uning planlashtiriilishi aniqlandi. Uning atrofii uch qator mudofaa devorlari bilan o’rab olingan ekan. Shunday qilib, Janubiy O’zbekiston bronza davriga oid yodgorliklarning xronologik davriy sistemasi ishlana boshlandi. Sopollitepa birgina Janubiy O’zbekiston miqyosida emas, balki butun O’rta Osiyo va unga yondosh oblastlar miqyosida ham kam uchraydigan nodir arxeologik xazina bo’lib chiqdi. Sopollitepa arxeolog-olimlar qo’liga yodgorliklar kompleksini berdi, ya’ni bu makonda 150 dan ortiq 8 ta kvartallarga bo’lingan uy-joy qoldiqlari va 138 ta mozor komplekslari ochildi. Urug’ xilxonalarining alohida uchastkalarida tashkil topa boshlash jarayoni Jarqo’ton davriga kelib, odat tusiga kirib bordi.

13 Sopollitepa uy-joy komplekslari odatda ko’p xonali bo’lib, xonalarning birida albatta o’choq va sandal o’rni uchraydi. Har bir xonodonning omborxonsi ham bor. Har bir kvartal maydonida to’g’ri burchak shaklida uzun xonalar uchraydi. Bu xonalar o’z planlashtirilishi bilan to’qimachilik dastgohi o’rnatiladigan ustaxona vazifasini ham o’tagan. Xo’jalik omborlaridan ba’zilarining poli sopol parchalari bilan qoplangan, ularning devori ostida qator xumlar uchraydi, Xumlarda ko’pincha hayvon suyaklari, g’alla qoldig’i saqlanib qolgan. Sopollitepa mudofaa inshootlari va uy-joylari faqat xom g’ishtdan qurilgan, biror uchastkada paxsa alomati kuzatilmadi. Xona devorlari bir necha bor somonli loy bilan suvalgan, poli esa alebastr aralishtirilgan loy bilan suvalgan. Sopollarda naqsh uchramaydi. Idishlarning ba’zilari, ayniqsa vaza va qadahlarda, xumcha deb nomlangan gardishli keng dumaloq ko’zalar sirtida lentasimon tik qizg’ish rang chiziqlar mavjud. Bu Murg’ob vodiysi Namozgoh VI davri sopolida uchraydigan angob pardozini eslatadi. Sopollitepa materiallarini keng ko’lamda o’rganish natijasida qator ilmiy xulosalarga kelindi. Avvalo O’zbekiston territoriyasida sun’iy sug’orishga asoslangan o’troq dehqonchilik xo’jaligining kelib chiqish tarixi yaqin ming yilga qadimiylashdi. O’zbekiston va Tojikiston territoriyalarining janubiy oblastlarini qadimgi Sharq madaniyati yoyilgan zonaga kiritish imkoni tug’ildi. Sopollitepada ipakchilik, bog’dorchilik va qorako’lchilikka doir yangi materiallar qo’lga kiritildi. Sopollitepada qazishma ishlari yakunlangach, bronza davri dehqon jamoalarining tarixini o’rganish Jarqo’tonda, Bo’stonsoy yodgorliklarida davom etdi. Hozirgi kunda Janubiy O’zbekiston territoriyasida 20 dan ortiq bronza davri yodgorliklari ochib o’rganilgan va ularning ko’pchiligida dala-tadqiqot ishlari davom etmoqda. Bular Jarqo’ton va Bo’ston, Kultepa va Mo’lali tepalar bo’lib, ular asosan Surxandaryo oblastining Sherobod, Sho’rchi zonalarida joylashgan. Bu yodgorliklarni o’rganish natijasida bu o’lka bronza asri yodgorliklarining xronologik davriy sistemasi ishlab chiqildi. Shundayqilib, yuqoridaqisqachabayonetilganqadimgidehqonjamoalariningxo’jalikvamadaniysoha daerishganyutuqlarigaqaragand, SopollimadaniyatiqadimgiSharqsvilizasiyasiningajralmasbirqismi, uningmil.avv 2 mingyillikdao’rtaAmuhavzasida, qadimgiBaqtriyayerlaridatashkiltopganyangimarkaziedi. Uninguy- joyqurilisharxitekturasi, sopollitepamaydoniningkvartallargabo’linishi, originalmudofasistemasiSopollimadaniyatiningyuksakligidandalolatberadi. Mavzu: MarkaziyOsiyoningantikdavriijtimoiy- siyosiyvamadaniyjarayonlarivadevoriynaqshsan’atinamunalariningo’rganilis hi, kompozisiyasivatematikasi Reja: 1. MarkaziyOsiyoningantikdavridagiijtimoiy-siyosiyvamadaniyjarayonlar.

14 2. Antikdavrdevoriynaqshsan’atiyodgorliklaritadqiqotinatijalari 3. ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlarikompozisiyasi. 4. Dilberjin (JanubiyBaqtriya), Buddaviyliksan’ati. QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastiriMarvdevoriyrang- tasvirlarivaularkompozisiyasi 5. AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atixususiyatlari. Tuproqqal’a, Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaular ningmazmuni.

MarkaziyOsiyoningantikdavridagiijtimoiy-siyosiyvamadaniyjarayonlar. Mahalliy, ellin, sak-yuyechji, gandxar (hind) madaniyatian’analariningqarortopishivaularningo’zarota’siri. Lokalhududlardaantikdavrime’morchiliginingshakllanishivataraqqiyoti. EskiNiso (ShimoliyParfiya) kvadratzalidevoriyrang-tasvirlariyodgorliklariningo’rganilishi. Dalvarzintepa, Xolchayon, Fayoztepa (ShimoliyBaqtriya) vaDilberjin (JanubiyBaqtriya) rang-tasvirnamunalariningo’rganilishi. So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang-tasvirlario’rganilishi. AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atinamunalarianiqlanganyodgorliklarda (Tuproqqal’a, Ko’hnaAyaz) amalgaoshirilganarxeologiktadqiqotishlari.

EskiNiso (ShimoliyParfiya) kvadratzalidevoriyrang- tasvirlarimazmunmohiyati. Ellinmadaniyatian’analarita’siri. ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlari. Ularningkompozisiyasidaellin, mahalliyvako’chmanchilargaxosalomatlarningnamoyonbo’lishi. Dilberjin (JanubiyBaqtriya) devoriyrang-tasvirnamunalariningo’zigahosxususiyatlari. KushondavriGandharamadaniyatiningta’siri. ShimoliyBaqtriyadabuddizmdininingtarqalishi. Buddaviyliksan’ati. QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastirihamdaularningbuddadinimafkurasibila nboyitilgandevoriyrangtasvirnamunalari. So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang- tasvirlarivaularkompozisiyasi. AntikdavriXorazmdevoriyrang- tasvirsan’atixususiyatlari. Tuproqqal’a, Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaularningm azmuni. XX-asrning 60-yillaridanBaxtarizamin - Toharistonxududidaboshlangankengmiqyosdagiarxeologiktadqiqotlarmazkurqadim o’lkamoddiymadaniyati, san’atitarixiningyorkinsaxifalariniochibberdi. Ayniksa, buboradatasviriysan’at - devoriysuratlartarixisohasidamuhimyutuqlarqo’lgakiritildi. ChunonchiBolaliktepa (Albaum, I960), Ajinatepa (Litvinskiy, Zeymal, 1971), QalaiKofirnigon (Litvinskiy, 1981) vaKofirkal’a (Litvinskiy, Solovyev, 1985, s. 109-118) devoriysuratlariningochiliburganilishi, ularningto’lailmiytalqiniO’rtaOsiyotasviriysan’atidaalohidaToxaristontasviriysan’a

15 tmaktabisifatidaajratilishigaasosbo’lmokda (Albaum, I960, s.218-219; Litvinskiy, 1981, s. 136). Devoriysuratlartasviriysan’atdaaloxidao’rintutib, ularmazmunanikkixil; diniyvadunyoviysuratlargaajraladilar. Diniymazmundagisuratlargaasosanibodatxonavaxilxonalarnibezabturganasarlarkiri b, ulardaavvalo, mazkurding’oyalarigamonand, shuyerdaso’nggiyillaritopilganshaxshayotigaoidtafsilotlaraksettiriladi. Saroy, qasrlarnibezabturgan, mazkurinshootegalarixayotigataalluqlihayotiymazmundagisuratlaryoxudulardidiga mosafsonaviymazmundagilavhalarbilanbezaladi. Chunonchi, AjinatepavaQalaiKofirnigondevoriysuratlaribuddadinig’oyalarinitarg’ibqilsa, BolaliktepasuratlaridaL.I.Albaumta’kidlashicha, xarikkimazmunnixamkuzatishmumkin (Albaum, 1960, s. 196-199). Ammo, Bola- liktepasuratlaridagidiniymazmuntalqinio’zvaqtidainkorqilinadivaularningrostmana dunyoviytalqinitaklifqilinadi (Pugachenkova, Rempel, 1965, 138 ye.). Ma’lumki, buddavaotashparastlikibodatxonalaridadiniymarosim - xudoyiziyofatlarilavhalariodatdagiholhisoblangan. Mazkurmarosimlararxeologikma’lumotlarbilanxamtasdiqlanadi. Chunonchi, XorazmdaJanbosqal’aibodatxonasidagiotashgoxdako’plabkishilarishtirokidagixudo yiziyofatlarimarosimitasvirlangan (Tolstov, 1948, s.98). XuddishuningdekPanjakentbirinchiibodatxonasidaxamdiniyxudoyiziyofatlartasviri nikuzatishmumkin (Yakubovskiy, 1951, s.248). Buo’rindadiniyvadunyoviymarosimlarnibir- birigauyg’unlashibketganliginiinobatgaoladiganbo’lsak, Bolaliktepatasvirlarinidunyoviymazmungayo’yishimizxammumkin (Albaum, 1960, s. 198). YanamuallifBolaliktepadasuratlixonavayronbo’lgach, uningo’rtasida 3 mbalandlikdagisupaquriladivauningustigachiqibQuyoshvaOygasig’inishgandeganfi krgahamboradi. Ma’lumki, manixeylikdinidahamasosanQuyoshvaOygasig’inishgan. Ovmanzarasilavxasibuulkatasviriysan’atidajudaqadimiylavxahisoblanib, uuzok, mezolitdavrigaboribtaqaladi. Chunonchi, Zaravutsoy gori suratlarida xam xuddi shu lavhani kuzatish mumkin . Yoxud Amudaryo xazinasida qayd qilingan milodgacha V-IVasrlarga oid jangovor qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda harakatlanayotgan otliqlar kiyik, echki va quyonni ta’qib qilmoqdalar. Mazkur tasvirni tadqiqotchilar yozma manbalarda keltirilgan mahalliy xukmdorlar o’zlarining asosiy boyliklarini ovdan tushadigan o’ljalar hisobidan bilganlar yoki "bu maqsadlar uchun katta o’rmonlar, sersuv daryo soxillarini tanlab olib, ular atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar uchun maskanlar, burjlar quradilar". Janubiy Tojikistonda Taxti Sangin shahar xarobasidan topilgan fil suyagi parchasida xam chavandozlar iщtirokida tog’ kiyiklari, yo’lbars, tulki va quyon ovi manzarasi aks ettirilgan. VII asrga oid chavandozningTOFkiyik ovi manzarasi janubiy Tojikistondagi Qofirqala shahar xarobasidan topilgan sopol taxtachada ham tasvirlanib, uchqur otdagi suvoriy yoydan kiyikka o’q otmokda. Ov manzarasi lavxasi bu ulka tasviriy san’atida juda qadimiy lavxa hisoblanib, u uzok, mezolit davriga borib taqaladi. Chunonchi,

16 Zaravutsoy gori suratlarida xam xuddi shu lavhani kuzatish mumkin . Yoxud Amudaryo xazinasida qayd qilingan milodgacha V-IVasrlarga oid jangovor qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda harakatlanayotgan otliqlar kiyik, echki va quyonni ta’qib qilmoqdalar. Mazkur tasvirni tadqiqotchilar yozma manbalarda keltirilgan mahalliy xukmdorlar o’zlarining asosiy boyliklarini ovdan tushadigan o’ljalar hisobidan bilganlar yoki "bu maqsadlar uchun katta o’rmonlar, sersuv daryo soxillarini tanlab olib, ular atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar uchun maskanlar, burjlar quradilar". Janubiy Tojikistonda Taxti Sangin shahar xarobasidan topilgan fil suyagi parchasida xam chavandozlar iщtirokida tog’ kiyiklari, yo’lbars, tulki va quyon ovi manzarasi aks ettirilgan. VII asrga oid chavandozningTOFkiyik ovi manzarasi janubiy Tojikistondagi Qofirqala shahar xarobasidan topilgan sopol taxtachada ham tasvirlanib, uchqur otdagi suvoriy yoydan kiyikka o’q otmokda. Odatda maxsi yoki yengil charm etiklar chavondozlar uchun qulay hisoblangan. Toxariston poyafzallari to’la liboslar majmuasi birgalikda yetarlicha tadqiq qilingai buyumlar qatoriga kiradi. Mazkur xududda keng tarqalgan oyoq kiyimlardan biri yumshok poshnasiz etik-mahsilar hisoblanadi. Dilberjin suratlarida kunji uzun rangli etiklar kuzatilsa, ba’zan tizzadan yukoriga ham chiqadigan malla va qora rangdagi etiklar uchraydi. Oyoqni qisib turuvchi yumshoq qora charm etiklar Bolaliktepa suratlarida yaxshi kuzatiladi. Ularning tovon va kunjida olgin to’g’achalar, qirg’oqdari esa festonlar bilan bezatilgan. Ayollar va erkaklar poyafzallari bilan bir xilda bo’lganligi tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilmokda. Charm mahsilar keyingi yillarda arxeologik izlaiishlar chog’ida xam qator yodgorliklarda qayd qilindi. Chunonchi, Urgut tumanidagi Jartepa ibodotxonasi xarobalaridagi izlanishlarda aynan shu xozirgi mahsilarga o’xshash poyafzal qoldiqdari topildi. Yana Pop tumanidagi Munchoktepa dafinasidan ham butunligicha saqlangan maxsi topildi. Panjakent otlarida xam Afrosiyob otlaridagi kabi muykalam nusxa osma bezaklar uchraydi. Shu bilan birga Panjakent ot takinchokdari ichida kungirokchalar xam kuzatiladi. Afsuski, biron bir ot ustida chavondoz gavdasi yuzlari saqlanmagai. Ma’lum belgilar bor.Xuddi shu belgilar Bolaliktepa bilan birga Kalai-Kofirnigon va Ajinatepa suratlarida xam kuzatiladi. Tasvirlardagi shaxslarning turishi, soch turmaklari va yana kator belgilari bu tasvirlarni yagona etnik guruxga ajratib, ular maxalliy axoli tasvirlari ekanligi ta’kidlanadi. Sharkiy Turkistonda Kucha voxasidagi Duldur-Agur va Subashi devoriy rangtasvirlarida, Tavka suratlaridagi ko’plab sirg’ali shaxslar tasvirlari bor. Bo’yin taqinchoqlari Afrosiyob suratlaridagi Chag’oniyon elchilari buynilarida va Bolaliktepa suratlarida (5-parcha), shuningdek sharqiy Turkistondagi Duldur-Agur rangtasvirlarida xam uchratiladi Odatda buyin munchoklari ko’krak taqinchoqlari bilan birgalikda o’rganiladi. Ko’krak taqinchoqlari yana matoga tikib xam qo’yilgan bo’lib, 3 va 23- parchalarda aynan matoga tikib kuyilgan munchoklar shodasi kuzatiladi. Suratlarda tasvirlangan taqinchoqlardai yana biri bilakuzuk bo’lib, u Tavkaning 34-parchasida ikki qatorli tillo sim tarzida o’ng qo’lga taqilgan. Shu ko’rinishdagi bilaguzuklar Bolaliktepa, Afrosiyob, Panjakent va yana sharkiy Turkistondagi kator devoriy rangtasvirlarda uchratiladi.

17 Mavzu: MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati Reja: 1.MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy- iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar. 2.Feodalme’morchiliginingqarortopishi. Saroylar, qasrlar. Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar. 3.Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi. Panjikenttasvirlarivaularningmazmun-mohiyati. Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri. Varaxshadevoriyrang-tasvirlari. Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik. 4.Bolaliktepadevoriyrang-tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi. 5.Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari.

MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy- iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar. Ilko’rtaasrlardavriyeregaligimunosabatlariningshakllanishi. Feodalme’morchiliginingqarortopishi. Saroylar, qasrlar. Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar. Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi. Panjikenttasvirlarivaularningmazmun- mohiyati. Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri. Varaxshadevoriyrang- tasvirlari. Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik. Bolaliktepadevoriyrang- tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi. Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari. Qal’ai-Qahqaha (Bunjikat) tasvirlari. Bunjikattasvirlarirealizmvaafsonaviylikningmujassamlanishi. MarkaziyOsiyoningArabxalifaligitomonidanbosibolinishivadevoriynaqshsan’atigas albiyta’siri.

So’g’d, xususan, Quyi Zarafshon vohasida shaharsozlik madaniyatini o’rganishda Varaxsha yodgorligining ham muhim o’rni bor. Bu yodgorlik Buxoro shahridn 40 km shimoliy-g’rbiy tomonda Dashti Urganji ko’lining qadimgi Rajfandun vohasida joylashgan. Bu hududda arxeologik tadqiqot ishlarini 1937-39 yillari V.A.SHishkin olib borgan. Keyingi tadqiqot ishlari 1947-54 yillarida V.A.SHishkin rahbarligidaga arxeologik ekspeditsiya tomonidan davom ettirilgan. Xususan, V.A.SHishkin Varaxsha shahar harobasini o’rgangan . Shuningdek, mazkur yodgorlikda 1975-77 yillari A.Muhammadjonov, 1977-79 yillri O.V.Obel’chenko, 1987-1990 yillari G.V.SHishkina kabi arxeologlar tadqiqot ishlarini olib borishgan. Shu tadqiqotlar asosida maydoni 9 gektar va balandligi 10-20 metrli ulkan tepalik ko’rinishida bo’lgan Varaxsha yodgorligi tadqiq etilgan. V.A.SHishkin, A.Muhammadjonovlar tadqiqoticha mil.avv. II asrlarda bir-biriga tutushgan bir nechta istehkomli qishloq tarzida bu yodgorlik qad ko’targan. Arxeologik qazishmalr natijasida yodgorlikning shimoliy-g’arbida tashqi devor hamda yarim doira shakldagi burji topilgan. Devorning qalinligi 1,8- 1,9 metr bo’lib, devor hajmi 37x41x10 sm li xom g’ishtdan ko’tarilgan. Devor va burjlarda poykansimon nishon tuynuklari ( ichki tomoni 38-40 sm, tashqarisi 75- 80sm, kengligi 20-22 sm) ochilgan. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, mil.avv. 2-1 va

18 milodiy 1-2 asrlarda Varaxsha va uning atrofida hyot, madaniyat gullagan. Milodiy 3-4 asrlarga kelib tadqiqotlar ko’rsatishiicha, Varaxshada taraqqiyot tanazzulga uchragan. Lekin, 5 asrda Varaxsha yana qayta tiklangan. Hatto, Buxoro hukmdorlari- Buxorxudotlrning qarargohiga aylangan. Shu davrda Varaxsha atrofi mustahkam devor bilan o’ralgan. Varaxshaning janubiy qismida V.A.SHishkin, A.Muhammadjonov, O.V.Obel’chenkolar tadqiqotida ark topilib o’rganilgan. Varaxsha yodgorligi arxeologik jihatdan yaxshi tadqiq etilgan. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, Varaxsha 8- 10 asrlarda ayniqsa obod bo’lgan. A.Muhammadjonovning ko’rsatishicha, Varaxsha va uning atrofi 12 ta kanal bilan sug’orilgan. Rajfandun vohasidagi eng yirik va markaziy shahar qal`alaridn biriga aylangan. Varaxsha shahri to’g’risida Istaxriy, Ibn Havqal kabi tarixchilar muhim m`lumotlar berishgan. Sababi, Buxoro va Xorazm oralig’ida joylashgan Varaxsha orqali savdo karvon o’tgan. Har 15 kunda Varaxshada bir kunlik , har yilning oxirida 20 kunlik bozor sayli ya`ni dehqonlar sayli o’tkazilgan deb tarixchi Narshaxiy ma`lumot qoldirgan (Narshaxiy 1966). Arxeologik tadqiqotlarda Varaxsha Baxorxudotlar qarorgohiga aylangach, yanada yirik shahar bo’lgan. Uning maydoni 11-12 gektar, eniga 6 km dan ziyod bo’lgan. Tarixiy manbalar va arxeologik manbalr ko’rsatishicha, Varaxsha shahrida 12 asrda tarixiy taraqqiyot noma`lum sabablarga ko’ra to’xtagan. Varaxsha shahrida arxeologik tadqiqotlar natijasida me`morchilik tarixi yaxshi o’rganilgan.Xususan, V.A.SHishkin kvadrat shakldagi yirik xom g’ishtlardan qurilgan imoratlar to’g’risida ma`lumotlar beradi. Shu g’ishtlardan qo’sh minora tarzida o’rab chiqilgan tag kursi(balandligi 15 m) larning birida podshoh saroyi, ikkinchisida soqchixonali darvozaxona binosi qurilgan. Arkning sharqiy qismida tomi ravoqsimon gumbaz tarzida yopilgan uzun yo’laksimon xonalar mavjud bo’lgan. Arkning markazida janubiy tomoni mudofaa devoriga ulashgan. Hukmdorning saroyi sharqiy (11,5x17 m) va g’arbiy (6,6x7,25 m) mehmonxona hamda qizilxona (zal) (8,5x12 m) lardan iborat bo’lgan. Saroy g’arb tomondan 3 ravoqli ganchkori ustunlar o’rnatilgan hashamatli peshayvon bilan o’ralgan. Mehmonxonalar arxeologik jihatdan to’liq qazilgan va ma`lum bo’ldiki xona devorlari mayda somonli loy suvoq qilingan ustida yupqa ganch suvoq qilingan. Uning ustiga devoriy rasmlar qizil, sariq, kulrang, pushti kabi bo’yoqlar bilan bezatilgan. Varaxsha devoriy sur`atlari xuddi Afrosiyob, Panjikent, Bolaliktepa kabi yodgorliklar devoriy rasmlariga o’xshash. Varaxsha devoriy rasmlarda fil mingan shahzoda va chokarlarning oldi va ortdan chovut solgan qoplonlar bilan olushuvi, qayrilib nishonga kamondan o’q uzayotgan ot ustidagi chavondoz, qanotli tuya shakldagi oltin taxtda o’tirgan hukmdor tasvirlangan. SHarqiy mehmonxona devorida tiz cho’kib, qo’lida qadah tutgan malika, belida shamshir, bir qo’lida qisqich ushlagan podshoh, o’rtada vazasimon otashgohda yonib turgan muqaddas olov, otashgohdan o’ngda beliga xanjar taqilgan shahzodaning tiz cho’kib ibodat qilayotgan tasviri yoki sovut va dobulg’a kiygan, qo’llarida nayza, qalqon ushlagan suvoriylarning jang qilayotgan hamda to’qayzorlarda ov manzarasi yuksak mahorat bilan tasvirlangan.

19 YOdgorlikning janubiy qismidagi imoratlar 2 qavatli bo’lib, 2- qavati xonalari ganchkori naqshlar bilan bezatilgan. Bu ganch suvoqlari ustiga hovuzda suzib yurgan baliqlar, elkasidan o’q egan arxar, elib borayotgan jayran, bedanalar, ayol boshli baxt qushi- xumo, hamlaga tayyorlanayotgan ajdarho, taqimiga sadoq bog’lagan suvoriylar tasvirlari solingan. Umuman olganda, arxeologik tadqiqotlar natijasida Varaxsha yodgorligi mil.avv. 2 asrdan e`tiboran paydo bo’lgan yodgorlik hisoblanadi va unda hayot to milodiy 12 asrgacha bo’lgan. Panjakent yodgorligi. Zarafshon daryosi yuqori oqimida Samarqand shahridan 68 km lar chamasi janubiy- sharqda joylashgan. Panjakent shahar xarobalari maydoni 13,5 gektar bo’lib, shahriston, o’xandis, rabot va qabristondan iborat. Bu yodgorlik dastlab 1938-40 yillarda arxeolog V.R.CHeylitko tekshirgan. SHahar xarobalari muntazam o’rganishni A.YU.YAkubovskiy 1946 yildan boshlab berdi, 1953 yildan tekshirish ishlarini A.M.Belenitskiy davom ettiradi. SHahristondan ko’p ko’cha tarmoqlari, xom g’isht va paxsadan qurilgan 2 qavatli ayvonli turar joy binolari, hunarmandchilik ustaxonalari va do’konlar qoldig’i topildi. SHahriston markazida 5-7 asrlarga oid ibodatxona ko’rinishida 2 ta bino bo’lgan. Shahar devoridan g’arbda uch qavat istehkom bilan o’ralgan qo’handiz joylashgan. SHahardan sharqda esa 2 qavatli uyli hovlilar bo’lgan. Qo’handizda qamal vaqtida yashashga mo’ljallangan mustahkam minora va hokim saroyi joylashgan. Arxeologik qazishlar jarayonida Panjakentdan bir necha ming jez va kumush tanga topilgan. Bulardan Panjakentda zarb qilingan so’g’d tangalari alohida qimmatga ega. Sopol parchalariga so’g’d tilida va kamdan-kam arab tilida tush’-siyohda yozuvlar bitilgan. Ko’pchiligi yong’in paytida kuyib ketgan sopol haykallar, o’yib ishlangan yog’och shakllar, shuningdek, har xil mazmundagi manzaralar tasviri va naqshgul solingan yog’och g’o’lalar topildi. Ayniqsa, devorlarga ishlangan rasmlarda- oqsuyaklar bazmlari, diniy marosimlar, ov, janglar manzaralari va mifologik shakllar tasvirlangan. SHahar 5-8 asrlar o’rtalarida ravnaq topgan, 8 asrning 1- choragida shaharni arab bosqinchilari vayron qilgan. 8 asrning 2-yarmida Panjakent butunlay xarobaga aylanib, aholi yashamagan. Qadimgi Panjakent asosida muzey- qo’riqxona tashkil etilgan. Qadimgi So’g’d, xususan Zarafshon vohsi qadimgi shaharsozligi tarixini o’rganishda Buxoro shahrini arxeologik jihatdan o’rganilishi tadqiqotlari natijalari ham muhim ahamiyatga ega. Keyingi yillar maboyinida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Buxoro shahrining 2500 yilligi yubileyi nishonlandi. Arxeologik taqiqotlar ko’rsatishicha, mil.avv. 1 ming yillik boshlaridan Buxoro vohasida sug’orma dehqonchilikka asoslangan madaniyatlar yuzaga kela boshladi. Demakkim, dastlabki obod qishloqlar paydo bo’laboshladi va shu qishloqlar zamirida asta-sekin shaharsozlik madaniyati paydo bo’ldi. O’tgan asr 70-yillarida Buxoro shahrining eski shahar qismida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida qalinligi 20 metrgacha borgan madaniy qatlam o’rganildi.Mir arab madrasasi yaqinida arxeologik qazishmalr olib borilib, bino yaqinida torf qatlami 7,5 metrgacha borganligi bilan Buxoro shaxri Zarafshonning qirg’og’i bo’ylab vujudga kelgan qishloqlar asosida shakllanganligi ma`lum bo’ldi. Bu erdan topilgan sopol idishlar Buxoro tarixini mil.avv I ming yillikning

20 3-chi choragida shakllana boshlaganini ko’rsatdi. SHuningdek, sopol idishlar mil.avv V asrga oidligi aniqlandi. Umuman olganda, shaharning qadimgi tarixini o’rganishda 18,5 metr chuqurlikgacha bo’lgan joyda ikkita paxsa devori qoldig’i topildi. Ular qadimgi mudofaa devori xarobalari bo’lib, milodiy biri IV-V asrlarga, ikkinchisi mil.avv. IV-III asrlarga oid bo’lib chiqdi. Arxeologik tadqiqotlarda qo’lga kiritilgn ashyolarga asoslanib, Zarafshon quyi oqimida mil.avv. 2 minginchi yil oxirlarida sinchli yarim er to’lalardan iborat qishloqlar paydo bo’lgan. Mil.avv. 4- asrlarda Buxoro arki qurilgan hudud baland mudofa devori va keng handaq bilan o’rab olinib, uning etagida 3 ta mustahkamlangan manzilgoh joylashgan. Shulardan biri, Buxoro hisoblanib, uchalasi birlashuvi bilan Buxoro shahri vujudga kelgan. Buxoroni arxeologik jihatdan o’rganish ishlari o’tgan asr 70- 80 yillarida O’zbekiston FA Arxeologiya instituti maxsus arxeologik otryadi A.R.Muhammadjonov, I.Axrorov,J.Mirzaaxmedov, Sh.Odilov kabi olimlar tomonidan amalga oshirilgan. Shaharning yoshini aniqlsh uchun Buxoro vohsi miqyosida Poykent, Qo’rg’oni Vardonze, Romitan,Varaxsha, Xoja Bo’ston, Qo’zi Montepa, Oqsochtepa kabi arxeologik yodgorliklarda qazishmlar olib bordi. Konimex tumanidan mil.avv.6-5 asrlarga oid CHordar, Qumrabod, Arabonda shuningdek, Qalqonota kabi yodgorliklar tadqiqotlari natijalari hisobga olindi. Buxoro shahrini arxeologik jihatdan o’rganishda dastlab A.R.Muhammadjonov, I.Axrorovlar izlanishlar olib borishdi keyingi tadqiqotlar esa J.Mirzaaxmedov, SH.Odilov tomonidan amalga oshirilgan. Qadimgi So’g’diyona SHarqnig eng yirik tarixiy o’lkalaridan biri hisoblanadi. So’g’diyonaning poytaxti bo’lgan Samarqand qadim- qadimlardanoq muhim siyosiy, madaniy va iqtisodiy markaz vazifasini bajarib kelgan. Tarixiy manbalarda Samarqand atrofida bir necha kichik, ammo muqim shaxarchalar bo’lganligi aytilgan. Shunday shaxarchalardan biri Darg’om kanalining chap ( janubiy) qirg’og’ida , Samarqanddan 12 km uzoqlikda joylashgan Kofir qal`adir. 16 ga maydoni egallagan ushbu yodgorlik uch qismdan : ark, shaxriston va raboddan iboratdir, shaxar arki mustaxkam mudofaa devori hamda chuqur xandak bilan o’ralgan. Bundan tashqari, ark bilan shaxriston qo’shimcha ravishda yana bir mudofaa devori bilan himoyalangan. Shaxarning rabot qismi janub tomonda joylashgan, afsuski, keyingi yillardagi er o’zlashtirilishi tufayli yodgorlikning bu qismi vayron qilingan. 20 asrning 20-50 yillarida Kofir qal`ada kichik xajmdagi tadqiqotlar olib borilganligi ma`lum. 1992 yili Kofir qa`la arkining janubiy tomonida o’tkazilgan qazishmalar natijasida arkka kiradigan yagona darvozaning o’rni ochildi. 2001 yilga kelib Kofir qal`ada O’zbekiston – Italiya qo’shma ekspeditsiyasi ish boshladi . Qo’shma espeditsiya a`zolari 1991-1992 yillarda ochilgan maydonni kengaytirishga qaror qildilar. 11x10 metr qajmdagi maydonda o’tkazilgan qazishmalar natijasida ayvonning bir qismi ochildi. Ayvonning janubiy tomonida paxsadan supa qilingan bo’lib supaning usti samonli suvoq qilingandir. Qazishmalar natijasida poldan ustunning tagkurslari topildi. Tagkurslar yog’ochdan qilingan bo’lib hajmi 50x50 santimetrdir. Ochilgan maydonning ichi chala yongan yog’och, suyak, sopol va kul qoldiqlardan iborat. Chala yongan yog’ochlarda o’ymakorlik naqshlarining izlari saqlangan. Qazishmalar jarayonida

21 bu erdan 294 dona bo’lla- muhrlar topildi. 2002 yilgi qazishmalar paytida yana 115 dona bo’lla topildi va ularning umumiy 409 taga etdi. Bo’lla- muhrlar muhim arxeologik topilmalar sirasiga kirganligi uchun ular qaqida biroz to’xtalmoq lozimdir. Bo’lla-hukumdorlar yoki zadogonlarnining shaxsiy muhrlarini anglatadi va xildagi topilmalar juda kam uchraydi. Kofirqal`a bo’llalari yaxshi pishitilgan xom loydan yasalgan bo’lib, dumoloq yoki cho’zinchoq shaklga egadir. Bo’llalarning diametri 1,5-3 santimetr, balandligi esa 1-1,3 santimetrni tashkil etadi. Bo’llalarning sirtiga har xil tasvirlar tushirilgan bo’lib, orqasida esa ipdan qolgan izlar bor. Odatda biror bir muhim hujjat yoki maktub bitilgan qog’oz dumaloq qilib o’ralib, uning bir necha joydan teshilib ip o’tkazilgan, so’ngra ipning uchiga xom loy yopishtirilib, muhr bosilgan. Maktubni ochib o’qish uchun esa ipni kesish lozim bo’lgan. Kofir kal`adan topilgan bo’llalar olovda yondirilganligi uchun ularning ko’pchiligi qorayib qolgan. Topilgan bo’llalarning syujetlariga qarab uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh antropomorf syujetga ega, ikkinchi guruh zoomorf syujetga ega, uchinchi guruh esa tamg’a yoki har xil belgilarga ega bo’lgan bo’llalarni kiritishimiz mumkin. Bo’llalar orasida antropomorf syujetga ega bo’lganlari ko’pchilikni tashkil etadi. Bu bo’llalardagi odamlarning boshlari profilda (yon tomondan) aks ettirilgan. Ayrim bo’llalarda tasvirlangan odamlarning mo’ylovlari va uzun soqollari yaqqol ko’rinib turibdi. Shuningdek, bo’llalarda ayolar ham tasvirlangan bo’lib, ularning bo’yinlarida munchoqlari bor. Zoomorf syujetga ega bo’lgan bo’llalarda har xil hayvonlar, qushlar tasvirlangan bo’lib, bu hayvonlarning barchasi O’rta Osiyo hududida qadimdan yashab kelayotganligi tadqiqotlarda aniqlangan. Uchinchi guruhga mansub bo’lgan bo’llalarda tamg’alar va boshqa belgilar aks ettirilgan bo’lib, bu tamg’alar ilk o’rta asrlarga oid so’g’d tangalarida ham uchraydi. Kofirqal’adan topilgan bo’llalarning tahlili shuni ko’rsatadiki, Bu bo’llalar Samarqandga Tohoriston, Afg’oniston, eron, Buxoro va Qashqadaryodan keltirilgan bo’lib, ular eramizning 7-8 asrlariga mansubdir. Ayrim bo’llalarda boshiga toj kiygan podshohlar tasvirlangan. Odamlar tasvirlangan ko’pchilik bo’llalarda yozuvlar mavjud. Bu mo’llalar o’z mazmun mohiyotiga ko’ra o’tmish tariximiz, boy madaniy merosimizni o’rganishda ho’ziga xos manba sanaladi. Xullas, Kofirqal`a yodgorligi joylanishi, mudofaa tarmoqlarining mukammalligi va bu erdan katta miqdorda bo’llalarning topilishi faktlari haqiqatdan ham Samarqand podsholarining yozgi saroyi Kofirqal`ada bo’lganligini tasdiqlaydi. Kofirqal`a arablar bosqini tufayli vayron bo’lib ketgan. Lekin, bu yodgorlik Vatanimizning antik va ilk o’rta asr davri tarixi, madaniyatini o’rganishda o’ziga xos manba bo’lib hisoblanadi.

TAVKADEVORIYSURATLARININGMAZMUN, MOHIYoTI. XX-asrning 60-yillaridanBaxtarizamin - Toharistonxududidaboshlangankengmiqyosdagiarxeologiktadqiqotlarmazkurqadim ulkamoddiymadaniyati, san’atitarixiningyorkinsaxifalariniochibberdi. Ayniksa, buboradatasviriysan’at - devoriysuratlartarixisohasidamuhimyutuqlarqo’lgakiritildi. ChunonchiBolaliktepa (Albaum, I960), Ajinatepa (Litvinskiy, Zeymal, 1971), QalaiKofirnigon

22 (Litvinskiy, 1981) vaKofirkal’a (Litvinskiy, Solovyev, 1985, s. 109-118) devoriysuratlariningochiliburganilishi, ularningto’lailmiytalqiniO’rtaOsiyotasviriysan’atidaalohidaToxaristontasviriysan’a tmaktabisifatidaajratilishigaasosbo’lmokda (Albaum, I960, s.218-219; Litvinskiy, 1981, s. 136). Devoriysuratlartasviriysan’atdaaloxidao’rintutib, ularmazmunanikkixil; diniyvadunyoviysuratlargaajraladilar. Diniymazmundagisuratlargaasosanibodatxonavaxilxonalarnibezabturganasarlarkiri b, ulardaavvalo, mazkurding’oyalarigamonand, shuyerdaso’nggiyillaritopilganshaxshayotigaoidtafsilotlaraksettiriladi. Saroy, qasrlarnibezabturgan, mazkurinshootegalarixayotigataalluqlihayotiymazmundagisuratlaryoxudulardidiga mosafsonaviymazmundagilavhalarbilanbezaladi. Chunonchi, AjinatepavaQalaiKofirnigondevoriysuratlaribuddadinig’oyalarinitarg’ibqilsa, BolaliktepasuratlaridaL.I.Albaumta’kidlashicha, xarikkimazmunnixamkuzatishmumkin (Albaum, 1960, s. 196-199). Ammo, Bola- liktepasuratlaridagidiniymazmuntalqinio’zvaqtidainkorqilinadivaularningrostmana dunyoviytalqinitaklifqilinadi (Pugachenkova, Rempel, 1965, 138 ye.). Ma’lumki, buddavaotashparastlikibodatxonalaridadiniymarosim - xudoyiziyofatlarilavhalariodatdagiholhisoblangan. Mazkurmarosimlararxeologikma’lumotlarbilanxamtasdiqlanadi. Chunonchi, XorazmdaJanbosqal’aibodatxonasidagiotashgoxdako’plabkishilarishtirokidagixudo yiziyofatlarimarosimitasvirlangan (Tolstov, 1948, s.98). XuddishuningdekPanjakentbirinchiibodatxonasidaxamdiniyxudoyiziyofatlartasviri nikuzatishmumkin (Yakubovskiy, 1951, s.248). Buo’rindadiniyvadunyoviymarosimlarnibir- birigauyg’unlashibketganliginiinobatgaoladiganbo’lsak, Bolaliktepatasvirlarinidunyoviymazmungayo’yishimizxammumkin (Albaum, 1960, s. 198). YanamuallifBolaliktepadasuratlixonavayronbo’lgach, uningo’rtasida 3 mbalandlikdagisupaquriladivauningustigachiqibQuyoshvaOygasig’inishgandeganfi krgahamboradi. Ma’lumki, manixeylikdinidahamasosanQuyoshvaOygasig’inishgan. Ilko’rtaasrlardaMarkaziyOsiyotasviriysan’atidadevoriysuratlaralohidao’ringaega. Ma’lumki, Tavka devoriy suratlarining birinchi qatorida ov manzarasi aks ettirilgan. O’rta otlik suvoriylarniig, mazkur mintakada o’z vaqtida keng tarqalgan ohular (jayronlar) ovi tasvirlangan. Janubiy Xisor tog’tizmalariga kiruvchi Kuxitang tog’larida yaqin- yaqinlargacha ohu-kiyik ovi ovchilar o’rtasida yuqori martaba hisoblanib, xar qanday ovchi bu yumushga qo’l urolmagan. U xayvon o’zi esa nihoyatda hushyor, sergak bo’lib, uni ovlashning uziga xos kiyinchiliklari bulgan. Ov manzarasi lavxasi bu ulka tasviriy san’atida juda qadimiy lavxa hisoblanib, u uzok, mezolit davriga borib taqaladi. Chunonchi, Zaravutsoy gori suratlarida xam xuddi shu lavhani kuzatish mumkin . Yoxud Amudaryo xazinasida qayd qilingan milodgacha V-IVasrlarga oid jangovor qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda harakatlanayotgan otliqlar kiyik, echki va quyonni ta’qib qilmoqdalar. Mazkur tasvirni tadqiqotchilar yozma

23 manbalarda keltirilgan mahalliy xukmdorlar o’zlarining asosiy boyliklarini ovdan tushadigan o’ljalar hisobidan bilganlar yoki "bu maqsadlar uchun katta o’rmonlar, sersuv daryo soxillarini tanlab olib, ular atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar uchun maskanlar, burjlar quradilar". Janubiy Tojikistonda Taxti Sangin shahar xarobasidan topilgan fil suyagi parchasida xam chavandozlar iщtirokida tog’ kiyiklari, yo’lbars, tulki va quyon ovi manzarasi aks ettirilgan. VII asrga oid chavandozningTOFkiyik ovi manzarasi janubiy Tojikistondagi Qofirqala shahar xarobasidan topilgan sopol taxtachada ham tasvirlanib, uchqur otdagi suvoriy yoydan kiyikka o’q otmokda. Varaxsha saroyidan topilgan X asrga oid surat parchasida chavandozning orqaga o’girilgan xolda kamondan otayotgan xolati tasvirlangan bo’lib, bu manzara Sug’dning ilk o’rta asrlar tasviriy sa’natiga xos lavxa hisoblanadi . Otlardan Tavka tasvirlaridagi singari orqaga kayrilib otishni K.Aleksandriyskiy, aynan saklar usuli desa, Elian bu usulni parfiyaliklarga tegishli deb ko’rsatadi. Xuddi shu turishda, orqaga qayrilib otayotgan holda Shopurning ovdagi tasvirida ham kuzatish mumkin. Umuman ovda suvoriyning orqaga o’girilib o’ljaga o’k, otishi har tomonlama qulaylikka ega bo’lgan. Bunda avvalo, uzoklashayotgan nishonga emas yaqinlashayotgan nishonga otish o’ljaning naqdligini ko’rsatgan. Panjakent ilk ov manzarasida otliq ov itlari xamroxligida yetti boshli bo’rini ta’kib qilishi tasvirlangan bo’lsa, so’nggi yillardagi kashfiyotlarda bevosita Tavka manzaralariga monand ov tasviri kuzatilib, unda chavondozlarning tog’ kiyiklarini ta’qib qilishi aks ettirilgan. Yana so’nggi yillarda Urgut tumanidagi Jartepa II zardushtiylik ibodotxonasi xarobalaridan xam aynan Tavka ovi manzaralariga mos ov tasviri lavhalari ochildi. Unda uch otliqni tog’ echkilari va qoplon ovi manzarasi aks ettirilgan . Xudsi shuiingdek Qo’shrobod rayonidagi Ko’rkamtepa shaxar xarobasidan topilgan suyak parchalarida ham shu suvoriylarning kiyik ovi manzarasini kuzatish mumkin. Chelak tumanida topilgan sosoniylar va eftalilar kumush kosalaridagi hamda Ermitaj va Britaniya muzeylarida saqlanayotgan shu xildagi idishlarda ham ov manzarasi tasvirini uchratish mumkin. Ermitajda saqlanayotgan kumush laganda ham huddi shu mazmundan ov manzarasini kuzatish mumkin. So’nggi sosoniylar davrida Eronda shaxanshoh Varaxran V qaxramonliklari to’g’risida qissa yaratilib, undan lavha tasviri laganga tushirilgan: Baxromning ohu ovi manzarasini aks ettirgan bu tasvirda, hissa bo’yicha, Baxrom o’z sevgilisi Ozoda iltimosiga ko’ra urg’ochi oxuni takaga, taka oxuni urg’ochiga aylantirib ko’yadi. Bu lavxa boshqa qator qahramonliklari bilan birga X asrda buyuk Eron shoiri va mutafakkiri Firdavsiyning mashhur "Shoxnoma" asaridan o’rin oladi, hamda eng keng tarqalgan lavhalardan biri bo’lib, tasviriy san’atda ham munosib o’rinda turadi. Ov manzarasi Markaziy Osiyo, umuman sharq tasviriy san’atida ulug’ ajdodlari ruhi timsoli bilan bog’langan, Ovdagi yutuq urushdagi g’alabaga qiyoslangan. Ma’lumki, sosoniy o’ymakorlik san’ati shimoliy Toxariston tasviriy san’atiga qattik, ta’sir ko’rsatgan. Chunonchi, Toxariston rassomlari ov manzarasini shohlarni ulug’lash emas, xalq o’rtasida ommaviy bo’lgan shoh- ovchining buddaviy bo’lishi aqidasiga lavxa deb qaralgan. Tasviriy san’atda suvoriylarning kiyik ovi lavhasi eng keng tarqalgan mavzulardan biri hisoblanib, yaqin sharq miniatyuralarida unga keng o’rin berilgan. Unda afsonaviy shaxslar

24 qahramonliklarni tasvirlash nixoyatda keng tarkalgan. VIII asrga oid Suriyadagi qasr al-Xayrda topilgan devoriy suratda otliq ovchining yovvoyi hayvonlar ovi manzarasini kuzatish mumkin. XIII asrga oid sosoniylar an’anasida tayyorlangan kumush laganda ham yuqoridagi lavxaning yana bir ko’rinishini kuzatish mumkin. Unda Baxrom Gurning Ozoda iltimosini bajarish lavxasi, ya’ni ov tuyasida kiyiklar ovi aks ettirilgan. Mazkur afsonada aytilishicha, Baxrom Gur yoy o’qi bilan kiyikni qulog’ini qashishga majbur qiladi so’ngra esa qulog’i, oyogi va yelkasini bir o’q bilan tikib ko’yadi. Suratchi shu tarzda Baxrom Gurning nixoyatda epchil ovchiligini kursatmoqchi bo’lgan. Biz uchun ushbu tasvirning e’tiborli tomoni shundaki, mazkur lavhada ham to’rtta kiyik tasviri bo’lib, ulardan biri yaralanib yiqilgan holatda tasvirlangan kiyiklar barcha belgilari bilan Tavka kiyik tasvirlariga nixoyatda yaqindir. Ov manzaralari yuqorida kayd qilganimizdek, sharq miniatyuralarida ham o’ziga hos o’ringa ega, ya’ni XV asrda yaratilgan va xozirda kuplab tortishuvlar asosida Movorounnaxr voxalari manzarasiga qiyoslanayotgan "Tog’dagi ov" miniatyurasida ham suvoriylarning kiyik va yo’lbars ovi manzarasini kuzatish mumkin. Panjikentdagi sug’d devoriy suratlarining ochilishi munosabati bilan tadqiqotchilar tomonidan musulmonlikkacha bo’lgan badiiy an’analarining o’rta asr miniatyuralarida yana takrorlanishini ko’rsatgan edilar. Panjakent devoriy suratlarida afsonaviy qahramonliklar lavhalarini aks ettirilishi, ya’ni Firdavsiyning "Shohnoma"sidagi Siyovush, Rustam obrazlari bevosita o’rta asr miniatyuralarida ham uchraydi. Tavka suratlarida ham aynan, o’rta asr miniatyuralarida keng tarqalgan suvoriylarning ov manzarasini kuzatish mumkin. Ot va kiyik totemlarining o’rta asrlarda Markaziy Osiyoda tarqalishi juda keng o’rganilgan muammolardan biri hisoblanib bizning mazkur mavzuga to’xtalishimizga asos yo’q- Shunday bo’lsada, Zardushtiylarning shoh kitobi "Avesto"da keltirilishicha, Vaxram yovvoyi qo’y holatida ko’rinsa, ba’zida yovvoyiTOFechkisi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Panjakent arki saroyidagi tasvirlarda beshta qo’y kuzatilsada, B.I.Marshak ta’kidlashicha, amalda ular uchta bo’lgan. Yoxud dastlab ularning yugurib kelayotgan xolati tasvirlanib, so’ngra esa kuylarning ikkitasini yiqilgan holatida ham tasvirlashgan .Bu xolat bilan hisoblaganda Tavka ohulari va otlari soni ham kamayadi. Biz uchun muhimi, amaldagi ohular soni ko’plab san’at yodgorliklarida bir hil ya’ni turtta tasvirlangan. Bu turt sonining ilohiy mazmuniga ishora bo’lishi ham mumkin. Yana ohular to’g’risida fikr yuritadigan bo’lsak, Tan imperiyasi saroyiga «Rim»dan Toxariston vositachiligida ohular yuborilgan. Bizning nazarimizda, bu ohular aynan O’rta Osiyo ohulari bo’lishi mumkin. Endi suratlardagi shaxslar liboslari, taqinchoqlari va ot buyum jabduqlari, taqinchoqlarining har biriga alohida to’xtalishga harakat kilamiz. Yana imkoniyat darajasidan kelib chiqib, ularning taxlilini ham keltiramiz. Suratlar tahlili. Dastlab suratlarning bevosita devorda saqlanib qolgan birinchi qator manzaralarini kuzatar ekanmiz, avvalo ko’zga tashlanadigani shundan iboratki, suratlar bor-yo’g’i uch devorda qisman saqlanib qolgan. Xona tuzilishiga e’tibor beradigan bo’lsak, suratlar barcha devorlarda bo’lgan degan fikr paydo bo’ladi. Shimoli-g’arbiy devordagi yomon saqlangan suratlarda faqat otliq va

25 quyon tasviri kuzatiladi. Asosiy suratlar majmuasiii shimoli-sharqiy devorda kuzatish mumkin. Mazkur manzarada asosiy o’rinda tabiiyki otlar turadi. Otlar yaqin sharq tasviriy san’atida eng sevimli va keng tarqalgan obrazlardan biri hisoblanadi. Saqlanib qolgan tasvirlardagi otlarning umumiy soni oltita, ammo yuqoridagi tasvirlar xona devorlarining barchasida bo’lgan degan fikrdan kelib chiqadigan bo’lsak ular soni yanada ko’payishi shubhasizdir. Diqqatga sazavor tomoni shuidaki, barcha oltita ot ham obrazli qilib ta’riflaganda yeldek uchib ketayotgan holatda tasvirlangan. Miloddan avvalgi II asr 20- yillarida O’rta Osiyoda bo’lgan Chin sayyoxi va elchisi Chjan-Szyan Farg’ona uchqur arg’umoklari to’g’risida to’xtalib, ular naslini samoviy deb ko’rsatadi. A.N.Bernshtam mazkur arg’umoklarni Aravon qoya toshlaridagi arg’umoqlar bilan bog’laydi. Be’jiz Afrosiyob suratlarida Samarkand shoxiga tilla rang ot tuhfa qilib borayotgan Chag’oniyon elchilari tasvirlanmagan bo’lsa kerak. Bu otlar xushbichim qomati, chiroyli boshi, ingichka silliq oyoqlari bilan tasvirlardagi sosoniylar otlaridan farq qiladi. So’nggi yillarda Afrosiyob suratlarining janubiy lavxasi mazmuni to’g’risida, uning mashhur xatida malumot bo’lishiga karamasdan, B.I.Marshak tomonidan bu devor suratlari ajdodlar ruhiga sig’inish lavxasi deb talqin qilingan.

Muhimi, Tavka otlari singari bejirim, xushomat va tilla rang ot tasvirini Afrosiyob suratlarida uchratilishidir. Ot dumlarining suratlarda aks ettirilish tarzida xam ularning katta tezlikdagi xarakati xolatini kuzatish mumkin. Tasvirlardagi olti otdan uchtasida ularning dumlari kisman saqdanib kolgan. Unda dum o’rtasidan uchta tuguncha ko’rinishida bog’lab qo’yilgan. Shu tarzdagi ot dumlari tasvirini aynan Afrosiyob suratlaridagi Chagoniyon elchilari otlarida kuzatish mumkin. Dikkatga sazavor tomoni shundaki, Afrosiyob suratlaridagi boshka ot tasvirlarida ot dumlari xalqa, tuguncha va bantik tarzida bog’lab qo’yilgan. Panjakent tulporlari dumlari ko’rinishidan Tavka va Afrosiyob otlari dumlari holatiga yaqin bo’lsada, ular asosan ayol sochlar singari chiroyli qilib o’rib qo’yilgan, ularda tugun bantik va bog’lab qo’yishlar mutlaqo uchratilmaydi. Amudaryo xazinasida qayd qilingan idishdagi ot tasvirida ham ot dumi xalqa qilib bog’lab qo’yilgan. 26 Aynan shu tarzda xalqa-bantik qilib ot dumlarining bog’lab qo’yilishi sosoniy kumush idishlaridagi ot tasvirlarida ham uchratiladi Avvalo chavondoz a’zolaridan tasvirlarda sakdangani, ularning oyoqlari bo’lib, ular silliq charm maxsilarda tasvirlangan. Maxsilar shaklan hozirgi mahsilarga nixoyatda yaqin bo’lib, ko’nji tizzaga yetmaydi. Aynan shu shakldagi mahsilar Afrosiyob va Panjakent suratlaridagi suvoriylar oyog’ida xam ko’plab uchratilad. Afrosiyob tasvirlaridagi etik-mahsilar ayollar uchun ko’nji kalta bo’lsa, erkaklar uchun ko’nji biroz uzunroq bo’lganligini kuzatish mumkin. Tog’li aholi poyafzali Afrosiyob suratlarida past tovonigacha bo’lsa, uchi yukoriga qayrilgan tagi qattiq, xozirgi Pomir oyoq kiyimlari singari bo’lgan. Shuningdek, Panjakent suratlarida poyafzallar erkaklar va ayollar uchun deyarli bir xil bo’lib, ular yumshok charm etik- mahsilardir. Yana Panjakentda sport poyafzallari xam uchraydi. Odatda maxsi yoki yengil charm etiklar chavondozlar uchun qulay hisoblangan. Toxariston poyafzallari to’la liboslar majmuasi birgalikda yetarlicha tadqiq qilingai buyumlar qatoriga kiradi. Mazkur xududda keng tarqalgan oyoq kiyimlardan biri yumshok poshnasiz etik-mahsilar hisoblanadi. Dilberjin suratlarida kunji uzun rangli etiklar kuzatilsa, ba’zan tizzadan yukoriga ham chiqadigan malla va qora rangdagi etiklar uchraydi. Oyoqni qisib turuvchi yumshoq qora charm etiklar Bolaliktepa suratlarida yaxshi kuzatiladi. Ularning tovon va kunjida olgin to’g’achalar, qirg’oqdari esa festonlar bilan bezatilgan. Ayollar va erkaklar poyafzallari bilan bir xilda bo’lganligi tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilmokda. Charm mahsilar keyingi yillarda arxeologik izlaiishlar chog’ida xam qator yodgorliklarda qayd qilindi. Chunonchi, Urgut tumanidagi Jartepa ibodotxonasi xarobalaridagi izlanishlarda aynan shu xozirgi mahsilarga o’xshash poyafzal qoldiqdari topildi. Yana Pop tumanidagi Munchoktepa dafinasidan ham butunligicha saqlangan maxsi topildi. Sadoq, (o’q don)lar. Xamma ot tasvirlarida ular juni ustidan chavandoz yonida qiya qilib o’qdonlar tasvirlangan. Ular odatda to’q kul rangda berilgai. Sadoqlar usti 7-7,5 va pastki kismida 5-5,5 sm bo’lsa, balandligi 30-35 sm. Ko’k ot chavondozining o’kdonidan hatto sariq rangdagi o’q boshlari xam chiqib turibdi. Xuddi shunday sariq o’kni chavondoz kamonga xam joylamokda. Suzadagi tasvirlarda xam qo’shimcha o’q, tasvirini kuzatish mumkin. O’qdonlar harbiy anjomlar qatorida ko’plab tasviriy san’at asarlarida uchraydi. Afrosiyob shimoliy devoridagi chavondozlar barchasining o’ng tomonida sadoq tasvirlangan bo’lib, ular pastga tomon kengaygan silindrsimon shaklga ega Samarqand va Britaniya muzeylarida saqlanayotgan sosoniylarning kumush kosalaridagi suvoriylar o’ng yonida ham pastga tomon torayib borgan nisbatan uzun sadoqlar kuzatiladi. Ermitajdagi idishlarda odatda turk sadoqlari pastga tomon kengaygan shaklda tasvirlangan bo’lib, o’q uchlari yuqoriga qaratib qo’yilgan. Yoylar. O’rta Osiyo va u bilan tutash mintaqalarda yoylar paydo bo’lishi, rivojlanishi va tarqalishi har tomonlama yetarlicha tadqiq qilingan. Insoniyat yoyni ixtiro kilgandan so’ng shikor va xarbiy san’atda ko’plab qulayliklarga erishdi. Yukorida ta’kidlaganimizdek, ilk ov tasvirlari xam aynan mezolit davriga kelib taqaladi. O’q-yoylar Afrosiyob suratlaridagi Chag’oniyon elchilari manzarasida faqat g’iloflarda tasvirlangan. ular "turk" yoylari xiliga to’g’ri keladi. Afrosiyob

27 shimoliy devoridagi suratlarda xam aynan Tavka yoylariga uxshash yoylar tasvirlanib, ulardan otayotgan xolati kuzatiladi. Panjakent suratlarida xam yoylar otayotgan xolatda kuzatilib, ko’rinishi Tavka yoylariga nihoyatda yaqindir Tavka suratlarida egarlar sakdanmagan bo’lsada, ular tagidan to’shalgan jullari to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’lib, ipak va jun matolardan tayyorlangan. Amudaryo xazinasidagi ov tasviri lavhasidagi otlar ustida xam shu shakldagi jullar kuzatiladi. Afrosiyob suratlaridagi Chagoniyon otlari ustida xam aynan shu shakldagi jullar uchraydi. Ular juda xashamdor matolardan tayyorlangan, tabiiyki, elchi va uning ayonlari otlari juli, shu bilan birga Samarkand xukmdoriga tortik oti jullari oddiy bo’lmaydi. Boshka otlarda to’g’ri turt burchak shaklidagi jullar kuzatilsada, ammo ular Toxariston elchilari otlaridagilar kabi dabdabali bezatilmagan. Panjakent suratlaridagi ot tasvirlarida, ularning jullari tuxumsimon shaklda, ba’zi xollarda shu bilan birga uning tagidan to’g’ri to’rt burchak shaklidagi xilligi ham uchraydi. Uzangilar. Tavka otlaridan ikkitasida uzangi yaqqol kuzatiladi. Ularning yuqori qismi arksimon yarim aylana shaklida, uning ustidan bog’lashga mo’ljallangan xalqa o’rni kuzatiladi. Pastki qismi esa tekis va oyoq qo’yishga qulay ishlangan. Devoriy rangtasvirlarda ot va otliq tasviri borki, unda uzangi ajralmas qism hisoblanadi. Afrosiyob devoriy suratlarida Tavka uzangilariga monaid uzangilar kuzatiladi. Aynan shu tarzdagi uzangilar Panjakent suratlaridagi otlarda ham bor. Uzangilar ot anjomlari ichida keng tarqalgan bo’lib, barcha kuchmanchi chorvador xalkdar madaniyatida uchraydi. Yugan va boshbog’ qoldiqlari. Suratlardagi ikki ot tasvirida boshbog’lari qoldiqlari yaqqol kuzatiladi. Shular asosida muxokama qiladigan bo’lsak, ular ot kallasidan kuloklar usti bilan o’tkazilib, engagigacha borgan. So’ngra ko’zi usti peshonasidan unga boshbog’ mustahkamlanib qo’yilgan. Afsuski, Tavka devoriy suratlardagi boshbog’lar va yugan tasvirlarida yuganning suvluqlari belgilarini kuzatish imkoni bo’lmadi. Afrosiyob otlari suvliqlari dumalok, shar shaklida bo’lib, metaldan tayyorlangan xamda xalqasimon to’g’alar bilan boshbog’ga so’ngra esa yugan ipiga tutashtirilgan. Panjakent otlari suvlikdari uzun qayrilgan metalldan tayyorlanib, uchidagi xalqa bilan boshbog’ va yugan ipiga biriktirilgan Suvliklar arxeologik yodgorliklarda uchrashiga karab, mazkur madaniyatni farkdash imkoniyatiga ega bulish mumkin. Chunonchi Sibir va Oltoy turkiy xalklari madaniyatida ot anjomlaridan suvlikning uziga xos urni bor Ot anjomlari tasvirlari ichida keng tarqalgan va ko’zga yaqin buyumlardan biri undagi bezak, munchoqlaridir. Ular odatda ot boshida, to’shi-ko’ksida va sag’rida bo’lib, old tutqichi va boshbog’lariga osilgan bo’ladi. Ular sariq rangda tasvirlanib, ko’p hollarda oltindan tayyorlangan bo’ladi. Tavka suratlarida mazkur munchokdar dumaloq xalqachalar, tangachalar shodasi tarzida tasvirlanib buynida, tushining ustida yuraksimon ko’rinishdagi oltin baldoq tarzida osib qo’yilgan. Afrosiyob suratlari otlari boshbog’ va kuyushkonlarida ham yetarlicha bezaklar uchraydi. Ular murakkab tuzilishdagi munchokdar, aylana va boshka shakllardagi yaproqchalar tarzida berilgan Tavka otlari takinchoqlariga yaqinlik ko’proq Panjakent otlarida kuzatiladi. Panjakent otlarida xam Afrosiyob otlaridagi kabi muykalam nusxa osma bezaklar uchraydi. Shu bilan birga Panjakent ot takinchokdari ichida kungirokchalar xam kuzatiladi. Afsuski, biron bir ot ustida

28 chavondoz gavdasi yuzlari sakdanmagai. Ma’lum belgilar bor.Xuddi shu belgilar Bolaliktepa bilan birga Kalai-Kofirnigon va Ajinatepa suratlarida xam kuzatiladi. Tasvirlardagi shaxslarning turishi, soch turmaklari va yana kator belgilari bu tasvirlarni yagona etnik guruxga ajratib, ular maxalliy axoli tasvirlari ekanligi ta’kidlanadi Bu fikrlar Tavka suratlariga xam xar tomonlama keltirilishi mumkin. Ulardan Tavka suratlaridagn shaxslar sallasimon bosh kiyimlari bilangina fark kiladi. Umuman olganda Toxariston liboslari majmuasi arxeologik topilmalar va tasviriy san’at asarlari asosida keng va atroflicha urganilgan Bosh kiyimlari va soch turmaklari. Suratlarda bosh kiyimlari asosan sallasimon ko’rinishda tasvirlanadi. Ular bir necha ko’rinishda bo’lib, asosiy salla- qalpoq eng e’tiborga molik 4-parchadagi shaxs boshida kuzatiladi. Bosh kiyimlarining barchasi taxlari tuk malla rangda berilgan. Bu bosh kiyimi Tavka suratlarida xozircha yagona nusxada bo’lib, unga Afrosiyob suratlaridagi Chagoniyon elchisi boshidagi xashamdor qalpoqqa yaqinlik kuzatiliщi mumkin Tasvirlardagi shaxslar sochlari deyarli bir xilda turmaklangan. Barcha tasvirlarda sochlar qulog’i va yuzi o’rtasidan tushib tursa, ikki xolda peshonasiga ilgaksimon gajagi osilib turibdi. Yana bir necha hollarda qulog’i tagidan oq sharsimoi boshli soch to’g’nag’ichlar taqib qo’yilgan. . Toxariston taqinchoqlari har tomonlama yaxshi o’rganilgan moddiy madaniyat buyumlari hisoblanib, bosh taqinchokdari turkumiga peshona, yonoq va bosh kiyim taqinchoqlari kiritiladi Oltin yaprokchalar tarzdagi takinchoqlar odatda peshonabandlarga taqib qo’yilgan Sirg’alar xalqa shaklida bo’lib pastida kichik xalqacha yoki sharchalar osib qo’yilgan. Suratlarda asosan oltin (sariq rangda) sirg’alar tasvirlangan. Toxaristonda sirg’alarni erkaklar xam taqishgan bo’lsalarda Bolaliktepa suratlaridagi fakat ayollar tasvirlarida sirg’alar Yana shunday sirg’alar Afrosiyob suratlarida xam uchratiladi, e’tiborga molik tomoni shundaki, bu tasvirlarda Toxariston elchilari aks ettirilganlar. Aynan shu sirg’alar sharkiy Turkistonda Kucha voxasidagi Duldur-Agur va Subashi devoriy rangtasvirlarida xam uchratiladi Tavka suratlaridagi ko’plab sirg’ali shaxslar tasvirlari, ularni xam aslzoda ayollar deyishga asos bo’la oladi. Bo’yin taqinchoqlari Afrosiyob suratlaridagi Chag’oniyon elchilari buynilarida va Bolaliktepa suratlarida (5- parcha), shuningdek sharqiy Turkistondagi Duldur-Agur rangtasvirlarida xam uchratiladi Odatda buyin munchokdari kukrak takinchokdari bilan birgalikda o’rganiladi. Ko’krak taqinchoqlari yana matoga tikib xam qo’yilgan bo’lib, 3 va 23- parchalarda aynan matoga tikib kuyilgan munchokdar shodasi kuzatiladi. Suratlarda tasvirlangan takinchokdardai yana biri bilakuzuk bo’lib, u Tavkaning 34-parchasida ikki katorli tillo sim tarzida o’ng qo’lga taqilgan. Shu kurinishdagi bilaguzuklar Bolaliktepa, Afrosiyob, Panjakent va yana sharkiy Turkistondagi kator devoriy rangtasvirlarda uchratiladi. Liboslar va mato bezaklari. Umuman olganda Toxariston liboslari va matolari nisbatai yaxshi urganilgan san’at asarlari katoriga kirib, ular rangtasvirlar va bevosita topilmalar asosida atroflicha yoritilgan. Ustki xalat-kamzul uchburchak ung kayrilma yokali (4-parcha) bo’lib, ranglar tiniqligiga ko’ra, u ipak matodan tikilgan bo’lsa kerak. Mato to’rt yaproqli bezaklar bilan bezatilgan. To’rt va uch yaprokdi (30-parcha) ko’plab ko’rinishlarda Bolaliktepa va Ajinatepa suratlaridagi

29 liboslarda uchratiladi. Shu bilan birga Tavka matolaridagi bezaklarni Buyuk ipak yuli bo’ylab ko’plab san’at asarlarida uchratishimiz mumkin. Chunonchi, sharkiy Turkistondagi Ko’cha suratlarida xam, ular asosan budda tasviriy san’at asarlari bulsada, mato bezaklarida (Duldur-Agur va Subashi) ko’plab umumiylik Tug’lar, yelpig’ichlar. Devoriy suratlarda anchayin keng tarqalgan tasvirlardan biri bo’lib, Tavka suratlarida g’unchasimoi ko’rinishdagitug’- yelpig’ich tasvirlangan (4-parcha). Bandi sakdanmagan bo’lsada, uning o’rni yakkol kuzatiladi. 9 va 18-parchalarda xam shu tasvir koldikdarga uxshash shakllar uchratiladi. Afrosiyob suratlarida tug’lar (bunchuk) aloxida vakolatga ega elchi belgis hisoblangan. U ishonch yorligi, bayrok, sifatida manbalarda uchratiladi. Bir oz cho’zinchoqroq, popuklar Afrosiyob tasvirlaridagi ot anjomlarida, ot boshi va to’shi atroflarida kuzatiladi. Aynan shunday ot yelpig’ich-to’g’alari sharqiy Turkistonda Duldur-Agur va Qizil suratlarida xam qayd kilingan. Bu yelpig’ichlar otliqni aslzodaligini bildirib, uning jamiyatdagi yuqori o’rniga ishora bo’ladi. Qo’l barmoqlari Bolaliktepa, Sharqiy Turkiston (Duldur-Agur, Qizil, va Subashi), suratlarida uchratiladi. Barmoq holatlarini diniy va dunyoviy deb baravar talqin kilish mumkin. Shunday qilib, Tavka devoriy suratlari Markaziy Osiyo tasviriy san’atidagi yangi bir yorkin saxifa bo’lishi shubhasizdir. Bu urinda mazkur suratlarda kimlar tasvirlangan degan savol tugilishi tabiiy. Tasvirlardagi shaxslarning etnik tuzilishi, ularni mahalliy aholi toharlar deb qarashimizga asos bo’laoladi. Bu fikr o’z vaqtida Bolaliktepa, Ajinatepa va Bamian suratlari shaxslari talqinida xam mahalliy aholi tasvirlari tarzida o’rtaga tashlangan edi. Afrosiyob va Bolapiktepa suratlaridagi shaxslardan farqli o’laroq faqat Tavka suratlaridagi shaxslarda yagona etnik guruxga tegishli mahalliy toxaristonliklar tasvirlangan. Suratlarning dunyoviy talqini, ularning yana kator belgilari bilan Manixeylik diiiga tegishli ham bo’lishi mumkinligini ko’rsatmokda. Ma’lumki, O’rta Osiyoga yoyilgan ilk manixeylar bilan suratkash-rassomlar ham kelganlar. Moniyning o’zi xam ajoyib rassom bo’lgan. Bu to’g’rida Firdavsiyning «Shox,noma»sida va Beruniy asarlarida xam ma’lumotlar bor. Bu masalada A.M.Beleniskiy fikriga kushilgan xolda, ta’kidlashimiz joizki, manixeylik Urta Osiyoda an’anaviy badiiy tasviriy buddaviylik san’ati bilan to’qnashib, unda dunyoviy oqimni yuzaga kelishiga olib keldi. Shunday bulsada, ov va ziyofat lavhalarini birdek dunyoviy va diniy mazmunlarga yuyish mumkin. Manixeylik tarkalishi bilan tasviriy san’atda dunyoviy lavhalar ortadi (Bolaliktepa va Tavka). Afrosiyob xarobolarinig ark qismidan topilgan moddiy manbalarga ko’ra, shaxarning yoshi 2750 yilga teng bo’lib, u « Avesto» ning , unda aks etgan « Tur» lar va afsonaviy podshoќ Afrosiyob- Alp yer to’nganing tengdoshidir. Afrosiyob yodgorligida xozirgi kunda xam arxeologik tadqiqot ishlari xam amalga oshirilmoqda. Bu tadqiqot ishlari o’zbek- fransuz qo’shma arxeologik ekspedisiyasi tomonidan bajarilmoqda. Xususan, 2000 yili F. Grene, M. Isamiddinovlar raxbarligida O.N. Inevatkina Abu Muslim saroyi sharqiy qismi, arkning shimoliy- sharqiy qismi stratigrafik xolatini o’rganib , axamoniylar davriga oid arxitekturaviy kompleksni topdi. Lorian Sev-Martinez mil.avv 3-2 asrlarga oid bo’lgan yunon umumjamoa binosida qazishma ishlarini bajardi. Eng muximi Abu

30 Muslim saroyi qoldiqlari va 10-11 asrlarga oid bo’lgan devoriy suratlar topilgani bo’ldi. Bu rasmlarda otlar, odamlar yuz, chexra tasvirlari, qushlar chizmalari manzaralari bor. 2002 yili Afrosiyob shaxarchasining 2- raskopida 8 asr 20 yillarida qurilgan Nasr bin Sayyor saroyida tadqiqot ishlari olib borildi. Ko’plab sopol buyumlar numizmatik manbalar qo’lga kiritildi. Xorazmning qadimiy Tuproqqal’a saroyidan topilgan tobut o’zra qo’lida qizil ip tutib turgan motam sahnasidagi ayol tasviri va Samarqand vohasining Panjikentidan topilgan qo’lida urchuq ushlagan ayolning sopol haykalchasi yuqorida keltirilgan obraz O’rta Osiyo uchun tasodifiy bo’lmaganligidan dalolat beradi. O’rta Osiyoning islom davrigacha bo’lgan dahmalari ichidan sopol va toshdan yasalgan urchuq toshlari — kichkina aylana disklar tez-tez topilib turadi. Bu taqdirlar sohibasi, ip yigirish homiysiga qilingan tortiqlar bo’lsa kerak. Taxminan VII asr o’rtalaridan boshlab Sug’d san’ati gullab-yashnaydi va bu jarayon VIII asr o’rtalariga qadar davom etadi. VII asr oxiri va VIII asrning birinchi yarmidagi Sug’d rang-tasvir san’ati o’ta rivoyatlarga asoslangani hamda ifoda etilayotgan adabiy syujetlarning rang-barangligi bilan ajralib turgan. Holbuki, ilgari ularda murakkab marosimiy manzaralar ustun bo’lgan. Afrosiyobdagi Varxuman saroyidagi monumental tasvirlar yuqoridagi fikrning yaqqol namunasidir. Qadimgi rassomlar qo’llagan ranglar jilosi odamni to’lqinlantiradi. Kishilarning ko’m-ko’k musaffo Afrosiyob rang-tasvir kengliklaridagi harakatlari tantanavor. Saroy zalining to’rt devorida to’rt xil syujet tasvirlangan. Zal eshigining qarshisida – Samarqand shohi qabuliga kelgan elchilarni aks ettiradigan sahna. Shohona kiyinib, sovg’a-salomlar ko’tarib borayotgan erkaklar safi libosi, sochi, bosh kiyimiga qarab guruhlarga bo’linadi. Hadya olib borayotganlar va mehmonlar orasida xitoy va koreys elchilari, tog’liklar va boshqalar bor. Sovg’a-salom olib borayotgan odamlar tasvirlangan devor zalda asosiy o’rin tutadi. Samarqand shohining obro’-e’tiborini tasdiqlaydigan syujet qolgan uch syujet qatorida markaziy o’ringa ega. Panjikent rasmlari. ArablarMarkaziyOsiyogakelgunlarigaqadarbuzamindamadaniyattaraqqiyetganedi. Me’morchilik, rassomchilik, haykaltaroshlik, toshvayog’ocho’ymakorligi, hattotlik, musiqavaboshqasan’atturlaridayuksaknatijagaerishilganedi. Afrosiyob, Varaxsha, Panjikentshaharlarixarabalariningochilishivatadqiqetilishiyuqoridagifikrimiznitasdi qlaydi. BularorasidaPanjikentsan’atningturliyo’nalishlario’zigaxosjamuljammarkazlaridan birisifatidaalohidaajralibturadi. BuPanchshahriningasosiykarvonyo’llaridanchetroqda, nisbiyizolyasiyaholatidaan’analarningyaxshisaqlanishibilanizohlanadi. Xususan, Panchdadevoriysuratlarkundalikorzu-havas, maishiyestetikmaqsadlarniko’zlaganbirpaytdaAfrosiyobdevoriysuratlaritarixiyxron ikabilanaloqador. Kichikbirviloyatmarkazihaqidako’plabtarixiyma’lumotlarningyetibkelganihamPanj ikentningmuhimstrategiknuqtagajaylashganligidanbo’lsakerak.

31 Mug’tog’isug’dhujjatlarigako’ra, bushahargakirishvachiqishnazoratostidabo’lib, shaharhududidano’tishuchunsavdogarlarvayo’lovchilarbojto’labo’tganlar. QadimgiPanjikentshahriarablarbosqinidavridavayronetilgach, uzoqasrlardavomidaunitilibketgan. Biroq, 1946 yildanboshlabA.Yu.YakubovskiyshaharxarobalariniV.R.Cheylыtkoberganma’lumo tlarasosidatadqiqetishniboshlagan. 1953 yildaA.Yu.Yakubovskiyningvafotidanso’ngsug’d- tojikarxeologikekspedisiyasigaM.M.Dyakonov (1954 yildavafotetgan) 1954 yildanesaA.M.Beleniskiyrahbarlikqiladi. Uzoqyillardavometgantadqiqotlarnatijasidame’morchilik, san’atvaturlixilhunarmandchiliksohalarigataaluqlibo’lganboyashyoviydalillarqo’lg akiritildi. UlarningtahlilivatalqiniA.Yu.YakubovskiyM.M.D’yakonov, A.M.Beleniskiy, B.I.Marshakvaboshqabirqatorolimlarningilmiyishlaridanashretildi. ShujumladanPanjikentsan’atnamunalarihamushbutadqiqotchilarningnazaridanchet daqolibketganemas. PanjikentdevoriysuratlariO’rtaOsiyodaislomgachabo’lgandavrdagidinmasala sidamuhimmanbasanaladi. Panjikentdevoriysuratlariturlixilmavzularniqamrabolganbo’lib, ulardadehqonlarhayotiningfeodalmunosabatlartaraqqiyotiningishlabchiqaruvchikuc hlarga, xo’jalikvamadaniyatgata’siretgandavriaksettirilgan. Panjikentdevoriysuratlaridanafaqatdevorgachizilganoddiybirrasmnibalkio’sh adavrjamiyatidagiijtimoiytabaqalarvatoifaviybo’linishlarnihamkuzatishmumkin. XuddishundaytarzdaPanjikentsan’atiO’rtaOsiyosan’atiningqadimgivailko’rtaasrlar davrinio’rganishuchunmuhimmanbabo’ladi. Buxususidakeyingidavrlardako’plabmaxsustadqiqotlaramalgaashirildi]. Panjikentdevoriysuratlariqoldiqlarijamoatjoylaribo’lganibodatxonalar, turarjaybinolaridan, ma’muriyinshootqoldiqlaridantopilgan. Ayniqsa, ibodatxonalarqoldiqlaridantopilgandevoriysuratparchalariPanjikentaholisiorasidadi nningo’rniqaydarajadabo’lganligiko’rsatadi. Panjikentshahriningshimoliy- sharqidaikkitayonma-yonqurilganibodatxonaqoldiqlaritopilganbo’lib, ularshaharningshahristonqismidajaylashgan. A.Yu.Yakubovskiyningfikrigako’ra, ibodatxonadevoriysuratlaridiniyvadunyoviymazmundabo’lgan. Keyingidavrdagitadqiqotlarnatijasidadevoriysuratlarningmavzuvamazmunjihatdan (hayvonlaraksetirilganmavzudagidevoriysuratlarnihisobgaolmaganda) diniy, badiiy, folklorjanridagiturlargabo’linadi. Devoriysuratlarorasidamavzujihatdandiniymavzudagisuratlar 1- chio’rindaturadi. Devorlarnibezashdako’proqzardushtiylikdinibilanbog’liqvoqyeliklaraksettirilgan. VI / 26 tartibraqamlibinoxarobalaridadevorgachizilgansuratlarorqaliPanjikentaholisiningos monjismlariga (quyosh, oy, yulduzlar, sayyoralar) sig’inishlarima’lumbo’ldi . VI /11- binoningdevorigaayolningsherustigaminganholatitasvirlangan. Hattokiularningtoponimikasidahamosmonjismlarigasig’inishalomatiseziladi.

32 Masalan, Mog’iyon – ―Oyilohihimoyatidagiyurt‖. HozirgiMog’iyon. Fors- tojiktilida ―moh‖ - oyma’nosinianglatadi. 10 va 10araqamliturarjoylardagidevoriysuratlardaaksettirilganziyofatmarosiminiA.Yu.Ya kubovskiyyangiyilmarosiminingnishonlanishidebizohlaydi. A.M.Beleniskiyesabudevoriysuratdagimanzaraniundagietnografikashyoviyd alillarningtahliliasosidako’mishmarosimidebizohlaydi. Panjikentibodatxonalariningbiridaaksettirilgandevoriysuratfanga ―yig’imarosimi‖ yoki ―azamarosimi‖ nomibilankirgan. Devoriysuratdayozmamanbalardama’lumotlarkeltirilganhaqiqiyko’mishmarosimija rayoniaksettirilgan. Ungaerkakvaayollarningko’mishmarosimioldidanurf- odatgako’rayig’imarosimlaritasvirlanganettirilgan. Erkaklarturkiyyuztuzilishidaaksettirilgan. Ayollarningsochlarito’zg’iganholdatasvirlanganbo’lib, ularko’kraklarivayuzlarinitimdalanganholdatasvirlangan. Shuningdek, yanabirayolningqulog’iningpastgiqisminikesibolayotganholdatasvirlanganligiko’ris hmumkin. Devoriysuratlardaaksettirilganto’rtqo’llima’budahindmifologiyasidahamuchr ab, uMakaradebnomlanadi. Butunboshlidevorsuratlarigato’xtaladiganbo’lsak, uhamhindikonagrafiyasigayaqinturadi. UndadaryotasviriGangvaJamkudaryolarigaishoratdir. PanjikentdagibujarayonningqaytarilishixalqhayotidaZarafshondaryosiningmuhima hamiyatkasbetishiniko’rsatishbilanbog’liq. Butasviriysan’atnamunasiniaksettirishorqalirassomPanjikentaholisiningtabiatjismla ribo’lgandaryovaosmonniilohiylashtirganliklarinibildirishgaharakatqilganbo’lishim umkin. Samoviyjismlargatabiatjismlarigasig’inish, ajdodlarruhigasig’inishqadimgizamonlargaboribtaqalib, uningvujudgakelishig’oyaviytasavvurvamahalliyhayottalablarigabog’liqbo’lgan. Panjikentrassomchiligidaularnibashqamamlakatlarningma’budalaribilanbeza shbusan’atturininghamg’oyaviy, hamrangtasvirjihatdanboshqamamlakatlarbilanbog’liqliginianglatadi. VI/8 va VII/124 raqamlibinodevorlaridagitasvirorqaliboshqamamlakatlarilohlariningtasvirlanganlig inianglashqiyinemas. UndaraqsgatushayotganxudoShivako’krangdaaksettirilgan. Shivama’budabilan XXII/1 raqamlibinodevoridagiuchboshlixudotasviriso’zsizbog’liqbo’lib, buuchboshlima’budalar ―Trimurti‖ debnomlangan. Undatasvirlanganma’budlarningbirima’budBraxma, ikkinchisiShivavakeyingisiVishnubo’lib, bundao’rtadagiShivaniajratibko’rsatishunibutundunyoningyaratuvchisivatugatuvch isidebishoratqilishbo’lsakerak . Panjikentdevoriysuratlarivahaykaltaroshliginafaqatbezakyokirassomlarnings an’atasrlarinibalkixonadonsohibiningdunyoqarashivabuolamdagio’zo’rniniko’rsati shhambo’lgan.

33 Harqandayuygakirgankishiuysohibiningqaysima’budagasig’inishiniko’rishimumki nbo’lgan. Turarjoybinolarigakiraverishdagidevoriysuratlarbundandalolatberadi. Mehmonkiraverishdanafaqatuysohibiningtopinuvchima’budinibalki, uningo’zinihamko’rishimumkinbo’lgan. O’rtatabaqavakillarikichikroq, zodagonlaresayirokroqko’rinishdachizilgan. Afsuski, sug’dliklarnazdidagidunyoqarashniko’rsatibberuvchitasviriysan’atasarlaribizningk unlargaqadarfaqatto’liqyetibkelmagan. Panjikentaholisiturlidinlargasig’inganbo’lib, umumiyyagonadavlatdinibo’lmaganliginiyuqoridagimisollaryanabirbortasdiqlaydi. Panjikentdevoriysuratlaridaturlixildiniyvadunyoviymazmundagimanzaralarn iaksettirishbilanbirqatordabadiiymazmundagimanzaralarhamaksettirilgan. BungamisoltariqasidaPanjikentdevoriysuratlarida (III /17, VI/41 raqamlibinolarda) Firdavsiyning ―Shoxnoma‖ dostonidankeltirilganlavhalarnimisolqilishmumkin. Panjikentdevoriysuratlariorasidaalohidaharakatdagiayolharbiylarnihamkuzati shmumkin. VI/42 raqamliturarjoydevoridaayoljangchiningerkakjangbilanjangqilayotganholatitasvirla ngan[10, 348]. HaqiqatdanhamO’rtaOsiyotarixidaTo’maris, Zarinakabijasoratko’rsatganayollaro’tganligima’lum. 1968 yildaolibborilgantadqiqotlarnatijasidaPanjikentarkidagidevoriysuratlarda VI-VII asrlardaeftaliylaruslubibilanyasalgantojkiygantaxtdao’tirgankishiningtasviritopiladi . Mug’tog’isug’dhujjatlaridaDevashtich ―Panchhukmdori‖ unvonidanso’ngyokibirvaqtningo’zida ―Sug’dpodshosi, Samarqandhukmdori‖ unvoniishyuritgan[16, 90-91]. Varaxshadevoriysuratlaridagihukmdortojsizholdatasvirlanganbo’lib, ufaqat ―Buxorohukmdori‖ bo’lgan[7, 82-83]. PanjikentdevoriysuratlaridagihukmdorVaraxshadagihukmdordantojkiyganligibilan farqlanadi. Shundayekan, busuratdagishaxs ―Sug’dpodshosi, Samarqandhukmdori‖ bo’lganDevashtichningo’zibo’lishimumkin. XVI/10 raqamliturarjoydevoridaquyuqziyofatmanzarasitasvirlangan. Ziyofatdagilarningkiyimlariayniqsachiroyli. Kiyimlardaginaqshlarrassomtomonidanjudaaniqtasvirlangan. Ularningkamarlaridagijozibalinaqshlar, bezaklarvaxanjarlaridanharbiyemasliklariko’rinibturibdi. Ularningkiyimlariniturlixil, o’zigaxostarzdatasvirlashorqalirassomsug’djamiyatidagitoifalarniajratibberishgaha rakatqilgan. Mug’tog’isug’dhujjatlaridanma’lumkiSug’djamiyatidafuqarolik 3 toifagaamaldorlar, savdogarlar, ishchilargabo’lingan. Devoriysuratlardagiziyofatdaaksettirilganlarsavdogarlarninganiqo’shatoifagamans ubliginirassommo’yqalamyordamidaajoyibtarzdatasvirlagan. AlohidashaxsvaasarqahramonlariningrasmlarinichizishbilanbirqatordaPanjik entrassomlarinoma’lumjismlarni, xayvonlarni, folklorjanrigaoidbo’lgantasvirlarnihamchizganlar.

34 LekinPanjikentdantopilgantasviriysan’atnamunalariorasidashundaylarihamborki, ularyaxshisaqlanmaganholdayokiataylabshundaychizilganligiuchunulardagima’non iilg’ashqiyin. VI/1 va XX/1 binodevorlaridaalohidahollardaturganhayvonlarningtasviriaksettirilgan. Buhayvonlarbuqa, shervashoqolsifatmaxluqlar. Buso’zsizbizgaarab- forsadabiyotida ―KalilavaDimna‖ debnomlanganmashhurhindertaklarito’plami ―Panjatatra‖ dagivoqyealarnieslatadi. O’zichizgandevoriysuratni ―Panchatatra‖ dagivoqyealarbilanbog’lamoqchibo’lganrassom ―Panjatatra‖ nibilgan. Sug’ddabudostonma’lumbo’lgan. Zarafshonvohasibo’ylabjoylashganPanjikent, Afrosiyob, Varaxshaqadimgishaharxarobalarivohadatasviriysan’attaraqqiyetganmarkazlarhiso blanadi. AyniqsaSamarqandvaPanjikentrassomchilikmaktablaribir- birigahartomonlamayaqindir. O’zigaxosaniqlikbilanaytishmumkinki, buuchchalamarkazrassomlaribir-biridanta’sirolganholdaijodqilishgan. Masalan, Varaxshadagi ―Sharqiyzal‖ bezaklari, uningchizilishibir-birigajudao’xshash, ularniyokibirrassomchizganyokiboshqasiko’chiribchizgan . Shuningdek, Panjikentdagi VI/41 raqamliturarjoybinolaridagitasvirvaVaraxshadagi ―Qizilzal‖ bezaklarivatasviriysuratibirxil. FaqatginaShishkinuniGilgameshningmaxluqlarbilanjangivaMarduqma’budiningTi amatbilanjangidebtalqinetadi. A.M.Beleniskiyesaungaqarshifikryuritibtasvirlardagijangsahnasidinbilanbog’liqde b, undaezgulikvayovuzliko’rtasidagikurashtasvirlangandebizohlaydi . Panjikentdevoriysuratlariba’zilariningranglarichizilgandaqandaybo’lsa, hozirgachashundayko’rinishdabizningkunlarimizgachayetibkelgan. Xo’shularqandaybo’yoqlardanfaydalanishgan. Rassomlarrangnitabiiyminirallardanolganlar. Masalan, qizilrang- qizilranglituproqdanolinibuningyopishqoqliginita’minlashmaqsadidamaxsusqorish ma - daraxtyelimi, hayvonvabaliqsuyaklariyelimiaralashtirilgan. Oqbo’yoquchungipsvakoalindanfoydalanganlar. Qoraranguchunesakukundan (suyakkukuni) faydalanishgan. Bo’yoqlaralohidavaaralashtirilganholdaishlatilgan. Hammauylardaavvalikkimarotabayupqaginashuvalgan, so’ngrarasmchizilgan. Ajabemasbuyerdaulkanbo’yoqustoxonasihambo’lgan. L.I.Albaumningkeltirishicha, mashhuramerikalikxitoyshunosolimE.Sheferning ―ZolotыyepersikiSamarkanda‖ kitobida 717 yildaSamarqandhukmdoriningTanimperiyasigajo’natgansovg’a – salomlariorasidako’krangtayyorlanadiganma’danhambo’lgan. YuqoridakeltirilganlardanPanjikentshahriturarjoylariningdevorlarito’laligich atasviriysan’atnamunalaribilanqoplangandeganto’xtamgakelinadi. Arxeologiktadqiqotlarvadevorlardagitasviriysan’atnamunalarinikuzatishorqalishuto ’xtamgakelindiki, Panjikentumumsug’duchunziyoratgohvazifasinio’tagan. UnganafaqatSug’ddanbalkiqo’shnihududlardanhamziyoratuchunkishilarkelganbo’l ishlarimumkin.

35 ArablarningbuyerniziyoratgohdebtanolmasliklarikeyinchalikPanjikentningyondirili shigasababbo’lishimumkin. AgardaPanjikentumumsug’duchunziyoratgohvazifasinibajargandeganfikrdan vozkechadiganbo’lsak, uholdaaytishjoizki, Panjikentdaqadimgizamonvailko’rtaasrlaroralig’idagitasviriysan’attaraqqiyotining yuqoricho’qqisikechgan. BungaPanjikentdevoriysuratlariorqali, ularniboshqao’shadavrrassomchiliknamunalaribilansolishtirishorqalijavobtopishmu mkin.

Ilko’rtaasr. Devoriyrangtasvirningme’morchilikdauzviyrivojlanishboskichlaridaO’zbekistontasviri ysan’atitarixidaxaykaltaroshlikvagrafikaturlarinisbatansustrivojlanganbo’lib, doimodastlabkio’rinlarnirangtasviregallagan. Ilko’rtaasrlardavridahukmdorvaaslzodaboylarninguylari, jamoatchilikbinolariningdevoriysahnlarinimahobatlirangtasvirbilanziynatlashkengrasmb o’lganedi. Rasmlaravvaligaloyqorishmasibilansuvoqqilinib, keyinyelimbilanishlovberilib, tayyorlangan. Shundanso’ng, quruqdevoryuzasigachizilgan. Undayelimbo’yoqlar, zarhallashuchunesatabiiyoltinishlatilgan. O’rtaOsiyorassomlarigaYevropasan’atiyutug’ibo’lganmakon, nurvasoya. yorug’likqonunlarima’lumbo’lmagan, ammoularishlagankompozisiyalarchiziqlariningalohidaohangdorligi, naqshlarningo’taaniqtasviretilishi, sharpalarningifodaviyligi, yetakchibo’yoqlarninguyg’unligibilanfarqqiladi. MashhursharqshunosolimB.Bartold: «Samarqandshahrio’tmishdahududiningkattaligivaaholisiningko’pligijihatidanhammavaq tMovarunnahrdabirinchibo’libkelgan», -debyozadi. 712 yildaQutaybaibnMuslimqo’shiniSamarqandnizabtetgan. BirnechayillardavomidaG’o’raklarharakativaDivashtichjanglaribo’libo’tgan. Afsuski, UP- UShasrlardaarablarbostiribkelganvaqtdaularo’zarotarqoqholdasaroyqurishbilanmashg’u lbo’lgan, raqobatchiliksabablio’rtadagibirlikbarhamtopganedi, buholesa, arabbosqinchilarigaqo’lkelgan. Arablargaqarshikurashgohkuchayib, gohsusayib, qariybyuzyildavometgan, bundanSamarqandxarobagaaylangan. O’shaasrdayashaganso’g’dshoiriAbuTokiTarxon: «Samarqand, vayronasan! Seningnaqshlaringnio’piribtashlashdi. SenChochdanxambattarroqxarobbo’lding. Endihyechqachontiklanmaysan!», - debyozganedi. O’rtaOsiyodaeskiqoida- tartiblarningtanazzulgayuztutib, yangidin - islomningkiribkelishiarafasidaajdodlarimizmahbatlidevoriyrangtasvirningengyuksakn amunalarinizamondoshlarigatuhfaetganedilar. IbnAlAsirning: «Eskijamiyathalokbo’lishiarafasidauningmadaniyatimash’alasiso’nishdanavvalgurillab porlaydi», - deganavliyonamoso’zlarinechog’likhaqqoniyekanliginieslasho’rinlidir. Islomyoyilishibilaninsonlarqiyofalari, shuningdektabiatmavjudotlarinitasvirlashganisbatandiniyaqidalarshakllanaboshladi. Samarqando’zining 2750 yilliktarixigaegaqadimiy, hamishanavqironshaharlardanbiridir. UningAfrosiyobantiksaroylari, mahobatlidevoriysuratlari, gancho’ymakorligi,

36 o’zigaxoshaykaltaroshligime’morchiliginamunalariUzbekistonvajahonsan’atitarixidaalohi dao’zigaxoso’ringaega. XX asrningyarmidarusrassomlariningSamarqandgatashrifitufaylihaykaltaroshlikhayotijonlandi , rangtasvirdahambadiiy-uslubiyo’zgarishlaryuzberdi. "Samarkandningqadimiymasjiduminoralari, ulug’vorobidalariniepikromanlargayohudulkankartinalarga, ulardantaralibturgansadolarnibuyuksimfoniyalargaqiyosqilishmumkin. RanglargaboybeqiyosSamarqandhamisharassomlaruchunilhommanbaibo’libkelgan. Buzamintabiatijudaboy. Undayorqin, iliq, ranglarcheksiz, jilvakor. Buzamindaijodqilayotganzamonaviytasviriysan’atvakillario’zijodiyizlanishlaridaxuddia vvalgiavlodrassomlarisingariSamarqandni, uningsirlivalatofatliolaminiqayta-qayta, yangidano’zlariuchunkashfqilishadi. Butabiiy, harbiravlodningizlanishga, xoh, rangtasvirda, xohxohhaykaltaroshlikdabo’lsin, oldingiavlodvakillaridankeskinfark, qiladi. Bufark, engavvaloolamniko’rabilishda, ranglarnivavoqyeliknihisqilishdako’rinadi. SamarqandshahriningtarixiymuzeyidasaqlanayotganQobullarzallaridagidevoriysuratlarn i IX asrdaxalifaal-Muqtaddiniyaqidalardankelibchiqib, yo’k, qilibtashlashnibuyurganligima’lum. Ammo, bundayta’qiqlargaqaramay, Somoniylardavrida (1X-Xasrlar) Buxoroningkarvonsaroylaridadevoriysuratlarmavjudbo’lganligini, busan’atG’aznadamashhurekanliginieskiqo’lyozmamanbalaritasdiqlaydi. O’rtaasrlardakitobminiatyurasan’atigullabyashnashi, undako’pjihatdantasviretishningasriyan’analarisaqlanibqolganligi, uningengnoyobyutuqlaridanbiri - maxobatlidevoriyrangtasvirsharofatiekanliginihamtaxminqilishmumkin. Shujumladan, VazirlarMahkamasining "BaxouddinNaqshbandyodgorlikmajmuasimarkazinitashkiletishto’g’risida" (2004 i. 27 may, ), "ShohiZindayodgorlikmajmuasidaqaytatiklashvaobodonlashtirishishlarinitashkiletishto’ g’risida"gi (2004y., 16-iyun) qarorlariqabulqilinganedi. Devoriy rasmlar asosan, ibodatxonalar, saroylar va qal’alarinteryerlarini bezagan. Shu asnoda mohir haykaltaroshlar qo’llari bilan yaratilgan budda va uning a’yonlari, masxaraboz, jangchi, turli yoshdagi erkakva ayollar qiyofasidagi haykalchalar ham binoning ichki ko’rinishiga jozibabag’ishlagan. Shu narsa diqqatga sazovorki, bu davr ibodatxonalari vaqasrlaridagi devoriy suratlar me’morchilikka chambarchas bog’lik, ko’plabmehmonxona devorlariga to’ldirib rasm ishlangan. Rassomlar har yer-hareridan eshiklar bilan bo’linib turuvchi yaxlit manzara yaratishgan, desabo’ladi. Tantanali marosimlarga muljallangan bunday ulug’vor xonalarderaza-darchalardan xoli bo’lib, yoruqlik faqat yuqoridan tushib turgan. Bunda birvarakayiga turt tasviriy vosita - arxitektura, xaykal, amaliy san’at va devoriy surat uyg’unligini ko’ramiz. U-U1 asrlarning oxirlarida ko’plab yangi qal’a-shaharlar bunyod etildiki, ularning interyerlari haykaltaroshlik, yog’och o’ymakorligi va devoriy suratlar bilan ziynatlangan.

37 Bolaliktepa, Jumalaktepa, Zangtepa kabi yodgorliklar xarobalarida rasmlar uchraydi. Bolaliktepa (IV- VI) bazm tasviridan iborat. Varaxsha (VII-VIII )devoriy suratlarida "yaxshilik va yomonlik" timsollari. Yukorida aytib o’tilgan maxobatli devoriy rang tasvirlar to’laligicha emas, balki qisman, qoldiqlari holida saqlanib qolgan. Ammo ulardan farqli o’larok, Afrosiyob (VII asr) shaharchasining saroylari devoridagi noma’lum musavvir tomonidan mohirona chizilgan rasmlar o’ziga xos mazmun va tarixiy haqiqatni so’zlab beruvchi, o’z nomi bilan "mahobatli" asar saroyning 4 devorida ham to’liqdir. Suratda tuyonalar keltirayotgan a’yonlar, xizmatkorlar, mehmon kutish marosimi, Chag’aniyon, Tohariston, Sharqiy Turkiston, Shosh, Chin va boshqa mamlakatlardan kelgan elchilar tasvirlangan. Alohida ta’kidlash kerakki, bu suratlar 2,2m - 2,7m balandlikdagina saqlanib qolgan. Uning ayrim yerlarini bosqinchi arab askarlari vayron qilishgan va bir qismi o’tgan vaqt ta’sirida yo’qolgan. Bundan tashqari, arab jug’rofiyachisi Ibn Xavqalning Afrosiyob maydonlari juda chiroyli ishlanganligi, har xil afsonaviy ko’rinishdagi haykallar bilan bezatilganligi xaqidagi ma’lumotlar bor. Buxoroda ilk o’rta asrlarda birato’la 8 tadan 12 tagacha Buxorxudotlar yashagan bo’lib, agar shaxarga biror xavf tug’ilsa, ular birlashib ximoya qilishgan. Xuddi shunday podsholiklar Samarqandda xam bo’lgan. Ular Ixshidlar deb atalgan. Ular Buxoro va Samarqandda o’zlariga Varaxsha, Afrosiyobga o’xshash saroylar qurdirganlar, devor interyerlarini go’zal suratlar bilan bezattirishgan. Xuddi ana shu davrda devoriy rangtasvir misli ko’rilmagan darajada rivojlangan . Devoriy monumental rangtasvirning memoriy muxit yaratishda birlamchi vazifasi badiiylik bo’lsa, uning syujeti vositasida tarix va milliy madaniyatimizni aks ettirib, g’oyaviy va mafkuraviy masalalarni yechish mumkin. Masalan, Afrosiyobdagi Ixshid (xakim) Varxumanning saroyidagi hayotini, davlatini, qudratini, xalqaro aloqalarini va saltanat madaniyatini aks ettiruvchi devoriy suratlari bo’lgan. Eramizdan avvalgi IV va eramizning VIII asrlarida sanatning manaviy-g’oyaviy vazifasi kuchli bordi. Buni Kushon, Baqtriya, Xorazm, Sug’d madaniyati namunalarida ko’rish mumkin. O’sha davrdagi bunyod etilgan binolar devorlaridagi suratlar, umuman olganda, O’rta Osiyo tasviriy san’ati hususiyatini o’zida namoyon etadi. Elchilarning shoh qabulida bo’lishlari, qaxramonona janglar va mardona shikorlar tasvirli manzaralar, ilk o’rta asr axolisining ijtimoiy, madaniy va axloqiy g’oyalarini aks ettirgan. Mavzu: MarkaziyOsiyoningo’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atixususiyatlari Reja: 1. MarkaziyOsiyodao’rtaasrlardavriijtimoiy-iqtisodiy, siyosiyvamadaniytaraqqiyoti. 2. IX-XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari. 3. AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati. 4. So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati

Yirikfeodaldavlatlariningvujudgakelishi. Feodalmunosabatlargaxosme’morchilikningqarortopishi. IX- XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari. Islimi, girih, farangi, abr, nilufar. AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati. Mayolika,

38 mozaika. So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atidagipasayish. Devoriynaqshsan’atiningVatanimiztarixinio’rganishdagiahamiyati.

Malumki, O’zbekistonistiqlolgaerishgach, me’morvasan’atshunoslarimizilko’rtaasrlargaoidme’moriyobidalarningucho’lchamliko’rini shinigrafikusuldatiklashgaurinishmoqda. Buboradame’morD.A. NozilovhamAfrosiyobsaroyitaxtlizaliningichkiqisminiqaytatiklash, ya’niinteryervataxtlizaldevoriysur’atlariniumumiykompozisiyasinigrafiktiklashganiniko’rs atibo’tishmumkin. Uboshlang’ichko’rinishhaqidato’lik, yaqqoltasavvuruyg’otishuchunzalningg’arbiy, janubiynashimoliydevoriysuratlariniqaytatiklashgauringan. Grafik usulda qayta tiklash taxlilini esa zalning g’arbiy devoridan boshladi va zal interyerini imkon darajasida yaratdi. Biroq, bunda Afrosiyobdagi devoriy surat solingan zalning dastlabki balandligi 4,0-4,3m bulganligi xisobga olinmagan. Bugungi, bizgacha yetib kelgan suratlar esa 2,7metrgachasi saqlanib kolgan. Ular ba’zi bir me’moriy nuqsonlardan ham holi emas, albatta. Shuningdek, Varaxsha xukumdorlari buxorxudotlar saroyining ichki ko’rinishining grafik rekonstruksiyasi V.Nilsen tomonidan 1974-yilda bajarilgan. Demak, ilk o’rta asrlarning me’morchiligiga xos bo’lgan usullar -binolarning yuqoridagi tomi tabiiy yoritilishi, yog’och o’ymakorligi va haykallar (gorelyef) hamda devoriy rangtasvirning o’zaro uyg’unligi bugungi kunda ham me’morchilikda rangtasvirning qo’llanilishida o’zgacha e’tibor talab qiladi. Darhaqiqat, Hyerman Vamberining "O’tmishi ko’milgan millatning istiqboli ham zulmat pardasi ostidadir" deganida, yuz bora xaq, ekanligini dildan his etish mumkin. O’rta Osiyolik san’atkorlar - Muhammad Ali So’g’diy, Darvesh Ahmad, Muhammad Murod Samarqandiy o’zining nafis miniatyuralari bilan rassomchilik san’atida munosib hissa qo’shgan bo’lsa, Muhammad Avaz Samarqandiy Sherdor madrasasining badiiy bezaklari, serjilo naqshlarini yaratdi. Har qanday xalqning san’atiga nazar solib, uning ravnaqi va qudratiga baho berish mumkin. Amir Temur va Mirzo Ulug’bek davrida Markaziy Osiyo va Sharq me’morchiligiga ilgaridan (taxminan VII-VIII asrlardan buyon) ma’lum bo’lgan, asosan gumbazlar ichini bezashga mo’ljallangan yulduzsimon bezak turi - «muqandas» ni qo’llash keng tarqaldi. U endi nafaqat ichki bezaklarda, balki tashki peshtoq ravoqlarida ham keng qo’llanila boshlandi. Go’ri Amir maqbarasi, Ulug’bekning Samarqanddagi maqbarasida mukaryasning ajoyib, takrorlanmas namunalarini ko’ramiz. Ulug’bekning safdoshi Jamshid Koshiy o’zining «Hisob kaliti» asarida muqandasning 4 turini ko’rsatib o’tgan (minbar - oddiy muqandas, at-tiyn - kuloliy muqandas, al-kdvs — yoy shaklidagi va ash-sheroziy muqandas, ayni paytda uning yangi turlarini me’morchilikda qo’llashning nazariy asoslarini yaratgan edi. XIV asrdan boshlab ichki pardozlarda islomiy guldor naqshlar yirik bezaklarga qaraganda yetakchi o’rinni egalladi, girix, asosan tashqi bezaklarda va minoralarni bezashda qo’llanildi. Islomda tasviriy san’atga talab - unda hissiyotlarni jo’sh urdirish emas, balki uyg’unlik kashf etuvchi tasvir ramziga urg’u beriladi. P.Zoxidovning so’nggi tadqiqotlari asosida 30 yil davom etgan eng munozarali masalalarga oydinlik kiritildi. Ishratxonadagi Dilkusho saroyida Bobur guvohlik berishicha, Amir Temurning Hindistondagi yurishi, jang manzarasi tasvirlari interyerda o’z o’rnini topish edi.Ushbu tasvirlar ko’shkning binosi badiiy qadriyatlari qatorida ma’lum shar’iy sabablarga ko’ra, saqlanib qolmagan. Olimning taxminiga ko’ra, miniatyura uslubidagi bu

39 voqyeaband suratlar Dilkusho ko’shkining markaziy ichki bino devorida chizilgan bo’lishi kerak, deb taxmin qilinadi. Ammo bu devorda ham koshinning yupqa qoldiqlarini kuzatamiz. Hakiqatdan ham, Dilkusho binosi ichki devorlarida hyech qanday voqyeaband tasvirlar izlari topilmadi. Chunki, devor yuzalari to’laligicha naqshinkor koshinlar bilan to’ldirilgan,gumbaz qismlarida esa ko’ndalang holatda koshinlari bo’lgan. Zahriddin Muhammad Bobur aytgan Temurning jangi tasvirlangan devoriy suratlari qayerda, degan savol tug’iladi. Bu ma’lumotda suratga nisbatan aniq fikrlar yuk. Balki, surat binoning 2- qismidadir deb taxmin kiladi. P.Zoxidov o’z asarida bu rasmlar balki xitoy shoyisiga chizilgan ko’chma, yig’ma shakldagi rasmlardir deb xisoblaydi. Uning fikricha, rasm tor doiradagi kiborlar, aslzodalar tasvirlari bo’lib, ziyofat, iaxsus yig’inlardagina maxsus ko’rsatilgan, boshk,a paytda esa, o’rab, sandiqlarda saqlangan bo’lishi mumkin . Amir Temur davrida boshlangan bunyodkorlik ishlari Ulug’bek zamonida davom ettirildi. Registon maydonida Ulug’bek madrasasi, Chuponota etaklarida bog’-kushklar va rasadxona barpo etildi. Ushbu rasadxona 30 yil davomida to’xtovsiz ilmiy markaz bo’lib xizmat kilgan. Jome’ (Bibixonim) masjidi o’z vaqtida Sohibqironning qudratini ko’rsatish va shahar aholisining namozni jamoa bo’lib o’qishiga sharoit yaratish maqsadida, madrasa talabalarining tahsil olishi, rasadxona esa ta’lim hamda tadqiqotlar olib borish uchun qurilgan edi. Xozirda bu sharoitlarda ularning dastlabki faoliyatini tiklashga xojat yo’k. Lekin mazkur obidalarni tomosha qilishga kelayotgan kishilar bu holatda ko’rinishi to’g’risida to’liq tasavvur hosil qila olmaydi. Albatta, mazkur imoratlar qoshida kichik ko’lamda ularning dastlabki ko’rinishini ifodalovchi maket yki kompyuterda bajarilgan yaqqol tasviri ishlab qo’yilsa, bu jumboq, ma’lum darajada yechilgan bo’lardi. Demak, ushbu me’moriy obidalarning asl kurinishida rostlanishi yaxshi natiija beradi. To’g’ri, Mirzo Ulugbek rasadxonasini uning eski poydevorlari ustida tiklashning iloji yo’q,. Bunga ikki jixat yo’l qo’ymaydi. Birinchidan, rasadxonaning qayta tiklanishiga, biz xar kancha urinmaylik, uning asliga mos tushmaydi. Ikkinchidan, asl poydevorning o’zi arxeologik yodgorlik sifatida saqlanishi lozim. Bundan tashqari, eskirganligi tufayli uniigustiga boshqatdan bino tiklash noo’rin. Shuningdek,Amir Temur jome’ masjidi ayvonlari va Bibixonim Jomye masjidlari qayta tiklansa, ayni muddao bo’lar edi. Ushbu masjid xovlisida Mirzo Ulugbek ko’rsatmasiga binoan qur’on uchun maxsus yasalgan marmar majmua ta’mirdan chikkan kishki zali ga kiritilib qo’yilishi lozim. Garchi, mashxur Afrosiyob devoriy suratlari u paytda ochilmagan bulsada, Tuprokqal’a, Varaxsha saroylari devoriy rasmlari hamda Amir Temurning qasrlaridagi devoriy suratlari haqida yozma ma’lumotlar mavjud edi. T.M. Dyakonov Panjikent ilk devoriy suratlarining ochilishi vaktida (1948 yil). O’rta Osiyoda quyidagi devoriy va haykaltaroshlik yodgorliklari ma’lum bo’lganligini aytib o’tgan: 1. Ayritom frizlaridagi musikachilar 1-asr (1932-yilda topilgan); 2. To’rtkul yaqinidagi Tuproqqal’a devoriy suratlari va haykallari, III asr (1945-1947 y.); 3. Afrosiyob devoriy suratlarining rassom B.Romberg tomonidan ko’chirib chizilgan parchasi (1913-y.); 4. Mug’ qal’asidan topilgan teriga ishlangan so’g’d chavandozining rangtasviri, VIII asr (1933-y). Demak, 1940-yillar oxirlarida Uzbekistonda devoriy rangtasvir janriga kiziqish endi kuchaya borgan edi. Garchi Afrosiyob saroyidagi devoriy suratlar 1945-yilda to’lik, ochilgan bo’lsa-da, me’mor zamondoshlariga Panjikent devoriy suratlari tanish edi. Mashhur me’morning yukoridagi

40 badiiy yuialish - devoriy rasmni namoyon shaklida ishlashni tanlagani ehtimoldan holi emas. Balki, uning Sitorai Mohi Xosa hamda Buxoro va Samarkand turar-joylarida keng qo’llanilgan usulga takdid kilishi sabab bo’lgandir. Binoning birinchi va ikkinchi hoshiyoni stalaktitli sharafa bilan teng ikkiga bo’lingan, devoriy suratlar ganchli uymakorlik naqshlari bilan maxsus guldasta shaklidagi chegaralangan shift kesik piramida shaklida bo’lib, islomiy naqshlar bilan berilgan. Markazdagi tantanali zina ikkinchi qavatga ko’tariladi. Devordagi figuralar kompozisiyasi birinchi qavatda devor buylab katta ganchli namoyon ichida joylashgan, ikkinchi qavatda esa shu kompozisiyaning davomi tasvirlangan bo’lib, unda osmon bilan tutash binoningyuqori qismi va undan pastga qarab turgan kuruvchi-me’morlarning ikki barobar kichik miqyosda ganchli namoyon ichiga olingan. Bunday to’rt vosita (me’moriy bezak, rang- tasvir, xaykaltaroshlik) ning hamohangligiga erishilgan. Devoriy naqshdagi figuralar o’lchami 0,5 naturada berilgan. Kvadrat shaklidagi shifti o’rtasidagi sakkiz kirrali qandilsimon ganchdan maxsus qurilgan bo’lgan. O’rta Osiyo devoriy suratkashligi an’analari o’rta asrlarda ham yo’qolib ketmagan edi. Bu davrga kelib, tasviriy san’at ikki yunalishda rivojlandi, saroylar interyerlarida va kitob miniatyurachiligida Samarqand musavvirlari binolar tasvirlarini faqat vertikal va gorizontal jihatlariga urg’u berib, hamma narsani tekisliklar orqali simmetrik tarzda aks ettirganlar. Kishilarshshg gavdalari ham vertikal joylashgan bo’lib, bu binolar va daraxtlar tik chiziqlarga mutanosibdir. Tasvir chiziqlarining uslubi kechki o’rta asrlar (XVII asr) mo’jaz rangtasvirchisi Murod Muhammad Samarqandiyning uslubiga juda yaqin turadi. Shubhasiz, bu suratlar orasida ma’lum bir bog’liqlik bor. Yana bir musavvirimiz Farruxbekning "Akbarnoma"ga ishlagan surati bizgacha yetib kelgan. Asar fragmentar bo’lib, unda ("Akbarshoxning elchisi Mir Muiz al Mulk Musaviy Mashxadiy Shayboniyxon bilan suhbatlashmoqda", 1569-yil) Murod Samarqandom uslubining ta’siri seziladi, ammo detallar mukammal. Masalan, ayvon panjarasining xandasaviy nakshlari loyixaviy aniqlikda chizilgan. Sug’d va Baqtriyadagi xukmdorlarning saroylari devorlari naqshu-nigorlar, xaykalchalar, yogoch o’ymakorligi va gilamlar bilan bezatilgan bo’lsa, Choch xukmdorlari saroylari xam ulardan qolishmas, dabdabali bezatilgan edi. Ulug’bek davri miniatyuralari tabiat manzaralari, me’moriy obidalar, personajlar tasviri uziga xos yechimi bilan farqlanib turadi. Samarqand musavvirlarini me’moriy binolarni olisdan turib keng miqyosda tasvirlash masalasi qiziqtirmaydi, Hirot musavvirlari esa aksincha, Samarkand miniatyurasida Hirot maktablariga xos tabiat manzaralari va me’moriy binolar talqinida detallarni maydalab yuborish, mayda-chuyda unsurlarni tasvirlash uchramaydi. Yirik rangin dog’lar uyg’unligi Samarqand miniatyurasi rangtasviri ta’sirchanligini oshirib turadi. "Ulug’bek davri Samarqand miniatyuralari taxlili, ularni Hirot va Sherozda yaratilgan asarlar bilan qiyoslash shuni ko’rsatadiki, Samarqand miniatyura maktabi ko’pgina jihatlari bilan yuqoridagi ikki maktabga yaqin tursada, ammo o’ziga xos manzaraviy ko’rinishi bilan ulardan ajralib turadi". Miniatyura va me’morchilikning o’zaro ta’sirini Boburiylar faoliyatida xam ko’rish mumkin. Shoh Akbarning o’g’li boburiyzoda Jaxongir O’rta Osiyo devorlariga monand "Akbar maqbarasi"ni qurdiradi. Shuningdek, Buxoroning Xo’ja Zayniddin masjidi (XVI) ichki devorida xam laylak, quyon, kiyikni g’ajiyotgan yo’lbars tasvirlari ko’k qalamda moxirona aks ettirilgan. Ushbu yulbars tasvirlari bizga Sherdor madrasasi peshtoqidagi

41 tasvirlarni eslatadi. Gulbadanbegim yozganidek, zarxallangan ikki qavatli (boloxona) taxtli Davlat uyi xonasi devorlariga go’zal Yusufni rom etayotgan Zulayxo tasviri ishlangan ekan. Xorazm devoriy suratlarida (III asr) uchbarg nakshi va dastali ko’zacha tasviri saklanib kolgan. Panjikentdagi devoriy suratlarda esa anorning mevali novdasi solingan guldonlar tasviri uchraydi, keyingi antik va ilk o’rta asrlar san’atiga mansub otashqada devorlarida, Afrosiyob olovxonasida dastasi tik yoki egik xolda ishlangan ko’zachada mevali anor novdasi tasvirlanganligini ko’ramiz. XVIII-XIX asrga kelib, Farg’ona vodiysida islimiy shakl bilan xoshiyalangan qizil va yashil bo’yoqlar bilan jilolangan turunjlar afzal tursa, Xorazmda musavvirlar butun yuzani xandasaviy naqshlar bilan to’ldirib, moviy rangli bo’yoq berish kuzatiladi. XIX- XX asr boshlaridagi binolarining donor va shiftlarida gulli butoqlar, daraxtlar, guldonli guldastalar aksettiriladi. Shiftlari esa turli-tuman rangli bezaklar bilan ziynatlangan (Qo’qondagi Xudoyorxon saroyi, Quuvadagi Zayniddinboy uyi, Toshkentdagi knyazII.K. Romshyui na knyaz Polovsev uyi, Marg’ilondagi Saidxo’ja madrasasi, Moxi Xossa saroyi va boshkalar). Ichki tomondan esa naqsh o’ymakorligi, naqqoshlik, odam va jonivorlar tasviri bezab, yanada jozibali ko’rsatgan. V.N. Nilsen ta’kidlashicha, bunday tasvirlar ilk o’rta asrlardayoq yuzaga kelgan. Binobarin, Bolaliktepa qasridan uning yogoch ustunlari, shift uyma-korligining rangli parchalari topilgan. Ishlov berilgan ustunlar interyerda tagkursiga o’rnatilgan. Bu kabi marmar toshkursilarni Bibixonim masjidining vayrona xoliga kelgan ayvonlari o’rnida ko’rishimiz mumkin. Toshkursilar yog’och ustunlarni chirishdan saqlagan. Ustunlarning umumiy qirralari VIII asrlarda shakllanadi, XIV-XVasrlarga kelib, baland tagkursilar an’anaga aylanadi. Bunga sabab, me’morlar ustun yoki shoxnishin kabi konstruksiyalarni taraqqiyoti tarixini o’rganishda, ayniqsa devoriy suratlarda aks etgan ustun, bino va me’morlar ustun yoki shoxnishin kabi konstruksiyalarni taraqqiyoti tarixini o’rganishda, ayniqsa devoriy suratlarda aks etgan ustun, bino va interyer unsurlarini kuzatib, ularni o’zaro mukryasa etish asosida xulosa chiqarishgan. Kursga xulosa qismi

Qadimiy sur’atlarimiz, yozuv namunalarimiz davlatchiligimiz tarixi uchun benihoya muhim. Fransiyaning sobik, prezidenti Fransua Mitteran, 2009-yil esa Koreya davlati rahbarining bu devoriy suratlarni ko’rish uchun maxsus tashrif buyurganliklari be’jizga emas. Mana shunday davlat axamiyatiga molik buyuk san’at asarlarimizni saqlash va kelajak avlodga yetkazish burchimizdir. Shuni ta’kidlash joizki, Samarkand maktabining zamonaviy devoriy tasviriy san’ati xam shu uslubda rivojlanib kelmokda. SamDU foyesidagi "Ma’naviyat bo’stoni", yangi Baxt uyi foyesidagi "Samarqand to’yi" kabi devoriy suratlar shular jumlasidandir. Viloyat shifoxonasi qarshisidagi Konsert zali, San’at kolleji, Baxt uyi majmuasining qurilishi Samarqand me’moriy ansamblsozligi an’analarining bugungi yangi odimlari hisoblanadi.Shunday ekan, monumental sanat bajarishgan inshootning o’zi ham maxobatli bo’lishi lozimdir. Shu o’rinda rassom Chingiz Axmarovning tomoshabin interyerida devoriy surati bo’lgan inshootning faqat tashqi memoriy bezagi emas, balki uning ichki devorlaridagi rangtasvir asarlarini qurish maqsadida tashrif buyurishiga erishishimiz kerak, degan ilg’or ilmiy konsepsiyasini eslatib o’tish ayni paytda bu da’vatga izchil amal qilishimiz darkor.

42 Yangi mafkuraviy mantiqda tayangan milliy falsafali dunyoqarash vujudga kelishi bilan ana shunday ezgu ishlar amalga oshirildi. Buni xususan B.Jalolovning Toshkentdagi Turkiston saroyidagi, N.Sultonov va E.Muxammadiyevlarning Samarkand Davlat Universitetidagi «Marifat bo’stoni» (2000-2002) asarlari misolida ko’rish mumkin.

Asosiydarsliklarvao’quvqo’llanmalari 1. I.Karimov. Tarixiyxotirasizkelajakyo’q. T. 1997. 2. I.Karimov. Yuksakma’naviyatyengilmaskuch. Toshkent. 2008 y. 3. AlbaumL.I. Balalыktepe. T., 1960. 4. AlbaumL.I. JivopisAfrasiaba. T.1975. 5. ShishkinV.A. Varaxsha. M. 1963. 6. AnnayevT. ShaydullayevSh. Surxondaryotarixidanlavhalar. T. 1997 7. ArshavskayaZ.A. RtveladzeE.V. XakimovZ.A. Srednevekovыye pamyatniki Surxandari. T. 1982 8. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960

Qo’shimchaadabiyotlar 9. Beleniskiy A.M., Bentovich I.B. Bolshakov O.G. Srednevekovыye gorod Sredney Azii. L. 1973 10. BulatovaV. MankovskayaL.Yu. PamyatnikizadchestvaTashkentaXIV-XIX v.v. T.1983 11. VeymarnB.V. Arxitekturno – dekorativnoyeiskusstvoUzbekistana. M.1948 12. VoroninaV. L. ArxitekturaSredneyAziiXVI-XVII v.v. Vseobщaya istoriya arxitekturы. T.VIII.M.1969 13. DenikeB.P. ArxitekturnыyornamentSredneyAzii. M-L.1939 14. ZohidovP.Sh. Me’morsan’ati. T.1978 15. KabirovA., SagdullayevA. O’rtaOsiyoarxeologiyasi.-T.: O’qituvchi, 1990. 16. Mankovskaya L.Yu., Bulatova V.A. Pamyatniki zodchestva Xorezma. T., 1978 17. Mankovskaya A.Yu. Arxitekturnыye pamyatniki Kashkadari. T. Uzbekistan.1979 18. MankovskayaL.Yu., BulatovaV. PamyatnikizodchestvaXorezma. T.1978 19. MankovskayaL.Yu. Qashqadaryovohasiningarxitekturayodgorliklari. T. 1979 20. Mkrtыchev T.K. Buddiyskoye isskustvo Sredney Azii I-Xvv. M., 2002. 21. Nilsen V.A. Arxitektura Sredney Azii V-VIII v.v. T.1966 22. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya arxitekturы Uzbekistana. T., 1958 23. PugachenkovaG.A., RempelL.I. OcherkiiskusstvaSredneyAzii. M., 1982 24. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960 25. Sarianidi V.I. Margush. Ashgabad, 2006. 26. SuleymanovR.X. DrevniyNaxshab. ANRUz., ―Fan‖ 2000 g. 27. TolstovS.P. QadimgiXorazmmadaniyatiniizlab. Fan. T. 1964.

43 28. MarkaziyOsiyoningdevoriynaqshsan’ati. O’quv-uslubiymajmua. Universitet. 2011. 29. www. Archaeology.ru

44